BLM

HAVALANDIRMA KANALLARININ TASARIMI

AMA Havalandrma kanallarn tasarlayabilme ve fan seimine esas olacak basn kayb ve debi deerlerini hesaplayabilme.

3. HAVALANDIRMA KANALLARININ TASARIMI 3.1. Standart Kanallar ve Elemanlar

25

Yuvarlak kanal sistemlerinin elemanlar standartlatrlmtr. Bylece kolayca standart seri retim yapmak, retimi stoklamak ve ksa zamanda mteriye teslim edebilmek mmkn olmutur. Buna karlk dikdrtgen kesitli kanallar ve balant paralar iin byle bir standart boyut sz konusu deildir. Dikdrtgen kesitli kanallar ve fittingsi mterinin istedii boyutlarda ve ou zaman antiyede yerinde retilir. deal bir hava kanal, 1. Gerekli blgeye yeterli havay tamal, 2. lk kurulu ve iletme masraflar ekonomik olmal , 3. Fazla grlt ve titreim yapmamaldr. 3.2. Havalandrma Sistemlerinde D Hava Miktar Tayini Yalnz havalandrma yaplan mahallerde havann tamam dardan alnmakta ve hava zerinde hibir termodinamik ilem yapmadan mahale verilmektedir. Dardan taze hava mahale gelirken, mahalin bayatlam havas da dar atlmaktadr. Bu ilemler genellikle, hava fanlar yardm ile cebri olarak yapldklarndan, fann gcnn belirlenmesinde mahal hava debisinin bilinmesi gerekmektedir.Mahal hava debisinin belirlenmesinde; 1. Mahal havasn kirlilik durumu 2. D havann fiziki durumu 3. Mahal havasnn scakl 4. Mahal havasnn nemlilii 5. Mahalin kullanm amac 6. Mahalden mahal havasna yaplan gaz katklar 7. Mahalde bulunmak durumunda olanlarn zellikleri gibi hususlarn gz nnde bulundurulmas gerekir.Mahal d hava miktarnn belirlenmesinde, bu hususlar gz nnde bulundurularak hazrlanan metotlardan en uygun olan bir ya da birka uygulanabilir. 3.2.1. Mahaldeki nsan Saysna Gre D Hava Miktar Tayini Mahal havalandrlmalarnda, mahalin kullanm amac ve mahalde bulunan insanlarn havay kirletme durumlarn da gz nnde bulundurmak gerekir (ekil 2.1). Mahalin ortalama taze hava ihtiyacn kii saysna gre belirlenmesinde kesin saysal bir deer vermek imkan yoktur. Bunun iin mahalin kullanm amacna gre fert bana tecrbe edilen yaklak deerler alnmaktadr. izelge 2.1de mahal kullanm amac ve o mahalde bulunan insanlarn taze d hava ihtiyalarna gre fert bana ihtiya duyulan taze hava miktarlar verilmitir. Ancak, lzumu halinde bu deerlerin 10-15 m3/h altnda ve stnde almak mmkndr. Bu izelgeden faydalanarak toplam d hava ihtiyacn bulmak iin;

ekil 2.1. Mahal Havasna nsanlar Tarafndan Yaplan Katklar

Q = nV . &kii 26

Q : Toplam d hava debisi (m3/h)

& : nsanlar tarafndan ihtiya duyulan temiz hava miktar (m3/h, kii) (izelge 2.1) V kii

n : Mahalde bulunan insan says eitlii kullanlr. izelge 2.1. Mahal Kullanm Amacna Gre Fert Bana Saatlik Taze Hava htiyac Hava kullanm yeri Tiyatro Konser salonu Sinema Okuma salonu Fuar alan Sat maazas Mzeler Spor salonlar Hava miktar m3/h, kii 20 20 20 20 20 20 20 20 Hava kullanm yeri zel bro Dinlenme odalar Kantin Konferans salonu Snflar Teneffs odalar Lokantalar Byk brolar Hava miktar m3/h, kii 30 30 30 30 30 30 40 50

rnek: Sigara iilmesinin serbest olduu bir kantinde ortalama 25 kiinin bulunduu kabul edilmektedir. Bu kantine d hava salamak amacyla balanan fann hava debisi ne olmaldr? zm: Toplam d hava debisi: & = 30 + 20 (sigara iilme fark) = 50 m3/h, kii V
kii

Q = nV . &kii
Q = 25 kii . 50 m3/h, kii = 1250 m3/h 3.2.2. Saatlik Hava Deiim Saysna Gre D Hava Miktar Hava deiim says, mahalin hacmi kadar d havann mahalde bulunan hava ile deitirilerek, mahal havasnn yenilenmesidir. Saatteki yenilenme miktar da saatlik hava deiim says olarak ifade edilmektedir. Mahal havasnn deitirilme ihtiyac skl, (bilhassa atlyelerde) mahal havasnn kirlenme sresine baldr. zellikle iletme mahallerinde oluan zararl maddelerin etkilerine gre, hava deiim saylar belirlenmektedir. izelge 2.2de mahallerin kullanm ama ve cinsine gre, tecrbeye dayal saatlik hava deiim saylar verilmitir. Bir hacme gnderilecek hava ihtiyac hava deiim saysna gre belirlenebilir. Buna gre hava ihtiyac;

Q = H d .Vm
Q : Mahale flenen hava debisi (m3/h) Hd : Hava deiim says (defa/saat= 1/h= h-1) (izelge 2.2) Vm : Mahalin toplam hacmi (m3)

27

rnek: Ykseklii 3,5 m, eni 10 m ve boyu 20 m olan bir konferans salonu havalandrlacaktr. Buna gre konferans salonunun d hava ihtiyacn belirleyiniz. zm: Konferans salonunun hacmi: a = 10 m, b = 20 m ve h = 3,5 m Vm = a.b.h = 10.20.3,5 = 700 m3 Konferans salonunun hava deiim says: Hd = 5-10 defa/h (izelge 2.2den sigara ime yasa olduu iin en dk deer 5 defa/h alnmtr) Buna gre hava ihtiyac:

Q = H d .Vm
Q = 5 defa/h . 700 m3 Q = 3500 m3/h izelge 2.2. eitli Mahallerin Saatlik Hava Deiim Saylar Mahal Ad Hava Deiim Says (defa/saat) 6-8 3-8 15-30 5-8 10-15 8-10 5-8 4-5 3-5 20-50 4-5 3-6 5-10 8-10 6-8 4-6 Mahal Ad Hava Deiim Says (defa/saat) 8-15 6-8 15-20 8-10 4-5 5-8 3-4 3-6 8-10 5-10 10-15 4-6 4-6 5-8 6-12

Oturma odas Bro Mutfak Banyo Helalar: Genel WC Fabrika WC Bro WC Konut WC Ktphaneler Boyahane Garaj Gardrop Misafirhane Dinleme salonu Kantin Al-veri merkezi 3.3. Kanal Hesaplar

Laboratuar Dkkan Ameliyathane thane Okullar: Fizik ve biyo. Lab. Okul helalar Yzme havuzlar Kasa odalar Soyunma odalar Konferans Salonlar amarhaneler Ambarlar Sinema, tiyatro: Sigara yasak Sigara serbest Atlyeler

28

Sistemde kullanlan fan, motor, stc, soutucu gibi makine ve tehizatlarn glerinin belirlenmesinde, hava kanallarnn fiziki yap ve temel zelliklerinin bilinmesi gerekir. Havalandrma kanallarndaki basn kayplarnn olumasnda kanal cidarlarndaki srtnme, ara balant paralarndaki przler, yn deitirmeler ve ap daralmalar etkili olmaktadr. Kanallardaki basn kayplarnn hesab; kanal yapmnda kullanlan malzemenin, kanaldaki hava hznn ve kanal boyunun bilinmesi durumunda, kanal ann toplam basn kaybnn bulunmas ile mmkn olur. 3.3.1. Kanalardaki Hava Hzlar Kanallardaki hava hz; kanaln kullanm yeri yapnn cinsi ile ses durumuna baldr. Havann kullanm amacna gre uygun hz semek gerekmektedir. Lzumundan fazla hz seilmesinde, kanallarda grlt ve istenmeyen sesler oluur. Ayrca; hava hz sistem fannn gc ile ilgili olduu iin; hz artnca fann debisi ve ykn de artrmak gerekir. Havas hznn gereinden dk seilmesinde de yeterli hava debisine ulalmadndan, istenilen artlardaki havalandrma ya da iklimlendirme yaplamaz. izelge 2.3de Alman literatrne gre tavsiye edilen kanallardaki hava hzlar verilmitir. izelge 2.4de ise Carrier tarafndan tavsiye edilen hz deerleri verilmitir. izelge 2.3. Tavsiye Edilen Kanallardaki Hava Hzlar Dk Basnl Sistemlerde Besleme menfezleri Emi ve egzoz menfezleri D hava panjurlar Ana kanallar Tali kanallar, balantlar Yksek basnl kanallarda, Balant hatlar 8-12 m/s Konfor Uygulamas 1,5 - 3 23 34 3,5 7 38 Ana kanallarda 15 20 m/s Endstriyel Uygulama 3 4 m/s 4 8 m/s 4 6 m/s 7 12 m/s 5 8 m/s Tali kanallarda 12 18 m/s

izelge 2.4. Carrier Tarafndan Tavsiye Edilen Hzlar Uygulama Ses Kriteri Ekonomik Kriter Ana Kanal Besleme Konutlar Apart Otel, Hastane, Yatak Odas zel ofis, Ktphane, Ynetici Odas Tiyatro, Konser Salonu Genel Ofis, Lokantalar, 3 m/s 5 m/s 6 m/s 4 m/s 7,5 m/s 5 7,5 10 6,5 10 Dn 4 6,5 7,5 5,5 7,5 Tali Kanal Besleme 3 6 8 5 8 Dn 3 5 6 4 6

29

Alveri, Bankalar Ortalama Dkkan ve Kafeteryalar Endstri 9 m/s 12,5 m/s 10 15 7,5 9 8 11 6 7,5

3.3.2. Kanal Kesit Alannn Tayini Havalandrma ve iklimlendirme kanal aplarnn tayini; sistemin toplam hava debisinden hareketle bulunur. Hava debisi, havalandrmada toplam hava ihtiyacndan ve iklimlendirme sistemlerinde de toplam s kazanc ya da s kayb bulunarak tespit edilir.Hava debisi bilinen bir kanaln kesit alann bulmak iin;

Q = V .A
Q : Kanaldan geen havann debisi (m3/s) V : Kanaldan geen havann hz (m/s) A : Kanaln kesit alan (m2) eitliinden faydalanlr. Kanal boyutlandrmak iin dikdrtgen veya silindirik olmasna gre ekil 2.2de gsterilen eitliklerden faydalanlr. Burada a ve b kanaln kenar uzunluklar (m) ve d ise kanaln apdr (m). Kanal Kesiti Kanal Kesit ekli Kanal Kesit Alan

Dikdrtgen

b a
d

A= a.b =2(a+b)

A= d
4

Daire

= .d ekil 2.2. Dikdrtgen ve Silindirik Kanallarn Kesit Alanlar

rnek: Kanaldaki hava hznn 5 m/s olmas durumunda, hacimsel debisi 10.000 m3/h olan silindirik hava kanalnn kesit alan ve ap nedir? zm: V= 5m/s, Q= 10.000 m3/h

Q = 10000

m3 m3 m3 = 10000. = 2,77 3600 s h s

Q = V .A A =

Q = V

2,77

m3 s = 0,554 m2 m 5 s

30

A = .d 4

d=

A 0,554 = = 0,84 m 0,785 0,785

3.3.3. Kanal Kenar Oranlar Kanallar boyutlandrlrken, kat yksekliklerinin dikkate alnmas gerekir. Ancak normal artlarda, eer kat yksekliinden dolay bir problem yok ise, kanal oranlarnn 2/3 olarak alnmas en uygun olandr. rnek: Hava debisi 750 m3/h ve hava hz da 3 m/s olan bir yan kanaln boyutlarn 2/3 oranna gre belirleyiniz. zm: V= 3m/s, Q= 700 m3/h = 0,194 m/s Q = V . A ise Kesit alan;

A=

Q 0,208 m3 / s = = 0,0694 m2 V 3m / s
b 2 = a 3

Kanal boyutlar; A= a.b ve kenar oranlar

2 b = a olduu iin 3
A= a.b = a .

2 2a 2 a= 3 3

0,0694 =

2a 2 2a 2 = 0, 2082 3

a = 0,1041

a = 0,3226 m

2 2.0,3226 b= a= b = 0,2150 m 3 3
3.3.4. Benzerlik Kanunu Ayn hacimsel debideki havann deiik kesit alanlarndaki ktlesel debisi de ayndr. ekil 2.3de grld gibi, kanallardaki deiken kesit alanlarnda hava sabit hacimsel debide akt zaman akan akkann hz V1den V2ye kar.

Q1

A1 V1

A2 V2

Q2

ekil 2.3. Kanallarda Deiken Kesit Alanlar

31

Benzerlik kanununa gre yazlan;

Q1 = Q2
eitliinden,

V1.A1 = V2 .A2
V1 A2 = V2 A1
eitliini yazmak mmkndr. rnek: Kesit alan 0,5 m2 ve hava hz da 4 m/s olan bir kanal daraltlarak kesit alan 0,3 m2 drldne gre kanaldan akan havann hz ve debisi ne olur? zm: A1= 0,5 m2, V1= 4 m/s ve A2= 0,3 m2 Kanaldan akan havann hz,

V1.A1 = V2 .A2
4 . 0,5 = V2 . 0,3 V2 = 6,7 m/s Kanaldan akan havann debisi,

Q = V .A Q = 4.0,5
Q = 2 m3/s 3.3.5. Bernoulli Denklemi Bir kanaldaki hava ak teorik olarak Bernoulli Denklemi ile ifade edilebilir. Kanal iindeki ak iin ykselti fark ihmal edilirse, 1 ve 2 noktalar arasnda Bernoulli denklemi;
1 2

P1 V1

P2 V2

ekil 2.4. 1 ve 2 noktalar arsndaki kanal

P = Ps1 +

.V12
2

Ps 2 +

.V22
2

olarak yazlabilir. Burada, : Srtnmeye ve dinamik kayplara bal 1 ve 2 noktalar arasndaki toplam basn P kayb (Pa)

Ps1 ve Ps 2 : Sz konusu noktalardaki statik basnlar (Pa)

32

V1 ve V2 : Sz konusu noktalardaki hava hz (m/s) : Kanal iindeki havann younluu (kg/m3) Bu ifadedeki V2/2 terimi dinamik basn olarak isimlendirilir ve

Pd =

V2 2

eklinde gsterilir. Standart artlardaki hava iin hz basnc,

Pd = 0, 602 .V 2
olarak bulunur. V burada m/s olarak hava hzdr. Buna gre akkann herhangi bir noktasndaki toplam basn,

Pt = Ps + Pd
olarak statik ve dinamik basnlarn toplam eklinde ifade edilir. 3.4. Kanallarda Toplam Basn Kayb Kanallardaki toplam basn; kanal cidarlarna srtnme ile kanal balant paralarnn, kullanlan cihazlarn (stc, soutucu, damla tutucu gibi) ve dier yan balant elemanlarnn gsterdii direnlerden olutuundan, toplam basn kayb iin;

Pt = Ps + Pd = ( l.R + Z ) + PE

eitlii ile bulunur. Bu eitlikte; l.R : Kanallardaki srtnme basn kayb (Pa) l : Kanal uzunluu (m) R : Birim basn kayb (Pa/m) Z : Kanal balant paralarnn basn kayb (Pa) PE : Sistemde kullanlan cihazlarn (filtreler, stclar, susturucular, kapaklar, lm aletleri, yn deitiriciler gibi) toplam basn kayplar (Pa) olarak verilmitir. 3.4.1. Kanalardaki Srtnme Basn Kayplar Akkann viskositesine bal olarak gerek kanal cidarlar ile ve gerekse akkann kendi moleklleri arasndaki srtnmeler dolays ile oluan kayba srtnme kayb denir. Srtnme kayb,

l V2 P = R.l = . . . d 2 P : Ular arasndaki basn fark (Pa=N/m2)

l R : Kanal boyu (m) : Birim basn kayb (Pa/m) (ekil 2.5)

: Kanal (boru) diren katsays d : Kanal ap (m) : Havann younluu (1,2 kg/m3) V : Havann hz (m/s)

33

eitlii ile bulunmaktadr. Bu ifadedeki boyutsuz srtnme katsays, cidarn przllne, akkan cinsine, kanal apna ve akn Re saysna baldr. Srtnme kaybnn bulunabilmesi iin standart srtnme diyagramlar hazrlanmtr. Yuvarlak galvanizlenmi elik kanallarda akan standart hava iin hazrlanan srtnme diyagram ekil 2.5de verilmitir. Bu diyagram yardm ile standart kanallardaki hava debisi ve kanal ap biliniyorsa, kanaldaki hava hzn ve kanaln birim uzunluu bana zgl srtnme kaybn bulmak mmkndr. Eer dikdrtgen kanallar sz konusu ise izelge 2.5 ve 6 yardm ile edeer kanal ap bulunabilir. rnek: zel bir durum iin 15 m uzunluunda galvanizlenmi elik satan yaplm havalandrma kanalnn ap 150 mm ve bu kanaldaki hava hz 12 m/sdir. Bu verilere gre, kanaln iki ucu arasndaki basn fark ve kanaln debisi ne olur? ( =0,09) zm: =0,09 , l=15 m, V=12 m/s, d=150 mm= 0,15 m Birim basn kayb, R=10,3 Pa/m (150 mm ap ve 12 m/s hz iin ekil 2.5den) Toplam basn fark,

P = R.l = 10,3

Pa . 15 m = 154, 5 Pa m

Kanaln Debisi, Bu verilere gre yine ekil 2.5den hava debisi Q= 211 litre/s = 0,211 m3/s = 760 m3/h olarak okunur. Bu debi deerini hesap yolu ile bulmak istersek,

Q = V .A

A=

d2
4

3,14.0,152 = 0, 0176 m2 4

Q = V . A = 12

m m3 .0, 0176 m 2 = 0, 211 s s

elde edilmi olur.

rnek: ap 125 mm olan bir sa kanalda hava hz 5 m/s ve hava scakl 20 0C olduuna gre 10 m uzunluundaki bir kanal parasnn iki ucu arasndaki basn fark ne olur? ( =0,027 olarak alnacak ve =1,2 kg/m3) zm: l=10 m, V=5 m/s, d=125 mm= 0,125 m

l V2 10 m 52 ( m / s ) 2 P = . . . = 0, 027. .1, 2 kg / m3 . = 32, 4 N / m 2 ( Pa ) d 2 0,125 m 2

34

ekil 2.5. Srtnme Diyagram izelge 2.5. Edeer Srtnme ve Kapasite in, Dikdrtgen Kesitli Kanallara Edeer Yuvarlak Kanallar (ller mm cinsindendir)

35

izelge 2.6. Edeer Srtnme ve Kapasite in, Dikdrtgen Kesitli Kanallara Edeer Yuvarlak Kanallar (ller mm cinsindendir)

36

3.4.2. Kanalardaki Dinamik Basn Kayplar (Yerel Kayplar) Dinamik kayplar (yerel kayplar) eitli balant elemanlarnda akn yn veya kesit deitirmesi gibi rahatszlklar nedeniyle ortaya kar. Bu balant elemanlar arasnda giri ve k azlar, kesit deitiriciler (redktrler) birleme ve ayrlmalar ve dirsekler saylabilir. zel direnlerdeki dinamik basn kayplar (Z), havalandrma ve iklimlendirme tesisatlar kanal hesaplarnda nem kazanmaktadr. Dinamik basn kayplar,

P = Z = k . .

V2 2

Z : zel direnlerdeki dinamik basn kayplar (Pa) k : Dinamik basn kayp katsays (ekil 2.6) eitlii ile bulunur. 3.4.3. Santral i Cihazlarnn Basn Kayb Santral iine yerletirilen kapaklar, susturucular, stc ve soutucular, hava filtreleri, nemlendiriciler, damla tutucular, nem tutucular ve s geri kazanm cihazlar gibi ksmlar da nemli lde basn kaybna sebep olmaktadrlar. Aada verilen izelgede santral ii cihazlarn sebep olduklar basn kayplar verilmitir.

37

izelge 2.7. Santral i Balant Cihazlar Basn Kayplar Balant Cihaz Kaln Filtreler nce Filtreler Istclar Soutucular Buharlatrc Pa 60-120 120-160 20-100 30-120 80-150 Balant Cihaz Hava Menfezi Susturucu Panjur Kapak (Ak) D Koruma Kafesi Yangn Koruma Kapa Pa 15-40 20-50 10-30 30-60 5-30

3.4.4. Kanal Sistemi Blmlerindeki Kayplar Kanal sisteminin herhangi bir blmndeki toplam basn kayb, sz konusu blmdeki srtnme kayplar ile dinamik kayplarn toplamna eittir. Dolays ile iki ifadeyi birletirerek bir kanal blmndeki toplam kayb,

Ptoplam = Psrtnme + Pdinamik

l V2 V2 Ptoplam = . . . + k . . d 2 2
2 l V Ptoplam = . + k . . 2 d

eklinde ifade etmek mmkndr.

38

ekil 2.6. Kanal Balant Elemanlarnn Kayp Katsaylar

39

3.5. Fan Sistem Etkileimi Fan performans verileri, uygulamada llenlerden farkl olmaktadr. Fan testleri srasnda giri serbesttir ve kta ise kla ayn kesitte ve yeteri kadar uzunlukta dz kanal bulunur. Bu fan performans asndan en uygun durumdur. Halbuki uygulamada fan giri ve knda uygun olmayan balantlar sz konusudur. Bu durumda hesaplanan sistem hava debisi ve basn kaybna gre seilecek fann yetersiz kalmasna neden olacaktr. Bunun nlenmesi iin fan-sistem etkileimini dikkate alan ilave basn kayb gz nne alnmaldr. Burada sz edilen fan-sistem etkileimi tesisin tamamlanmasndan sonra test ve ayar ilemi srasnda llemez. Bu nedenle tasarm srasnda projeci tarafndan sistem etkisi hesaplanp fan seimi buna gre yaplmaldr. Fan-sistem etkileiminde fleme alan/k az alan oran ve etkin kanal uzunluu yzdesi deerleri ekil 2.7de gsterilmitir.

ekil 2.7. Kontroll Difzyon ve Dz k Kanalnda Dzgn Hz Profili Tekili

40

3.6. Kanal Boyutlandrlmas ve Hesap Yntemleri Kanal sistem tasarmnda ncelikle hava fleme ve emme menfezlerinin yerleri ve her bir menfezin kapasitesi (debisi), tipi ve bykl belirlenmelidir. Bu hava verme ve emme menfezlerinin standart tipte ve biimde olmasna ve bilinen bir firma rn olmasna dikkat edilmelidir. Daha sonraki adm, kanal sisteminin ematik olarak izilmesidir. Bu ematik n izimde hesaplanan hava miktarlar, k yerleri ve en ekonomik ve uygun kanal gzergah gsterilir. Bundan sonra kanallar boyutlandrlarak eitli elemanlardaki basn kayplar hesaplanr. Bulunan deerler ematik izimlere ilenir. Kanal hesaplarnda bulunan boyutlar yuvarlak kanallar iindir. Eer dikdrtgen kanallar kullanlacak ise edeer kanal apndan, dikdrtgen kanal boyutlarn geilir. Kanal boyutlandrlmasnda kullanlan yntemler unlardr; 1. E srtnme yntemi 2. Statik geri kazanma yntemi 3. Uzatlm plenumlar 4. T- yntemi 5. Hz yntemi 6. Sabit hz yntemi 7. Toplam basn yntemi 3.6.1. E Srtnme Yntemi Bu yntemde ncelikle birim kanal uzunluu bana olan statik basn kayb yani zgl srtnme kayp deeri seilir. Seilen bu deer btn kanal uzunluu boyunca sabit tutulacak ekilde kanal boyutlandrlmas yaplr. Bu yntem kullanlarak hava kanalarnn boyutlandrlmas aadaki aamalar ile gerekletirilir. 1. Kanal sisteminin btn paralarn gsteren bir taslak hazrlanr. 2. Taslaktaki her kanal paras numaralanr ve zerine hava debisi yazlr. 3. ekil 2.5deki diyagramdan bir srtnme katsays seilir. 4. Birim srtnme katsays seilirken, gerek fan kndaki, gerekse kanallarn dier ksmlarndaki hava hzlarnn, tavsiye edilen hzlar mertebesinde kalmasna dikkat edilir. Alak hzl kanal sistemlerinde genellikle, yaklak 0,6-1,6 Pa/m deerinde seilmesi iyi sonu verir. 5. Kanal taslandaki her parann hava debisine gre ve seilen birim srtnme katsaysna gre, o parann kanal ap ve hava hz diyagramdan bulunarak taslaktaki kanal paralarnn zerine yazlr. 6. Eer kanal sistemi yuvarlak kanlardan oluuyorsa boyutlar belirlenmitir. Dikdrtgen kanallar kullanlyorsa, bulunan ap yardm ile izelge 2.5 ve 6dan edeer dikdrtgen kanal kesiti belirlenir. 7. Kanal sistemi boyutlandrldktan sonra her bir blmdeki srtnme ve dinamik basn kayplar hesaplanr. 8. Blmdeki kayplar toplanarak gerekli fan basnc bulunur. rnek: Aadaki ekilde hava kanal ebekesinin kanal llerini ve toplam basn kaybn bulunuz. Vantilatr kndaki hava hzn 8 m/s alnz. (k=1,4 ve =1,2 kg/m3 olarak alnacak)

41

Klima santrali Fan

20 m

20 m

15 m

Besleme Havas Fan 10 m 10 m 10 m

750

m3 h

750

m3 h

1000

m3 h

Egzoz Havas

ekil 2.8. Bir

Havalandrma Kanal ebekesi zm: Kritik devre AD blmdr. Besleme havas blm iin her bir ksm ayr ayr incelenirse, AB Blm in,

V = 8m / s

Q = 750 + 750 + 1000 = 2500 Q = 2500

m3 h

m3 1000 l l = 2500. = 694, 44 h 3600 s s

ekil 2,5den 8 m/s hz ve 694,44 l/s debi deeri aktrldnda bulunan bu noktaya gre, birim srtnme kayb ve edeer ap deerleri,

R = 2, 2

Pa ve d e = 334 mm m

olarak bulunur. Kanal silindirik deil de dikdrtgensel olarak dndmzde ise, bu edeer apa karlk gelen kanal boyutlar izelge 2.5den, 350 x 275 mm olarak bulunur. Ayrca kanaln apn srtnme diyagramndan deil de hesap yolu ile bulmak istenilirse;

Q = V .A A=

A=

Q V

0, 694 m3 / s = 0, 08675 m 2 8m / s = 0, 08675 d 2 = 0, 08675.4

.d 2
4

d 2 = 0,1105 d = 0, 332 m = 332 mm

olarak bulunur. Kanalda meydana gelen srtnme ve dinamik basn kayplar ise,

Ps = R.l = 2, 2

Pa .20 m = 44 Pa m

42

Pd = k . .

V2 kg 82 (m / s ) 2 = 1, 4.1, 2 3 . = 53, 76 Pa 2 m 2

olarak bulunur. BC Blm in, Birim srtnme kayb deeri her blmde ayndr ve deeri,

R = 2, 2

Pa m

olarak alnr. BC blmnden geen havann debisi,

m3 l Q = 750 + 1000 = 1750 = 486,11 h s

olur. Bu iki deere gre, ekil 2.5den

V = 7, 2 m / s ve d e = 285 mm
olarak bulunur. Kanal silindirik deil de dikdrtgensel olarak dndmzde ise, bu edeer apa karlk gelen kanal boyutlar izelge 2.5den, 300 x 225 mm olarak bulunur. Ayrca kanaln apn srtnme diyagramndan deil de hesap yolu ile bulmak istenilirse;

Q = V .A A=

A=

Q V

0, 486 m3 / s = 0, 0675 m 2 7, 2 m / s = 0, 0675 d 2 = 0, 0675.4

.d 2
4

d 2 = 0, 0859 d = 0, 293 m = 293 mm

olarak bulunur. Kanalda meydana gelen srtnme ve dinamik basn kayplar ise,

Ps = R.l = 2, 2 Pd = k . .

Pa .20 m = 44 Pa m

V2 kg 7, 22 ( m / s ) 2 = 1, 4.1, 2 3 . = 43,54 Pa 2 m 2

olarak bulunur. CD Blm in, Birim srtnme kayb deeri her blmde ayndr ve deeri,

R = 2, 2

Pa m m3 l = 277, 7 h s

olarak alnr. CD blmnden geen havann debisi,

Q = 1000

olur. Bu iki deere gre, ekil 2.5den

43

V = 6, 3 m / s ve d e = 235 mm
olarak bulunur. Kanal silindirik deil de dikdrtgensel olarak dndmzde ise, bu edeer apa karlk gelen kanal boyutlar izelge 2.5den, 275 x 175 mm olarak bulunur. Ayrca kanaln apn srtnme diyagramndan deil de hesap yolu ile bulmak istenilirse;

Q = V .A

A=

Q V

A=

0, 277 m3 / s = 0, 0439 m 2 6,3 m / s

.d 2
4

= 0, 0439 d 2 =

0, 0439.4

d 2 = 0, 0559 d = 0, 236 m = 236 mm

olarak bulunur. Kanalda meydana gelen srtnme ve dinamik basn kayplar ise,

Ps = R.l = 2, 2

Pa .25 m = 55 Pa m

V2 kg 6,32 ( m / s ) 2 Pd = k . . = 1, 4.1, 2 3 . = 33, 33 Pa 2 m 2

olarak bulunur. BE ve CF Blmleri in, Birim srtnme kayb deeri her blmde ayndr ve deeri,

R = 2, 2

Pa m m3 l = 208, 33 h s

olarak alnr. BE ve CF blmleri ayndr. Buna gre bu blmlerden geen havann debisi,

Q = 750

olur. Bu iki deere gre, ekil 2.5den

V = 5, 9 m / s ve d e = 210 mm
olarak bulunur. Kanal silindirik deil de dikdrtgensel olarak dndmzde ise, bu edeer apa karlk gelen kanal boyutlar izelge 2.5den, 225 x 175 mm olarak bulunur. Ayrca kanaln apn srtnme diyagramndan deil de hesap yolu ile bulmak istenilirse;

Q = V .A

A=

Q V

0, 208 m3 / s A= = 0, 0352 m 2 5, 9 m / s

44

 .d 2
4
2

= 0, 0352 d 2 =

0, 0352.4

d = 0, 0449 d = 0, 211 m = 211 mm

olarak bulunur. Kanalda meydana gelen srtnme kayb ise,

Ps = R.l = 2, 2

Pa .10 m = 22 Pa m

olarak bulunur. Her blm iin ayr ayr yaplan bu hesaplamalar bir izelgede belirtilir ve bu ekilde havalandrma sistemindeki kritik devre iin toplam basn kayb bulunur. izelge 2.8de grld gibi bu havalandrma sistemi iin seilecek olan fann debi ve basnc,

Q = 2500

m3 h

PToplam = 273, 63 Pa

deerinde olmas gerekir. izelge 2.8. Kanal llendirilmesi ve Basn Kayplarnn Bulunmas Hava Kanal Hesab Debi Ks m Hz Edeer ap de mm 334 285 235 Kanal ls axb mm x mm 350 x 275 300 x 225 275 x 175 Srtnme Kayplar Boy z.Srt . Kay. R Pa/m 2,2 2,2 2,2 Sr. Kay . Dinamik Kayplar Kayp Kat. k 1,4 1,4 1,4 Din. Kay. Cinsi

Q m3/s

V m/s 8 7,2 6,3

l m 20 20 25

Ps
Pa 44 44 55 +

Pd
Pa 53,76 43,54 33,33 +

Ayrlma Ayrlma Dirsek

AB BC CD

2500 1750 1000

Toplam

143

130,6 3

=273,63

BE CF

750 750

5,9 5,9

210 210

225 x 175 225 x 175

10 10

2,2 2,2

22 22

45

izelge 2.9. Kanal llendirilmesi ve Basn Kayplarnn Bulunmas (rnek izelge) Hava Kanal Hesab Deb i Ks m Q m3/s Hz Edeer ap de mm Kanal ls axb mm x mm Srtnme Kayplar Boy z.Srt . Kay. R Pa/m Sr. Kay . Dinamik Kayplar Kay p Kat. k Din. Kay. Cinsi

V m/s

l m

Ps
Pa

Pd
Pa

46

rnek: Aadaki ekilde hava kanal ebekesinin AB ve BC blmleri iin kanal llerini ve basn kayplarn bulunuz. Ana kanal: 8 m/s fleme hz: 2 m/s Filtreler: 120 Pa Istclar: 50 Pa Soutucular: 60 Pa Susturucular: 30 Pa D hava giri parmakl: 20 Pa Yangn koruma kapa: 15 Pa Dirsekler iin k: 0,33 atallar iin k: 0,80 Daraltmalar iin k: 0,1

Klima santrali Fan

Susturucu 3m

5m

600

m3 h

5m

600

m3 h

5m

600

m3 h

5 m 600 h E

m3

A Fan

B 5m G 5m 600
m3 h

H 5m 600
m3 h

I 5m 600
m3 h

600

m3 h

ekil 2.9. Bir

Havalandrma Kanal ebekesi zm: Kritik devre AJ blmdr. Besleme havas blm iin her bir ksm ayr ayr incelenirse, AB Blm in,

V = 8m / s

Q = 8.600 = 4800

m3 l = 1333,33 h s

ekil 2,5den 8 m/s hz ve 1333,33 l/s debi deeri aktrldnda bulunan bu noktaya gre, birim srtnme kayb ve edeer ap deerleri,

47

R = 1, 7

Pa ve d e = 450 mm m

olarak bulunur. Kanal silindirik deil de dikdrtgensel olarak dndmzde ise, bu edeer apa karlk gelen kanal boyutlar izelge 2.5den, 400 x 400 mm olarak bulunur. Ayrca kanaln apn srtnme diyagramndan deil de hesap yolu ile bulmak istenilirse;

Q = V .A

A=

Q V

A=

1, 333 m3 / s = 0,166 m 2 8m / s

.d 2
4

= 0,166 d 2 =

0,166.4

d 2 = 0, 2121 d = 0, 460 m = 460 mm

olarak bulunur. Kanalda meydana gelen srtnme ve dinamik basn kayplar ise,

Ps = R.l = 2, 2 Pd = k . .

Pa .20 m = 44 Pa m

V2 kg 82 ( m / s ) 2 = 1, 4.1, 2 3 . = 53, 76 Pa 2 m 2

olarak bulunur. BC Blm in, Birim srtnme kayb deeri her blmde ayndr ve deeri,

R = 2, 2

Pa m m3 l = 486,11 h s

olarak alnr. BC blmnden geen havann debisi,

Q = 750 + 1000 = 1750

olur. Bu iki deere gre, ekil 2.7den

V = 7, 2 m / s ve d e = 285 mm
olarak bulunur. Kanal silindirik deil de dikdrtgensel olarak dndmzde ise, bu edeer apa karlk gelen kanal boyutlar izelge 2.5den, 300 x 225 mm olarak bulunur. Ayrca kanaln apn srtnme diyagramndan deil de hesap yolu ile bulmak istenilirse;

Q = V .A

A=

Q V

0, 486 m3 / s = 0, 0675 m 2 A= 7, 2 m / s

48

 .d 2
4
2

= 0, 0675 d 2 =

0, 0675.4

d = 0, 0859 d = 0, 293 m = 293 mm

olarak bulunur. Kanalda meydana gelen srtnme ve dinamik basn kayplar ise,

Ps = R.l = 2, 2 Pd = k . .

Pa .20 m = 44 Pa m

V2 kg 7, 22 ( m / s ) 2 = 1, 4.1, 2 3 . = 43,54 Pa 2 m 2

olarak bulunur. 3.6.2. Statik Geri Kazanma Yntemi Bu yntem her basn ve hzdaki besleme kanallar iin uygulanabilir. Ancak normal olarak dn ve egzoz kanallar iin kullanlamaz. Hesap olarak e srtnme yntemine gre daha karmak olmasna karn, teorik olarak btn kollarda ve klarda niform basn dm yaratmas asndan daha gvenilir bir yntemdir. Kanaldaki hzlar sistematik olarak azaltlr. Her bir kanal parasnn nnde hz drlerek, dinamik basn statik basnca dntrlr ve bu paradaki kaybnn karlanmasnda kullanlr. Ortalama kanal sistemlerinde bu statik geri kazanma %75 oranndadr. deal artlarda bu oran %90a kadar ykselebilir. Bu sistemin avantaj kanal sisteminin dengede (ayarlanan ekilde) kalmasdr. nk kayp ve kazanlar hzla orantldr. Yke bal olarak debilerin azalmas sistemdeki balans bozmaz. Statik geri kazanma ynteminin dezavantaj uzun kollarn sonlarnda, zellikle bu kanal kolu dierlerine gre ok uzun ise, ar byk kanal boyutlar vermesidir. Ayrca bu blgelerde hzlar da ok dtnden kanaln s kayp ve kazanlarna kar izolesi gerekir. 3.7. Kanal Sisteminde Ekonomi Bir kanal sisteminde maliyetleri, dier sistemlerde olduu gibi ilk yatrm maliyeti ve iletme maliyeti olarak ikiye ayrmak mmkndr. Her iki maliyeti ayn baza getirip, optimum zm elde edebilmek iin sistemin toplam yllk maliyeti tarif edilir. Bu toplam yllk maliyeti oluturan kalemler aadaki gibi sralanabilir: A. Yllk Yatrm Maliyeti 1. lk yatrm Maliyetlerinin amortisman sresi ve enflasyon oranlarna gre belirlenen yllk edeer maliyeti 2. Faiz Maliyeti 3. Vergiler B. Yllk letme Maliyeti 1. Yllk enerji maliyeti 2. Yllk bakm maliyeti 3. Yllk iletme maliyeti Trkiye artlarnda ilk yatrm maliyeti en nemli kalemdir. Bunun yannda ikinci nemli kalem yllk enerji maliyetidir. Bu durumda yatrmn optimizasyon almalar greceli olarak basittir. Sadece kanal sisteminin ilk toplam yatrm maliyeti ile sistemin yllk enerji maliyetinin toplamn minimize etmek yeterlidir. 3.7.1. Optimizasyon Prensip olarak kanal sisteminin kesiti ne kadar kk tutulursa kanal yatrm maliyeti azalr. Buna karlk yllk enerji tketimi artar, fan yatrm maliyeti artar. Bunlar ters ynde ileyen temel

49

parametrelerdir. Kanal dizaynnda klasik yntemler yerine, T-yntemi gibi optimizasyona dayal yntemlere gidilmesinde byk yarar bulunmaktadr. Trkiyenin deien ekonomik koullar karsnda, kanal tasarmnda ilk yatrm maliyetini azaltc ynde hareket edilmelidir. Ses limitlerini amayacak ekilde mmkn olduu kadar yksek hzlara kmak ve yuvarlak kanallar kullanmak temel neriler olmaktadr. 3.7.2. lk Yatrm Maliyetine Etki Eden Faktrler Yatrm maliyetini azaltmak iin uygulamada denenmi pratik neriler aadaki gibi saylabilir: 1. Mmkn olduu kadar az sayda fittings kullann 2. Hava kaaklarnn nleyin. Bu amala hazr kanallar kullanmay tercih edin 3. Yuvarlak kanallar kullann 4. Dikdrtgen kanal kullanyorsanz, kenar orann 1e yakn tutmaya aln Bu yaklamla, yatrm maliyetine etki eden nemli parametreler aada sra ile incelenecektir. 3.7.2.1. Kanal Kenar Oran Kanallarn yuvarlak veya dikdrtgen olmas ve dikdrtgen kanallarda bir kenar uzunluunun dierine oran olan kenar oran deerinin deimesi gerek ilk yatrm maliyetlerini, gerekse enerji maliyetlerini nemli lde artrr. izelge 2.9da farkl kenar oranlarna sahip dikdrtgen ve yuvarlak dz kanal iin hesaplanan arlk deerleri verilmitir. Bu karlatrmada sz konusu farkl boyuttaki kanallarn ayn debiyi ayn srtnme kayb ile tamas esas alnmtr. Buradan aka grlmektedir ki artan kenar oranlar birim kanal uzunluundaki arl nemli lde artrmaktadr. Hi kukusuz artan kanal arl ile birlikte kanaln yatrm maliyeti ve iilik maliyeti de artacaktr. izelge 2.9. Kenar Oran Etkisi (Ayn debi ve srtnme kayb iin) Kanal Boyutu mm Kanal Alan m2 0,28 0,30 0,30 0,33 0,38 0,40 Kenar Oran 1/1 1,9/1 3,7/1 6/1 10/1 Sa Et Kalnl mm 0,55 0,55 0,55 0,85 1,00 1,31 Arlk kg/m 8,35 9,73 10,71 19,21 28,28 46,29

600
550 x 550 750 x 400 1100 x 300 1500 x 250 2000 x 200

3.7.2.2. Basn Snflandrlmas Baz yaynlarda kanal tasarmcsnn kanalda geerli basn deerlerini vermesi gerektii vurgulanr. Kanal sistemi zerinde geerli alma basn grubu verilmelidir. Bylece et kalnlklarn bu basnca gre belirlemek mmkn olacaktr. Bununla kanal maliyetleri azaltlabilir. 3.7.2.3. Fittings Maliyetleri lgili blmde eitli fittingsin kayp katsaylar verilmitir. Tasarmc buradan en uygun fittingsi seebilir. Ancak en kk kayp katsaysn veren fitting en pahal olan olabilir. Yksek kenar oranl bir fitting yapmak, kare bir fittingden biraz daha pahal fakat yuvarlak fitting yapmaktan daha ucuzdur. Bugn iin fittings otomatik ekipmanla fabrikada retilmekte ve iilik minimuma drlmektedir. Elle retimde ise iilik maliyeti, ayn kesitli ve ayn uzunlukta dz kanal

50

maliyetinin 4-8 misli olabilmektedir. Eer ynlendirici kanallar kullanlrsa bu oran ok daha byk olacaktr. 3.7.3. Yuvarlak Kanallar ile Dikdrtgen Kanallarn Maliyetinin Karlatrlmas Yuvarlak kanallarn tesis maliyetleri nemli lde daha dktr. Yuvarlak kanallar bir kii tesis edebilir. Halbuki edeer bir dikdrtgen kanal iin en az iki kii gereklidir. Ayrca yuvarlak kanallarn tesis standartlar ok daha az malzeme kullanmn gerektirir. Yuvarlak kanallarn daha ucuz olmasnn nedenleri aada sralanmtr: 1. Yuvarlak kanallar snrl sayda standardize edilmi elemanlardan ve belirli sayda standart boyuttan oluur. 2. Kanallarn ve balant elemanlarnn retimi tamamen otomatik ve seri olarak sistematik bir ekilde yaplmaktadr. Endstriyel kalite kontrol mmkndr. 3. Yuvarlak kanallarn tesis zaman, benzer bir dikdrtgen kanaln yaklak te biri kadar olabilmektedir. 4. zolasyon malzemesinin maliyetleri daha dktr. nk; a) Uygulanmas ve ulam daha kolaydr b) Daha kk evre uzunluu dolays ile daha az izolasyon malzemesi kullanlr. rnein; ap 500 mm olan yuvarlak kanaln evresi, kenar lleri 400 x 400 mm olan dikdrtgen kanaldan %13 daha azdr. zolasyon iin bu oranda az malzeme kullanlr. c) Gerek yangndan korumak iin ve gerekse sl izolasyon iin yuvarlak kanallarda daha ince izolasyon kullanlabilir. ekil 2.9 ve izelge 2.10da kanallarn dtan yangna kar izolasyon deerleri ve karlatrlmalar verilmitir.

t t

Yuvarlak kanallarda daha ince yangn izolasyonu kullanmna izin verir. ekil 2.9. zolasyon Kalnl Tanm izelge 2.10. zolasyon Kalnlklar (mm) Yuvarlak 30 30 50 50 100 100 Dikdrtgen 40 40 70 70 140 120

5. Gerekli kanal, mesnet ve asklarnn says ve boyutlar yuvarlak kanallarda daha azdr. Asklar aras mesafe dikdrtgen kanalda 2,5 m iken bu deer yuvarlak kanalda 3 m deerine kar. Bylece bu malzemeden %20 tasarruf sz konusudur.

51

3.8. Kanallarda Szdrmazln nemi Kanal sistemlerindeki kaaklar yolu ile kaybedilen enerji ok yksek boyutlardadr. zellikle temiz oda uygulamalarnda, baz endstriyel uygulamalarda ve nem alma uygulamalarnda kanallardaki hava kaaklar enerji kayb dnda zel neme sahiptir. Burada zel olarak szdrmazlk istenen haller dnda, genel havalandrma ve klima uygulamalarnda szdrmazlk dolays ile oluan enerji maliyeti zerinde durulacaktr. Sadece havalandrma yaplmas durumunda hava kaaklarnn enerji maliyeti fan enerji tketiminde ortaya kmaktadr. Kaak ne kadar fazla ise bu oranda fan gc boa harcanm olacaktr. Klima kanallarnda ise kaak hava; ayn zamanda soutma ve stma enerjisi kayb anlamna gelmektedir. Dolays ile klima sistemlerinde hem fanda, hem de soutma (veya snma) grubunda enerji boa harcanmas sz konusudur. Havas artlandrlan hacimlerden geen kanallardaki szma, yine iklimlendirilen hacme olacandan, bir kayp oluturmayaca ileri srlebilir. Ancak bu halde bile szan hava istenilen fonksiyonu yerine getirmeyecek, menfezlerden hedef blgeye flenemeyecektir. 3.9. Kanallarn Temizlii hava kalitesinin salanmas ile ilgili almalar gstermitir ki, sistemin yetersiz kalmasnda hasta bina sendromunda kanallarn temizlii byk nem tamaktadr. Besleme ve dn kanallarnda toplanan toz, mantar vs. gibi kirleticilerin hastalk kavramna byk katklar vardr. Bu nedenle zellikle besleme kanallarnn iinin temizlenmesi gerei, baz bat lkelerinde rnein svete bina ynetmeliklerine dahil edilmitir. Kanal ii temizlii iin eitli temizlik yntemleri ve cihazlar gelitirilmitir. Bu cihazlarn standart aplar ve uygun geometrisi nedeniyle yuvarlak kanallara uygulanmas daha kolay ve daha ucuz olmaktadr. 3.10. Konu le lgili Sorular 1. Mahal hava debisinin belirlenmesinde hangi hususlar gz nnde bulundurulmaldr? 2. Kanallarda toplam basn kaybn aklaynz 3. Kanallarda srtnme basn kaybn aklaynz 4. Kanallarda dinamik basn kaybn aklaynz 5. Kanal sisteminde ekonominin nemini aklaynz 6. Yuvarlak kanallar ile dikdrtgen kanallarn maliyetini karlatrnz 7. Kanallarda szdrmazln nemini aklaynz

8. ekilde grlen silindirik bir kanaldan geen havann hz 5 m/s ve debisi 3 m3/sdir. Buna gre kanaln, a. Kesit alan nedir? b. ap nedir? ( = 3,14 alnacak)
V=5 m/s Q=3 m /s A= ? d= ? d

9. Aadaki ekilde grld gibi kesit alan 0,8 m2 ve hava hz da 3 m/s olan bir kanal daraltrlarak kesit alan 0,6 m2 drldne gre, a. Daraltlan ksmdaki kanaldan akan havann hz b. Kanaldan akan havann debisi ne olur? 52

A1 Q V1

A2 V2

10. Aadaki ekilde grld gibi kesit alan 0,5 m2 ve hava hz da 4 m/s olan bir kanal geniletilerek kesit alan 0,8 m2 kartldna gre, a. Daraltlan ksmdaki kanaldan akan havann hz b. Kanaldan akan havann debisi ne olur?

11. Aadaki ekilde grld gibi kesit alan 0,6 m2 ve hava hz da 5 m/s olan bir kanal daraltlarak kesit alan 0,4 m2 drldne gre, a. Daraltlan ksmdaki kanaldan akan havann hz b. Kanaldan akan havann debisi ne olur?
A1 V1

A2 V2

12. ekilde grlen silindirik bir kanaldan geen havann hz 6 m/s ve debisi 3 m3/sdir. Buna gre kanaln, a. Kesit alan nedir? b. ap nedir? ( = 3,14 alnacak)
V=5 m/s Q=3 m /s A= ? d= ? d

13. Aadaki ekilde bir hava kanal ebekesi grlmektedir. ebekenin A-B blmndeki kanaldan geen havann hz 6 m/s ve birim srtnme kayb R=2,5 = 3,14 ve =1,2 kg/m3 olarak alnacak) Buna gre, Pa/mdir. (c =1,3 a. A-B kanalndan geen havann debisi nedir? b. A-B kanaln alan nedir? 53

c. A-B kanalnn ap nedir? d. A-B kanalnda meydana gelen srtnme kaybn hesaplaynz. e. A-B kanalnda meydana gelen dinamik kayb hesaplaynz.
Klima santrali Fan Besleme Havas Fan 10 m 10 m 10 m A B C

20 m

20 m

15 m

750

m3 h

750

m3 h

1000

m3 h

Egzoz Havas

54