‫ترکهای قبرس‬

‫ترکمن هائی که اسب سورای را فراموش کرده اند‬

‫○دکتر ناظیم براتلی‬

‫ترجمه‪ :‬دکتر رحمت قاضیانی‬

‫همانطور که همه می دانند‪ ،‬ترکمنها حکومت عثمانی را بنیان نهادند‪ .‬وقتی‬

‫حکومت عثمانی بعنوان نیروی سوم بین دو فرهنگ شرق و غرب جهان قرار‬
‫گرفت‪ ،‬برای حکمرانان لزم آمد که ثبات داشته باشند‪ .‬حکمرانان عثمانی برای‬
‫افزایش درآمد مالیاتی و داشتن محصولت کشاورزی احتیاج به استقرار ترکمن ها‬
‫داشتند ولی چون ترکمنهای سوریه و آناطولی‪ ،‬بیشتر زندگی دامداری داشتند و از‬
‫کشاورزی چیزی نمی دانستند مخالف یک جانشینی بودند‪ .‬تا سال ‪ ١٨٥٦‬تاریخ‬
‫حکومت عثمانی‪ ،‬تاریخ برخوردها‪ ،‬جنگها و انقلبات بین حاکمان و طوایف بود‪.‬‬
‫شعرهای تمام شاعران بزرگ ترکمن ( مثل‪ ،‬قاراجا اوغلن‪ ،‬دادال اوغلو‪ ،‬پیر‬
‫سلطان ابدال و غیره) و تقریباً تمام باورهایی که از ماوراالنهر حفظ شده( مثل‪:‬‬
‫داستانهای دده قوقوت و باورهای فولکوریک و غریه) بر این جدالها اشرت دارد‪.‬‬
‫ترکمنها برای قرنها مجبور بودند در کوه ها بعنوان مخالف حکومت زندگی کنند‪،‬‬
‫تا به این طریق روش زندگی سنتی دامداری خود را حفظ نمایند‪ .‬و این محیط بسته‬
‫توانسته بود زندگی عشایری‪ ،‬فرهنگ عامه‪ ،‬اشعار و موسیقی آنها را حفظ نماید‪.‬‬
‫در واقع میتوانیم بگوئیم که در این تقابل‪ ،‬برخوردی بود بین دو دنیای متفاوت‪،‬‬
‫یکی دنیای مردمانی بود می خواستند به روش عشایری که به آن عادت کرده بودند‬
‫زندگی نمایند‪ ،‬و دیگری دنیای حکمرانان عثمانی بود‪ .‬برای افزایش درآمد مالیاتی‬
‫و افزایش محصولت کشاورزی و تهیه هزینه پیشرفت اجتماعی به ساکن شدن‬
‫عشایر نیاز داشت‪ .‬با ایده های معاصر می توان گفت که حکومت عثمانی مخالف‬
‫حقوق بشر اقدام کرده در صورتی که از طرق دیگری حکومت عثمانی نمی‬
‫توانست بصورت کنفدراسیونی از عشایر باقی بماند‪.‬‬

‫درگیری بین قبایل و حکمرانان تا قرنها ادامه داشت‪ .‬در نهایت سلطان عثمانی‬
‫در سال ‪ ١٨٥٦‬از نیروی نظامی جهت اسکان ترکمنها استفاده کرد‪ .‬اما هنوز هم‬
‫قبایلی از ترکمن ها بصورت عشیره ای در کوه های "توروس" زندگی می کنند‪.‬‬

‫این مسئله حکومت عثمانی را به اجرای "سیاست اسکان" مخصوصی در‬

‫مورد ترکمن مجبور کرد‪ .‬بر اساس این سیاست‪ ،‬در هر منطقه جدیدی که فتح می‬
‫شد می بایستی قبایل ترکمن به زور اسکان داده می شدند‪ .‬این حکم " شنلندیرمه"‬
‫نامیده شده بود‪.‬‬
‫بعد از فتح قبرس در سال ‪ ،١٥٧١‬حکومت عثمانی گروهی از مردم را جهت‬
‫اسکان به جزیره فرستاد‪ .‬دو موج اسکان مردم در قبرس اتفاق افتاد‪ .‬موج اول از‬
‫سال ‪ ١٥٧٢‬تا پایان قرن شانزدهم‪ ،‬و موج دوم از سال ‪ ١٦٩٩‬تا سال ‪ ١٧٤٥‬بود‪.‬‬
‫برگه اصلی در مورد این اسکان‪ ،‬فرمان سلطان سلیم دوم بود که در تاریخ ‪٢٠‬‬
‫سپتامبر ‪ ١٥٧٢‬صادر شد‪ .‬در این فرمان به حکام ایلت آناطولی‪ ،‬کارامانیه‪،‬‬
‫ذوالقدریه و روم دستورداده شده بود که کسانی را که زمین به اندازه کافی برای‬
‫کشاورزی ندارند و یا اسم آنها بعنوان ساکن در روستا نوشته نشده است‪ ،‬و بعنوان‬
‫قیام کننده شناخته می شوند( ترکمن های مناطق یاد شده همگی تحت همان عنوان‬
‫قیام کننده شناخته می شده اند) و ده درصد از افراد صنعتی جهت اعزام اجباری به‬
‫جزیره قبرس در نظر بگیرند‪ .‬در درجه اول باید بگوئیم که تمام ایالت های ذکر‬
‫شده فوق‪ ،‬حکومت های قدیمی محلی قبایل ترکمن (بیلیک) بود که اخیراً به‬
‫امپراطوری منظم شده بود‪ .‬مردم مناطق ذکر شده‪ ،‬بعنوان ترکمن شناخته می‬
‫شدند‪ .‬مثلً‪ ،‬مردم مناطق ذوالقدریه مخلوطی از قبایل "کینیک و یورقیر" و تعدادی‬
‫طوایف مستقل بودند که به اولوس ذوالقدریه معروف بودند‪ .‬مردم کارامانیه از‬
‫طایفه بوزدوفان که از شاخه اصلی "اوغوز‪ ،‬اوچ اوکلر"جدا شده بود‪ .‬مردم ناحیه‬
‫روم مخلوطی از طوایف بیگدلی‪ ،‬بایات و تعدادی طوایف دیگر از شاخه اصلی‬
‫اوغوز به نام بوز اوکلر جدا شده بودند تشکیل شده بود‪ .‬حتی یک قسمت از ایالت‬
‫بوزوک نامیده می شد‪ .‬ایالت آناطولی منطقه ی دیگر ترکمن نشین بود‪ ،‬حتی این‬
‫بطوطه در قرن ‪ ١٢‬در مورد آن می نویسد‪ " ،‬ترکمن یاتاقی" یعنی محل خواب‬
‫ترکمن ها‪.‬‬

‫بجز این فرمان اصلی فرامین دیگری بود که دستور اسکان اجباری مردم در‬
‫قبرس را صادر کرده بود‪ .‬مثلً‪ ،‬ما دو فرمان پیدا کردیم‪ ،‬که در سال ‪ ١٥٧٦‬و‬
‫‪ ١٥٧٧‬به حکمران ناحیه نوشته شده بود که مردمانی را که مشکوک به حمایت از‬
‫شاه صفوی‪ ،‬شاه قزلباش ها بودند را به اجبار به قبرس بفرستند‪ ( .‬فرمان مهم‬
‫دفتری شماره ‪ ٤٩٠‬و فرمان مهم دفتری شماره ‪ ،)٤٨٨‬فرمان دیگری که در همان‬
‫سال در مورد انتقال رمضان بوزدوغان( شاخه ای از طایفه اوچ اوک) و تمام‬
‫حامیان و افراد فامیل آنها به قبرس بعلت شورش‪( ،‬آن شورش را کوسلی نام نهادند‬
‫و هنوز در محل اسکان خانواده ای به نام کوسلی زندگی میکند)‪ ( .‬آنادولیدا‪،‬‬
‫ترکمن عشیرت لری‪ ،‬احمد رفیک)‪ .‬در فرمان دیگری که در تاریخ ‪ ١٥٧٦‬به حاکم‬
‫ناحیه حامیته لی نوشته شده و از او خواسته شده که یک شورشی بنام "کارا‬
‫حاجی" را به قبرس تبعید نمایند‪ ( .‬مهم دفتری شماره ‪ .)٦٤‬در آن روزها‪ ،‬در‬
‫مناطق اسکان قبلی‪ ،‬اگر کسی شب در خانه ای را می زد و او سوال می کرد که‬
‫چه کسی در می زند‪ ،‬بین عامه برای ترساندن و بصورت شوخی می گفتند‪" ،‬کارا‬
‫حاجی" بر اساس این فرمانها از سال ‪ ١٥٧٢‬تا پایان قرن شانزدهم ‪ ٨٠٠٠‬خانواده‬
‫بجای ‪ ١٢٠٠٠‬خانواده در قبرس اسکان داده شدند‪ ( .‬مهم دفتری‪ ،‬شماره ‪٤٣٢٤١‬‬
‫سایلی حکم)‪ .‬به راحتی می توان دریافت که تمام کسانی که به قبرس فرستاده شدند‪،‬‬
‫ترکمن های آناطولی بوده اند‪ ( ،‬چون در آرشیو حکومت عثمانی یادداشتی است که‬
‫دستور می دهد" به قبرس باید فقط مسلمان و ترک فرستاده شود"‪ ( .‬موکوفات‬
‫دفتری شماره ‪ .)٢٥٥١‬باید یاددآوری شود که در ادبیات اداری حکومت عثمانی‪،‬‬
‫منظور از "ترک"‪ ،‬ترکمن ها و یوروک ها بودند‪ .‬دکتر چنگیز اورهونلی‪ ،‬مؤلف‬
‫سیاست اسکان عثمانی‪ ،‬نوشته است که ترکمن های کارامان‪ ،‬بزور در قبرس‬
‫اسکان داده شده اند‪ ( .‬ملت لر آراسی قبرس مسله لری کنگره سی‪ ،‬آنکارا ‪.)١٩٦٩‬‬
‫بنا به اظهار مؤلف دیگر‪ ،‬آقای فاورق سومر‪ ،‬اجداد ترک های قبرس ترکمن های‬
‫چوکور اووا بوده اند‪ ( .‬فاروق سومر‪ ،‬اغوزلر‪ ،‬ص ‪ .)١٤٨‬این موج اول اسکان‬
‫بود‪.‬‬

‫بعد از عقب نشینی دوم نیروهای عثمانی از وین‪ ،‬سلطین عثمانی دریافتند که‬
‫نطفه ضعف آنها در کمبود تولید و کمی درآمد مالیاتی است‪ .‬لذا مدیران عثمانی‬
‫تصمیم گرفتند که تمام قبایل را برای افزایش تولید و درآمد مالیاتی اسکان بدهند‪.‬‬
‫در سال ‪ ١٦٩٩‬فرمانی صادر شد که بر طبق آن تمام قبایل یوروک(‬
‫عشایر‪:‬مترجم) باید در قبرس به زور مستقر شوند‪ .‬این فرمان شروع دومین موج‬
‫اسکان قبایل ترکمن در قبرس بود‪ .‬قبایل ترکمن دوباره شورش کردند که تا سال‬
‫‪ ١٨٥٦‬ادامه داشت‪ .‬اما از سال ‪ ١٧٠٠‬تا سال ‪ ١٧٤٥‬تعدادی دیگر از قبایل ترکمن‬
‫به زور به قبرس فرستاده شدند‪ .‬در این مدت تقریباً ‪ ٢٥٠٠‬فامیل ترکمن از قبایل‬
‫بیگدیلی‪ ،‬بایات‪ ،‬اوشار‪ ،‬قجر و بوزدوغان به زور در قبرس اسکان داده شدند‪.‬‬
‫همانطور که میدانیم‪ ،‬سه طایفه اول‪ ،‬از زیر شاخه های بوز اوک و طایفه چهارم‬
‫از زیر شاخه اوچ اوک است‪ .‬از قبیله های بزرگ‪ ،‬مثل قبیله بیگدلی‪ ،‬شاملو یا‬
‫دمشقلی‪ ( ،‬که در ایران به نام شاهسون‪ ،‬خدابنده لو‪ ،‬اینانلو و قاراگوزلو نامیده‬
‫میشوند)‪ ،‬قبیله بنت اوغلی‪ ،‬طایفه کوراوغلو از قبیله افشار‪ ،‬طایفه کاچار‪ ،‬طایفه‬
‫کارا حاجی از بوزدوغان‪ ،‬از قبیله یورگیر‪ ،‬طایفه گادیکلو از قبیله بایات‪ ،‬طایفه‬
‫کارکچیلی از قبیله کایی‪ ،‬به قبرس فرستاده شدند‪ ( .‬جهت جزئیات میتوان به کتاب‬
‫تورکیش سیپروئیت‪ ،‬جلد دوم مراجعه کرد)‪.‬‬

‫در دو موج اسکان‪ ،‬حدود نیم میلیون ترکمن در قبرس اسکان داده شدند‪.‬‬
‫مهمترین ناحیه اسکان‪ ،‬استانهای مساریا و مسوتو بوده است‪ ،‬که ساختاری استپ‬
‫مانند و شبیه آسیای مرکزی است‪ .‬زمینهای کشاورزی بصورت دهکده های‬
‫مسکونی به آنها داده شد ولی آنها تا قرن بیستم به زندگی دامداری مشغول بودند و‬
‫از کشاورزی گریزان بودند‪ .‬در طول دوران حکومت عثمانی در قبرس بارها‬
‫شورش هائی علیه حکومت عثمانی توسط ترکمن ها در قبرس و خویشاوندان آنها‬
‫در سوریه و آناطولی بر پا شد‪.‬‬

‫در نهایت وقتی دوران ناسیونالیسم شروع شد آنها نیز خود را ترکهای مدرن‬
‫شناختند‪ ،‬ولی حتی امروز نیز آنها اصرار بر این دارند که آنها گروهی خاص‬
‫هستند و از ترکهای که در سرزمین اصلی زندگی می کنند فرق دارند‪ .‬اگربخواهیم‬
‫واقعیت را بیان کنیم‪ ،‬کسی نمی تواند بگوید که حق با آنها نیست‪ ،‬زندگی عشیره‬
‫ای در سوریه و آناطولی از زمانهای دور و زندگی در روستاهای بسته در یک‬
‫جزیره برای قرنها‪ ،‬شانس حفظ خصوصیات زندگی قدیمی را به آنها داده است‪ .‬در‬
‫نتیجه ترکهای قبرس خصوصیات اولیه خود‪ ،‬مربوط به دوران قبل از عثمانی خود‬
‫را حفظ کرده اند زیرا هیچ وقت با تمدن عثمانی مخلوط نشدند‪ .‬این به این معنی‬
‫است که آنها از همان آغاز تاریخ شان تا زمان دوران ناسیونالیسم دامدار باقی‬
‫ماندند‪ .‬و وقتی کسی در مورد خصوصیات ماقبل مدرنیسم از آنها سوال میکند آنها‬
‫چیزی اضافه بر آنچه از که بعنوان فرهنگ از خراسان و ماورا النهر آورده اند‪،‬‬
‫برای نشان دادن ندارند‪ .‬فاصله زمانی که بین زندگی دامداری و ناسیونالیسم در بین‬
‫ملل دیگر وجود دارد‪ ،‬برای ترکهای قبرس زمان از دست رفته است‪ ،‬برای اینکه‬
‫از فرهنگ دامداری به ناسیونالیسم با یک پرش وارد شده اند‪.‬‬

‫امروز وقتی ما از ترکهای قبرس صحبت می کنیم‪ ،‬ما ترکی محاوره ای‬
‫بخصوصی را می بینیم که تمام خصوصیات زمان داستان های دده قوقوت در قرن‬
‫‪ ١٢‬را در خود دارد‪ .‬زبان محاوره ای قبرس‪ ،‬لغت های فراوانی از زبان محاوره‬
‫ای ترکمنی در خود دارد که در زبان محاوره ای استانبولی فراموش شده است‪ .‬نه‬
‫تنها لغات فراموش شده بلکه ساختمان جملت محاوره ای ترکی قبرس هم به ترکی‬
‫استانبول تعلق ندارد‪ ،‬بلکه به زبان ترکمنی قدیم وابسته است‪ .‬به همین علت یک‬
‫ترک قبرس به راحتی می تواند صحبت یک آذربایجانی و یا یک ترکمن از‬
‫کرکوک‪ ،‬و حتی با کمی دقت صحبت یک ترکمن از مرو‪ ،‬عشق آباد و یا جاهای‬
‫دیگر را بفهمد‪ .‬تمام باورهای فولکوریک ترکمن های قدیم هنوز هم در قبرس زنده‬
‫است‪ .‬آئین نیایش پدران‪ ،‬آئین نیایش درخت مقدس‪ ،‬آئین نیایش دود‪ ،‬آئین نیایش آب‬
‫و آتش‪ .‬یک محقق میتواند‪ ،‬تعدادی از عادات فرهنگی و وابسته به مراسم اعتقاد‬
‫"ال باسماسی" هنوز در بین ترکهای قبرس وجود دارد‪ .‬یا مراسم نوروز‪ ،‬هنوز هم‬
‫به اسم "مارت دوگوزی" در آنجا جشن گرفته می شود‪ .‬علوه بر آنها بسیاری از‬
‫مراسم فولکوریک آنها شبیه آن در ترکمنستان است‪ .‬مثلً مراسم ازدواج که من در‬
‫‪ ..........‬خوانده ام‪ ،‬شبیه مراسم قدیمی ترکهای قبرس است‪ .‬وسیله موسیقی به نام "‬
‫دیللی تویدوک" به همان نام در قبرس نامیده میشود‪ ،‬ولی در آناطولی‪ ،‬آنرا "نی" و‬
‫یا " کاوال" مینامند‪......‬‬
‫‪http://turkmen.se/2008/mars/turk.html‬‬