Makale: Faruk kARTAL ENDSTRYEL HDROLK Kitabndan

BOLUM (KAVTASYON) Devre basnc, hidrolik akkann buharlama basnc altna decek olursa "Kavitasyon" adn verdiimiz durum meydana gelir. Kavitasyon, akkann kullanld her yerde basn ve hz deiimleri sonucu karlatmz bir olaydr. Kavitasyon sonucu aadaki durumlar oluur. a. Anma (metal yzeyler ve szdrmazlk elemanlarnda) b. Grlt c. Titreim ve darbe d. Verim kayplar e. Akkan zelliinin bozulmas f. Ya filminin zarar grmesi A- Kavitasyon eitleri 1- Gaz Kavitasyonu Hidrolik akkan iinde znm ve znmemi olmak zere 2 trl hava bulunur. Akkan iindeki havann znrl, akkan zerine etkiyen basn ile orantldr. Akkann devre elemanlar iindeki hareketi srasnda basnta azalma meydana gelirse havann znrl azalr ve hava znmemi hale geer. Bu duruma "Gaz Kavitasyonu" ad verilir. znmemi haldeki hava tekrar basn ile karlaacak olursa basncn etkisiyle sktrlr. Havann skmas snn ortaya kmasn salar ve akkan iindeki hava kabarcklar patlar. Gaz kavitasyonu anmadan ziyade grlt olarak karmza kar. Hidrolik devrenin grltl almas sonucunu dourur. 2- Buhar Kavitasyonu Bir hidrolik devrede devre basnc akkann buharlama basncnn altna decek olursa buhar kabarcklar oluur. Bu olaya "Buhar Kavitasyonu" ad verilir. Buhar kabarcklar malzeme yzeyine yapr ve hidrolik devre iinde her hangi bir yere akkan tarafndan tanr. Buhar kabarcklar yksek basnla karlatklarnda patlamaya balar. ok ksa srelerde meydana gelen bu patlamalar sonucu metal yzeylerde anmalar oluur. B- Buharlama Basnc Svlarn stlmas sonucu sv molekllerine giren enerji artar. Sv moleklleri daha hzl hareket etmeye balar. Eer sv kapal bir kap iinde ise kabn st ksm sv moleklleri tarafndan dolar. Bu olaya "Buharlama" ad verilir. Buharn bu blgede meydana getirdii basnca ise "Buharlama basnc" denilir. Svnn st taraf buhara doyduunda molekller birbirine arpar ve tekrar svya dner. Buharlamann tersi olan bu olaya, "Youma" ad verilir.

Buharlama basnc atmosferik basnca eit olduunda sv moleklleri serbeste atmosfere kar. Bu olay "Kaynama" olarak adlandrlr. Svlar sadece stlarak deil sv zerindeki atmosferik basn azaltlarak da kaynatlabilir (ekil-1).

ekil-1. Svlarn 2 farkl kaynatma yntemi. C- Pompalarda kavitasyon: Hidrolik devrede kavitasyonla en sk karlaacamz devre eleman pompadr. Pompann emi yapabilmesi iin pompann emi ksmnda atmosfer basncnn altnda bir basn (vakum) oluur. Vakum basncnn az ya da fazla olmas pompann kavitasyon yapmasna yol aar. Emi hattndaki ak hznn 1-1,5 m/s arasnda olmas istenir. Emi borusunun kk ya da byk seilmesi ak hzn deitirir ve pompann kavitasyonuna yol aar.

ekil-2. Pompann akkan emmesi.

Bir hidrolik devrede kullanlan hidrolik akkan ok souk ise veya viskozitesi olmas gerekenden yksek ise kavitasyon meydana gelebilir. Ayrca tank iindeki akkann minimum seviyenin altna dmesi, filtrelerde meydana gelen tkanklk, pompann yksek devirde altrlmas, emi borusunun kk apl ya da boyunun yksek seilmesi, emi borusunun ezilmesi, akkann zgl arlnn byk olmas, gibi durumlar da kavitasyon oluumunu etkileyen dier unsurlardr. D- Orifis Ve Valflerde Kavitasyonun Olumas Orifislerin olduu blgelerde kesit daralmas sonucu ak hz artar (ekil-3). Bernoulli Denklemi' ne gre ak hznn artmas basncn dmesi anlamna gelir. Basn dm olan bu blgelerde hem gaz hem de buhar kavitasyonu oluur.

ekil-3. Orifislerde basn dm olur. Yn kontrol valfleri, ak kontrol valfleri ve basn kontrol valfleri iinde orifis odacklar oluur. Orifisin bir tarafnda yksek basn (devre basnc) varken dier tarafnda ise atmosfer basncna yakn bir basn vardr. Bu iki basn farkndan dolay akkan yksek basn olan blgeden dk basn olan blgeye getiinde oluan basn dm sonucu kavitasyon oluur. Valflerde meydana gelen bu kavitasyon srg, srg kovan veya gvde zerinde anmalara yol aar. Keskin kelerin zamanla and gzlenir.

ekil-4. Kavitasyonun anmaya etkisi.

ekil-4' te ak ynndeki basn, atmosfer basncnn altna dmyor ise dier bir ifadeyle buharlama basnc atmosfer basncndan kk ise anma olmaz. Ak srasnda meydana gelen trblanslar ya da tasarmda yaplan hatalar nedeni ile k tarafndaki basn buharlama basncna eit hale gelebilir; ite byle durumlarda anma kanlmazdr. E- Tasarm Hatas Nedeniyle Kavitasyonun Olumas Dik alan bir silindirde giri debisinin kontrol yaplabilecek tasarm hatalarnn banda gelir. Silindir iine giren akkan kontrol edilirken piston koluna bal olan yk, silindiri aa doru ekmeye alr. Bu srada silindir iinde vakum oluabilir. Bu durum buharlama kavitasyonunun olumasna yol aar. Silindir iine buhar kabarcklar girer. Silindirin son konuma gelmesi ile silindir iindeki basn artacaktr. Buhar kabarcklar basncn etkisiyle patlar ve silindir yzeyi ile szdrmazlk eleman zerinde anmalar oluur. ekil-5' te grlen devrede B hatt zerine ykn arln dengeleyecek bir kar denge valfi konulabilir. Bylece silindir giriinde vakumun olumas nlenir.

ekil-5. Piston kolunun yk tarafndan ekilmesi. Silindir pistonunun bir yk tarafndan aa doru ekildii durumlarda giren akkan deil kan akkann kontrol yaplmaldr.

Yksek hzla alan silindirlerde ya da devir says yksek olan hidrolik motorlarda, alcnn birden durdurulmas sonucu girilerde vakum oluur (ekil-6). Vakumu nlemek iin alc girileri bir ek valf yardmyla tanka balanabilir ve ek olarak devreye bir fren valfi konulur. Fren valfi yksek hzla dnen alcnn frenlemesini salarken ayn zamanda bir emniyet valfi gibi grev grr.

ekil-6. Giri hatlarnn tanka balanmas. F- Kavitasyonun Belirlenmesi Devre elemanlarnda "Karncalanma" olarak adlandrlan kk siyah oyuklarn olumas kavitasyon sonucu oluan anmay ifade eder. Karncalanma olay zellikle pompa giriinde olur. Balangta buhar hacimleri ve kavitasyonun olutuu alan ok snrl olduu iin kavitasyonun belirlenmesi zordur. Ak artlarna bal olarak buharlama orannn artmasyla kavitasyon byr. Akkan iindeki kabarcklarn bir takm cihazlar yardmyla grsel olarak gzlenmesi sonucu kavitasyon tespit edilebilir; fakat bu yntemin zellikle kavitasyon balangcnda kullanlmas zordur. Bu nedenle kavitasyon tespiti iin daha farkl yntemler kullanlr.

En sk kullanlan yntem kabarcklarn patlamas sonucu oluan darbe ve oklarn lmdr. Kavitasyon sonucu retilen yksek frekansl oklar yardmyla kavitasyon belirlenebilir. Bunun iin devrede alma hz yksek olan basn transduserleri kullanlr.

ekil-7. Kavitasyonun oklar sonucu tespit edilmesi. Basn transduserleri ile yaplan lmler sonucu ekil-7' de grld gibi grafikler oluturulur. ekil-7a henz kavitasyonun olumadn ifade ediyor. Grafikteki dalgalanma pompadan kaynaklanan basn deiimlerine aittir. ekil-7b' de kavitasyon henz balamtr. ekil-7c ise kavitasyonun younlatn ifade ediyor. Kavitasyon olay geni bantl ve yksek grltl frekans retir. Kabarcklar ok iddetli bir ekilde patladnda ve yksek basnlar retildiinde grlt dar verilir. Balang seviyesindeki kavitasyon insan kula tarafndan duyulmayabilir. lerleyen kavitasyon, czrdama ve atlama sesi olarak belirli mesafelerden duyulur. Mikrofon ve ses lm cihazlar kullanarak balang seviyesindeki kavitasyonlarn kayd yaplabilir. Ses kaytlar bir frekans spektrumuyla izilirse yeni balam ve gelimi kavitasyon aka grlr. Kavitasyon tespiti iin kullanlan bir dier yntem ise debi lm ile yaplr. Kavitasyon sonucu pompa iindeki odacklar akkanla tamamen dolmaz ve pompa k debisinde dmeler olur. Hassas debi lm cihazlar ile debinin srekli kontrol edilmesi kavitasyonun tespit edilmesini salar.