Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl 4, Say 2, Aralk 2011 (45-61)

19. YZYIL OSMANLI DI POLTKASI ZERNDE NGLZ TESR

Zekeriya IIK*

z
19. yzylda Osmanl Devleti hemen her alanda youn Bat tesiri altndayd ki buna d politikas da dhildi. Bu yzylda zellikle Avrupal byk glerin mparatorluk zerinde yrttkleri siyasi, askeri ve ekonomik mcadeleler, Osmanlnn Avrupa tekilat ve terifat usullerini benimsemesinde, dolaysyla da bata ngiltere olmak zere Avrupa'nn gdmne girmesinde etkili oldu. almamzda Klasik Dnem Osmanl d politikasnn temelleri, gelien ve byyen yenidnyaya kar bu geleneksel Osmanl siyasetinin nasl deiime urad ve en nihayet 19. yzylda da almak zorunda kalan mparatorluun hangi politikalarla ayakta kalmaya alt ele alnmtr. Dier taraftan, yzyln sonlarna doru zellikle Almanya'nn birliini kurmasyla birlikte deimeye balayan mevcut siyasi ve ekonomik dengelerin mparatorluun i ve d politikalarna olan yansmalar zerinde durulmutur. Devletin en zorlu asr olan 19. yzylda ngiliz siyasetinin nceleri Hindistan ile balayan ancak bir sre sonra kapsam ierisine Balkanlar, Kafkaslar ve OrtaDouyu da alan smrgecilik faaliyetleri ile bu uzun soluklu ngiliz siyasetinin Osmanl Devleti ve d politikasna olan etkileri anlatlmtr. ngiliz karlarnn Osmanl mevcudiyetini koruduu bir dnemden, yine ngiliz siyasetinin Osmanly tasfiye ettii yeni bir dneme geie neden olan karmak tarihi ve stratejik sre izaha allmtr. Anahtar Kelimeler: Osmanl Devleti, D Politika, ngiltere, Klasik Dnem

Britain's Influence on Ottoman Foreign Policy in 19th Century

Abstract
In 19 century, the Ottoman Empire was under a heavy Western influence in all respect which also includes the foreign policy. In this century, the political, militaristic and economic campaigns of the major European Powers, in particular, were influential on the Ottomans to adopt the European organizational and ceremonial patterns, and thus the Ottomans were influenced by the Europeans, primarily by the Great Britain. In this study, it is aimed to explain the foundations of the Classical Ottoman foreign policies, the changes in the traditional Ottoman foreign policies in relation to the developing and expanding New World and finally the policies of the Empire which had to move toward international expansion to survive in the 19th century. On the other hand, we emphasize the effects on Empire's domestic * Yakna Tarih Bilim Uzman, Pi Analitik Eitim Kurumlar, (zekeriya.isik@hotmail.com)
th

46

Zekeriya IIK

and foreign policies particularly when Germany built its union, the current political and economical balance started to change in late century. In this most difficult period of state 19th century British political colonialism activities firstly commenced with India but then involved the Balkans, the Caucasus and Middle East and this long-running British policy kept on affecting on Ottoman State and its foreign policy. We tried to mention the period of strategic and complex history which is the consequence of a period which British's interests protected the Ottoman's existence to a period which British rectified the Ottoman. Keywords: Ottoman State, Foreign policy, Great Britain, Classical Period

I. GR
Osmanl d politikas, devletin kuruluundan itibaren Osmanl dnya grnn, bir baka deyile de resmi ideolojisinin bir parasyd. lk yllarndan itibaren devlet Batda Gaza ve Cihat ruhunu n planda tutan klasik slam devlet geleneini devam ettireceini gstermitir (Ocak, 1994: 1201). te bu eksen tayini, Avrupa'daki gelimelere tezat olarak Osmanl brokratnn, siyasetinin ve nihayet toplumunun, zamanla btn kurum ve kurulularyla ie dnk, d dnyadaki gelimeleri gc nispetinde kendi iradesi ile halletmeye alan bir yapya brnmesinde etkili olmutur. Medrese, ulema snf, kapkulu oca, ayanlar bu srete glenerek karlar uruna srekli yenilie kar gelenein muhafzln yapmlardr. Klasik slam devlet ve toplum anlaynda yer alan, gayrimslim devletlerin tekilat ve terifat usullerinin kmsenmesi gelenei, aynen Osmanl resmi ideolojisinde de yerini korumutur. Bir Mslman devletin brakn Avrupa'da elilikler amas, bir Mslman'n gayrimslim topraklarda uzun sre kalmas dahi uygun bulunmamtr. Oysa ki kltrler aras etkileim yollarnn tarihi oktan yazlm, Osmanl resmi ideolojisi ise herkesten ve her dmandan nce kendisine bu yollar kapatmtr. Paul Hazard Bat Dncesindeki Byk Deime adl eserinde Batnn bilim, teknik ve dnsel alanlardaki byk gelimesinin sebeplerini izah ederken Batda yer alan seyahat olgusuna dikkat ekmektedir (Hazard, 1994: 1944). Osmanl toplumunda ise snrl derecede yaplan seyahatleri saymazsak dnyay gezip dolamak gibi bir kltre sahip olunmad grlr. Daimi eliliklerin almas ve Avrupa'ya renci gnderilmesi 19. yzylda olacana gre d dnya ile olan snrl ilikiler de dikkate alndnda kuruluundan 19. yzyla kadar Osmanl d politikasnn belirlenmesinde kendi i dinamiklerinin etkili olduunu sylemek herhalde yanl olmaz. Zira klasik dnem Osmanl d politikas kk dnyann Osmanl merkezli ynlendirilmesinden ibarettir. 18. yzyla gelindiinde Osmanl toplumundaki statik yapnn mahsurlar anlalmaya balanmt. Lale Devri Gelenee kar bir itiraz deilse de Yenilie
Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl 4, Say 2, Aralk 2011

19. Yzyl Osmanl D Politikas zerinde ngiliz Tesiri

47

olan ihtiyac ortaya koymutu. Osmanl bu tarihi srete neyi ihmal etmise o silahla vurulmutu. Zira stanbul'da ilk elilikler 15. yzylda alrken padiah yabanc elileri kmsemekle yetinmiti. Oysaki 19. yzyln arifesinde gzken oydu ki bu ada Osmanl siyaseti yabanc eliliklerin siyasi oyunlarna teslimdi. Rus Menikof, Fransz Sebastiyani, Ingiliz L. Canning, stanbul Hkmeti'ni karlar dorultusunda nfuzlar altnda tutmay baarmlard. Osmanl siyaseti III. Selim'den itibaren areyi yenilemenin nn tamamen amakta buldu. Avrupa'da ilk kez daimi elcilikler ald. Dnyadan bamsz, geleneksel Osmanl d politika anlay, yerini uluslararas dengeleri hesaba katarak hareket eden Denge (muvazene) siyasetine brakt. Bu siyaset anlay, 19. yzylda ngiliz mparatorluu'nun Hindistan'a ulaan ticaret yollarn ve smrgelerini koruma siyasetiyle btnlk arz ediyordu. Zira ngiltere, Osmanl Corafyas'nn jeopolitik nemini zellikle Napolyon'un Msr' igaliyle iyi anlamt. Artk Hindistan'daki dominyonlara ulamak bata Rusya'ya kar olmak zere Osmanl toprak btnln korumak demekti. 19. yzyln sonlarna kadar srecek olan bu ngiliz siyaseti stanbul ile Londra'y birbirlerine olabildiince yaknlatracakt.

II. KURULUUNDAN 19. YZYILA KADAR OSMANLI DI POLTKASININ ESASLARI

Kuruluundan itibaren son derece disiplinli, planl ve programl bir tekilatlanma srecine giren Osmanl Devleti d politika konusunu da bu erevede ele almt. Sancak usul1 de denilen bir sistemle ok iyi yetitirilen Klasik Dnem Osmanl padiahlar, Osmanl corafyasnn jeopolitik konumunu iyi kavramlar, Dou (slam Dnyas) ile Bat (Hristiyan Dnyas) arasnda yer almann avantaj ve dezavantajlarn iyi ett etmilerdi. Osmanl Yneticileri Bat iin Gaza ve Cihad politikas ile hareket ederek gayrimslimler zerine seferler dzenliyorlar, hummal fetih almalar yrtyorlard. Bir taraftan devletin snrlarn gelitirirlerken dier taraftan da Trkmenleri zengin ganimetlere bouyorlar, maddi ve manevi olarak tebaann doyumuna, mutluluuna imkn salyorlard. Kurulutan itibaren Osmanl d politikasnn merkezine oturtulan Bizans' alt etme ve Konstantinopolis'e ulamak hedefi bal bana bir yn ve eksen tayiniydi. Dier taraftan dank bir ekilde bulunan Trkmen beyliklerini ve slam lkelerini birletirip Osmanl sanca altnda toplamak bylece devleti iri, diri ve gl bir yapya kavuturmak d politikann bir baka nemli meselesiydi. Osmanl Devleti'nin Batda yrtt fetih siyaseti kuru cihangirlik davas deildi. Temel ama Nizam- lem leme dzen verme Allah'n ahkmn ve adaletini yayma dncesiydi. Bu nedenle fethedilen topraklar iin i, asl fetihle balyordu. Yeni fethedilen yerlere ivedilikle bata Osmanl adalet messesesi olmak zere devlet tekilatlar kuruluyor, Anadolu'dan o blgelere Trkmenler iskn

Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl 4, Say 2, Aralk 2011

48

Zekeriya IIK

ediliyordu. Bylece Osmanl siyaseti, devlet aygtn koruyacak ve kollayacak bir nfusu orada var ettii gibi ayn zamanda da Trk-slam kltrn bu blgelere yaym oluyordu. Yeni fethedilen yerlerin yerel unsurlarna kar ise devlet efkatli kollarn ayor; onlar Srp, Macar saldrlarndan koruduu gibi onlara ait yerel dillerin, dinlerin, mezheplerin, rf ve adetlerin hatta ynetim ve terifat usullerinin aynen korunduu bir devlet anlayn benimsiyordu (nalck, 1995: 182). Fatih'in Srbistan halkna Her cami yanna bir kilise yapmna izin vereceim. szn stanbul'da dahi tutmas onun bu konudaki samimiyetinin en ak gstergesiydi (nalck, 1995: 180-185). Bununla birlikte Fatih'in Ortodoks dnyasn hkimiyeti altna alrken, Fener Rum Patrikhanesi dnda Ermenilere, Bulgarlara, Srplara kiliseler kurmas ve mezhebi adan onlar zgrletirmesi, onlarn gnllerini kazanmasna vesile olduu gibi aslnda Ortodokslarn glerini blerek egemenliini gvence altna almak istemesiyle de alakalyd. Fatih Ortodoks Hristiyan dnyasn himaye altna alarak onlar mutlu klm dier taraftan da Katolik-Ortodoks ayrmn pekitirmi ve zerine gelebilecek gl bir Hal organizasyonunun nn tamamen kesmitir. Bu durum phesiz i siyasi dinamiklerle btnletirilmi ve desteklenmi ok ynl bir d politika anlaynn gelitirildiini gstermesi asndan nemlidir. Yldrm Beyazt Batda kazanm olduu zaferler sonucu Halifeden ald Sultan klimi Rum unvann, Douda Seluklu topraklarn ele geirme giriimlerini merulatran siyasi bir kalkan olarak kullanmasn bilmitir. Fatih stanbul'un fethi ve Bizans'n drlmesinden sonra, bu stratejik d politika anlayn Dou Romann btn mirasna sahip olmak eklinde ileri gtrmtr. I. Selim Memluklara son verip halifelii ele geirmi ardndan kendisini Trk slam Dnyasnn lideri olarak dnyaya ilan etmitir. te bu gelimeler, Osmanl d politikasn zenginletiren ve derinletiren tarihi ve mistik temellerdir. Bylece Osmanl hkimiyet anlayyla birlikte d politikasnn da temellerini oluturan bu dnya gr, Yavuz Sultan Selim'in Biz Allah tarafndan memur edilmedike sefere kmayz szyle tezahr etmitir. Kanuni Sultan Sleyman'n Fransa Kralna yazd mehur mektubundaki u szleri ile de srdrlmtr: Ben ki dnya hakanlarna ta giydiren, sultanlarn sultan Allah'n yeryzndeki glgesi olan... (Saydam, 1995: 1314). te bu siyasi ve ideolojik grten dolay Osmanl Devleti, Hindistan'dan Kuzey Afrika'ya, Trkistan'a kadar Mslman topluluklaryla yakndan ilgilendii gibi Mslman olmayan lkelere de slam sancan tama gayreti ierisinde olmutur. Osmanl d politikasnn yn gc nispetinde hep Batya dnk olmutur. Batda kffara kar gaza ve cihad devam ederken, doudan gelen tehdit ve tehlikeler devletin ayana zaman zaman prangalar vurmutur. Kurulua damgasn vuran Karamanoullar ekimesi, Timur saldrs, Akkoyunlu Uzun Hasan gailesi, ah smail ile balayan ran atmalar hep bu kabildendir. Fatih Dneminde Akkoyunlu Devleti'nin yenilgiye uratlmasyla Dou Anadolu'nun Osmanlya katlmas kolaylamtr. Gney Anadolu'da etkinliini
Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl 4, Say 2, Aralk 2011

19. Yzyl Osmanl D Politikas zerinde ngiliz Tesiri

49

srdren Fatih, Memluklara kar Halep ve am'daki halkn gcn Osmanlnn yanna ekecek kadar aktif bir d politika izlemitir. Anadolu'nun kuzey ve gney sahillerine ynelen Fatih, Trabzon'un fethi ardndan Krm' alarak hem pek ticaret yollarn Osmanl hkimiyeti altna alm hem de Hazar'dan Baltk'a kadar bir hattn alnmasn salamaya almtr (Arslan, 1999: 124131). Yavuz Sultan Selim'in ii Safevi Devleti'ne kar siyasi ve sosyo-kltrel nlemler alma abalar, (Uzunarl, 1994: 257) Osmanl Devleti'ni yakndan ilgilendirecek olan ciddi bir d politik sorunun doduunu gsteriyordu. Kurulu dneminde Bizans'a atfedilen fitneci, blc batl Hristiyan g, bu kez ayn zellikleri tayan ancak doulu ve ii akmlar barndrmasyla ondan ayrlan ran devletine atfedilmeye balanmt. Belki de I. Selim ii Safevi Devleti'ne aldran'da unutamayaca bir ders vermiti. Ancak bu durum imdilik gvenlik altna alnan Anadolu'nun bu siyasi, askeri ve ideolojik tehlikeden tamamen uzaklatrld anlamna gelmiyordu ki zaten Kanuni dneminde ii ran gailesi yeniden gndeme gelecekti. Kanuni ana gelindiinde, Devlet oktan Karadeniz'e, pek Yolu ticaretine, hatta ksmen de olsa Baharat Yolu ticaretine hkim duruma gelmiti. Kanuni Dneminde ise arklen'e kar Fransa Kral I. Franois'in desteklenmesi bata Avrupa olmak zere byk keifler ncesi henz kk olan dnya siyasetinin, Osmanllar tarafndan sevk ve idare edildii anlamna gelmekteydi. Kanuni bylece Avrupa'dan gl bir lkeyi yanna ektii gibi deien dnya dengeleri ve seferlerle boalan Osmanl hazinesini Fransz-Osmanl ticareti ile doldurmak niyetinde idi. Kanuni souk ve scak harbin btn kurallaryla devam ettii dman arklen'e kar etkin siyaset anlayn Almanya'nn iine dt mezhep savalarndan yararlanarak srdrd. Kimsesiz ve sahipsiz gzken Protestanlar, mparator ve Katoliklere kar el altndan destekledi. Dier taraftan Osmanl Devleti'nin hareket alann geniletmek ve Akdeniz'de kar orann ykseltmek isteyen Sultan bir takm ticari antlamalar imzalad. Bunlardan birisi 1503 tarihli Venedik-Osmanl antlamas (akirolu, 1976: 15591569) dieri ise 1536'da Fransa ile yaplan kapitlasyon anlamasyd. Kanuni sonrasnda grlmeye balanan ve zamanla hemen hemen btn messeslere yaylan gerileme ve k sreci, devletin ksmen da dnk duruunu giderek daha da ie dnk bir hale sokmu, bu durum i meselelerle uraan devletin, darda cereyan eden hayati gelimeleri izleyememesine yol amtr. Devlet ricali Rnesans', Corafi Keifleri takip edemedii gibi Rusya'nn byk kn ve kendi aleyhine ykseliini de grememitir. 18. yzyln sonlarna doru Osmanl i ve d politikasn hatta devletin mevcut varln tehdit eden iki nemli gelime olan Fransz htilali ve Sanayi nklb birbirine ok yakn zamanlarda ortaya kmtr. in garip taraf ise devletin uzun sre bu ciddi gelimelerin nemini kavrayamam olmas ve geleneksel, basit siyasi politikalarla hayatiyetini devam ettireceine inanmasdr. Osmanl'y saran bu geleneksel siyasi paradigma, gitgide Osmanl Devleti'ni evresindeki gerek dnyadan uzaklatrmtr.
Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl 4, Say 2, Aralk 2011

50

Zekeriya IIK

III. 19. YZYIL'IN SON EYRENE KADAR OSMANLI DI POLTKASI VE ZERNDEK NGLZ ETKS
Bilindii zere Avrupa eitli alanlardaki (ilmi, siyasi, kltrel ve teknik vb.) gelimelerden tr Ortaa'n karanlndan kurtulmu, dier lke ve toplumlara gre hem iktisadi hem de fikri alanlarda stn bir duruma gelmiti. Bu stnlk Avrupallar Avrupa hudutlar dna kmaya ve dier corafyalardaki toplumlarla ilikiler kurmaya sevk etmiti. Bylece tarihin seyri deimi, 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren dnya tarihine Dou deil Bat, Asya deil Avrupa ekil vermeye balamt. Avrupa'nn bu stnl 16. yzyldan sonra az veya ok ayn seviyede olan toplumlar arasnda byk bir eitsizlik meydana getirmiti. Avrupal devletler ve bu devletlerin insanlar arasnda eitlik, adalet sz konusu olurken, Avrupal lkeler ile dier lkeler, batl insanlarla doulu insanlar arasnda eitsizlik esas prensip olmutu (Said, 1991: 68). Dou hakkndaki dnceleri evrenselleen A. J. Balfour bu eitsizliin nedenini iki alanda stnle balar. Bunlar: Bilgi ve kuvvettir (Said, 1991: 57). Bu anlay Dounun Avrupa'nn siyasi, kltrel ve ekonomik karlar dorultusunda kullanlmasn da merulatryordu. Bu hi de insani olmayan inan ve kurumsallamalar, Avrupa'da smrgecilik anlayn dourmutu. Smrgecilik hareketi Sanayi nklbyla birlikte yeniden hz kazand. Batda demokrasi hareketlerini en nde gtren ngiltere, bu alanda ve keiflerde gsterdii beceriyi sanayilemede de gsterdi ve byk bir sanayi lkesi olarak 1700'lerin sonlarnda ortaya kt. Artk her ey byk Ada mparatorluu'nun karlar iin kullanlacakt. ngiltere iin Dou kendi mal olan Hindistan demekti. Yakndou (Osmanl corafyas) ise Hindistan'a giden yol demekti (Kocaba, 1985: 1516). Yakna balarndan itibaren ngiliz d politikasnn temelini, Hindistan ve ona ulaan yollarn gvenliini salamak gayreti oluturacakt. Sanayinin Byk Patronu, zengin kaynaklarn ve kalabalk pazarlarn bol olduu Dou lkelerini tek bana kontrol altna alabilmenin hesaplaryla oktan megul olmaya balamt (Pamuk, 1994; 3). Tabi ki bu durum Osmanl mparatorluu'nun da paralanmasyla sonulanacak olan bir srecin balangcyd. Aslnda Osmanl ngiliz ilikileri de bundan byle Sanayi nklbyla birlikte ortaya kacak olan gelimeler erevesinde geliecekti. ngiltere Osmanl lkesine ok uzakta olmasna ramen, Osmanl topraklarn smrme hususunda en etkili lke olmay baaracakt. Kuzey Amerika Ktasn, Gney Afrika'y, Uzak Douda Avustralya'y Yeni Zelanda ve Hindistan' smrgeletiren ngiltere adeta dnyann drtte birini igal etmiti. Bundan byle ngiltere zaman ve uluslararas dengeler msaade ettii srece Osmanly paralamak, aksi takdirde karlarnn devamll iin Osmanl toprak btnln korumakla megul olacakt. Fransz htilali'nin araya girmesiyle Osmanl-Fransz ilikileri soumutu. ngiltere bu durumu deerlendirmek ve ilikileri yeniden canlandrmak amacyla Sir Robert Listen gibi nemli bir diplomat stanbul'a byk eli olarak gnderdi.
Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl 4, Say 2, Aralk 2011

19. Yzyl Osmanl D Politikas zerinde ngiliz Tesiri

51

Ayn dnemde Osmanl Devleti de tarihinde ilk kez bir ikamet elilii ayor2 ve ilk tercihini de Londra'dan yana kullanyordu ki bu durum ngiltere iin ok ey ifade ediyordu. Osmanl Devleti'nin bu devirde uygulamaya balad d politika tek yanl imtiyaz yerine devletleraras diplomasi ve hukuk kurallarnn en nemli unsuru olan mtekabiliyet esasyd.3 Dier taraftan geleneksel tedbirlerle ve eskimi olan d politik dncelerle Rusya gibi byk bir dman alt etmek de mmkn deildi. Nihayetinde III. Selim'i mtekabiliyet esasnn doal bir tezahr olan denge siyasetine iten ey onun icat ettii bir fikrin sonucu deil, mevcut siyasi ve askeri durumun zorlamalar neticesinde olmutur. Osmanl Devleti bylece Yaknaa d politika anlaynda kkl deiiklikler yaparak girerken, Fransa'nn Msr' igali ile Trk-ngiliz ilikilerinde scak temaslar daha da artmtr. III. Selim Msr' bata ngiltere olmak zere dier Avrupal devletlerle antlamalar yaparak denge siyasetiyle kurtarmay baarmtr. III. Selim'in hallinden sonraki srete Sanayi nklb gibi Fransz htilali de Osmanl zerindeki etkisini daha da etkili bir ekilde gstermeye balad. Napolyon'un 17961797 talya seferi byk baar ile sonulanm ve Ekim 1797'de Avusturya ile Campo Formio Bar Antlamas imzalanmt. Bununla ortadan kaldrlan Venedik Cumhuriyetine bal Yunan Adalar (7 Ada) ve Dalmaya kylarndaki limanlar Fransa'ya geince tarihte ilk kez Fransa, Trkiye ile komu durumuna gelmiti (Soysal, 1989: 183190). Osmanl Devleti ise, zellikle Dalmaya kylarna Fransa'nn yerlemesini endie ile karlamtr. nk ok gemeden Franszlar bu blgedeki Hristiyan topluluklar zellikle de Rumlar ihtilal fikirleriyle Osmanl Hkmeti'ne kar ayaklanmaya tevik etmeye balamlard. Rumlar imparatorluun hemen her tarafna yaylmlard. Ancak youn olarak Mora, Teselya ve Ege adalarnda bulunuyorlard. Yunan isyannn balamasnda ve baarya ulamasnda en nemli etken phesiz, Osmanl Devleti'nin iinde bulunduu kt durumdu. Son olarak Vahhabi Ayaklanmas, Kabak Mustafa syan, Osmanl Rus sava (18061812) gibi i ve d sorunlar Osmanl Devleti'ni her ynyle iyice zayflatmt. Rum syan'nn amac yalnzca eski Yunanistan' ihya deil, bakenti stanbul olmak zere Bizans' yeniden kurmakt (Armaolu, 1999: 169). Srplarn bamszlk isyanlar ve Rusya'nn tahriklerinden cesaret alan Rumlar, ilk isyan hareketini Eflk'ta Aleksandr psilanti nderliinde kartt; ancak bu isyan baarya ulaamad. Asl baarya ulaacak olan isyan Mora'da kartlacakt. ngiltere Osmanl mparatorluu'nu koruma siyasetini srdrdnden ilk nceleri Rum syan'na kar kt. Hatta ngilizler isyan kmadan nce Osmanl Hkmeti'ne Mora'da byk bir isyan hazrl yapldn haber vermilerdi. Rum isyan konusunda ngiltere'yi korkutan husus, isyan hareketinin Rusya'nn inisiyatifinde bulunmas idi. Sonra isyan sebebiyle Akdeniz'deki ngiliz ticareti byk zarara urayacakt. ngiliz belgelerine gre ise Hindistan mparatorluu'nun gerek tabii Bat snrlar Ege'nin dou kylaryd (Jaeschke, 1991: 39).
Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl 4, Say 2, Aralk 2011

52

Zekeriya IIK

Yunan isyan uzadka ngiltere'nin huzursuzluu artyor, kamuoyunda Yunanllar lehine estirilen hava, ngiliz Hkmeti'ni de etkilemeye balyordu. l824'te Lord Canning ilk defa resmen Yunanllara yardmn ncs olmutu. Aslnda ngilizleri aktif olarak Yunanllar safna iten iki sebep vard: Biri Yunanllarn kullanmn Ruslarn elinden alarak onlar kendi emelleri dorultusunda kullanmak, dieri ise daha nceden ngiltere'ye dmanln ortaya koymu olan Mehmet Ali Paa gibi gl bir valinin Mora ve Girit'e yerlemesini nlemekti. ngiltere ksa sre ierisinde Yunan syan meselesinde ipleri eline almay baard. Osmanl ile yaplan grmeler sonucunda 4 Nisan 1826 tarihinde kabul edilecek olan Petersburg Protokol imzaland. zetle bu blgede Yunanistan Osmanl Devleti'ne vergiyle bal olacak, ama zerk bir devlet durumuna gelecek ve btn Trkler Yunanistan'dan kartlacak denmekteydi. Ayrca protokolde imzas olan devletlerin (ngiltere, Fransa, Rusya) konuyla ilgili Osmanl Devleti'ne baskda bulunmalar ngrlyordu (Jaeschke, 1991: 38). Elbette Osmanl Devleti bu artlar i ilerine karlmas anlamna geldiinden kabul etmedi. Bunun zerine protokolde imzas olan devletler harekete getiler. Akdeniz'deki ngiliz ve Fransz donanmalar Rus filosuyla birlikte Mora'y ve anakkale Boaz'n kuatma altna aldlar. Mehmet Ali Paa'nn Msr'dan gnderecei takviye kuvvetlere engel olmak iin Navarin'de kontrol altna alan mttefikler, 20 Ekim 1827'de Navarin'de bulunan Osmanl-Msr birleik donanmasn yaktlar. Navarin olayndan sonra tazminat talebinde bulunan Osmanl ynetimi ile bu byk devletin aras diplomatik ynden de ald ve bu devletlerin elileri stanbul'u terk ettiler. Kesilen mnasebetlere ramen ngiltere ve Fransa Osmanl ile savamak niyetinde deilken, Rusya 1828 Nisan'nda Osmanl'ya sava ilan etti. Rusya'nn ezici stnl ile sava devam ederken, Osmanl bar istemi, 14 Eyll 1829 Edirne Antlamas imzalanmtr. Bu antlamayla da Yunanistan bamsz bir devlet olmutur. 3 ubat 1830 tarihinde ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda imzalanan yeni bir Londra Protokol ile bamsz Yunanistan'n kurulduu ilan edilmitir. Bylece ngilizler tarafndan sk sk tekrarlanan ngiliz menfaatleri her ne olursa olsun, Hristiyan tebaann zerine eilmek devi yerine getirilmitir. Yunan syan ve bamszl meselesi birdenbire Osmanl-ngiliz ilikilerini yeniden bozarken, dier taraftan isyan srasnda yaanan Navarin olay iki devleti tekrardan yaknlatrmaya balamt. Zira Osmanl Devleti'nin donanmasz kalmas boazlarn ve stanbul'un Rus tehlikesiyle ba baa kalmas anlamna gelmekteydi. Hemen harekete geen ngiliz ve Fransz yetkilileri Osmanl Devleti'ne yardma hazr olduklarn belirtmiler ve Rusya'ya bask yaparak Edirne Antlamas'nn imzalanmasn salamlardr. Tabi ki bu durum bir taraftan da Osmanl Devleti'nin byk devletlerin kar atmalaryla hayatiyetini devam ettirdii anlamna gelmekteydi. Gerek o ki Yunan syan ne Osmanl'ya ne de uzun sre ngiltere'ye yaramt. Aslnda ngiliz siyaseti, Yunan meselesinde yanlmt. Osmanl Devleti

Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl 4, Say 2, Aralk 2011

19. Yzyl Osmanl D Politikas zerinde ngiliz Tesiri

53

1822 ylnda Yunanistan bir gn boazmza sarlacak derken, stanbul'daki ngiliz bykelisi Lord Canning Hayr Yunanistan snrlarn amayacak. diyordu. ngiltere bylece Yunan isyann masumane bir bamszlk hareketi olarak tanmlam oluyordu. Hatta Canning Yunan yneticilerine baz tler veriyordu: lk iiniz, savan ykmn onarmak, tarlalar srmek, denize yeni gemiler indirmek ve her eyden nce nfusa oalmak olmal. Ancak bir sre sonra Canning Yunanllar konusunda yanldn yle anlatr: ...Gel gelelim Yunanllar benim gzmle grmemektedirler. Byk Yunanistan tutkusu ykc bir hayal (Pool, 1959:55). Yunan syan aslnda en az onun kadar nemli olan yeni bir sorunun daha domasna zemin hazrlamt. Bu sorun phesiz Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paa'nn isyanyd. Fransa'nn Cezayir'i igal ederek Msr'a yaklamas, Rusya'nn Boazlarda bir s kurmas ve Akdeniz'e inecek olmas ngiliz kontrolndeki Baharat Yolu ile Hindistan ticaretinin ve bu blgedeki smr maharetinin tehlikeye girdii anlamna gelmekteydi. Dier taraftan Dou Akdeniz'de giderek glenen Kavalal Mehmet Ali Paa da ngiliz karlarn baltalayan dier bir unsur olabilirdi. Kavalal'nn ngiltere'nin Doudaki karlarnn koruyucusu ve sigortas pozisyonunda bulunan Sultan' ve Osmanl topraklarnn btnln tehdit ediyor olmas tedbir alnmas gereken ciddi bir sorundu. Bunun en iyi grenlerin banda ise ngiliz Dileri Bakan Lord Polmerstan geliyordu. Polmerstan David Uraguhart'a4 gizli emirler veriyor, Trkiye'nin ngiltere asndan stratejik ve ticari nemini inceleyerek kendisine rapor etmesini istiyordu. Bu raporlar sonucunda ngiltere iin Osmanl u sebeplerle nemliydi: Birincisi, ngiliz fabrikatrlerine faydal olabilmesi; ikincisi, Trkiye'nin glendirilmesi ve nihayet, kuvvetli bir Trkiye Dou Akdeniz'de Rusya'ya kar tampon bir devlet olabilme ihtimalidir.5 Osmanl, ngiltere iin Rusya'nn dizginlenmesi ve douda ticari ve ekonomik karlarnn srdrlmesi anlamlarna gelmekteydi. 1831'de Trkiye'ye zel bir misyonla gnderilen Stratford Canning de 7 Mays 1832 tarihli raporunda ayn dnceleri destekler fikirler ne srmtr. Osmanl'nn yeni bir idari dzenlemeye ihtiyac bulunduunu etkili bir askeri ve mali reform yaplmas gerektii zerinde duran Canning, Trk imparatorluunun hzla lmekte olduunu, Hristiyan medeniyetine yaklama abalarnn onu ancak ans eseri olarak ksa bir zaman iin yaatabileceini ileri srmtr (Armaolu, 1999: 211-212). Canning'in bu raporlar balangta ne Kral IV. William ne de Palmerston tarafndan pek dikkate alnmadysa da 1833 Hnkr skelesi Antlamas ardndan ciddiyetle ele alnmtr. Bundan byle tabiri caiz ise ngiltere, kendisine kafa tutmayacak, arzularn ifade etmeyecek kadar Osmanly glendirecektir. ngiltere'nin Msr sorununda tavr ve taraf netti, ne pahasna olursa olsun Sultan ve devleti korunmal ve yoluna devam etmeliydi. Bu srada II. Mahmut daha nceden ald tedbirlerle ngiltere'nin desteini alm olmann rahatl ierisindeydi. ngiltere ile 16 Austos 1838 ylnda Balta Liman Ticaret Antlamas

Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl 4, Say 2, Aralk 2011

54

Zekeriya IIK

imzalanm ngiltere'ye yeni ve ok kapsaml ayrcalklar tannmt. Fransa'nn Kavalal'dan yana tavr almas zerine harekete geen ngiltere, Msr Sorunu'nu Fransa dndaki lkelerle zmeye karar verdi. ngiltere, Avusturya, Rusya ve Prusya 15 Temmuz 1840 da Londra'da (Erim, 1953: 302307) bir antlama imzaladlar. Bu antlamay Osmanl Devleti de kabul etti. Mehmet Ali Paa Fransa'ya gvenerek bu anlamay kabul etmedi. Ancak Mehmet Ali Paa, mttefiklerin basklar bir ngiliz filosunun skenderiye nlerine gelmesi gibi gelimeler zerine anlamay kabul etmek zorunda kald. Bylece Osmanl Devleti Mehmet Ali Paa'nn siyaset alann daraltrken, ngiltere ise hem Msr'da Mehmet Ali'nin gcn azaltm hem de yapt tarihi d politik manevralarla Dou Akdeniz'de Fransa'y bir kez daha diplomatik olarak yenilgiye uratmtr. Ancak Msr Meselesi'nin yansmalarndan biri olan Boazlar Meselesi ise halledilmeyi bekleyen nemli bir sorun olmaya devam etmitir. Rusya 1833 Hnkr skelesi Antlamasyla Osmanl'nn hamisi gibi davranm ayrca Boazlar hususunda Avusturya ve Prusya'nn da desteini alarak bir adm ne gemitir. Bu durumda ngiliz siyasetini megul eden iki mesele ortaya kmtr. Birincisi Osmanl Devletini Rusya'dan uzaklatrmak, ikincisi ise Mehmet Ali Paa sorununun halledilmesi yannda Boazlar zerindeki Rusya nfuzunu ortadan kaldrmak. Rusya ise ngiltere'nin Hnkr iskelesi Antlamas'nn Osmanl toprak btnlne zarar verecei, uluslararas dengeleri alt st edecei yolundaki giriimlerine sert tepki gstermitir. Rus ar 21 Eyll 1833'de ngiltere Hariciyesi'ne verilmek zere bir mektup yazm ve mektubunda Osmanl mparatorluu'nun iine dt zafiyetin esas sorumlusunun ngiltere ve Canning olduunu ileri srmtr. Devamnda ar Karadeniz'e inmek kendisi iin bir hayat meselesi olan Rusya stanbul'u igal etmeyi istemi olamaz, nk bu yalnz Bat devletleriyle deil ayn zamanda Avusturya ile harbi mecbur klard Rus siyaseti Osmanl mparatorluu'nun bekasn istemektedir, ngiltere'nin Rusya'y protesto edeceine Rusya ile birlikte almas ve onu kontrol etmesi icap eder (Altunda ,1988; 165) demitir. Rusya'nn kendisini hakl gsterme abalarna aldrmayan ngiltere, Akdeniz'deki ekonomik ve siyasi karlarndan dolay Boazlarn Kapall ilkesini uluslararas bir statye kavuturmak iin harekete geti. Bu konuda ayn karlara sahip olan Fransa da ngiltere'yi destekledi. Dier taraftan denizle yakn ilgisi olmasa da Rusya'nn Balkanlarda yaylmasna kar olan Avusturya, ngiltere ve Fransa'nn yannda yer ald. Prusya'da byk bir devlet olarak konferansa katld (Beydilli, 1991: 687 vd.). 13 Temmuz 1841'de Londra'da Boazlar Antlamas imzaland (Erim, 1953: 311-313). Anlamayla Boazlarn yabanc sava gemilerine kapall prensibi kesin olarak kabul edilmi, yabanc ticaret gemilerinin ise Boazlardan geii daha nceki antlamalar erevesinde serbest braklmtr. Antlamann uygulanmas grevi eskiden beri olduu gibi Osmanl Devleti'ne verilmitir. Gerekte ise bu anlama

Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl 4, Say 2, Aralk 2011

19. Yzyl Osmanl D Politikas zerinde ngiliz Tesiri

55

Osmanlnn Boazlar zerindeki egemenlii snrlandrlmtr. Zira Osmanl hkmranlk haklarn kstlam, stelik devletin koruyuculuunu bir iken be devletli hale getirmitir. Bu durumda Osmanllarn geleceinde bir bakma bu devletleri sz sahibi yapmtr. Boazlardan gei ilk defa uluslararas bir statye ve garantiye balanmtr. Londra Boazlar Szlemesi'nin getirdii bu stat her eyden nce ngiltere'yi memnun brakm, ngiltere Boazlarn Kapall esasn uluslararas bir stat haline getirdii gibi Rusya'y Karadeniz'e kapatarak da Dou Akdeniz'deki karlarn gvenlik altna almay baarmtr. Sonradan kacak olan Krm Sava, Rusya'nn 1841 Londra Boazlar Antlamas ile Karadeniz'e hapsedilmesinin, dier taraftan da st ste Lehistan ve Macar isyanlarn bastrarak Avrupa'ya gcn gsterdiini dnmesinin neticesinde vuku bulmutur. Zira Rusya bu gcne gvenerek Osmanl ile ilgili dncelerini Avrupa'ya kabul ettirebileceini dnmtr. Rusya'nn 1774 Kk Kaynarca Antlamas'na dayanarak Osmanl Devleti'nden Rusya'nn Ortodokslarn hamisi olduuna dair bir senet istemesiyle gerginlik zirveye kmtr. ar I. Nikola'nn Ortodokslarn koruyucusu sfatyla Eflak ve Bodan'a girerek baz nlemler alacan ilan etmesiyle de sava balamtr. Osmanl Devleti ise 4 Ekim 1853'te Rusya'ya resmen sava ilan etmek zorunda kalmtr. Rusya, esas itibariyle hasta adam olarak nitelendirdii Osmanl Devleti'ni ngiltere ile paylamak istemi, ancak Osmanl zerinde karlar devam eden ngiltere bu teklifi kabul etmemitir. Nitekim I. Nikola bu dncelerini ngiliz Dileri Bakan Aberdeen'e 1844'te yle iletiyordu: Trkiye lmekte olan bir adamdr. Biz onu yaatmaya alsak bile baarl olamayz. O lecek ve buhranl bir ortam ortaya kacaktr. Bizim ve Avusturya'nn askerleri harekete geecek, korkarm Fransa da karmza kacaktr. Bu durumda Rusya, Avusturya ve ngiltere bir olup ona kar koyabiliriz. Aberdeen bu teklife olumlu veya olumsuz bir yant vermemitir. Trkiye'yi paylama abalar Londra ve Petersburg'da 1850'ye kadar srp gitmi ancak yine de ngiltere Rusya'ya kesin bir cevap vermemitir. Bir paylam plan da hazrlayan ar I. Nikola, bu plan ngiltere'ye bildirmitir. Bu durumda ngiliz bykelisi Sir Hamilton ar'a u cevab vermitir: Majesteleri beni mazur grsnler, unu sylemek zorundaym ki kuvvetli ve li Cenap adama, zayf ve hasta adam korumak der (Karal, 1994: 221-222). ngiltere Rusya'nn kendisine teklif ettii Msr ve Girit'in er ya da ge kendi eline geeceinden zaten mitli idi ve u halde Rusya'ya Balkanlar'da nfuzunu artracak yerler vermenin hibir mant yoktu. Savan balamasnn ardndan ngiliz ve Fransz donanmalar anakkale Boaz'n geerek stanbul nlerine geldi. Dier taraftan 30 Kasm 1853'te Sinop'ta Osmanl donanmasnn Ruslar tarafndan yaklmas ngiltere ve Fransa'nn Karadeniz'deki Rus gcn grmelerine neden oldu. Artk stanbul ve Boazlar aka Rus tehdidi altndayd. Fransa ve ngiltere, Rus ar'na bir ltimatom vererek Osmanl toprak btnlne sayg gstermesini, i ilerine karmamasn ve igal ettii yerleri boaltmasn istediler. Ancak ar bu istekleri reddetti. ngiliz

Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl 4, Say 2, Aralk 2011

56

Zekeriya IIK

kaytlarna gre Byk Britanya mparatorluu, bu dnemde ok byk ve tehlikeli bir yk olan Boazlarn muhafz unvann tayordu (Jaeschke, 1991: 52). Rusya'nn savaa devam etmesi zerine 12 Mart 1854'te ngiltere Fransa'y da yanna alarak Osmanl Devleti ile bir ittifak antlamas yapt. Antlamadan hemen sonra ngiltere ve Fransa Rusya'ya resmen sava ilan ettiler. Savan Krm'a kaydrlmasyla da Rusya bar istemek zorunda kald ve Paris Kongresi toplanarak antlamaya varld(1856).6 Mttefikler maalesef sava meydannda Osmanl Devleti'ne verdikleri destei bar mzakerelerinde vermediler. Kazanlan zafere ramen Osmanl Devleti antlamada umduunu bulamad. ngiltere'nin Rusya'y bir kez daha Boazlardan uzaklatrmas, Karadeniz'e hapsetmesi ve Osmanlya kar dizginlemesi her ne kadar kendi karlar iin ald nlemler ise de bunlar Osmanl Devleti'ni de rahatlatan iki tarafl kazanmlard.

IV. ULUSLARARASI DENGELERN BOZULMASIYLA OSMANLI NGLZ SYASETNDEK KKL DEKLKLER

19. yzyln sonlarna gelindike Avrupa'da Dou Sorunu'ndan (ark Meselesi) kaynaklanan krizler de byyordu. Osmanl yneticileri sanayi kapitalizminin ve hzla ortaya kmakta olan dnya pazarnn meydan okumalarna kendi devletlerini ve toplumlarn slah ederek karlk vermeye alyorlard (Marian, 1999: 12). 19. yzyln ikinci yars Bat Avrupa'nn tmyle sanayi toplumu zelliklerini kazand bir dnemdi. Sanayi imparatorluklar bata ngiltere ve Fransa olmak zere dnyay paylamlar ve aralarndaki atmalar sona erdirip ksa srecek altn alarna girmilerdi. Prusya'nn 1871'de Versailles'da Fransa'y yenerek Alman mparatorluu'nu kurmasyla uluslararas arenada dengeleri alt st eden yeni bir g domu oldu. Zira smrgecilikte ge kalm olan Almanya, bakir ve zengin alanlarda smrge imparatorluu kurmak istiyor ve bu nedenle milliyeti saldrgan bir ideolojiyi benimsiyordu. Prens Bismarck'n gen imparatoru Wilhelm'le atp istifa etmesinden sonra, Almanya milliyeti ve yalnz adam politikas izlemeye balamt. Bu politika Almanya Babakan Prens Blow'un szlerine yle yansmt: Almanya hi kimseyi glgeye itmek istemiyor ama gneteki yerini almaya kararldr. (Ortayl, 1998: 18) Almanya'nn ve onun gibi yeni kurulan talya'nn bu yaylmac siyasetleri bir anda gzleri, henz smrgeletirilmeyen, zengin kaynaklara sahip geleneksel imparatorluklarn zerine evirdi. 19. yzyln ortalarndan beri Bat Avrupa'nn bata ngiltere olmak zere karlar arad bu imparatorluklar: Rusya, Osmanl, ran ve in'di. Bu yeni gelimeler ve uluslararas dengelerin bozulmaya balamas gerek Osmanl gerekse ngiliz idarecilerinin mevcut d politikalarn yeniden gzden geirmelerini zorunlu klyordu. Nihayet Osmanl Padiah II. Abdlhamit yzn

Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl 4, Say 2, Aralk 2011

19. Yzyl Osmanl D Politikas zerinde ngiliz Tesiri

57

Almanya'ya dnerek Rus tehdidine Paris ve Londra destei dndaki aralarla da kar koymay tasarlyordu (Kent, 1999: 13). Ayn zamanda Sultan ngiliz-Fransz tekeline de meydan okumay dnyordu. zel doktorlarnn belirttiine gre Padiah Rusya'dan nefret ediyor, Fransa'y kmsyor, ngiltere'den korkuyor, Almanya'y sadk bir mttefik olarak gryordu. 1890'lara gelindiinde bir dnya gc olarak Almanya'nn artan gc ve hrs nedeniyle Alman kart daha da etkili gzkyordu. II. Abdlhamit'in bu tarihi siyaseti Panislamizm'e pek uygundu. nk ngiltere, Fransa ve Rusya gibi Almanya, Mslman topraklar smrgeletirmemiti ve bu nedenle Mslmanlar tarafndan emperyalist bir g olarak grlmyordu. Berlin ile stanbul'u bir araya getiren ideolojik ve kiisel faktrlerin dnda bu iki imparatorluu birletiren baka faktrler de vard. Bu faktrlerin en nemlileri ekonomik ve jeopolitik olanlard. II. Abdlhamit Almanya'ya zellikle Berlin-Badat demir yolu imtiyaz gibi ekonomik imtiyazlar vermekle onu krizde ve savalarda Osmanl lehine mdahalede bulunmaya mecbur edeceine inanyordu (Krkoglu, 1972: 3). Alman demir yolu imtiyaz imparatorluun iinden ve Avrupa'dan yardmna gelen birliklerin hareketini kolaylatracak ve ngiliz deniz gc tarafndan tehdit edilmeyecekti. Sultan, Almanya'dan Osmanl ordusunu eitmesini isteyince ilikiler daha da glendi. Bylece Osmanl Devleti III. Selim ile balayan ve yzyl boyunca gelitirilerek srdrlen Denge Siyaseti'nden byk lde uzaklam oluyordu. Zira artk Osmanl siyasetinde Alman taraftarl ve Alman nfuzu ar basyordu. 1870'lerde ba gsteren Balkan Bunalm'n ngiliz nfuzunu Osmanl'dan uzaklatrmak amacyla kullanmak isteyen Rusya, 1877 ylnda Osmanl Devleti'ne sava ilan etti. Savan siyasi, askeri ve ekonomik sonular ok ard. Osmanl Devleti ngiltere mdahale etmezse her an yklabilirdi. ngiltere'nin acilen bu duruma mdahale etmesi gerekiyordu. ngiltere Dileri Bakan Lord Debry, 6 Mays 1877'de Rusya'nn Londra Sefiri Suralofa bir nota verdi, buna gre 1ngiltere sava karsnda tarafszln ilan etmi kendisinden yardm istenmemesini Osmanl'ya bildirmitir. 2- ngiltere Hindistan ile dnya ticaretinin gvenlii iin gerekli olan Svey Kanalna hibir zarar verilmemesini istemitir. 3ngiltere stanbul ehrinin u anki sahibinden bakasna gemesine kaytsz kalamaz. 4-stanbul ve (anakkale Boazlarnn bugnk rejimi hibir ekilde deitirilemez. Bu artlara uyulduu takdirde ngiltere tarafszln srdrr (Armaolu, 1999: 517) denildi. Nihayet bir sre sonra Rusya Osmanl ile Ayestefanos Antlamas'n imzalad. ngiltere, bu antlamay siyasi ve ekonomik menfaatlerine aykr buldu. Mart 1878'de ngiltere'nin stanbul sefiri Layard ngiliz Babakan Lord Beaconsfield'e yazd mektupta bu konuda yle diyordu : Eer ngiltere Sultan terk edecek olursa, Sultan akln karabilir, ok ciddi tehdit ve entrikalara maruz kalabilir. Bu arada olup bitenler ciddiyetle mtalaa edilmelidir. ngiltere'nin olduu kadar dier Avrupa devletlerinin de menfaatlerine aykr olan Ayestenafos Antlamas ayet mevcut ekliyle kabul edecek olursak o zaman biz Asya'daki
Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl 4, Say 2, Aralk 2011

58

Zekeriya IIK

nfuzumuzu kaybetmi oluruz. Acaba ngilizler buna hazr m? Eer deilse Trkiye bize hala ok fazla yardmc olabilir. Sultan Asya'daki mttefikimiz olarak kabul ederek, vilayetlerinden hala elinde bulunanlar bir arada tutmak bizim menfaatimize uygundur. ngiltere, Ayestefanos Antlamas'nn artlarndan bazlarn deitirmedike Avrupa'daki Trk mparatorluu tamamen yok edilecei gibi Asya'da ve neticede Afrika'da zayflamasna sebep olacaktr... (Armaolu, 1999: 518). Nitekim, ngiltere bu antlamay tanmam Berlin'de uluslararas bir konferans toplanmasn salayarak, Berlin Antlamasnn yaplmasn baarmtr. ngiltere, Berlin Antlamas'ndan sonra 1791'den bu yana srdrd Osmanl topraklarnn btnln koruma siyasetini terk etmeye balamtr. Bunda Osmanl Devleti'nin ok zayflamas, artk dalmasnn nlenemez bir hal aldna kanaat getirilmesi, mevcut politik dengeleri alt st eden Almanya ve talya'nn gl devletler olarak ortaya kmalar etkili olmutur. Zira Almanya, Osmanl mparatorluu zerinde dorudan bir smry ve smrgeletirmeyi amalayan ilk devlettir (Yerasimos, 1987: 289). Tabi ki, bu durum Osmanl zerindeki gerek ngiliz gerekse dier Avrupa devletlerinin mevcut politikalarn deitirmelerinde ve devletin nihai tasfiyesinin hzlandrlmasnda etkili olmutur. 19. yzyln sonlarndan itibaren ngiltere'nin karlar ncelikle Mezopotamya'da ve Basra Krfezi'nde younlamt. ngiltere, karlarn ancak blgede eskiden beri sregelen ticari ve siyasi hkimiyetini savunarak salayabilirdi. Kald ki bu artk ok da kolay deildi. 19. yzyl boyunca Dou Akdeniz ve Msr iin Fransa'yla mcadele eden ngiltere'nin karsnda imdi daha gl bir dman, Almanya vard. Ancak Mehmet Ali Paa isyanndan beri blgeye yerlemek iin alt yap almalar yapan ngiltere, Ortadou da Arap eyhleri arasna szmaya balad gibi Aden'i alarak da almasndan itibaren nemi daha da artan Svey Kanal'n oktan ablukaya almt. Dier taraftan Berlin de Osmanl haklarn korumay taahht ederek Kbrs'a yerleen Ada mparatorluu, biraz sonra da Msr' igal ederek Hindistan yolunun nemli stratejik noktalarna konulanmay baarmtr. te bu tarihlerden itibaren Osmanl-ngiliz dostluu tamamen kayboldu. Msr'n igaliyle slam dnyas nnde onurunun krldn dnen II. Abdlhamit (ke, 1983: 38) bundan byle ngiltere'ye kar youn bir panislamist politika uygulamaya balad. Vamberg'e gre slam'a tm dikkatini veren tek Osmanl padiah (Krkolu, 1972:3) o idi. Dier taraftan ngiltere ile balar zayflayan Osmanl padiah Almanya'ya yaklamaya ve ona yaslanarak d politika retmeye balad. Berlin-stanbul-Badat demiryolu projesinin Almanlara verilmesi, Almanya'nn blgedeki nfuzunun artacana bir iaret olduu gibi biraz sonra Osmanl Alman dostluunun en st seviyeye ulamasnda da etkili oldu. Tabi ki bu sre Almanya ile OrtaDouda byk karlar olan ngiltere'yi kar karya getirmi oluyordu (Krkolu, 1972: 3). ngiltere bu durumda byk politik deiikliklere gitti. Rusya Osmanl zerindeki emellerinde ksmen serbest braklrken, Rusya'nn Balkanlarda ve Akdeniz de etkin olmasn nleyecek set Osmanl yerine, Romanya ve Bulgar

Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl 4, Say 2, Aralk 2011

19. Yzyl Osmanl D Politikas zerinde ngiliz Tesiri

59

Prenslikleri olarak dnld. Dier taraftan ortak dman Almanya'ya kar Fransa ve Rusya ile yaknlama siyasetine girildi. Btn bunlar karlkl bloklama srecinin baladn, Avrupa'nn kendi ierisinde yaad bu souk savan, btn insanl sarsacak byk bir scak savaa doru dnyay srklediini gsteriyordu. 20. yzyln balarndan itibaren ngiltere srarla Osmanl'nn snrlarn daraltan bir siyaset izledi. I. Dnya Sava yllarnda Dou Anadolu'nun Ermenilere teslimi abas, Alfred Rowlinson'un stanbul'un dahi Trklerden alnmas konusunu ortaya atmas, Lord Curzon'nun Anadolu'da Yunan emellerinin gerekletirilmesi iin uramas, Dou Karadeniz'de Komnen mparatorluu'na aktan destek verilmesi (Jaeschke, 1991: 57) hep bu siyasetin gereklerindendi.

V. SONU
Klasik dnem Osmanl d politikasnn btn tekilat ve terifat usulleriyle gayrimslim lkelere kar mesafeli olduu grlr. phesiz bu durum hemen hemen btn slam ve Trk slam devletlerinde grlen resmi ideolojinin yaratt geleneksel yapnn ak bir tezahrdr. Devletin yzyllar sren Batya doru genileme siyaseti ile tezat gibi duran bu durum aslnda o dnemde padiahn, dnemin dnyasna ekil verebilecek askeri ve siyasi gce sahip olmas ile ilgilidir. Zira Padiah gittii her yere oralarda ne olup bittii ile ilgilenmeksizin iradesini peinen kabul ettirebilmitir. 18. yzyldan itibaren deien ve gelien dnyaya kar Osmanl Devleti aksi istikamette klen ve gerileyen bir tirende girmitir. Maalesef ne Osmanl d politikas ne de onun ynlendirdii Osmanl modernlemesi hzla akan bu zamana yetiememi, devlet bata ngiltere olmak zere srekli Avrupal devletlerin bask ve mdahalelerine maruz kalmtr. Denge siyaseti bir bulutan ziyade bir mecburiyetin sonucu olarak ortaya karken, ounlukla ngiliz siyasetinin destekledii kadaryla baarl olabilmitir. ngiltere, Ortadou, Hindistan ve Rus mparatorluu topraklarna sokulmak iin Osmanl'y bir kalkan olarak uzun sre kullanm ancak Almanya'nn ortaya kyla da elde tutamayacan anlad Sultan' hemen gzden karmtr. Sultan II. Abdlhamit ise Osmanl'nn sonlarna kadar srecek, hatta Cumhuriyet Dnemi'nde de zaman zaman tezahr edecek olan yeni bir siyaset tarz gelitirerek Denge yerine byk bir devlete yaslanarak (o gn iin Almanya'ya) d politikalar retme geleneini balatmtr.

Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl 4, Say 2, Aralk 2011

60

Zekeriya IIK

NOTLAR
[1] Sancak Usul, ehzadelerin kk yalardan itibaren, tarada sancak beyi olarak grevlendirilmeleri geleneidir. Bylece ehzadeler yanlarnda bulunan deerli hocalar (Lala) eliinde devlet ynetiminde bilgi ve tecrbe sahibi olarak yetitirilmilerdir. [2] Osmanl ikamet eliliklerinin ilki 1793'te Londra'da kurulmu Yusuf Agah Efendi bu greve atanm, bunu Paris Viyana, Berlin Bykelilikleri takip etmitir. [3] Mtekabiliyet Esas(Karlkllk Esas), devletlerin karlkllk esasna gre eit hak ve artlarda antlamalar yapmalardr. Devletin slami geleneklerine aykr olduu, bir Hristiyan devletler ile bu tarzda anlamalar yaplamayaca gibi gerekelerle zamannda uzun sre tartmalara neden olmutur. Yaknan zorunlu kld bu d politik anlayla Osmanlnn yapt ilk antlama 1789'da Prusya ile yaplan antlamadr. [4] David Uraguhart, bir ngiliz diplomat olup 1831 Kasmnda ngiltere'nin stanbul Byk elisi Stratford Canning'in yannda atee olarak grevlendirilmitir. 22 Mart 1829 Tarihli Yunanistan raporu Trk-Yunan snrnn izilmesinde etkili olmu, 18471852 arasndaki ngiliz d politikasna muhalif olmu Osmanl yanls bir siyaset izlenmesi gerektiini ileri srmtr. [5] Bu srada ngiltere ile Rusya arasndaki mcadele alanda cereyan etmektedir; Osmanl mparatorluu, Kafkaslar ve Asya'da. ngiltere ile Fransa arasndaki rekabetin ana konusu ise Kuzey Afrika'yd. Geni bilgi iin bkz. Armaolu, age, s. 193194. [6] Paris Antlamas hakknda geni bilgi iin bkz. Trkgeldi, 1987: 94125. 1789'da Prusya ile yaplan antlamadr.

KAYNAKA
ALTUNDA, inasi. (1988), Kavalal Mehmet Ali Paa syan, Msr Meselesi, TTK Yaynlar, Ankara, 2. Bask ARMAOLU, Fahir. (1999), 19.Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), TTK Yaynlar, Ankara. ARSLAN, Ali. (1999), Osmanl'nn Genileme Stratejileri Kpr Dergisi (Ocak-Mart). BEYDILLI, Kemal. (1991), Karadenin'in Kapall Karsnda, Avrupa Kk Devletleri ve Miri Ticaret Teebbs Belleten C. LV, S. 214, 687 vd. CEVDET PAA. (1953), Tezakir, C.I, II, III, (haz. Cavid Baysun), TTK Yaynlar, Ankara. ATALTEPE, Sipahi. (1997), 19.Yzyl Baarlnda Avrupa Dengesi ve Nizam Cedit Ordusu, Gebe Yay, stanbul. ERM, Nihat. (1953), Devletleraras Hukuki ve Siyasi Tarih Metinleri, C. I, Ank. nv. Hukuk Fak. Yaynlar, Ankara. GRGN, Kemal. (1994), Osmanl ve Cumhuriyet Dnemleri Hariciye Tarihimiz, TTK Yaynlar, Ankara. HAZARD, Paul. (1994), Bat Dncesindeki Byk Deime, (ev. Erol Gngr), tken Yaynlar, stanbul.

Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl 4, Say 2, Aralk 2011

19. Yzyl Osmanl D Politikas zerinde ngiliz Tesiri

61

ITZKOWITZ, Norman. (1997), Osmanl mparatorluu ve slami Gelenek, (ev. smet zel), ule Yaynlar, stanbul. NALCIK, Halil. (1995), Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar I, TTK. Yaynlar, Ankara. JAESCHKE, Gotthard. (1991), Kurtulu Sava ile ilgili ngiliz Belgeleri, (ev. Cemal Kprl), TTK Yaynlar, Ankara. KARAL, Enver Ziya. (1994), Osmanl Tarihi, C. 5, TTK Yaynlar, Ankara. KAYICI, Ziya. (1999), Osmanl Devletinde Dini Hogr, Kpr Dergisi (Ocak-Mart), ss. 7581. KENT, Marian. (1999), Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, (ev. Ahmet Fethi), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. KOCABA, Sleyman. (1995), Trkiye ve ngiltere, Vatan Yaynlar, stanbul. KURAN, Ercmend. (1988), Avrupa'da Osmanl ikamet Eliliklerinin Kuruluu ve ilk Elilerin Siyasi Faaliyetleri (17931821), Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 2. Bask. KRKOLU, mer. (1972), Trkiye'nin Arap Orta dousuna Kar Politikas 19451970, (Haz. Sevin Bulat), Ank. nv. Siyasal bilgiler Fak. Yaynlar, Ankara. LEWIS, Bernard. (1998), Modern Trkiye'nin Douu, (ev. Metin Kratl), TTK Yaynlar, Ankara. MARDIN, erif. (1997), Trkiye'de Toplum ve Siyaset, letiim Yaynlar, stanbul, 6. Bask. OCAK, Ahmet Yaar. (1994), "15, 15I. yy. Resmi Osmanl deolojisi ve Muhalefet Problemi", XI. TT Kongresi, 59 Eyll 1990 Kongreye sunulan Bildiriler, C. III, TTK Yaynlar, Ankara, ss. 12011243 ORTAYLI, lber. (1995), mparatorluun En Uzun Yzyl, Hil Yaynlar, stanbul, 3. Bask. ---------------------. (1998), Osmanl mparatorluu'nda Alman Nfuzu, letiim Yaynlar, stanbul. KE, Mim Kemal. (1983), ngiliz Casusu Prof. Arminius Vamberg'nin Gizli raporlarnda II. Abdlhamit ve Dnemi, dal Neriyat, stanbul. PAMUK, evket. (1994), Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2. Bask. POOL, Stanley Lane. (1959), Lord Stratford Canning'in Trkiye Hatralar, (ev. Can Ycel), Bankas Yaynlar, Ankara. SAD, Edvard. (1991), Oryantalizm, (ev. Selahattin Ayaz), Pnar Yaynlar, stanbul, 4. Bask. SAYDAM, Abdullah. (1995), Osmanl Medeniyeti Tarihi, Ofset Matba, Trabzon. SOYSAL, smail. (1989), "Fransz Devrimi'nin Trk D Politikasna Etkileri" Tanzimat'n 150. Yl Dnm Uluslararas Sempozyumu, TTK Yaynlar, Ankara: 183190 AKROLU, H. Mahmut. (1983), 1503 Tarihli Trk-Venedik Anlamas VIII. TT Kong. 1115 Ekim 1976, Kongreye sunulan bildiriler, C III, TTK Yaynlar, Ankara; 15591570 TRKGELD, Ali Fuat. (1987), Mesail-i Mhimme-i Siyasiyye, (Haz. Bekir Stk Baykal), TTK Yaynlar, Ankara. UZUN ARILI, smail Hakk, Osmanl Tarihi, TTK Yaynlar, C.II, Ankara 1994 YALINKAYA, Alaaddin. (1998), Sir Robert Liston'un stanbul Bykelilii (17941795) ve Osmanl Devleti Hakknda Grleri , Osmanl Aratrmalar, stanbul. ZRCHER, Erik Jan. (2000), Modernleen Trkiye'nin Tarihi, (ev. Yasemin Gnen) letiim Yaynlar, stanbul.
Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl 4, Say 2, Aralk 2011