Espazo Temtico Patrimonial Eume-Xubia.

Gua e Discursos Integrados

ndice: 1.- Introducin a) EuroEume b) ETP: Castelos e Mosteiros

2.- O Castelo: Vivenda, fortaleza e smbolo a) Moeche:

- Discurso - Os Irmandios

b) Narao
- Discurso - Os Irmandios

c) Torren de Pontedeume
- Discurso - Os Andrade

d) Castelo da Nogueirosa
- Discurso - Os Andrade e os Lemos

3.- Os Mosteiros: Economa, Cisterciense a) Mosteiro de Monfero

- Discurso - Seoro Eclesistico

sociedade

relixin.

Reforma

b) Mosteiro de Caaveiro
- Discurso - San Rosendo

4.- As Fragas do Eume. Recurso econmico, social e turstico 5.- Outros Recursos a) San Miguel de Breamo b) Santa Mara de Doroa c) Museo Etnogrfico da Capela d) L.I.C. Xubia-Castro e) Casa do Mel de Goente f) Agroalimentaria do Eume g) Xornal Pegadas 6.- Patrimonio arqueolxico 7.- Oferta hostaleira e de servizos

1.- Introducin a) EuroEume O Centro de Desenvolvemento Rural EuroEume unha asociacin sen nimo de lucro, declarada de inters pblico, na que poden participar todas as entidades xurdicas interesadas no desenvolvemento do territorio abarcado por EuroEume, que comprende os concellos de Cabanas, A Capela, Moeche, Monfero, Pontedeume, As Pontes, San Sadurnio, As Somozas e Vilarmaior. EuroEume constitese legalmente o 2 de Setembro de 1996; no artigo 5 dos estatutos recllense os seus obxectivos, que se poderan sintetizar no seguinte texto extrado dos mesmos (...) optimizalo aproveitamento dos recursos endxenos da comarca de cara ao seu desenvolvemento harmnico e integral. Para contribuir ao desenvolvemento dos nove concellos antes citados est a implementar programas de desenvolvemento local dende o ano 1.998 (primeiro un programa PRODER, posteriormente a Iniciativa Comunitaria Leader +, o Leader Galiza 2007-2013, o Programa EQUAL, ou o Programa ENEA, entre outros). EuroEume ten vocacin de constituirse nun foro de debate onde consensuar as actuacins prioritarias para este territorio. As e imprescindible manter a pluralidade poltica, a transparencia na xestin dos recursos pblicos e o principio de porta aberta, que garanta a libre adhesin e participacin na entidade. Actualmente cntase cunha base social de aproximadamente 60 asociacins ademais dos propios 9 concellos. www.euroeume.org

b) Espazo Temtico Patrimonial Castelos e Mosteiros Con esta Gua e Discursos vencellados ao Espazo Temtico

Patrimonial Eume-Xuvia (ETP Eume-Xuvia) pretendemos poer en valor o patrimonio artstico e monumental da zona, para que isto revirta tanto na poboacin visitante como na comunidade residente, proxectando cara aos visitantes a imaxe de territorio cunha importante tradicin e ao mesmo tempo contribuir recuperacin da memoria e identidade colectiva dos habitantes do propio territorio, algo esencial para xerar un proceso de desenvolvemento como o que se persegue. Non se trata de elaborar un discurso pechado do que non se poida sair hora de presentar aos visitantes a nosa riqueza patrimonial dende cada un dos elementos, senn de poer unha base a partir da cal, sempre partindo dunha idea integrada do territorio, facer atractivo o conxunto dos nove concellos EuroEume e invitalos a que non fiquen s nunha mera visita puntual a un dos elementos e se decidan a adentrarse por todo o territorio para coecelo en profundidade. O feito de abordar cada intervencin como nica e ao tempo como parte dun todo, permitiralle xogar a cada elemento un rol de presentacin do conxunto do territorio invitando ao seu coecemento, mentres que o concepto de patrimonio en rede reforzar a promocin e o impacto de cada elemento facilitando a viabilidade de cada un deles. Trtase de establecer unha rede primaria formada polos elementos descritos no presente documento, cal se lle engadirn sucesivamente redes secundarias de patrimonio etnografco, rutas de natureza, oferta de servizos hostaleiros, outros elementos patrimoniais relacionados cos primeiros, etc. interesante, sempre que exista a posibilidade, cando unha persoa estea dirixindo a un grupo de visitantes por algn dos elementos patrimoniais do E.T.P. Eume-Xubia, introduza no seu discurso algn conto ou lenda no que o propio elemento visitado sexa protagonista ou marco da accin da Historia que se conta. Isto sen dbida moi atractivo para o visitante que, ademais, se en cada un dos sitios que visita escoita unha destas lendas, poder ver de primeira mn que o lugar que est visitando

est cheo de misterio e que conta con patrimonio inmaterial ademais do propio material que est pisando.

2.- O Castelo: Vivenda, fortaleza e smbolo Poderase dicir que os castelos na poca medieval eran o centro de poder dun determinado territorio. No castelo viva un seor feudal que organizaba a vida econmica, poltica e social dentro do seu territorio de dominio, denominado seoro. Os castelos, ademais da vivenda do seor feudal eran autnticas fortalezas dende as que partan as ordes do seor feudal, que eran levadas ata o seu destino polos seus emisarios ou polas sas mesnadas, grupo de persoas armadas que estaban s ordes do seor e que funcionaban como unha especie de exrcitos persoais do propio nobre. Estas fortalezas tamn eran os lugares nos que os nobres nos tempos de revoltas, se refuxiaban agardando a que os tempos foran mis propicios. Moitos destes castelos eran practicamente inexpugnables, xa que soan estar situados en altos outeiros e contaban con outros elementos defensivos como as grandes portas, os altos muros ou os profundos foxos, elementos todos que facan verdadeiramente difcil aos asaltantes lograr facerse co poder do castelo. No caso de que todas estas barreiras defensivas foran superadas polos sitiadores, ao seor nobre anda lle quedaban dous ltimos recursos, refuxiarse na torre do castelo que contara con subministros para bastante tempo e que sera certamente complicado acceder; ou, nos castelos que contaran cunha sada secreta ou poterna (que eran case todos naquela poca), fuxir a travs dela cara outros sitios mis seguros. Os castelos eran ademais autnticos smbolos do poder feudal, que inspiraban sentimentos contrapostos: seguridade e confianza nos tempos nos que os nobres cumpran cos seus compromisos de protexer e velar polos intereses dos seus vasalos; e odio e medo nos tempos nos que os seores abusaban do seu poder cargando con pesados impostos ou levas aos seus vasalos.

a) Moeche. - Discurso:

1. BENVIDA Benvidos ao castelo de Moeche, fortaleza que como quizais xa sabedes, abriu as sas portas a fins de agosto deste ano, tras unha longa rehabilitacin que, ao tempo de recuperar un dos mellores expoentes de arquitectura defensiva medieval en Galicia, sacou tamn luz interesantes restos arqueolxicos. 2. LOCALIZACIN. ETP EUME-XUVIA O castelo de Moeche emprzase nun territorio especialmente rico en patrimonio natural e histrico, ata o punto de conformar por si mesmo un espazo temtico patrimonial, o ETP Eume-Xuvia, que conta con parques naturais como as Fragas do Eume, mosteiros como Caaveiro e Monfero, e varios castelos e fortalezas que, malia a ter cadansa propia personalidade, estn interconectados por unha xeografa e Historia comn. O ETP Eume-Xuvia abrangue a 9 concellos, entre eles o de Moeche, e distribe os seus recursos patrimoniais e naturais en torno aos grandes ros da zona: o Eume, columna vertebral da Ruta dos Andrade, e o Xuvia, da Ruta dos Irmandios, na que se integran fortalezas como a de Moeche e Narao, que sufriron os embates dos Irmandios. Unha relacin mis detallada dos atractivos da zona Eume-Xuvia pode ser consultada a travs de guas e a pantalla tctil que encontraredes na recepcin 3. CASTELOS Un castelo medieval unha edificacin militar con recinto fortificado e polo menos unha torre, propia dos sculos IX ao XVI. Igual que os mosteiros, ostentaban o poder poltico e econmico na sociedade medieval. Cumpran con varias funcins (crcere, vivenda-refuxio dos seores feudais) pero a mis significativa era a estratxica militar de defender aos seus moradores de ataques inimigos, a unha poboacin ou un paso estratxico.

Por esta razn, adoitan ser edificados en lugares de difcil acceso, escarpados e elevados, como se aprecia no caso do castelo de Narao. Non se cumpre isto nesta fortaleza, prxima a un ncleo urbn (tan pronto samos pola porta do castelo atopamos o cemiterio, a igrexa do XVII, casas privadas e reitoral, cruceiro, atrio), e no centro dun val (o val do Regato, con chairas e multitude de ros). Para compensar a accesibilidade pola situacin xeogrfica, o deseo arquitectnico da fortaleza est inzado de elementos defensivos ( seteiras, barbacana, foxo, grosor e altura de muros de canteira) que iremos recoecendo ao longo da nosa visita. un sistema defensivo compartimentado, co castelo dividido en varias estancias con cadansa funcin. Por exemplo, agora atopmonos no punto forte do castelo, a torre da homenaxe, onde tia lugar a cerimonia de vasalaxe. O seu deseo resulta familiar para quen xa visitou o torren de Pontedeume, pois son moi parecidas: teen a mesma altura de 18 m, son de planta cadrada e presentan nos seus muros o DNI de quen viviu no castelo, as pedras armeiras das liaxes dos Valcrcel, Osorio e CastroEnrquez. Este era o ltimo refuxo do seor feudal, e poda albergar vveres para resistir un asedio durante das. Tamn poda facer de crcere, e contaba con pasadizos e portas secretas (poternas) que facilitaran a fuxida ou o socorro dos asediados. 4. ACCESO PRINCIPAL Se a torre o punto forte do castelo, s nosas costas temos o mis feble: a porta de acceso, o que explica a profusin de elementos arquitectnicos defensivos no seu contorno: a barbacana ou terrapln, o foxo (5m ancho X 3m alto), sete seteiras, que permiten ver sen ser visto e lanzar frechas tras un escudo de pedra. E por suposto, a praza de armas, mis de 120m cadrados de espazo exterior onde se expn un tramo de muralla da primeira fortificacin, erguida na Alta Idade Media. A porta parte dun muro, mis pequeno c principal, e conta con 2 portas laterais mis pequenas.

5. SEGURIDADE Antes de proseguir, facer algunhas recomendacins para ter unha visita segura. Como vedes estamos nunha edificacin MEDIEVAL e os arquitectos da poca miraban mis por evitar as frechas que os tropezns, as que por favor subide as escaleiras amodo, agarrados ao pasamn en todo momento, pois son chanzos estreitos. O chan no exterior pode ser esvaradizo e con lixeiras pendentes, dado que se amolda ao terreo, polo tanto camiaremos con coidado de non caer. Estade atentos ao cruzar as portas pois os vans son mis ben baixos. Finalmente, o percorrido polo adarve ofrece unhas vistas

espectaculares pero desaconsellado para aquelas persoas que sufran de vertixe. De novo aqu camiaremos arrimados a muros e agarrados baranda. 6. PATIO DE ARMAS un espazo amplo que funciona como distribuidor, pois as portas (oxivais) das outras estancias dan a el. As escavacins arqueolxicas descubriron que a antiga pavimentacin era de lousas de pizarra, as que se reconstruiu con pizarra a chapacua, quedando ao descuberto os restos das antigas muralla e torre. Desde aqu chama a atencion a distribucin de vents de medio punto no piso superior, destinada a refuxio do seor, e de seteiras na pranta baixa, e tamn nas ameas do adarve, por razns defensivas. Vense nos muros os canzorros que delatan a existencia de trabes e estrutura de madeira no pasado. Con respecto aos materiais de construcin, o predominante o granito, a lousa negra, o esquisto verde, procedente de canteiras de Moeche, Faladoira e Forgoselo. Chama a atencion que non se use a pedra tpica de Moeche, o toelo, que si se empregou na antigidade en construcins de canteira da comarca.

No pozo do patio de armas foi achado un pual, cuxa rplica se expn de forma permanente anda que non nestes momentos. O patio de armas foi escenario na Idade Media de eventos diversos, funcin que segue a ter na actualidade sobre todo durante a festa irmandia. Esta festa, que ten lugar na terceira semana de agosto, recrea o asalto dos irmandios ao castelo. Os irmandios eran campesios que se levantaron en armas contra os abusos dos seores feudais, asediando e destrundo o smbolo do seu poder, os castelos, como veremos mis adiante na exposicin permanente. 7. ESTANCIAS Grazas aos descobrementos arqueolxicos das sucesivas escavacins e a estudos de historiadores como Andrs Comerma (principios do s.XX) podemos reconstrur as distintas estancias do castelo e os seus usos. Os restos atopados van desde trozos de vidro e cermica ata peites, alfileres e mesmo restos de animais, tanto de cans e gatos coma aves, porcos, vacas, cabras e ovellas. As, dereita da torre da homenaxe temos a estancia da servidume, onde facan a vida as persoas ao servizo do seor. Nesta estancia atopronse restos do antigo castelo de Moeche, polo que ten un acceso restrinxido. Ao fondo, onde hoxe temos os aseos, estn as estancias destinadas a cabaleirizas e animais, e o comedor/cocia estara onde hoxe temos a exposicin permanente, na primeira pranta. Na pranta superior teriamos os aposentos do seor feudal, onde mesmo se pode apreciar a feitura dunha lareira ou cheminea. man esquerda do patio de armas temos a estancia adicada

xente de armas, a soldadesca, e desde aqu parte unha escaleira de caracol que leva ao adarve ou paseo de rolda, acceso clave na defensa do castelo e de a que estea protexida por unha torre pequena. O outro acceso ao adarve mais cmodo, e faise a travs dunha escaleira que sae do edificio do comedor.

O adarve ou paseo de rolda circunda o castelo na sa parte mis elevada, tendo por tanto unha grande importancia estratxica tanto na defensa do edificio como na vixiancia dos territorios e pasos prximos. Facilita o rpido acceso dos soldados torre da homenaxe, va pasadizos e as ameas que coroan o adarve alternan ameas cegas con seteiras. Os parladoiros convidan a sentarse a contemplar as impresionantes vistas ao val de Moeche, se ben desaconsellamos o paseo de rolda a aquelas persoas que sofren de vertixe e medo s alturas. 8. EXPOSICIN PERMANENTE: (PRANTA BAIXA) HERLDICA. Agora que coecemos as estancias e funcins do castelo, vouvos presentar aos moradores da casa, as principais liaxes feudais que aqu viviron durante a Idade Media. Son os Castro, os Enrquez e os Osorio. Viamos nos muros exteriores e na Torre da homenaxe a sa tarxeta de presentacin, as pedras armeiras das 3 casas: -o escudo co len rampante e o castelo de 3 torres que simboliza aos Enrquez -o escudo cos 6 roeis (azuis en fondo branco) que representa aos Castro -o escudo cos 2 lobos paseantes que representa a casa dos Osorio -o escudo das 7 barras ou estacas que representan ao primeiro dono do castelo, o seor Garcia Rodrguez de Valcarce. Segundo os historiadores, foi Pedro lvarez de Osorio quen en 1477 lle encarga ao canteiro Mendo de Quyndos as pedras armeiras que vemos no muro exterior, representando ao matrimonio de Beatriz Enrquez de Castro con Pedro lvarez Osorio, e tamn o escudo do irmn de dona Beatriz, Fadrique o duque de Arxona, representado na parte inferior. 9. EXPOSICIN PERMANENTE: (PRANTA BAIXA) OS CASTRO Ata principios do s.XX non temos moita bibliografa sobre este castelo e a sa historia, sendo Andrs Comerma o primeiro historiador en interesarse por este castelo e outros da comarca do Eume. Andrs Comerma pensaba que o castelo de Moeche pertenca en principio casa de Andrade, pero posteriores investigacins levan a crer

que o dono primeiro foi Don Garcia Rodrguez de Valcarce, devanceiro da casa de Lemos. A liaxe dos Castro representa a etapa mis antiga da casa de Lemos, vencellada nun principio ao Condado de Trastmara. Destaca a figura de Pedro Fdez. de Castro, seor do Reyno de Galicia, e os seus descendentes Fernando Ruiz de Castro, Xoana de Castro e Ins de Castro. O matrimonio amaado de Xoana de Castro co rei de Castela obedeca a unha poltica de expansin das casas nobiliares, non era pois nada infrecuente na poca. Este matrimonio deu p a unha lenda, a de Xoana a desamada, da que se contan varias versins. Unha das versins relata que o rei de Castela pedira a nulidade do seu anterior matrimonio para poder casar con Xoana, pero o Pontfice ngase, as que consegue a nulidade a travs de dous bispos. O matrimonio celebrouse pero ante a ameaza de excomun do Papa, o rei casteln repudiou a Xoana de Castro, quen tornou a terras galegas con dignidade e portando o ttulo de raa de Castela ata a sa morte. Mis sona internacional tivo quizais a lenda de Ins, pescozo de garza, e os seus amores co prncipe herdeiro da coroa portuguesa, quen sera Pedro I de Portugal. A esta relacin oponse o rei portugus Afonso IV O Bravo e a maiora dos nobres portugueses, que artellan o seu asasinato e o dos seus fillos ilextimos. Conta a lenda que unha vez que Pedro I sube ao trono, desenterra o cadver de Ins e obriga sa corte a bicar a man do cadver, como proclamacin pstuma de raa de Portugal, o que inspirar obras literarias en Francia (Vctor Hugo), Portugal (Camoens: Os Lusiadas) e Espaa (Vlez de Guevara: Reinar despus de morir) 10. EXPOSICIN PERMANENTE: (PRANTA ALTA) OS ENRQUEZ, OS OSORIO, CASA DE ALBA. Nunca saberemos canto hai de verdade nestas lendas pero ilustran a estratexia dos seores feudais galegos de buscar alianzas con outras familias nobres a travs de matrimonios amaados, aumentando as o seu patrimonio e poder.

Froito doutro matrimonio amaado ser a unin dos Castro cos Enrquez a travs da unin de Isabel de Castro e Pedro Enrquez, quen tern dous fillos, Fadrique, duque de Arxona, e a sua irm Beatriz. Fadrique cae en desgraza ao apoiar ao herdeiro lextimo ao trono cando resulta vencedor o seu rival, o que sera o rei Xoan II. Este, en represalia, confisca os seus dominios, que sern recuperados pola sua irm Beatriz Enrquez de Castro. Beatriz parte os dominios en dous, xurdindo as a casa de Lemos, que tera en Moeche e Cedeira as suas posesins mis occidentais. A casa de Lemos entronca cos Osorio a travs da unin de Beatriz con Pedro lvarez de Osorio, convertndose os Lemos en principal referente nobiliar para a Coroa de Castela no Reyno de Galicia. Os Lemos sern sentinelas e apaciguadores do territorio fronte s revoltas internas, como a dos irmandios, pero tamn fronte a ameazas exteriores, protexendo vilas costeiras e portos dos ataques ingleses, entre outros. Hoxe en da, o castelo pertence Casa de Alba (a duquesa de Alba ostenta tamn o ttulo de XVII Condesa de Lemos) quen o cede en usufructo ao concello de Moeche. 11. EXPOSICIN PERMANENTE (PRANTA ALTA): REVOLTA

IRMANDIA Agora que sabemos algo mis dos que foron donos e seores do castelo, imos coecer aos vasalos que escribiron o captulo se cadra mis relevante e famoso na historia do Castelo de Moeche: os Irmandios. Para iso temos que voltar aos sculos XIII e XIV, cando a fame e a peste ocasionan unha crise demogrfica primeiro, seguida despois por unha crise econmica, ao non haber mans suficientes para traballar as terras dos seores. Parello a este descontento popular, est o desenvolvemento das cidades e a pretensin dos reis de centralizar o seu poder dominando aos nobres feudais.

Nesta situacin de descontento e crise, que dara paso a unha nova orde social, os castelos pasan de simbolizar seguridade e defensa dos seus vasalos a ser smbolo de opresin, abuso e inxustiza, e de a que as revoltas populares dos sculos XIV e XV (Movemento Irmandio) centraran os seus ataques na destrucin destas fortalezas por todo o territorio galego. O Movemento Irmandio xorde a raz da creacin da Hermandad General (1465) auspiciada polo rei. Nas cidades organzase o Movemento espallndose ao rural, a travs de Xuntas Xerais, artelladas vez en Xuntas Locais, formadas por Deputados, Alcaldes, Capitns e Cuadrilleiros. A Igrexa consinte o levantamento popular, apoiado tamn por algns nobres e fidalgos, como Alonso de Lanzs, quen sera feito prisioneiro no castelo de Andrade por Nuno Freire de Andrade o Mao, e nese castelo morrera emparedado vivo dentro dos seus muros. O castelo de Moeche crese que foi asaltado e destrudo non por Roi Xordo e cuadrillas de campesios nos primeiros momentos do levantamento irmandio (A Fusquenlla, 1431), senon durante a Segunda Revolta Irmandia (1466-1469). Tamn o castelo de Narao sera destrudo nestas revoltas, pero a diferencia do de Moeche, non se ten coecemento de que houbese unha posterior reconstrucin. Contan os historiadores que Nuno Freire de Andrade chegou a Moeche coa sa familia fuxindo dos levantamentos irmandios e buscando refuxo, pero tampouco o atopou aqu, escapando polas poternas do castelo cara Narao(?). O Movemento Irmandio impxose entre 1466 e 1469, pero sera finalmente derrotado por problemas de organizacin interna e por unha alianza de nobles (Pedro lvarez de Soutomaior, Pedro Pardo de Cela, Conde de Lemos e Arzobispo Fonseca), impondose nalgunhas zonas a reconstrucin dos castelos aos mesmos campesios, como forma de castigo e traballo forzoso. Este foi o caso do castelo de Moeche, anda que partes do castelo primitivo saron luz en escavacins arqueolxicas. Precisamente un litixio relacionado coas reconstruccins de

propiedades destrudas polos Irmandios, o Preito Tbera-Fonseca, unha das principais fontes de informacin sobre as vicisitudes do castelo de

Moeche na Baixa Idade Media. Se vos parece ben, e para termos unha visin mis vvida do que foron estes anos, vemos agora unha curtametraxe de 8 minutos sobre as revoltas irmandias, antes de rematar a visita na planta baixa. VIDEO 12. RECONSTRUCCION E RESTAURACION Que vos pareceu o Video? Non deixa de ser irnico que os Irmandios, que tanto empeo puxeran en destrur o castelo de Moeche, son causa do seu renacer ao longo da historia, non s no sculo XV, senon tamn nos nosos das, pois como seguramente xa sabedes o Festival Irmandio contribe activamente recuperacin do castelo recreando o episodio do asalto na terceira fin de semana dos meses de agosto, dandolle as gran sona a Moeche. A restauracin do castelo tivo varias fases, como veremos na exposicin da pranta baixa. A primeira fase son os traballos forzosos dos campesios, al polo sculo XV, guiados por mestres canteiros chegados de Viscaia e que deixaron mltiples marcas de canteiro nos muros do castelo. Tras esta reconstruccin, o castelo chega case intacto ata o seculo XX, se ben en estado de abandono. En 1890 corre o risco de ser derrubado e posto venda como pedra do montn pola Casa de Alba. Afortunadamente Don Federico Macieira Pardo de Lama suspende a venda e fai campaa nos xornais da poca para defender este patrimonio histrico. Malia aos seus esforzos, moitos particulares rouban pedra para fabricar as propias casas. En 1991, a Escola taller municipal de Moeche consolida a estrutura ptrea do castelo para frear o deterioro, garantir a seguridade e preparar o camio a unha futura rehabilitacin. Algunhas das accins realizadas son: arreglo da lousame,

consolidacin dos muros do patio inferior, selado de seteiras, faise a pasarela que cruza a torre da homenaxe, e o paseo de rolda.

O foxo, hoxe medio cheo/medio baleiro segundo o estado de nimo do observante, daquela estaba recheo cara o oeste e oculto pola vexetacin e o refugallo. Por razns tcnicas e de seguridade non foi posible a total recuperacin do foxo, que probablemente circundaba toda a fortaleza. Na segunda gran fase rehabilitadora no castelo, no 2002, limpanse os muros de vexetacin e repense pezas de canteira nos ocos exteriores, corase o muro da praza de armas con soleira de granito e pizarra, reprase a porta lateral de acceso ao castelo e o arco da porta da torre da homenaxe que d acceso ao patio de armas; recuprase a pavimentacin ptrea da base da torre con lousa e chapacua; reconstruccin de ameas no paseo de rolda (chantas de pizarra diferencian a parte reconstruida da orixinal, nunha lia intermitente). Engdese, a maiores de iluminacin e baranda, unha pasarela torre de homenaxe para poder contemplar o interior da mesma, e acondicinase o exterior (igrexa, cemiterio, aparcadoiro) Finalmente, mencionar que as escavacins arqueolxicas permitiron sacar luz restos arquitectnicos da fortaleza orixinal (destruda no s. XIII) dentro da fortaleza reconstruda no XV: un museo dentro doutro museo. 13. DESPEDIDA Grazas pola sa visita, espero que disfrutaran tanto como min e que leven no corazn a Moeche e o seu castelo. Se quixeran levar algo mis material e palpable como recordo ou agasallo, en recepcin vndense desde cmics, guas e libros ata camisetas e chisqueiros, pasando por produtos ecolxicos da comarca, todo para recadar fondos e axudar cos costes de mantenemento do edificio. Tamn poden consultar (de balde!) o punto TIC onde atoparan informacin sobre as atraccins tursticas do territorio, mapas, etc

Pola sa significacin patrimonial, as fortalezas son quizais o elemento mis representativo da comarca eumesa. Moeche, Narao, Pena Leboreiro e o Torren de Pontedeume son arquitecturas senlleiras do territorio e do seu acontecer medieval.

 hora de abordar a bibliografa que estuda estas edificacins atopmonos cun importante baleiro, s resolto parcialmente a principios do sculo XX coa obra de Avelino Andrs Comerma e Batalla. Dende entn, todos os autores que se aproximaron historia medieval do contorno e ao pasado destes edificios o que fixeron, cseque en exclusiva, foi seguir as descripcins e interpretacins que fixo este autor. O Castelo de Moeche est enclavado na parroquia de San Xurxo, a uns 25 quilmetros de Ferrol e situado na marxe dereita do ro Xubia, indo augas arriba. Ao ser propiedade da Casa de Lemos, que mais adiante se uniu coa Casa de Andrade, Comerma d por certa a propiedade orixinal deste castelo naquela Casa e, seguindo ao p da letra a Vicetto, relacinao cos acontecementos da primeira Revolta Irmandia contra Nuno Freire de Andrade. Este autor asume a interpretacin realizada polos historiadores do momento e fala da persecucin que sufriu o Seor de Andrade e d por certo que aqu se refuxiou coa sa familia. Pero esta interpretacin resulta contradictoria se atendemos documentacin histrica existente e a outras probas. O seor de Moeche dende 1336 era Garca Rodrguez de Valcrcel, e a presenza nos muros do escudo desta familia, fai pensar nel como promotor da construcin da fortaleza orixinal. En canto documentacin existente, nas Crnicas do rei Xon II de Castela, no tocante revolta sufrida polos Andrade en 1431, flase nicamente de Pontedeume e non se fai ningunha mencin de Moeche. Por outra parte na primeira referencia documental sobre o Castelo de Moeche, que aparece no Preito Tbera- Fonseca, vinclase o castelo casa de Lemos, dos que era antepasado Garca Rodrguez. O carcter defensivo dallo Comerma sa construcin: fala de muros de cseque tres metros de espesura e do reforzo defensivo da sa fbrica a travs do foxo exterior. Da sa planta comenta que non se corresponde cun plan anterior, os seus muros seguen unha proxeccin que se adapta ao terreo onde se asenta. Ademais da descripcin, Comerma asigna a cada un dos espazos nos que se divide o Castelo unha serie de hipotticas funcins relacionadas coa vida seorial que al se exercan.

Respecto torre do Castelo, descrbea como de planta cadrada, coma as normandas, e fala das sas portas e dunha poterna ou sada secreta da que ningunha construcin desta clase e poca careca. Fala este autor tamn dunha segunda torre, mis pequena, que serva de proteccin escaleira de caracol que comunicaba co adarve e demais elementos construtivos que naquel entn puido comprobar in situ. Comerma, finalmente, comenta a existencia de varios escudos de armas sen entrar en ningn momento na sa interpretacin. Neste centro de interpretacin do Castelo de Moeche, ademais dos contidos que o relacionan cos seus posuidores, (perfectamente visibles e facilmente comprensibles mediante a exposicin instalada dentro do propio Castelo pola Asociacin EuroEume, as como a travs das audioguas), cobran unha importancia especial tanto os contidos arquitectnicos como os relacionados co Movemento Irmandio. Grazas s pegadas que se conservan dos seus construtores, como as pedras armeiras e marcas de canteiros, e polos vestixios descubertos polos arquelogos durante as diferentes fases da rehabilitacin do edificio, pdese saber dunha maneira bastante precisa cal era a funcin que poda ter cada estancia. No Castelo de Moeche os aspectos defensivos veen dados principalmente pola sa edificacin: torre alta, barbacana, muros anchos, aspilleiras, foxo,... Esta fortaleza faise complexa nas sas estancias, amplas e numerosas, conta cun patio de armas espacioso. Se ben mantn o seu carcter defensivo, a morfoloxa permitiralle albergar un numeroso grupo de persoas e o desempeo de funcins administrativas e xudiciais. A informacin da que dispoemos sobre as intervencins

arqueolxicas no Castelo de Moeche refrese s campaas de 1991 e do ano 2002. Destas das campaas pdense extraer varias conclusins: - A identificacin das funcins que tian as partes do Castelo: as habitacins da servidume, o espazo para a xente de armas, a cocia, o baluarte, o patio de armas, as cortes e, por suposto, a torre da homenaxe.

En todas estas zonas atoparon restos materiais que atestiguan as funcins al desenvolvidas. - A identificacin de estruturas arqueolxicas que se corresponden con etapas anteriores do Castelo. o mis destacable da actuacin arqueolxica, posto que lograron exhumar a base do antigo Castelo, o que foi derrubado na Gran Guerra Irmandia de 1466. - A aportacin de materiais relacionados coas pocas histricas do castelo. Os materiais atopados supoen unha testemua fidedigna das diferentes etapas da fortaleza: cermica, moedas, obxectos de ferro, armas, etc.

- Os irmandios: Os sculos finais da Idade Media son sculos de crise e cambio. A primeira crise afecta ao nmero de habitantes. Nos sculos XIII e XIV detense o crecemento demogrfico debido, principalmente, fame. Consttase as a incapacidade do sistema produtivo para dar de comer a unha poboacin que medrara de xeito ininterrompido nos sculos anteriores. Esta fame preparou o camio para que a peste se abrira paso entre unha poboacin debilitada. Ademais da crise demogrfica sofreuse unha crise econmica, que en boa medida veu dada pola falla de man de obra que traballara os campos. A crise econmica afectou sobre todo s zonas rurais, o que prexudicou sobre maneira aos seores nobres que van como as rendas que os sostian diminuan considerablemente ao non poder os seus vasalos facer fronte a elas. Con menos mans para traballar a terra, a escaseza desta veuse mitigada e, tanto a extensin como a calidade das terras traballadas aumentaron, o que permitiu aos poboadores galegos superar esa crise. As poderamos definir os trazos destes ltimos sculos medievais como de depresin e posterior reconstrucin agraria, as como de afianzamento e aceleracin da actividade das cidades.

A nova situacin demogrfica e econmica implica inevitablemente unhas readaptacins. Deste xeito dende o punto de vista social os sculos XIV e XV non se poderan cualificar de revolucionarios, dado que segundo os historiadores sera mellor falar de tensins sociais, ou como moito de revoltas. Iso si, as dificultades destes ltimos sculos medievais crearon o clima idneo que provocar o cerco da vella sociedade feudal. Das cidades ao campo a inestabilidade propia da readaptacin ocasionada pola crise estendeuse a medida que avanzaba o sculo XV. A tensin social resultou na organizacin de diversas revoltas en contra dos seores en todo o territorio galego. Esta movilizacin social deuse en chamar Movemento Irmandio. A manifestacin mis visible deste movemento foi a destrucin das fortalezas seoriais. Existen varios documentos que se refiren a estas revoltas dos vasalos no territorio galego. O primeiro son as Crnicas do Rei Xon II de Castela, que narran a revolta encabezada por Roi Xordo, que rematou coa derrota das Irmandades en Pontedeume ante a fortaleza dos Andrade. A esta revolta seguirian dende 1446, as de Allariz, Viveiro, Betanzos e A Corua, Ourense, Lugo ou Santiago. Anda que se cadra o documento mis importante para coecer que foi o que sucedeu en Galicia nos anos convulsos das Revoltas Irmandias o Preito Tbera-Fonseca. Este litixio xudicial foi unha arbitraxe ou concordia que tivo lugar entre o arcebispo de Compostela e despois de Toledo, Alonso III de Fonseca e o seu sucesor no cargo Xon Pardo de Tbera. A sa importancia radica en que se trata dunha fonte documental fundamental para o coecemento dos feitos relacionados coas Revoltas Irmandias e cos conflitos seoriais do convulso sculo XV galego. A orixe do pleito est no nomeamento, o 26 de abril de 1524, de Alonso III de Fonseca como prelado de Toledo, ocupando o seu anterior cargo como arcebispo de Santiago Xon Tbera dende o 12 de outubro do mesmo ano. Ao pouco tempo, o 26 de decembro de 1525 o novo arcebispo compostel reclmalle a Fonseca dez millns de maraveds como indemnizacin polos danos sufridos nos castelos e casas pertencentes mitra compostel durante os gobernos de Alonso II de Fonseca e do propio

Alonso III. Estes danos foron consecuencia das Revoltas Irmandias e dos enfrontamentos de Alonso II cos seus inimigos seoriais e o posterior descuido dos dous Fonsecas en non arranxar o danado a diferencia do que si fixeran moitos seores galegos nesas datas. Finalmente chgase a acordo no 1534 aceptando Fonseca realizar un pago de 200.000 maraveds. Este pago nunca se chegara a realizar, dado que Fonseca morre o 4 de febreiro dese mesmo ano. Xon Tbera foi entn presentado para ocupar a s toledada que deixa vacante polo que as diferenzas habidas no pago esvense definitivamente.

b) Narao - Discurso: Del, di Comerma que debeu ser construdo no sculo XIV basendose, igual ca no caso de Moeche, na doazn que Henrique II fixo a Fernn Prez de Andrade no 1377. Fala da sa anterior existencia e como sendo propiedade de Gonzalo Pieiro, favorable a Pedro I, o rei Henrique desposuuno del en favor do Andrade. Este Castelo sofre tamn a embestida dos Irmandios, quenes o destruron sen que, segundo este autor, saibamos se sufru despois unha reconstrucin. A descricin que fai fala de que descansa sobre un outeiro a 400 metros sobre o nivel do mar, a sa planta un polgono irregular composto de doce lados coa sa entrada perfectamente defendida polas beiras. Dende a entrada, que non conta con ponte levadiza, psase ao rastrillo, rodeado de muros con seteiras, dando despois ao patio central onde domina a presenza da torre da homenaxe. Esta torre ten unha nica entrada, situada a nove metros de altura con respecto ao cimento, dos cales Comerma deduce que esta torre que s era usada como crcere, para gardar os tesouros e para a extrema defensa do seor cando o inimigo consegua penetrar no castelo, en cuxo caso, por unha escaleira de man subiran a gorecerse neste ltimo reduto. Volve Comerma a insistir na existencia dunha poterna ou sada secreta dende a torre ao ro, para unha hipottica evacuacin do castelo en casos extremos. Volve Comerma, tamn como no caso de Moeche, a aventurar a funcin dos espazos que se deducen do plano e fala da existencia dun escudo que asigna familia dos Pieiro. Da visin que ten Comerma destes edificios e do estado no que naquel momento se atopaban, significativo o seguinte comentario: a morea de ruinas que por espazo de tres ou catro sculos foi teatro de grandes escaramuzas e quizais dalgunhas fazaas, hoxe atpase convertido en refuxio de reptis e aves nouturnas.

- Os Irmandios: Sobre este convulso perodo das Revoltas Irmandias, cmpre dicir que algunha das revoltas das Irmandades foron levadas a cabo co permiso do rei Henrique IV de Castela, e durante as mesmas, como narran as Crnicas de Xon II de Castela, ...andaban as poderosamente haciendo muy grandes daos males en la tierra, que en las rentas del Rey, ni contra su justicia no tocaban. Estes feitos mostran a confusin poltica do momento, onde caban alianzas entre nobres, nobres con Irmandios e Irmandios co Rei. En tempos de Henrique IV, no ano 1465, nace a Irmandade Xeral, e sera durante o ano 1466 cando comezou a revolta, segundo un dos declarantes no Preito Tbera-Fonseca, o bacharel Alonso Garca de Parga. A Irmandade Xeral de Galicia tia unha estrutura interna que a dotaba dunha considerable organizacin e de maniobrabilidade. No cumio situbanse as Xuntas Xerais, onde se tomaban decisins en orde actuacin en todo o territorio de Galicia. Antes do levantamento, tivo lugar a Xunta Xeral de Melide. Xusto embaixo das Xuntas Xerais situbanse no organigrama irmandio as cabezas de lugar, unha sorte de Xuntas Locais que funcionaban a modo de centros directores en vilas e cidades. Nestas Xuntas Locais elexanse aos Deputados que eran os representantes das Xuntas Locais dentro das Xuntas Xerais. Tamn estas Xuntas Locais eran os rganos que elexan aos Capitns das Irmandades, que eran os nobres que formaran parte da Revolta, e cuxas funcins eran militares. Un chanzo por debaixo dos Capitns das Irmandades estaban os Alcaldes que eran unha especie de directores locais que exercan a xustiza, ao tempo que ditaban e executaban as sentenzas. O escalafn mis baixo do organigrama irmandio estaba ocupado polos Cuadrilleiros, que estaban en contacto coas persoas participantes na revolta e que estaban s ordes dos Alcaldes Segundo o Preito Tbera-Fonseca, a Irmandade, reunida en Melide por ser un punto central da xeografa galega, pediulle a Fernn Prez de Andrade e a Sancho de Ulla que lles deran cadansas fortalezas para derribrllelas porque dican que al se fazian muchos males porque robaban y tomaban a los hombres y los prendan.

Durante os tres anos nos que conseguiu impoerse o Movemento Irmandio (1466-1469), a irmandade, convertida en instrumento da revolta, non deixou de cumprir a sa funcin de impoer a xustiza. Alcaldes e cuadrilleiros, que tian bara de justiia pintada con saetas , eran os encargados de exercela ditando e executando sentenzas. A pesares de ser a Igrexa a propietaria maioritaria da terra, os Irmandios non van contra ela. mis, as institucins eclesisticas apoian o movemento. En xeral as sublevacins do sculo XV son a contestacin ao exercicio arbitrario do poder feudal, nico medio do que os nobres se podan servir para garantir unha posicin preeminente na xerarqua social. Pedro lvarez de Soutomaior e o arcebispo Fonseca dende o Sur, e o conde de Lemos e Pardo de Cela dende o Leste, preparaban o contraataque. Na primavera do 1469 saa o de Soutomaior, dende Portugal, cun bo exrcito. Polo camio atopou resistencia antes de chegar a Pontevedra, onde xa non a atopou. Santiago resistiu un cerco de dous meses s ordes de don Pedro de Osorio. A resistencia nas terras dos Andrade, ao mando de Alonso de Lanzs, foi tenaz, pero finalmente impuxronse os nobres, antes de que Diego de Lemos, ao mando dos Irmandios na provincia de Ourense, puidera unirse aos sublevados. A superioridade militar dos nobres, as fisuras que xurdan entre os sublevados e a axuda exterior recibida polos seores explican suficientemente a victoria.

c) O Torren de Pontedeume: O Torren de Pontedeume debe xogar un papel central como lugar, dende a perspectiva de EuroEume, dende o que dirixir aos visitantes que se acheguen polo territorio cara outras posibles visitas a algn dos elementos clave do patrimonio e dos servizos dalgn dos nove concellos. O Torren, que ademais de ser visitable por si mesmo, xa que conta cun pequeno Centro Interpretativo dos Andrade nos seus dous primeiros andares, amais das exposicins temporais no terceiro andar e o posibilidade de ollar dende a terraza a ra de Pontedeume e a propia vila, a oficina de turismo que mis visitas recibe dentro do territorio. Por esta razn debe funcionar como unha especie de estacin central cara onde van dirixidos os trens todos que al chegan (os visitantes), ata o resto das estacins do territorio, dicir os elementos patrimoniais, naturais e de servizos que cmpre que todos coezan. Dende o Torren podemos enviar aos visitantes s Fragas do Eume, a Caaveiro, ao Castelo da Nogueirosa, ao Museo da Capela, aos castelos de Moeche ou Narao, ou ao L.I.C. Xuvia-Castro, sempre recomendando usar os servizos que posumos dentro do territorio, como poden ser as diferentes casas rurais, as Cantinas do Eume, os restaurantes ou mesmo favorecer o seu acceso aos produtos ofertados na Agroalimentaria do Eume. O Torren se cadra o primeiro elemento do patrimonio que ven os visitantes cando entran no noso terrotorio, por iso necesario dinamizalo dun xeito radical, para facer que sirva de plataforma de acceso ao resto dos tesouros do territorio, para o cal dende al ten que emanar unha fonda idea de conxunto para os nove concellos do mbito de EuroEume, dado que como se dixramos o Torren a tarxeta de visita que se lles ofrece aos visitantes cando ata ns se achegan. - Discurso: Amais do devandito, o Torren ten un discurso propio que bo coecer xa que este elemento patrimonial o nico resto que se conserva do pazo que os Condes de Andrade tian na vila eumesa, construdo na segunda metade do sculo XIV. Deste antigo pazo s se conserva este

Torren que orixinalmente era a sa torre da homenaxe. Este pazo ocupaba o que hoxe se coece como Praza do Conde, a fonte e a praza de abastos de Pontedeume. O Torren de pranta cadrada e est coroado por ameas. Consta de catro pisos que teen uns fermosos vans de estilo oxival. Mide 11,5 metros por cada lado, e chega aos 18 de altura. A espesura dos seus muros de mis de 2 metros. Na base do muro sur hai un escudo coas 18 bandeiras gaadas aos franceses por Fernn Prez de Andrade en Semnara no 1503, os seis roeis dos Castro de Lemos e a barra dos Andrade. Un anxo sostn a inscripcin Nolite Nocere, dicir, non fagades dano. O seu estado de conservacin moi bo, xa que dende o derrubamento do resto do Pazo dos Condes no primeiro terzo do sculo XX, disfrutou de diversas obras de consolidacin e de rehabilitacin, que conseguiron darlle o seu magnfico aspecto actual. No exterior do Torren destaca o enorme escudo do sculo XVI que adorna a sa fachada meridional. Nela brense das estreitas seteiras e unha angosta vent rectangular. Na fachada occidental non se abre mis oco que o dunha latrina voada. As portas de acceso sitanse nas fachadas norte e sur. Nestas fachadas brense vents xeminadas de arcos oxivais trilobulados e culos calados con tracera. Na cuberta, nas sas esquinas laterais unhas pequenas torres apoiadas sobre modillns, ags unha en forma de anel. A historia desta fortaleza vai unida da vila de Pontedeume, que comeza no nadal de 1270 cando Afonso X O Sabio lle concedeu aos vecios da comarca a autorizacin para construr unha vila no lugar coecido como Ponte do Eume. Esta comunidade tera goberno autnomo e sera de realengo, dependendo deste xeito s da autoridade do rei. No sculo XIV Henrique II de Trastmara outorgoulle o seoro da vila de Pontedeume a Fernn Prez de Andrade O Bo en pago ao seu apoio na guerra civil contra Pedro I O Cruel. Durante as Revoltas Irmandias as posesins dos Andrade foron obxectivos principais. Nun primeiro momento a defensa da fornecida vila fixo fracasar o ataque, pero unha segunda tentativa dirixida por Alonso de

Lanzs conseguu apoderarse do castelo e da vila e mantelos no seu poder durante certo tempo. A mediados do sculo XVI unha herdeira dos Andrade casou co Conde de Lemos, Pedro de Castro. A posterior unin do Condado de Lemos coa Casa de Alba fixo que o Torren pasase a formar parte do patrimonio do Ducado de Alba. - Os Andrade: Sen dbida, a Historia de Pontedeume, encadrada dentro da Historia de todo o territorio, est intimamente ligada Historia dos Andrade, que foi a familia nobre laica de mis sona e de maior importancia no medievo do territorio. A sa pegada est ben presente por todos os recunchos do territorio, tanto nos restos patrimoniais que fan referencia a esta liaxe coma noutro tipo de restos mis de ndole inmaterial, como poden ser lendas e contos que teen a algn dos Andrade como protagonista principal. Segundo a documentacin da que se dispn, a Historia dos Andrade abrangue un longo perodo da Historia, dende a Baixa Idade Media, ata o sculo XVI, no que a Casa de Andrade se integra na Casa de Lemos. Este perodo poderamolo dividir en varios subperodos mis curtos, no relativo Historia da Casa de Andrade en relacin ao noso territorio: Unha primeira etapa de xurdimento. Esta etapa abarca

fundamentalmente o perodo protagonizado por Fernn Prez de Andrade, o Boo, e chega, na documentacin que manexamos, ata 1428. Trtase dos privilexios Narao. Unha segunda etapa de conflito que o groso da documentacin se refire fundamentalmente como as relacins que os Andrade teen coa monarqua e cos restantes poderes nobiliares. Abrangue principalmente o perodo de reinado de Xon II e o momento onde se produce a maior e mis xeralizada conflitividade social de Galicia. o momento das Guerras que afectan aos principais dominios deste seoro, fundamentalmente as vilas de Vilalba, Pontedeume e Ferrol e o lugar de

Irmandias e tamn o das distintas guerras que as familias nobiliares se fan entre si. A terceira etapa, a de D. Diego de Andrade, correspndese cunha das etapas de maior florecemento da Casa dos Andrade. O seu casamento coa filla de Gmez das Marias fai consolidar o seu dominio e extendelo ata as proximidades da Corua, cidade na que vai acadar unha importante presenza. Polo lado da monarqua os protagonistas van ser os mesmos Reis Catlicos quen, xunto co Conde de Lemos, tern na Casa dos Andrade o seu principal aliado galego. As relacins entre as casas de Lemos e Andrade cambian con respecto etapa anterior. A coincidencia de ambos no bando isabelino, na disputa polo trono con Xoana a Beltranexa, unir a mbalas das casas nunha alianza cada vez mis estreita e que rematar co casamento de Tareixa de Andrade co Conde de Lemos, fusionando ambas liaxes na etapa seguinte. Unha cuarta etapa de integracin na monarqua, na que o sucesor de Diego de Andrade, Don Fernando Prez de Andrade, vai acadar o encumeamento da Casa s mis altas instancias da Monarqua. Con ocasin da rexencia, despois das desputas sucesorias na Coroa trala morte da raa Isabel, e as campaas de Italia onde Fernando de Andrade consegue a mis alta responsabilidade militar e o ttulo de Conde de Caserta, a Casa de Andrade consegue situarse entre as principais da Coroa castel. A ltima etapa correspndese coa poca de Carlos V e Felipe II. Con Carlos V fronte da Monarqua, a Casa de Andrade segue xogando o mesmo papel que no perodo anterior e as o demostran documentos como aquel no que Carlos V lle recomenda ao seu titular las cosas de las Indias y su negociacin, de 1531, aquel outro polo que o convoca s Cortes de Toledo, en 1538, ou a informacin que con el intercambian os monarcas sobre as campaas militares contra os turcos.

d) O Castelo da Nogueirosa - Discurso: O Castelo da Nogueirosa, tamn chamado de Leboreiro ou de Andrade, atpase no concello de Pontedeume. Dende o alto da sa torre domnase a ra de Ares, e a torre pode verse dende calquera punto desta ra. As orixes deste castelo estn ligados vida de Fernn Prez de Andrade, que o mandou construir en 1369. Esta decisin provocou un enfrontamento co priorado do mosteiro de Santa Mara de Sobrado, propietarios dos terreos nos que se levantou o castelo, chegndose a parar as obras do mesmo por este enfrontamento. A obra rematouse en 1377, coa condicin do pago dun canon anual ao priorado de 10.000 maraveds en concepto de arrendamento. O castelo tivo un papel importante durante as revoltas irmandias, quedando prcticamente derruido no ano 1467. Na Gran Revolta Irmandia foi atacado polas tropas de Alonso de Lanzs, que finalmente foi derrotado por Nuno Freire de Andrade e feito prisioneiro, sendo trasladado aos baixos deste castelo, onde pereceu. Conta a lenda que despois de pasar cen das pechado nunha mazmorra, enterrrono vivo, de p no interior dun muro de tres metros de ancho despois de amputarlle a man dereita. Conta a lenda que o lanzal Roxn Roxal e dona Tareixa, filla de don Nuno de Andrade, estaban namorados, pero ste ao decatarse decidiu casar sa filla con don Henrique de Osorio e mandar a Roxn Roxal a buscar fortuna polo mundo. O rapaz pediu quedar na torre da Nogueirosa, ao que don Nuno accedeu. Cntase que por eses das un enorme porco bravo andaba destragando colleitas e matando xente pola zona. Don Nuno decidiu organizar unha cacera para matalo. Al foron, e acurralaron ao porco, que vndose ameazado atacou, matando a dona Tareixa mentres don Henrique fuxa. Ao da seguinte o porco apareceu morto, coa daga que don Nuno lle regalara a Roxn Roxal na gorxa, no lugar que hoxe se chama ponte do Porco, decatndose o Andrade de que Roxn Roxal si que tera defendido sa filla ante o animal

- Os Andrade e os Lemos: Ademais da documentacin referida Casa de Andrade cando esta anda non estaba fusionada coa de Lemos, o arquivo da Fundacin Casa de Alba garda tamn a documentacin desta ltima dende as sas orixes. As poderemos establecer unha serie de feitos que, segundo cada unha das etapas, van incidindo no pasado do territorio. Estas etapas seran as seguintes: A primeira etapa, a mis antiga da Casa, est vencellada ao antigo Condado de Trastmara. Os conflitos na Coroa Castel, fundamentalmente a guerra civil entre Pedro I e Henrique II, vai condicionar o futuro deste Condado, xermolo do de Lemos. A aposta do primeiro Conde de Lemos, Fernando Ruiz de Castro Toda la Lealtad de Espaa, polo bando perdedor de Pedro I, vai supoer a divisin do Condado e a aparicin de novos protagonistas, entre eles o seor de Andrade. Xermolo dun condado: a etapa na que o antigo Condado de Trastmara est dividido en dous, un mantn tal denominacin e, outro, compono o seoro de Cabrera e Ribera, no Bierzo leons. Aqu as das ramas do antigo condado enfrntanse, consolidando a sa posicin de preeminencia a rama establecida na Galicia oriental. O Condado de Lemos vaise convertendo pouco a pouco na principal referencia nobiliar para a Coroa, sendo coas sas xentes de armas o principal valedor da poltica da Corte no Reino de Galicia. Valedor da paz: A tensin poltica que se vive no Reino de Galicia no sculo XV xira arredor da maior ou menor preeminencia das casas nobiliares fronte ao intento centralizador do poder da Coroa Castel. No medio destas tensins os habitantes das cidades xogan a favor dunha maior autonoma fronte aos seus respectivos seores. A estratexia das vilas ser a defensa da sa condicin de seoro de realengo e a ferramenta utilizada, as Irmandades que a Coroa acabar impoendo. A crise dinstica: O momento da sucesin de Henrique IV O Impotente vai ser un momento de crise ao entrar en pugna o bando

isabelino, partidario da futura Isabel a Catlica, e o lexitimista, partidario da filla do Rei, Xoana a Beltranexa. A aposta do Conde de Lemos por esta ltima vai ter importantes repercusins na estabilidade do seu condado e a perda do papel predominante na poltica galega, cando menos momentaneamente. Outra consecuencia o comezo do estreitamento de lazos entre a Casa de Lemos e a de Andrade, mbolos dous partidarios da raa Xoana. Reinados de Carlos V e Felipe II: Durante estes reinados o Condado de Lemos, xa unido coa Casa de Andrade, non s consolida a sa posicin no Reino de Galicia, senn que mesmo se configura como unha das principais casas da Corte. O perodo de rexencia de Cisneros, espera da chegada do Emperador Carlos, crucial para a consolidacin do seu liderado poltico. Integracin na Casa de Alba: o momento no que o Condado de Lemos se fusiona coa Casa de Alba. Froito desta integracin a documentacin que se conserva ten un carcter diferente ao que ata o de agora vimos. Nesta poca o Condado de Lemos desaparece como entidade autnoma integrndose no ducado de Alba. A ela aprtalle beneficios, terras, rendas, dereitos seoriais e, o que mis importante, segundo a documentacin manexada, as honras acumuladas pola Casa de Lemos ao longo de mis de catrocentos anos.

3.- Os Mosteiros: Cisterciense

Economa,

sociedade

relixin.

Reforma

Tamn no territorio temos mostras desta antiga vida espiritual, e cmpre facer fincap neste feito, xa que interesante crear a idea nos que nos visiten de que estamos nun territorio que se prestou, e que anda hoxe en da se presta vida espiritual e meditativa. Esta pode ser unha moi interesante baza que cumprira aproveitar, xa que a maior parte da xente que nos visita chega ao territorio na procura da calma e do recollemento que nos seus lugares de orixe non poden disfrutar. Esta podera sela idea principal que debemos vender, o Eume como lugar no que disfrutar dun descanso de calidade, lonxe dos molestos rudos das grandes cidades, como xa se fixo dende tempos moi lonxanos. Os mosteiros foron sempre, dende a sa orixe, clulas do poder econmico e social, dado que, a condicin de nobreza (eclesistica neste caso), conferalles a autoridade moral necesaria para que os habitantes dos seus espazos de accin, (e o noso foino, como a meirande parte do territorio galego), cumpriran coas sas obrigas con eles. Principalmente estas obrigas consistan en pagar todos os anos as rendas acordadas nos contratos enfituticos (contratos de foro de longa duracin, normalmente por tres voces ou a vida de tres reis) entre os campesios e os mosteiros, a cambio do usufructo campesios da terra, terra a que no caso galego era a fundamentalmente de propiedade eclesistica. O usufructo desta terra por parte dos conferalles capacidade necesaria para subsistencia, dado que, anda que a vida non fora doada, as rendas pagadas en moitos casos eran proporcionais ao producido pola terra ese ano. Os mosteiros eran tamn un xeito prctico de organizala sociedade dado que, do mesmo xeito que hoxe en da temos concellos aos que os vecios se sinten pertencentes, naquela poca os habitantes dunha determinada zona tamn eran conscientes da sa pertenza a esa clula administrativa bsica, que en moitos casos sera a sa referencia administrativa mis alta, por enriba da parroquia e da fegresa. Ademais do poder econmico e social dos mosteiros, a nobreza eclesistica tia un

poder sobre a xente do que careca a nobreza laica, que era o poder espiritual ou relixioso. Nunha poca e sociedade na que Deus o centro da vida, os xestores da divinidade exerceran un control absoluto sobre a mentalidade dos habitantes do seu seoro, debido a que a mera suposicin a un ou unha campesia de que existira a posibilidade, se non se subxugara autoridade moral eclesistica, da non concesin do perdn, ou xa no extremo da excomun, exercera un efecto disuasorio s posibles intencins subversivas do propio campesio ou campesia. Unha autntica revolucin no mundo monstico foi a conversin da Orde Bieita Cisterciense. Promocionada polo Emperador Afonso VII en todo o Reino, esta Orde vai aportar caractersticas novas en canto organizacin do territorio e a explotacin da terra. A Orde Cisterciense nace en Francia, na abada de Cteaux, promovida por Roberto de Molesme, Alberico e Esteban Harding, cando o 21 de marzo de 1098 fundan o Novum Monasterium, empurrados pola vontade de regresar aos principios da Regla da San Bieito. Mais ser Bernardo de Claraval, San Bernardo, quen deixe a sa pegada na Orde e quen coa sa labor consiga que se multipliquen as abadas, ben fundadas polos propios monxes cistercienses ou ben pola afiliacin doutras xa existentes.

a) Mosteiro de Monfero: - Discurso: O Mosteiro de Monfero, tamn coecido como Convento da Virxe da Cela, un mosteiro medieval situado nas Fragas do Eume e do que se conserva en bo estado a sa igrexa mentres que as dependencias monacais estn en estado ruinoso. Est situado na parroquia de San Fiz de Monfero, no propio Concello de Monfero. As sas orixes remntanse cando menos ao sculo X, cando se fundou un cenobio ao p dunha ermida dedicada a San Marcos. Este cenobio favorecido polo rei Bermudo II sufriu o ataque dos normandos, sendo reconstruido a iniciativa de Afonso VII no ano 1134 coa colaboracin dalgns nobres como Afonso Bermdez ou o Conde Pedro Osorio que lle fixeron doazns e lle concederon privilexios. A comunidade naquel entn acollase regra de San Bieito dado que a comunidade conformrase con monxes desa orde procedentes do Mosteiro de Santa Mara de Valverde do Bierzo. No 1147 acllese reforma cisterciense a travs do Mosteiro de Sobrado dos Monxes, vivindo anos de esplendor econmico e cultural. A finais da Idade Media, coa reforma dos Reis Catlicos, anexinase Congregacin de Castela, da que dependeu ata a exclaustracin de 1835. A mediados do sculo XVI a comunidade monstica iniciou obras de renovacin que continuaran ata a seguinte centuria, obras caracterizadas polo seu estilo clsico. No ano 1620 encrgase das obras Simn de Monasterio. A partir de entn imponse o estilo barroco. Derrbase a vella igrexa e a morte de Simn de Monasterio, ao que se lle atriben as trazas da planta e o alzado, no ano 1624 fai que outros mestres de obra tean que seguir co seu proxecto. As obras continuaron e no ano 1639 xa estaba rematado o ciborio e no ano 1645 traballbase na fachada. No ano 1655 consagrouse o templo. A capela da Virxe da Cela remtase cara o ano 1666, obra que lle seguirn outras como a sancrista, coecida como Chirola. A igrexa a parte que mellor se conserva. A igrexa romnica constaba de tres naves. Destaca a sa fachada barroca, nica en Galicia polo axedrezado dos

perpiaos, alternando granito con pizarra, con catro enormes columnas e das pilastras rematadas con capiteis corintios, que combina, seguindo a Bonet, unha estrutura clsica cun dinamismo barroco. A planta de cruz latina cunha grande cpula no cruceiro. No interior atpanse os sepulcros de Nuno Freire de Andrade, Fernn Prez de Andrade e Diego de Andrade. O edificio monacal conta con tres claustros, o renacentista Claustro da Hospedera (con restos romnicos), o Claustro procesional, tamn renacentista e abovedado cunha fonte barroca, e o Claustro dormitorio de estilo barroco, o de maior extensin, estbase reformando cando foi ocupado polas tropas napolenicas durante a Guerra de Independencia. Contemplando o mosteiro obsrvase o trnsito harmnico dende un clasicismo herreriano a un barroquismo interpretado cunha aberta naturalidade. Dende o ano 1931 est considerado Monumento Nacional. - Seoro Eclesistico: O seoro unha institucin, propia da Idade Media e da Idade Moderna nos reinos peninsulares, que dalgunha maneira semellante ao feudo Carolinxio. Xurdiu nos reinos cristins do norte peninsular e extendeuse coa Reconquista ao resto do territorio, confirmndose e incrementndose coa Monarqua Hispnica posterior. Trtase dunha doazn de terras e vasalos, includa a xurisdiccin, dicir a capacidade para exercela xustiza, dada polos monarcas a nobres ou clrigos, no caso que nos ocupa, como pago ou recompensa polos servizos prestados. O seoro foi ata o sculo XIX o eixo que artellaba o sistema social, econmico e poltico, polo que se pode dicir que o conxunto de todos eles formaba parte dun rxime seorial caracterstico do Antigo Rxime peninsular. Este sistema foi abolido pola Constitucin de 1812. O seoro eclesistico era o que tia no cumio do seu poder a un nobre eclesistico, que era o que normalmente encabezaba a institucin relixiosa da zona, fora un bispo, un abade, un prior, etc. O poder dun seoro eclesistico basebase principalmente na propiedade da terra. Normalmente os reis e outros nobres laicos eran quen fornecan de terras s institucins eclesisticas. Aqueles facan doazns de

terras, case sempre ao final dos seus das, seu acceso ao mundo celestial. Tamn

aos mosteiros e conventos, os pequenos propietarios

moitas veces coa intencin de redimir os seus pecados e de garantirse o campesios cando van chegar a hora da sa morte doaban as sas propiedades aos mosteiros e conventos, en ocasins a cambio de que foran os relixiosos quenes se encargaran de coidalos nos seus ltimos das. Esta propiedade da terra conferalles aos mosteiros unha ampla marxe de manobra para afianzalo seu poder, nunha poca na que o que produca a terra era a principal riqueza econmica. As institucins eclesisticas arrendaban as sas terras aos campesios sen terras, que asinaban habitualmente un contrato de foro no que se especificaban as condicins do contrato. Estes contratos de foro eran no caso galego case sempre de longa duracin, pola vida de tres reis ( a chamada enfiteuse), co que o campesio e os seus fillos e netos garantanse un sustento vital. Estes contratos, unha vez pasado este tempo, soanse renovar, anda que tamn houbo casos nos que a terra volva con todas as consecuencias ao poder do mosteiro. Deste xeito a propiedade da terra dividase en das partes o dominio directo, que era do mosteiro; e o dominio til, que corresponda ao campesio. No caso galego os contratos de foro estn na orixe da extrema divisin da terra actual. Os foros mantivronse vixentes ata o sculo XX, cando coa sa redencin, de xeito conflitivo en moitos casos, provocouse que as propiedades pasaran a mans dos que as traballaran durante xeracins, debido ao moito menor podero eclesistico do sculo XX, dicir que a propiedade da terra nesa poca recente era moi difusa, polo que coa redencin dos foros os campesios vronse beneficiados e fixronse propietarios dunhas terras que sempre traballaran pero que nunca foran sas.

b) Mosteiro de Caaveiro. - Discurso: O Mosteiro de Caaveiro, e o seu marco natural o Parque Natural das Fragas do Eume, sen dbida o polo de atraccin mis importante do territorio para a xente que se achega por aqu. EuroEume leva dende o 1 de xaneiro de 2008 levando a xestin das visitas guiadas neste singular elemento patrimonial. O discurso que cmpre levar a cabo aqu resulta moi atractivo se de contido histrico e tamn artstico, e se se fai con proximidade e sinxeleza ainda que tamn con certo rigor. En Caaveiro hai que falar de varias etapas: a pre-fundacin (antes do sculo X), dado que en Caaveiro antes da instalacin oficial dun grupo de monxes bieitos xa haba un pequeno asentamento de eremitas, dicir, relixiosos cristins non pertencentes a ningunha orde que buscaban un sitio o mis recollido e illado posible para estar en permanente contacto con Deus; a fundacin, na poca de San Rosendo, que foi a figura mis destacada de todas cantas pasaron por al. Estamos altura do sculo X, e este fillo da alta nobreza, que fai carreira eclesistica visita e asntase un tempo en Caaveiro, o que lle confire a condicin, a efectos oficiosos, de fundador de Caaveiro, xa que as sas foron as primeiras doazns de terras importantes coas que se fixeron os relixiosos de Caaveiro; a poca de crecemento e de expansin de Caaveiro, que vai dende o sculo XII ata o XVIII. Do XII anda se conserva a bsida romnica da Igrexa de Santa Sabela, verdadeira folla de presentacin visual de Caaveiro. Tamn aqu cmpre falar do campanario barroco feito arredor de 1750 e que pon fin s obras de Caaveiro, xa que a partir dese momento comezara o esmorecemento e decadencia total de Caaveiro, ata o seu abandono por parte dos relixiosos no primeiro terzo do sculo XIX. Con posterioridade a todas estas etapas anda restan das das que imprescindible falar: a poca de Don Po Garca Espinosa, e a ltima, a da Deputacin da Corua. A primeira destas das comeza co proceso de desamortizacin levado a cabo pola Coroa Espaola no sculo XIX e que

provoca que ante o estado de abandono no que se atopaba Caaveiro, este se expropie e se subaste ao mellor postor. O comprador non foi Don Po, senn que foi outra persoa que en segunda volta si vende Caaveiro e as terras que o circundan a Don Po, avogado eums que en 1896 remata unhas obras de rehabilitacin en Caaveiro. Nestas obras de Don Po, destrense as casas dos criados e a Igrexa Colexial de San Xon que chegaran a esa poca, fins do XIX, nun estado totalmente ruinoso. Don Po morre na primeira metade do sculo XX, e Caaveiro abandase unha segunda vez, ata que en 1985 a Deputacin da Corua expropia Caaveiro e comeza unhas primeiras obras que se paran moi pronto e que servirn de ensaio para as obras actuais, que comezaron no 2002-2003, e que lle proporcionaron a actual configuracin a Caaveiro como museo interpretativo e como recurso ou reclamo turstico. Estas obras levronas a cabo os arquitectos Isabel Aguirre e Celestino Garca Braa. - San Rosendo: Rosendo (907-977) foi un eclesistico galaico, canonizado pola Igrexa Catlica co nome de San Rosendo. Foi abade e fundador de varios mosteiros, entre eles Celanova, bispo de Mondoedo e ria e unha figura poltica de grande importancia na Galicia do sculo X dado que tamn foi virrei do rei asturleons Odn II. San Rosendo deulle un forte pulo ao monacato no noroeste peninsular grazas sa labor de fundacin de mosteiros e proselitismo entre a nobreza galaica, no marco da expansin do reino cristin asturleons do sculo X en competencia cos califas de Al-ndalus polo control da pennsula Ibrica. Restaurou varias das diceses do parroquiarum suevorum anterior e propagou a bieita. Tras poer orde na sa dicese de Mondoedo, pasou a ser prior do seu mosteiro de Celanova, dende onde extendeu a sa influenza grazas a doazns e alianzas coa nobreza local, da cal formaba parte el mesmo, exercendo un poder crecente na parte leste do Mio. Para os habitantes do sculo X do noso territorio foi unha figura importante, como as o testemuan os diversos restos referentes a el, que anda hoxe en da conservamos: a alba de San Rosendo (prenda txtil, tipo

tnica, propia dos relixiosos que se conserva na Capela das Neves, na Capela; imaxe romnica en madeira de San Rosendo, que tamn se conserva nas Neves; ademais de restos inmateriais como a lenda de San Rosendo (moi atractiva e curiosa para os visitantes): Conta a lenda que unha chuviosa ma de inverno en Caaveiro San Rosendo ergueuse e sau da sa cela e vendo o mal da que faca, queixouse contrariado mirando cara o ceo. Nese momento deuse conta de que incurrira en pecado xa que o tempo que faca era unicamente vontade de Deus. Decidiu coma penitencia tirar ao Ro Eume o seu anel episcopal e pensou que cando o seu pecado lle fora perdoado este anel lle sera devolto. Pasaron sete anos e estando o cocieiro de Caaveiro preparando o xantar para o resto dos monxes abriu un salmn do Eume para sacarlle as entraas. A sopresa deste foi maiscula cando dentro dos intestinos do peixe atopou o anel de San Rosendo. Rapidamente foi correndo xunta o bispo, que estaba al retirado, que dando grazas a Deus deuse conta de que o seu pecado fora redimido.

4.- Fragas do Eume A lenda conta que Deus ao crear os tres ros que nacen na serra do Xistral -Eume, Landro e Masma- prometeulle un home cada ano ao que chegase primeiro ao mar. Traizoado polos outros dous, que o deixaron atrs durmindo, o Eume tivo que cruzar vales e montes para gaar. Por iso saiu bravo e agreste e, antes da aparicin dos encoros no seu cauce, tamn levaba cada ano a vida dun home. As Fragas do Eume son un ecosistema nico en Europa. Agrupadas nas beiras do ro do mesmo nome (84 km de longo), a extensin arbrea a principal mostra deste ecosistema de alta biodiversidade, o bosque atlntico, tan especfico grazas proximidade da mar e das profundas ribeiras do ro, que o converteu, en 1997, en Parque Natural. Tradicionalmente foron moi explotados pola riqueza e fertilidade dos solos, e por iso son ecosistemas pouco frecuentes e conservados unicamente en zonas illadas coma estas fragas. Trtase dun espazo protexido, pero visitable, que ofrece agradables sorpresas a quen o percorre. Ao longo das beiras de cinco concellos se extenden mis de 9.126 hectreas de macizos forestais de diversas caractersticas. Nas terras mis prximas ao ro medran bosques de ribeira baseados nos choupos e amieiros, que agochan autnticos tesouros de fieitos e musgos, especficos deste Parque, e tamn das raras especies de narcisos. Subindo polas ladeiras dos montes, atopamos bosques de carballos, a especie mais caractersticas das Fragas do Eume. Se ben a flora a xoia das Fragas, tamn acollen algunhas especies animais endmicas e en perigo de extincin, dende pequenos anfibios e reptis, como a pntega rabilonga, ata especies maiores, coma o lobo e o gato monts, ou diversas aves de rapia, como o bufo real. As Fragas do Eume son un elemento de indubidable atractivo para os visitantes, por iso bo coecelas e dalas a coecer, evidentemente advertindo das precaucins que debe observar todo aquel que se achegue a un parque natural, dicir, non contaminar, non destruir nin danar as plantas nin as rbores, non molestar aos animais, e sobre todo non descoidarse, porque non o primeiro caso de turistas perdidos na Fraga. Tamn bo incidir no aspecto de que existen zonas do Parque que mellor

non visitar por ser as zonas de reserva de fauna e flora, s que anda non habendo vixiancia, o acceso est restrinxido.

5.- Outros recursos O noso territorio, ademais de todos os elementos patrimoniais e naturais de grande entidade vistos ata agora, pose outros elementos, se cadra menores (por menos coecidos), pero que, igualmente que os anteriores, cmpre dar a coecer pola sa importancia tanto patrimonial como natural e mesmo empresarial. Os elementos que destacan entre o resto, anda que non son os nicos existentes son os seguintes: a) Igrexa de San Miguel de Breamo:

A igrexa romnica de San Miguel de Breamo a nica construcin que se conserva do mosteiro de clrigos de San Agustn, cuxas dependencias desapareceron a principios do sculo XVII. Este templo presenta planta de cruz latina con cabeceira de tres bsidas. O primeiro que chama a atencin a sa solidez e austeridade; apenas pose vans de iluminacin xa que estes redcense aos culos, abertos na fachada principal e nos hastiais do cruceiro. A porta de ingreso, na fachada occidental, estreita e sen as habituais arquivoltas que confiren a sensacin de amplitude ao van. As lendas din que esta igrexa levantouse sobre un antigo templo celta, e ao seu redor circulan moitas historias sobre bruxas, animais mitolxicos, se ben non existe certeza da sa data de construcin, que posiblemente sera no sculo XII. Moitas teoras apuntan a que a igrexa rematouse no ano 1187, como figura nun gravado da sa fachada, pero existe un documento no Tumbo de Caaveiro que probara que a construcin do templo foi anterior ao 1169, ano no que est datada dita documentacin. Dende as inmediacins da igrexa contmplanse amplas panormicas do territorio. Conta a lenda que o rosetn da igrexa de San Miguel de Breamo ten once puntas porque once eran os templarios que a custodiaban. Ocorreu que no nadal de 1224 estando os once templarios vixiando o seu templo o rosetn cambiou a doce puntas, nese momento os guerreiros viron na igrexa un menio durmindo dentro da igrexa. E al estivo toda a noite ata a alba, momento no cal o rosetn recuperou a sa forma orixinal de once puntas e

o menio desapareceu. Isto sucede dende entn todas as noites de nadal sen que ningun se explique o por qu. Para chegar dende Pontedeume hai que tomar a estrada xeral en direccin a Campolongo, aqu seguir a estrada que indica o monte Breamo, onde se atopa a igrexa. Accdese tanto en coche ou autobs como a p. b) Igrexa de Santa Mara de Doroa:

Igrexa de sinxela tipoloxa rural, de estilo romnico, levantada no sculo XII (1162). Na sa planta rectangular desenvlvese unha soa nave, con bsida semicircular que se atopa asentada sobre un zcalo de dous niveis con esquinas achaflanadas. O espazo entre a nave e a bsida reslvese mediante un arco triunfal de medio punto, que se sustenta sobre semicolumnas rematadas con capiteis de decoracin plana e base de follas, blas e espirais. No exterior, a construcin mostra un rico xogo volumtrico no que destacan os diferentes corpos. A fachada principal est delimitada por dous contrafortes prismticos. A portada, protexida por un prtico cuberto, sinxela, cun par de columnas, unha arquivolta trica lixeiramente apuntada e un tmpano no que aparece o Agnus Dei. O aleiro, tanto da nave como da bsida, est sostido por unha serie de curiosos canzorros. Un gracioso campanil elvase sobre un contraforte lateral, probablemente por razns de mellor acstica das camps. Se ben a maiora das fontes datan esta igrexa no sculo XII, o primeiro documento medieval que fai referencia igrexa de Santa Mara de Doroa, est datado o 2 de agosto do ano 953, neste documento o presbtero Ero, xunto con outras persoas, fai doazn da metade de dito templo, sito na vila de Leoni et Transarici, englobada no territorio de Pruzos, entre os ros Eume e Doroa, ao bispo San Rosendo e aos monxes do mosteiro de Celanova. De calquera maneira esta referencia refrese posiblemente a unha edificacin prerromnica da que non quedan mais vestixios que unha pedra semioculta na que consta unha inscricin do ano 962. O templo actual ainda tera outro precedente, posiblemente de principios do sculo XII, da que se aproveitaron sillares, o tmpano e o arco triunfal para a construcin do templo definitivo, cuxa construcin comezara sobre o ano 1162. Esta dependencia do cenobio ntase en influenzas sobre a

decoracin do templo, por exemplo o Agnus Dei do tmpano igual ao do mosteiro de Caaveiro. Para chegar dende Vilarmaior, hai que tomar cara a Leboreiro ata A Viaxe, aqu seguir o desvo do indicador a Doroa, pasar por Socamio, O Castro e O Pazo ata Doroa, onde se acha a igrexa. Tamn se accede tanto en coche ou autobs como a p. c) Museo Etnogrfico da Capela:

Todos os pobos teen unha individualidade de seu que lles d a sa especfica personalidade. Esa conformacin emana da fonda raigame dos nosos antepasados, os seus costumes, a sa maneira de vivir, as sas crenzas; todo un conxunto de compoentes que dan lugar ao sagrado edificio da Cultura. moito o que o mundo rural ten aportado a ese edificio e vida, en xeral; tamn evidente que unha grande parte desta aportacin est esmorecendo progresiva e implacablemente. Coa finalidade de recuperar (como recurso de identidade) e poer en valor (como recurso de desenvolvemento local) ese rico patrimonio, crase o Museo Etnogrfico da Capela. A Casa Museo atpase no lugar do Pazo, no termo municipal da Capela. Os accesos estn sinalados a partir da AC-564, a estrada que enlaza os Concellos de Cabanas e das Pontes. Unha das vas de acceso dende uns metros antes da Casa do Concello da Capela, pola pista que leva ata a Central Hidroelctrica. www.museodacapela.org d) L.I.C. Xubia-Castro:

O espazo protexido Xubia-Castro un reduto natural declarado como Lugar de Importancia Comunitaria, que abrangue o percorrido do ro Xubia e o seu afluente o Castro. Conserva grande parte dos bosques tradicionais de ribeira. Na parte alta do ro Castro localzase unha grande extensin de turbeiras ben conservadas. Inclese ademais no espazo protexido a Serra do Forgoselo, con zonas hmidas estancadas, turbeiras de moito interese, e xacementos megalticos. Neste espazo tamn cmpre destacar a presenza de gando

bovino e cabalar, criado en liberdade no monte comunal do Forgoselo polos membros da Asociacin de Vecios. Anualmente, a primeiros do mes de xullo, celbrase a tradicional Rapa das Bestas no curro do Monte Forgoselo, na que os aloitadores rapan os cabalos salvaxes que os vecios teen en estado de semiliberdade neste monte e outros prximos. e) Casa do Mel de Goente:

A Casa do Mel, atpase no centro xeogrfico da Comarca do Eume, nunha das entradas do Parque Natural das Fragas do Eume, en Goente - As Pontes. Xestionada por socios da Asociacin Galega de Apicultura da delegacin da comarca do Eume, nesta casa museo fanse distintos traballos en prol dun mellor coecemento das abellas e do seu mundo, as como unha laboura de divulgacin e formacin entre as distintas persoas que acoden a visitala: grupos de escolares, particulares ou profesionais e aficionados apicultura. A Casa do Mel dispn nas sas instalacins de varias salas de exposicions, as como unha sala de extraccin e envasado do mel e tamn dunha sala de conferencias. f) Agrupacin Agroalimentaria do Eume:

A Agrupacin Agroalimentaria do Eume unha asociacin integrada por empresas, cooperativas, agricultores e persoas directamente vencelladas coas actividades de producin e transformacin no agro. Constituda a principios do ano 2004, traballa na procura de novas frmulas que permitan impulsar o sector primario do territorio. A Asociacin EuroEume, no seu Plan de Desenvolvemento Rural do Territorio, ten na Valorizacin dos Produtos Locais un dos principais aspectos aglutinantes, particularmente no referente a facilitar o acceso ao mercado das pequenas estruturas de producin a travs de actuacins de tipo colectivo. Neste senso, dentro de dita asociacin, a "Mesa Sectorial de Agricultura e Gandeira", plataforma de participacin que integra aos produtores e s sas organizacins (Cooperativas, S.A.T.s, Asociacins), xunto coas Oficinas

Agrarias Comarcais, e as organizacins sindicais presentes no territorio, promoveu a creacin da "Agrupacin Agroalimentaria do Eume". Esta Entidade a encargada de levar a cabo accins encamiadas a conseguir a valorizacin dos produtos locais a travs da producin, transformacin e comercializacin dos mesmos. Actualmente a sa s est nos Chaos de Doroa, no Concello de Vilarmaior, onde teen a oficina, e un almacn acondicionado para o control de entradas e sadas de xeito adecuado, que lles permite ter un nmero de Rexistro Xeral Sanitario de Alimentos e ter implantado un sistema de trazabilidade. www.agroalimentariadoeume.org g) Xornal Pegadas:

"PEGADAS" unha publicacin mensual orientada ao territorio de actuacin de Euroeume, un medio de comunicacin comprometido co territorio e co medio rural. "PEGADAS" un proxecto de informacin impulsado pola Asociacin Euroeume, que traballa dende hai 10 anos polo desenvolvemento do territorio. Esta publicacin pretende ser un instrumento ao servizo do territorio; un lugar de encontro para as institucins, asociacins, empresas e persoas que fan deste territorio o seu xeito de vida; un punto de apoio para quen desexe facer medrar calquera iniciativa neste territorio. Este xornal quere recuperar a informacin prxima ao cidadn, e fundamentalmente daqueles cidadns que habitan nestes nove concellos. Dende PEGADAS entndese que aquelas cousas que suceden nos nosos pobos son novas de interese, e que os medios de comunicacin non lles prestan a atencin que merecen. Por eso pretndese que "PEGADAS" sexa un espazo de encontro e participacin dentro deste territorio; desexamos que esta publicacin sirva para que as persoas e colectivos do noso territorio atopen un medio de difusin para as sas iniciativas e actividades. Este xornal forma parte dun ambicioso proxecto de cooperacin centrado na informacin comarcal. Outras cinco comarcas ao longo de diversos puntos do estado tamn estn a crear o seu propio xornal. Sern, como o noso, proxectos informativos prximos ao mundo rural; medios nos que a

vecianza se recoeza posto que fala do seu pobo, das sas terras, paisaxes, escolas, iniciativas e problemas.

6.- Patrimonio Arqueolxico Neste territorio o fenmeno megaltico (a partir do IV milenio a.C. e ata a Idade de Ferro) adquire proporcins non alcanzadas en case ningunha parte de Europa. Desde os montes Cha e Acaural, no concello de Ferrol, Serra de Faladoira e a cubeta das Pontes, as mmoas amoranse preto das antigas vas de comunicacin ou nas ladeiras dos montes, formando verdadeiras necrpoles. Especial intensidade adquire o seu nmero nas Pontes, Monfero e dolmens. Desta mesma poca poderan ser a maiora dos petroglifos localizados no territorio: A Pena Branca e o Monte da Calvela en Vilarmaior; Os Mosqueiros e Corregosos, na Capela; o Couto dos Golpes e Punxeiro, en Cabanas. De gran relevancia son tamn os crculos lticos presentes no concello das Pontes. O mis grande, situado na Mourela, foi destruido co gallo das obras da autova AG-64. Outro, moito mais pequeno, anda sobrevive, ameazado polo desenvolvemento da industria elica, no lugar do Vidueiral. A Idade de Ferro pertence cultura castrexa, xeralizada entre os sculos VIII e VI a.C., e que se prolonga durante os primeiros sculos da nosa era, xa en plena romanizacin. No contorno das Fragas aparecen un bo nmero de castros, e foron achados os torques de Centroa (Castrelo) e San Martio do Porto (castro das Modias). Tamn desta poca son as primeiras referencias das fontes clsicas, sempre difciles de interpretar, que nos falan dos rtabros, pobo de aculturacin celta situado en torno ra de Ares, ou dun ro chamado Ducanars, que algns historiadores identifican co Eume. A diferenza dos restos prehistricos, a pegada da romanizacin costeira, se exceptumo-los indicios de pontes romanas en Chamoselo e Illade (As Pontes), unidos a unha va secundaria romana de comunicacin que una Cabanas, topnimo que algn historiador asocia aos

Lugo con Ferrol, ou diversos achados descontextualizados (Estela de Vilarmaior e Cabeza de Hermes Cuadrifaz de Pontedeume). De calquera maneira non convn informar aos turistas non especializados no tema, posto que a maiora destes xacementos atpanse en fincas privadas, de difcil acceso e, ags algunhas excepcins, carecen de sinalizacin e interpretacin.

7.- Oferta hostaleira e de Servizos. O territorio conta cunha ampla oferta de hostalera e de servizos que cmpre promocionar. interesante cando se contacte cos visitantes facerlles ver que sen sair do territorio, poden durmir en todo tipo de establecementos: hoteis, casas rurais, pensins, etc. Tamn que poden comer moito e ben cun amplo abano de prezos nos establecementos de todos os concellos do territorio. Aqu bo destacar a rede de Cantinas do Eume, formada por cinco Cantinas, nas que se ofertan principalmente pratos con produtos da zona. A mellor maneira de facer chegar toda esta informacin ao visitante a travs dos distintos folletos informativos editados por EuroEume, e visitar a pxina da Asociacin Eumeturismo: www.eumeturismo.org. Neste sitio recllese toda a oferta dispoible para o turista, ordeada dun xeito sinxelo e moi visual, ofrecendo tamn informacin de como chegar a estes establecementos.