VIET

Ä THANH CHIEN
Á DÒ C H

VUA QUANG TRUNG RA BAC

É
Nguyeãn Duy Chính
 LÔØI NOÙI ÑAÀU

Töø tröôùc ñeán nay, khi nghieân cöùu veà traän chieán Vieät Thanh ñaàu naêm Kyû Daäu (1789)
chuùng ta thöôøng ñaët naëng khaû naêng chieán ñaáu vaø tinh thaàn cuûa quaân Nam, hay taøi caàm
quaân cuûa Nguyeãn Hueä ñöôïc bao phuû döôùi nhöõng ngoân töø saùo moøn nhö “tình yeâu nöôùc
noàng naøn”, “thieân taøi quaân söï baùch chieán baùch thaéng” ...

Trong bieân khaûo “Quaân Söï Nhaø Thanh”, chuùng toâi ñaõ trình baøy heä thoáng chæ huy vaø tieáp
lieäu cuûa Baéc quaân, neâu leân tính chaát chính qui cuûa quaân ñoäi cuûa moät quoác gia thôøi bình.
Ñeå coù söï so saùnh vaø laøm noåi baät söï khaùc bieät giöõa hai ñoaøn quaân, trong baøi “Vaên Minh
Ñaøng Trong”, chuùng toâi mieâu taû veà boái caûnh sinh hoaït cuûa khu vöïc Ñoâng Nam AÙ, sau
hôn hai traêm naêm chia caét ñaõ hình thaønh moät quoác gia hoaøn toaøn khaùc haún vôùi Ñaøng
Ngoaøi veà moïi maët. Chính söï xa laï vôùi vaên minh Ñaøng Trong – coøn chòu aûnh höôûng
nhieàu cuûa vaên minh AÁn Hoài - ñaõ taïo söï baát ngôø cho ñoái phöông vì nhöõng gì quaân Thanh
bieát ñöôïc veà nöôùc ta, chæ hoaøn toaøn döïa treân hieåu bieát cuûa hoï veà “nöôùc An Nam”, töùc
mieàn Baéc vôùi nhöõng qui cheá vaø taäp quaùn gaàn nhö moät nöôùc Taøu thu nhoû. Söï hieåu bieát
cuûa hoï veà Ñaøng Trong chæ qua trieàu ñình chuùa Nguyeãn, cuõng laïi laø moät “tieåu long”
khaùc, moät thöù thaùi thuù ñoái vôùi daân chuùng mieàn Nam. Trong ñòa baøn roäng lôùn cuûa Nam
AÙ, cö daân khoâng phaûi laø moät chuûng toäc thuaàn nhaát maø laø moät khu vöïc raát co daõn, raát
linh ñoäng vôùi haøng chuïc saéc toäc khaùc nhau, moãi saéc toäc coù moät truyeàn thoáng vaø taäp
quaùn, ñöôïc taäp hôïp trong moät hoaøn caûnh ñaëc bieät.

Moät ñieàu ñaùng cho chuùng ta quan taâm laø mieàn Nam Vieät Nam khoâng phaûi laø moät vuøng
hoang ñòa ít daân cö, môùi ñöôïc khai phaù nhö nhieàu luïc ñòa khaùc ôû theá kyû 17, 18. Vieäc
baønh tröôùng cuûa daân toäc Vieät Nam – noùi ñuùng ra laø cuûa ngöôøi Kinh töø chaâu thoå soâng
Hoàng tieán xuoáng phöông Nam – chæ laø söï bao truøm moät neàn vaên minh naøy leân nhöõng
neàn vaên minh khaùc. Ngöôøi Kinh daàn daàn laán chieám caùc vuøng ñoàng baèng doïc theo duyeân
haûi, ñaåy caùc daân toäc baûn ñòa leân cao nguyeân vaø laøm chöïng laïi sinh hoaït thöông maïi maët
bieån voán dó laø moät phaàn quan troïng cuûa ñôøi soáng. Treân moät qui moâ naøo ñoù, ngöôøi Vieät
mieàn Baéc coøn giöõ tinh thaàn noâng daân gaén boù vôùi ruoäng vöôøn neân ñaõ taän thu bình
nguyeân, chia nuùi röøng, ñoàng baèng vaø bieån caû ra ba khu vöïc bieät laäp, lieân heä rôøi raïc. Söï
boøn ruùt thieân nhieân trôû neân gaét gao hôn neân sôùm muoän roài cuõng ñöa ñeán keát quaû “ñoàng
qui ö taän”.

Tieán trình khai thaùc ñoù vaãn tieáp tuïc, khi maïnh khi yeáu nhöng caøng luùc ngöôøi ta caøng ít
gaén boù vôùi khu vöïc dung thaân haøng nghìn naêm qua. Cheá ñoä phong kieán, cheá ñoä thöïc
daân, chieán tranh vaø caùc chính theå ñoäc taøi chæ caøng luùc caøng laøm gia toác tieán trình töï huyû.
Chính vì ba theá löïc ñoù trung hoaø vaø hoaù giaûi laãn nhau neân ngöôøi ta coù caûm töôûng trong
nhieàu naêm, traùi tim lòch söû bò ngöøng ñaäp. Tuy nhieân, ñoù chæ laø moät giaác ñoâng mieân maø
ñoâi khi vì moät ngaãu nhieân naøo ñoù, moät toång hôïp duø voäi vaõ vaø khieân cöôõng cuûa caû ba
khu vöïc vaãn taïo ñöôïc nhöõng thaønh tích ñaùng keå.

2
Ñaët vò trí cuûa Vieät Nam trong khung caûnh vôõ haït cuûa cuoái theá kyû 18, vôùi raát nhieàu pha
troän khaùc nhau – vaên minh baûn ñòa, Baø La Moân, Hoài giaùo, Khoång, Laõo, Phaät roài sau ñoù
laø vaên minh Taây phöông theo chaân caùc nhaø truyeàn giaùo vaø thöông nhaân – hoaø quyeän
vôùi nhau trôû thaønh moät neáp soáng ñaëc thuø. Caùi loø luyeän kim ñoù, vôùi taùc ñoäng töø phöông
Baéc traøn xuoáng, töø phöông Taây lan qua, töø mieàn Nam ñi leân, töø bieån Ñoâng aäp tôùi, trong
moät thôøi ñieåm nhaát ñònh ñaõ ñuû maïnh ñeå laøm thay ñoåi caû cuoäc dieän.

Baûn ñoà Ñaïi Vieät (ñôøi Leâ)

AÛi Nam Quan ôû beân phaûi, taän cuøng beân traùi laø Chieâm Thaønh
Anthony Reid, Southeast Asia in the Age of Commerce, tr. 44

Traän ñaùnh naêm Kyû Daäu vì theá phaûi ñöôïc xeùt qua moät laêng kính môùi – moät beân laø “thieân
trieàu” vôùi ñuû thöù leã nghi taäp tuïc, nhieàu “hoa quyeàn”, ít thöïc duïng, vaø moät beân laø thaønh
phaàn ña chuûng, soáng gaàn vôùi baûn naêng trong nhöõng ñieàu kieän sinh hoaït giaûm thieåu ñeán
möùc khoâng sao ñôn giaûn hôn ñöôïc nöõa. Söï töông phaûn maõnh lieät ñoù moät khi ñöôïc boå
sung baèng kyõ thuaät Taây phöông – maø hoaøn caûnh ñòa lyù chính trò khaù ñoäc ñaùo Ñaøng
Trong ñaõ tieáp nhaän ñöôïc - chính laø yeáu toá then choát taïo neân chieán thaéng. Trong khi Baéc
quaân laø moät ñoäi quaân chính qui taäp trung vaøo chieán thuaät duy nhaát laø giöõ thaønh, chieám
ñaát theo sôû tröôøng cuûa ngöôøi Trung Hoa thì Nam quaân laïi bao goàm ba muõi nhoïn bao
goàm ba sôû tröôøng khaùc nhau ñöôïc vaän duïng cuøng moät luùc. Mieàn nuùi röøng taây nguyeân
vôùi ñoäi binh Thöôïng coù taøi xuyeân sôn ñem theo moät ñaøn voi röøng töø maïn Laøo ñoå sang
ñaõ taïo cho quaân Thanh söï kinh hoaøng. Caùnh quaân töø bieån keùo vaøo phaàn lôùn laø ñaùm “du
thöông” ñöôïc Nguyeãn Hueä thu duïng ñeå thaønh löïc löôïng thuyû quaân, quen thuoäc vôùi khu
vöïc bieån vuøng vònh Baéc Vieät vöøa taäp kích ngang hoâng quaân Thanh, vöøa chaën ñöôøng ruùt
lui, caét ñöùt heä thoáng thoâng tin vaø tieáp lieäu. Boä binh do chính vua Quang Trung chæ huy

3
töø Phuù Xuaân keùo ra, keát hôïp vôùi quaân ôû mieàn Baéc quen thuoäc ñòa theá traøn ngaäp traän ñòa
theo chieán thuaät “bieån ngöôøi”, ñoå xuoáng ñòch quaân nhö moät ñôït soùng thaàn töø xa aäp tôùi.

Sau chieán thaéng, nhieàu huyeàn thoaïi ñöôïc toâ veõ, phao truyeàn veà quaân Taây Sôn. Moät caâu
hoûi thöôøng ñöôïc neâu ra laø laøm theá naøo ñeå Nguyeãn Hueä coù theå ñieàu binh thaàn toác nhö
theá? Nhieàu phöông phaùp ñaõ ñöôïc ñöa ra ñeå giaûi thích bao goàm caû phöông tieän di
chuyeån (voõng, thuyeàn, voi, ngöïa ...) laãn tính toaùn thôøi gian (ñaïi quaân tieán luoân moät
maïch khoâng nghæ töø Phuù Xuaân ra Thaêng Long trong khoaûng töø 20 ñeán 40 ngaøy). Theá
nhöng nhöõng giaûi thích ñoù ñeàu coù nhöõng ñieåm göôïng gaïo khoâng thöïc teá. Moät ñieåm quan
troïng laø muoán ñi nhanh vaø ñoàng boä thì chæ coù theå aùp duïng vaøo nhöõng binh ñoäi vôùi soá
löôïng nhoû vì theo thôøi gian khoaûng caùch giöõa ngöôøi ñi ñaàu vaø ngöôøi ñi cuoái seõ caøng luùc
caøng xa. Ngoaøi ra duø hình thöùc naøo, ñi boä, ñi thuyeàn hay ñi ngöïa, ñi voõng thì vaãn coù
nhöõng giôùi haïn nhaát ñònh veà toác ñoä, veà söï chòu ñöïng ... khoâng theå vöôït qua. Thöïc ra,
ñieàu maø ngöôøi ta cho raèng thaàn toác kia khoâng ôû vaán ñeà di chuyeån maø laøm sao kheùo leùo
ñieàu ñoäng ñeå ba caùnh quaân cuøng xuaát hieän kòp thôøi, vöøa laøm taêng söï coäng höôûng cuûa
söùc maïnh, vöøa khieán cho ñoái phöông töôûng nhö moät pheùp laï neân kinh hoaøng tan vôõ.

Quaân Taây Sôn cuõng khoâng phaûi laø moät binh ñoäi duy nhaát töø trong Nam keùo ra maø laø
nhieàu ñôn vò töø nhieàu ñòa phöông ñöôïc caùc töôùng laõnh chuaån bò cuøng di chuyeån tôùi khu
vöïc taäp keát ñeå tham gia chieán dòch. Nguyeãn Hueä chæ chæ huy moät soá khinh binh töông
ñoái nhoû vaø nheï töø Phuù Xuaân. Binh lính thôøi ñoù phaàn lôùn thuoäc daïng daân quaân, thôøi bình
soáng laãn vôùi gia ñình, laøng xaõ cuûa mình, chæ ñieàu ñoäng khi höõu söï (töông töï nhö nhöõng
coâng trình thuyû lôïi hay coâng taùc coäng ñoàng trong caùc cheá ñoä toaøn trò, löông thöïc vaø
trang bò ñeàu do daân chuùng töï tuùc), laø phöông phaùp quaûn trò “just-in-time“ trong quaân söï,
caáp chæ huy ñònh muïc tieâu vaø thôøi haïn roài ñeå cho caáp döôùi töï lo lieäu thi haønh. Chuùng ta
coù theå hình dung truïc loä tieán quaân cuûa vua Quang Trung nhö moät ñoäi cheøo thuyeàn maø
taát caû ñeàu haønh ñoäng nhòp nhaøng cuøng moät löôït, moät con soâng ñöôïc nhieàu nguoàn chaûy
tôùi ñeå bieán thaønh moät côn luõ moãi luùc moät daâng cao.

Cuõng töông töï, lôøi khaúng ñònh seõ vaøo thaønh Thaêng Long trong ngaøy ñaàu thaùng Gieâng
naêm Kyû Daäu – neáu quaû thöïc coù - cuõng laø moät nhu caàu baét buoäc, laø phöông thöùc tìm söï
soáng trong caùi cheát, khoâng caùch naøo khaùc hôn. Noùi theo ngoân ngöõ môùi, vua Quang
Trung phaûi söû duïng chieán thuaät boân taäp töø Ngheä An ra Baéc chính vì Nam quaân khoâng
coù moät heä thoáng ñaøi traïm ñeå cung öùng quaân löông nhö quaân Thanh neân moãi ngöôøi phaûi
töï mang theo thöïc phaåm cho chính mình –theo tính toaùn cô baûn veà tieáp lieäu thì moät caù
nhaân chæ coù theå mang ñöôïc töø 5 ñeán 10 ngaøy löông laø toái ña. Töø Ninh Bình veà Thaêng
Long, trong khaû naêng cô höõu, vua Quang Trung thaáy raèng ngaøy moàng 7 thaùng Gieâng laø
haïn ñònh cuoái cuøng, phaûi ñaït ñöôïc baèng baát cöù giaù naøo chöù chaúng phaûi do ai coá vaán,
cuõng khoâng mang tính döï ngoân, tieân tri nhö ngöôøi ta thöôøng cheùp.

Vieát veà cuoäc chieán Vieät – Thanh chuùng toâi muoán tìm giaûi thích cho moät nghi vaán lòch
söû, so saùnh öu, khuyeát ñieåm cuûa moät ñoäi quaân chính qui vôùi ñaày ñuû nghi thöùc vaø moät

4
ñoäi quaân coøn mang tính töï phaùt, ñöôïc taäp trung raát nhanh theo nhieäm vuï vaø nhu caàu roài
sau ñoù laïi tan bieán vaøo ñôøi soáng bình thöôøng, khoâng löông, khoâng boång, khoâng töû tuaát.
Hình thöùc ñoù laø moät truyeàn thoáng laâu ñôøi cuûa vuøng Ñoâng Nam AÙ, tuy ñaït ñöôïc moät soá
thaéng lôïi nhaát ñònh nhöng cuõng ñöa tôùi nhöõng maát quaân bình thôøi haäu chieán, khi chuyeån
töø ñaáu tranh giaønh quyeàn löïc sang coâng taùc khoâi phuïc kinh teá vaø oån ñònh xaõ hoäi.

5
 Baûn ñoà Baéc Haø
(boä phaän trích trong Map of the Kingdoms of Siam and Cochin China do John Walker
veõ ñeå laøm taøi lieäu cho phaùi boä Crawfurd)
Phuï baûn cuûa Journal of an Embassy from the Governor-General of India to the
Courts of Siam and Cochin China exhibiting a view of the Actual State of those
Kingdoms. New Delhi: Asian Educational Services, 2000 (chuïp laïi nguyeân baûn
London, 1828)

6
 TÌNH HÌNH TOÅNG QUAÙT

Khi ra Baéc tröø Vuõ Vaên Nhaäm, Nguyeãn Hueä ñaõ khoâng daáu dieám tham voïng leân laøm vua
thay nhaø Leâ. Döï tính ñoù moät phaàn vì oâng caûm thaáy mình ñaõ ñuû loâng ñuû caùnh khoâng
muoán ôû döôùi quyeàn Nguyeãn Nhaïc sau khi hai anh em ñaõ coù nhöõng xung ñoät traàm troïng
khoâng theå haøn gaén ñöôïc. Nguyeãn Nhaïc laø vua Thaùi Ñöùc thì oâng cuõng phaûi coù moät danh
vò töông ñöông. Nguyeãn Hueä nay laøm chuû caû xöù Baéc Haø vaøo ñeán Quaûng Nam, so vôùi
laõnh thoå cuûa anh oâng coøn to lôùn hôn nhieàu vaø vieäc xöng ñeá cuõng khoâng coù gì traùi ñaïo.
Giöõa oâng vaø nhaø Leâ chaúng coù raøng buoäc naøo ngoaøi tình nghóa vôùi moät ngöôøi vôï leõ laø
moät naøng coâng chuùa.

Moät vieân quan nhoû (ñôøi Caûnh Thònh) ôû vònh Tourane

Tranh chì vaø maøu nöôùc cuûa William Alexander (1793)
William Alexander: An English Artist in Imperial China tr. 22

Moät soá quan laïi nhaø Leâ uûng hoä chuû tröông naøy, ñieån hình laø Ngoâ Thì Nhaäm vaø vaøi ñoàng
lieâu, maëc duø phaàn ñoâng choáng ñoái ngaám ngaàm hay coâng khai vì chính saùch cai trò haø
khaéc cuûa quaân Taây Sôn vaø loøng ñoá kî khoâng muoán nhöõng ngöôøi töø Nam Haø ra laøm chuû
ñaát nöôùc. Theo taøi lieäu cuûa caùc giaùo só taïi mieàn Baéc luùc ñoù, Nguyeãn Hueä khi ra Baéc laàn
thöù hai ñaõ coâng khai ñöa ra moät ñaïo duï hoûi yù kieán toaøn theå daân chuùng Baéc Haø (khoâng
phaân bieät giai caáp, phaåm töôùc vaø ñòa vò) xem “hoï thích soáng döôùi cheá ñoä naøo: bò moät
oâng hoaøng huyeát thoáng nhaø Leâ cai trò (oâng giaû vôø khoâng nhaéc ñeán teân Chieâu Thoáng) hay

7
khaån caàu oâng ôû laïi ñieàu khieån quoác gia ñeå ñöôïc höôûng moät söï thaùi bình hoaøn toaøn vaø
vónh cöûu, döôùi söï baûo hoä giuùp ñôõ cuûa oâng”1.

Toång hôïp nhieàu taøi lieäu khaùc nhau, keå caû thö töø giao thieäp vôùi Nguyeãn Thieáp vaø caùc baøi
bieåu suy toân cuûa quan laïi nhaø Leâ (do Ngoâ Thì Nhaäm soaïn), chuùng ta coù theå xaùc ñònh
ñöôïc raèng Nguyeãn Hueä khoâng daáu dieám tham voïng neân ñaõ chuaån bò ñeå thieân ñoâ vaøo
Ngheä An vì nôi ñaây ôû vò trí thuaän tieän hôn caû ñeå lieân laïc vôùi toaøn theå khu vöïc oâng ñang
kieåm soaùt, nhaát laø coù moät cöûa ngoõ thoâng qua Thöôïng Laøo vaø moät cöûa bieån ñeå buoân baùn
vôùi caùc quoác gia khaùc.

TOÅ CHÖÙC CHÍNH QUYEÀN

Ñieàu ñaùng tieác laø trieàu ñaïi Taây Sôn quaù ngaén nguûi, phaàn lôùn caùc taøi lieäu cheùp veà giai
ñoaïn naøy khoâng coøn nöõa, hoaëc chæ coøn nhöõng maûnh vuïn rôøi raïc khieán cho nhieàu caâu hoûi
khoâng coù traû lôøi. Ñeå hình dung ñöôïc cuoäc chieán Vieät – Thanh ñaàu naêm Kyû Daäu, chuùng
ta khoâng theå khoâng xeùt qua “tình hình baïn”, ít nhaát cuõng treân moät moâ hình toång quaùt veà
toå chöùc haønh chaùnh vaø quaân söï, löïc löôïng vaø tieàm naêng, phöông höôùng chung cuûa thôøi
ñaïi vaø trình ñoä phaùt trieån veà kyõ thuaät quaân söï ñeå coù moät löôïng giaù giöõa hai beân ngoõ haàu
hieåu ñöôïc thaéng lôïi cuûa quaân Nam maø khoâng rôi vaøo nhöõng nhaän ñònh chuû quan.

Chuùng ta cuõng khoâng theå boû qua nhöõng böôùc caên baûn maø Nguyeãn Hueä döï tính, trong ñoù
hai ñeà muïc lôùn caàn ñaøo saâu laø chính saùch thu duïng thaønh phaàn thöông nhaân maët bieån ñeå
kieåm soaùt truïc loä haøng haûi ñi töø eo bieån Malacca leân ñeán Nam Trung Hoa vaø nhu caàu
baønh tröôùng sang phía Taây ñeå thöïc hieän muïc tieâu haøng phuïc Tieâm La môû roäng laõnh thoå,
vöøa tieâu dieät Nguyeãn AÙnh ñeå tröø noát maàm hoaï trong gan ruoät vöøa “tieáp thu” luoân vöông
quoác nhoû beù vaø yeáu ñuoái cuûa oâng anh caû ôû Qui Nhôn. Chuùng ta seõ ñaøo saâu hôn veà hai
keá hoaïch naøy trong moät dòp khaùc.

LAÕNH THOÅ

Vöông quoác maø Nguyeãn Hueä thaønh laäp (hay coù aûnh höôûng) bao goàm nhöõng khu vöïc
naøo? ÔÛ theá kyû 18, vieäc phaân ñònh ranh giôùi quoác gia coøn raát môø mòt, chuùng ta chæ coù theå
tìm ñöôïc ñaïi khaùi ñòa baøn cuûa oâng goàm caû laõnh thoå haønh chaùnh vaø khu vöïc aûnh höôûng
laø nhöõng nôi khi caàn oâng coù theå tröng duïng taøi nguyeân hay nhaân löïc. Quan nieäm raïch
roøi veà laõnh thoå maø chuùng ta hieåu ngaøy hoâm nay chaéc chaén khoâng theå aùp duïng vaøo thôøi
kyø naøy.

1
Ñaëng Phöông Nghi, “Vaøi Taøi Lieäu Môùi Laï Veà Nhöõng Cuoäc Baéc Tieán cuûa Nguyeãn Hueä” Moät Nhoùm
Hoïc Giaû, Moät Vaøi Söû Lieäu veà Baéc Bình Vöông Nguyeãn Hueä (Cali: Ñaïi Nam, 1992) tr. 187

8
 Moät nhoùm daân Ñaøng Trong
Tranh maøu nöôùc cuûa W. Alexander (1793)
John Barrow, A Voyage To Cochinchina ñoái dieän tr. 309

Tröôùc ñaây khu vöïc phía taây laõnh thoå Baéc Haø vaãn bò coi nhö moät vuøng xa xoâi ít lieân
quan ñeán nöôùc ta, coù leõ vì söï khaùc bieät veà vaên hoaù vaø chuûng toäc. Tuy nhieân, khi ñöôïc
chia phaàn ñaát töø Phuù Xuaân trôû ra – nhaát laø khi laøm chuû caû Ngheä An laø phaàn ñaát nhaø Leâ
nhöôøng cho oâng khi coù coâng ra baéc deïp hoï Trònh – Nguyeãn Hueä ñaõ thaáy taàm quan troïng
cuûa nhöõng vöông quoác phuï caän suoát moät daûi ñaát roäng töø baéc chí nam, veà kinh teá cuõng
nhö veà quaân söï.

Theo caùc taøi lieäu khaùm phaù ñöôïc ôû chaâu Qui Hôïp, tænh Ngheä An naêm 1974 trong töø
ñöôøng quaän coâng Tran Phuc Hoan2 thì ngay töø thaùng 9 naêm 1787 (thaùng 8 naêm Ñinh
Muøi, Thaùi Ñöùc thöù 10) töùc laø ngay nhöõng ngaøy ñaàu khi ñaát Ngheä An môùi thuoäc quyeàn
kieåm soaùt cuûa Nguyeãn Hueä, quan traán nhaäm huyeän Höông Sôn ñaõ ra leänh cho chaâu
Quy Hôïp phaûi nôùi loûng giao thöông vaø baõi boû thueá ñaùnh vaøo nhaø buoân hay luùa gaïo
thöôøng qua laïi vuøng naøy.3 Tröôùc ñaây, trieàu Leâ Trònh, caùc thoâng loä qua Ai Lao ñeàu bò
kieåm soaùt chaët cheõ neân vieäc thöông maïi vôùi caùc laân bang haàu nhö khoâng coù gì caû, ngoaøi
vieäc thu thueá moät soá saûn vaät trao ñoåi giöõa caùc daân toäc thieåu soá. Cuõng theo taøi lieäu naøy,
Nguyeãn Hueä ñaõ thöïc hieän ñöôïc moät caûi caùch quan troïng maø tröôùc nay chöa töøng coù, ñoù

2
maëc duø ñaõ bò ngöôøi ta xeù ra vaán thuoác huùt maát khaù nhieàu nhöng cuõng coøn khoaûng 700 trang vieát baèng
chöõ Noâm, gaáp 3 laàn taøi lieäu maø cuï Hoaøng Xuaân Haõn tìm ñöôïc ñeå soaïn cuoán La Sôn Phu Töû, trong ñoù coù
moät soá vaên kieän ñôøi Taây Sôn. Tran Van Quy, “The Quy Hop Archive: Vietnamese-Lao Relations
Reflected in Border-Post Documents Dating From 1619-1880” (Mayoury Ngaosrivathana vaø Kennon
Breazeale: Breaking New Ground in Lao History, Essays on the Seventh to Twentieth Centuries. Chiang
Mai: Silkworm Books, 2002 tr. 239-259)
3
“The first step towards peace for the country is to loosen the constraints on trade. You are therefore
instructed to abolish the usual payment of visa fees on people as well as payment of tax on grain” Tran
Van Quy, “The Quy Hop Archive”, tr. 244

9
laø bieán khu vöïc naøy thaønh moät vuøng töï do giao thöông ñeå phaùt trieån trao ñoåi song
phöông giöõa nöôùc ta coù öu theá tröïc tieáp vôùi bieån caû coøn Ai Lao laø ñaàu moái cuûa maïng
löôùi buoân baùn vôùi khaép caùc khu vöïc noäi ñòa leân ñeán taän Baéc AÁn Ñoä vaø Nam Trung Hoa.
Kieåm soaùt ñöôïc heä thoáng buoân baùn naøy, oâng ñaõ môû ra moät ñaàu caàu môùi thay theá cho
con ñöôøng tröôùc ñaây thöông nhaân vaãn söû duïng doïc theo khu vöïc Tröôøng Sôn vaø ñöôøng
thuyû loä xuoáng Cao Mieân ñeå töø ñoù thoâng ra bieån.

Ñieàu naøy cuõng noùi leân phaàn naøo söï töông ñoàng, töông hôïp cuûa löïc löôïng Taây Sôn vôùi
caùc saéc daân sinh soáng taïi Ai Lao, Baéc Thaùi vaø giaûi thích ñöôïc moät soá taäp quaùn tuy quen
thuoäc vôùi caùc daân toäc naèm saâu trong noäi ñòa nhöng laïi xa laï vôùi ngöôøi Kinh. Vieäc môû
roäng giao löu ñoù ñaõ khieán cho nhöõng tieåu quoác phía taây ñeàu coù yù ngaû theo vua Quang
Trung vaø maáy naêm sau ñaõ vieát thö nhôø Ñaïi Vieät giuùp hoï thoaùt khoûi söï aùp böùc cuûa Xieâm
La maø laâu nay hoï phaûi trieàu coáng.4 Chính ñaây laø moät ñieåm maáu choát ñeå Nguyeãn Hueä
coù theå chuyeån quaân ra mieàn Baéc maø khoâng caàn phaûi ñi theo nhöõng truïc loä maø chuùa
Trònh hay chuùa Nguyeãn haèng quen thuoäc.

Vì kieåm soaùt moät khu vöïc töông ñoái roäng lôùn (suoát töø mieàn Baéc vaøo ñeán Quaûng Nam vaø
coù leõ toaøn boä khu vöïc Thöôïng vaø Trung Laøo ngaøy nay) Nguyeãn Hueä coù nhu caàu thieát
laäp nhieàu trung taâm haønh chaùnh khaùc nhau ñeå tieän vieäc cai trò vaø ñieàu ñoäng. OÂng choïn
hai vò trí chieán löôïc töông ñoái quan troïng vôùi nhöõng ñaëc ñieåm noåi baät veà giao thöông laø
Ngheä An vaø Phuù Xuaân ñeå xaây döïng cô sôû 5. Rieâng Ngheä An, oâng coi nôi ñaây laø Trung
Ñoâ vaø cuõng laø ñòa ñieåm lui veà moät khi bò taán coâng töø hai ñaàu. Chuùng ta cuõng khoâng theå
boû qua giaû thuyeát oâng muoán leân ngoâi ngay taïi kinh ñoâ môùi neân ñaõ gaáp ruùt hoái thuùc
Nguyeãn Thieáp ñi coi ñaát xaây cung ñieän vaø chuyeån nhieàu nhaân coâng, vaät lieäu töø Baéc Haø
vaøo Thanh Ngheä.

TAØI CHAÙNH

Khoâng roõ caùc thöøa sai ngoaïi quoác töôøng thuaät veà chính saùch taän thu taøi saûn vaø löông
thöïc Baéc Haø chính xaùc ñeán möïc naøo nhöng chuû tröông “taát caû cho chieán tranh” cuûa
Nguyeãn Hueä laø ñieàu caàn thieát ñeå neáu khoâng söû duïng ñöôïc thì cuõng khoâng ñeå cho ñoái
phöông khai thaùc. Ngay laàn ñaàu ra Baéc, Nguyeãn Hueä ñaõ thu goùp ñöôïc raát nhieàu cuûa caûi
cuûa chuùa Trònh ñem veà Nam, khoâng chia laïi cho Nguyeãn Nhaïc neân xaûy ra xung ñoät,
ñöa ñeán cuoäc chieán maø ngöôøi ta goïi laø “noài da xaùo thòt”.

4
Tran Van Quy, “Vietnamese-Lao Alliance, 1792-3: Plans For a Tayson Campaign Against the Thai”.
(Mayoury Ngaosrivathana vaø Kennon Breazeale: Breaking New Ground in Lao History, Essays on the
Seventh to Twentieth Centuries. Chiang Mai: Silkworm Books, 2002) tr. 250-2. Xem theâm “Töông Quan
Xieâm-Vieät” cuûa Nguyeãn Duy Chính.
5
vaø sau naøy oâng laïi taùi taïo Thaêng Long döôùi caùi teân Baéc Thaønh

10
Khi ra Baéc laàn thöù hai, quan laïi nhaø Leâ chæ coù moät soá ít uûng hoä oâng, ña soá khoâng taùn
thaønh nhöõng baøi bieåu suy toân cuûa Ngoâ Thì Nhaäm vaø laõnh ñaïm ñoái vôùi cuoäc “tröng caàu yù
kieán” moät caùch loä lieãu, oâng ñaønh tieán haønh moät keá hoaïch khaù cöïc ñoan, vöøa do chieán
löôïc ñaáu tranh, vöøa muoán ñaäp tan nhueä khí cuûa xöù Baéc Haø, nhaân cô hoäi taän thu tieàn baïc
thaønh phaàn coù maùu maët, veùt cho ñeán ngöôøi lính cuoái cuøng vaø ñöa heát vaät lieäu, thôï
thuyeàn vaøo xaây taân ñoâ:

OÂng lôïi duïng moät vò quan Trung Hoa (?) 6 teân laø Thieåm Baûy, con reå vua Caûnh Höng nhö
oâng töùc laø anh (hay em) “coät cheøo” baèng caùch baûo vò naøy keâ khai nhöõng teân ñaïi thöông
gia giaàu coù vaø nhöõng tö nhaân coù nhieàu tieàn ñeå oâng xua lính vaøo cöôùp. Cuoái cuøng oâng
kieám chuyeän vôùi teân ñoàng loaõ ti tieän naøy (töùc vò quan Taøu). OÂng cho tra taán thaät daõ man
teân ñoù cuøng vôùi vôï haén ñeå eùp chuùng laøm tôø keâ khai ñích xaùc cuûa caûi cuûa chuùng. OÂng ñaõ
thaønh coâng trong vieäc chieám ñoaït taøi saûn keách xuø cuûa chuùng ...7

Nhöõng keá hoaïch kinh taøi ñöôïc thöïc hieän gaáp ruùt chaéc haún do nhieàu nguyeân nhaân, vì tình
hình nhieàu maët soâi ñoäng phaûi ñoái phoù cuõng coù maø vì nhu caàu cuõng coù. Ngöôøi ta coøn cho
raèng oâng phaãn noä vì moät soá töôùng laõnh khoâng thaønh coâng trong vieäc ñaùnh deïp taøn quaân
nhaø Leâ ôû mieàn thöôïng du neân khaét khe caû vôùi gia ñình beân vôï, töùc Ngoïc Haân coâng
chuùa:

...baø goaù phuï Caûnh Höng, meï vôï oâng coù laàn xin oâng tha cho caùc vò quan Baéc Kyø, ñaëc bieät
laø cho Ñoác Chieân8. Ngöôøi ta ñoàn raèng baø coù cho Ñoác Chieân 100 thoi (hay ñænh) vaøng ñeå
oâng ta duøng vaøo vieäc mua chuoäc caùc quan laïi, baûo toàn caùi ñaàu oâng. Nhöng vì sôï haõi
tröôùc söï phaãn noä cuûa con reå, baø ñaõ boû troán. Baéc vöông laäp töùc cho tòch thu ñoà ñaïc vaø taøi
saûn cuûa baø coâng chuùa Baéc Kyø (töùc laø baø Haân) vôï oâng bò ñaùnh hai möôi roi theo leänh oâng.
Hình nhö baø naøy ñaõ oaùn traùch choàng baø vì söï ngöôïc ñaõi ñoái vôùi meï baø.

Khi meï vôï oâng bò ñieäu veà trieàu ñình, oâng ñaõ traùch maéng baø thaäm teä vì moái caûm tình cuûa
baø ñoái vôùi Ñoác Chieân. Soá vaøng do baø caáp cho Ñoác Chieân ñeå chaïy toäi phaûi vaøo tay oâng.
OÂng coøn cho laáy cung cuûa Ñoác Chieân, vò töôùng ñaùng thöông naøy ñaõ bò ñoùng goâng gaàn
moät thaùng nay. Roài oâng cho ñaùnh vò töôùng naøy boán möôi tröôïng vì toäi töø choái, khoâng chòu
khai choã vua Chieâu Thoáng aån troán. Cuoái cuøng oâng ra leänh xöû traûm vò töôùng naøy ngaøy moät
thaùng Saùu.9

6
coù leõ laø quan nhaø Leâ nhöng ghi sai
7
Ñaëng Phöông Nghi, sñd. tr. 188-9
8
theo GS Hoaøng Xuaân Haõn thì Ñoác Chieân laø Hoaøng Vieát Tuyeån, traán thuû Sôn Nam (La Sôn Yeân Hoà
Hoaøng Xuaân Haõn, sñd. tr. 1320
9
Ñaëng Phöông Nghi, sñd. tr.189

11
Chuùng ta cuõng hieåu raèng vieäc tích luyõ taøi saûn chính vì nhu caàu quaân söï, bao goàm caû chi
phí veà taân trang vuõ khí (phaûi mua nhöõng suùng oáng, ñaïn döôïc môùi meû hôn cuûa Taây
Phöông) vaø löông thöïc cho quaân ñoäi, moät vaán ñeà sinh töû vì oâng ñaõ bò caét ñöùt con ñöôøng
töø Baéc vaøo Nam neân chæ coù theå duøng thuyeàn ñeå mua hoaëc cöôùp gaïo töø xöù Ñoàng Nai.
Chæ khoå cho daân mieàn Baéc khi Nguyeãn Hueä “baét noäp ngay laäp töùc vaø cuøng moät luùc caùc
thöù thueá ñöôïc traû laøm hai kyø tröôùc kia, caùc thöù thueá gaïo thaùng Ba vaø thaùng Möôøi, taát caû
caùc thöù thueá khaùc maø chöa ñöôïc traû ñaày ñuû; khoâng ai ñöôïc than phieàn hay baày toû yù kieán
veà vieäc ñoù. Caùc xaõ tröôûng vaø phuù hoä (haøo muïc) naøo khoâng tuaân leänh ngay seõ bò ñaùnh moät
traêm tröôïng hoaëc seõ bò xöû töû tuyø theo hoï phaïm troïng toäi hay khinh toäi”.10

Chieán thuaät maø nhieàu ngöôøi vaãn ca tuïng laø thaàn toác cuõng laø moät phöông thöùc ñeå giaûm
bôùt soá löôïng binh só thöôøng tröïc phaûi nuoâi aên caøng sôùm caøng toát. Chuùng ta cuõng khoâng
laáy laøm laï sau chieán thaéng taïi Thaêng Long, Nguyeãn Hueä ñaõ “giaûi nguõ” taïi choã raát ñoâng
binh só (phaàn lôùn laø taân quaân môùi toøng chinh ôû Thanh Ngheä vaø treân ñöôøng ra Baéc). Moät
soá ñoâng daân chuùng töø Thanh Hoaù, Ngheä An theo ra khoâng coøn ñöôøng trôû veà neân ñaõ laäp
nghieäp taïi caùc vuøng ñaát taân boài ôû duyeân haûi.

XAÂY DÖÏNG TAÂN ÑOÂ

Vieäc Nguyeãn Hueä choïn Ngheä An laøm kinh ñoâ coù moät yù nghóa chieán löôïc raát quan troïng,
khoâng nhöõng thuaän tieän cho vieäc ruùt lui vaø choáng giöõ maø coøn chuaån bò caû nhöõng keá
hoaïch baønh tröôùng söùc maïnh ra toaøn theå khu vöïc. Moät khi Thaêng Long töø moät thuû phuû
chính trò, vaên hoaù, kinh teá, quaân söï ... haï xuoáng haøng “coá ñoâ”, vai troø cuûa kinh thaønh
gaàn nhö maát haún. Vieäc thieân ñoâ ñoù chaéc chaén aûnh höôûng raát maïnh ñeán taâm tình giôùi só
phu Baéc Haø neân trong giai ñoaïn naøy loøng hoaøi voïng tieàn trieàu trôû thaønh phoå bieán maëc
duø trong hôn 200 qua, vua Leâ chæ laø hö vò vaø mieàn Baéc cuõng khoâng taïo ñöôïc thaønh quaû
naøo noåi baät. Taâm tình hoaøi voïng ñoù ñöôïc laäp laïi trong lòch lòch söû moãi khi thay ñoåi moät
trieàu ñaïi aûnh höôûng khoâng ít tôùi tình hình chính trò keùo daøi maõi veà sau. Theo caùc giaùo só
thì:

... Trong khi chôø ñôïi (daân chuùng baét Leâ Duy Kyø naïp cho oâng), vì Baéc vöông saép phaûi leân
ñöôøng vaøo Nam, oâng nhaát ñònh cho phaù huyû thuû ñoâ Baéc Kyø, goïi laø Keû Chôï, Kinh Ñoâ hay
Kinh Ki (Kyø) vaø xaây laïi taïi xöù Ngheä An moät hoaøng thaønh môùi gaàn quoác gia nhoû beù cuûa
oâng (Phuù Xuaân) vaø gaàn Nam Kyø Thöôïng, ôû khoaûng giöõa hai vöông quoác. OÂng lieàn caáp
toác cho thöïc hieän keá hoaïch naøy. Tröôùc heát, oâng cho phaù taát caû caùc bieät thöï cuûa caùc Chuùa
cuõ vaø cuûa nhöõng ngöôøi chuyeân cheá bieän söï nhaø Trònh ôû trong hoaøng thaønh vaø cho chaát
leân thuyeàn nhöõng vaät lieäu, ñoà ñaïc quí nhaát vaø taøi saûn cuøng vôùi moät soá lôùn gaïo thu nhaët
ñöôïc ñeå mang tôùi choã ñöôïc qui ñònh laø nôi xaây caát thaønh phoá töông lai goïi laø Phuû Thaïnh
(Thanh?) hay Thaønh Rum (?). OÂng cuõng khoâng boû soùt caùc dinh vua Chieâu Thoáng vaø cung

10
Ñaëng Phöông Nghi, sñd. tr. 190

12
ñieän caùc vua nhaø Leâ (oâng phaù cho tan heát). OÂng cho laáy ñi taát caû nhöõng thöù oâng thích,
ngay caû ñaù laùt nöõa (theo lôøi ñoàn) ...

Ngoaøi taøi vaät, Nguyeãn Hueä cuõng taän duïng nhaân löïc cuûa Baéc Haø ñeå xaây döïng kinh ñoâ
môùi. Caùc giaùo só cho bieát oâng “tuyeån choïn raát nhieàu thôï vaø ngheä só ñuû loaïi” ñeå mang
theo duøng vaøo vieäc xaây caát taân ñoâ vaø moãi phöôøng thôï cuûa mieàn Baéc phaûi cung caáp “ít
nhaát laø möôøi laêm ngöôøi”.11

Ñieàu naøy cho ta thaáy Nguyeãn Hueä ñaõ tieán haønh keá hoaïch “vöôøn khoâng nhaø troáng” ngay
töø tröôùc khi ñòch ñeán nhöng cuõng coù theå nhaèm trieät tieâu moïi maàm moáng choáng ñoái cuûa
mieàn Baéc. Vieäc ñoù cuõng phaàn naøo giaûi thích taïi sao moät vöông quoác töông ñoái qui moâ
vaø coù moät lòch söû laâu ñôøi nhö Baéc Haø laïi gaàn nhö thuï ñoäng ñoái vôùi nhöõng bieán chuyeån,
khoâng thaáy moät phaûn öùng naøo coù theå coi laø ñaùng keå. Nguyeãn Hueä chæ thay ñoåi thaùi ñoä
sau khi thaâu toùm quyeàn löïc leân laøm hoaøng ñeá moät caùch danh chính ngoân thuaän vaø mieàn
Baéc baây giôø trôû thaønh moät haäu caàn quan troïng cho chính quyeàn.

Voâ hình chung ñaát Thanh Ngheä trôû thaønh moät ñòa ñieåm döôõng quaân vaø taäp keát khi caàn
thieát, maëc nhieân coi nhö thuû ñoâ quaân söï vaø chính trò cuûa vöông quoác maëc daàu oâng vaø boä
tham möu vaãn coøn ñoùng ôû Phuù Xuaân vì tình hình chöa hoaøn toaøn yeân oån vaø Nguyeãn
Nhaïc cuõng coù theå phaûn coâng ñeå chieám laïi Quaûng Nam khi coù cô hoäi. Theo thö cuûa linh
muïc ngöôøi Baéc Thomas Dien ñeà ngaøy 18/12/1788 thì “vaøo cuoái thaùng Ba (naêm 1788)
khi Baéc vöông (Nguyeãn Hueä) ñaõ thaéng hai, ba traän quaân ñoäi cuûa Tieám vöông Nhaïc ñöôïc
cöû tôùi ñaùnh oâng ñeå traû thuø vieäc oâng laøm cho anh oâng maát theå dieän naêm 1787” 12 ñuû bieát
xung ñoät cuûa hai anh em vaãn toàn taïi ngay caû sau khi giaûng hoaø trong traän Qui Nhôn vaø
Nguyeãn Hueä vaãn phaûi ñeà phoøng khoâng phaûi chæ Nguyeãn AÙnh maø caû Nguyeãn Nhaïc ôû
maët nam.

LÖÏC LÖÔÏNG QUAÂN SÖÏ

Quaân Taây Sôn maø Nguyeãn Hueä chæ huy coù moät soá ñaëc tính ñaõ aûnh höôûng ñeán chieán
thuaät, chieán löôïc cuûa oâng maø chuùng ta caàn nghieân cöùu:

- Quaân Taây Sôn söû duïng trong traän chieán Vieät Thanh bao goàm nhieàu thaønh phaàn:

o Thaân binh Thuaän Quaûng laø quaân ñoäi oâng mang töø mieàn Nam ñi ra

o Binh só ra töø tröôùc döôùi quyeàn chæ huy cuûa Ngoâ Vaên Sôû, Phan Vaên Laân ...

11
Ñaëng Phöông Nghi, sñd. tr. 190
12
Ñaëng Phöông Nghi, sñd. tr. 184

13
 o Taân quaân daân chuùng bò cöôõng baùch toøng chinh taïi caùc laøng maïc oâng ñi
qua hay do caùc töôùng laõnh ñaõ tuyeån moä

o Caùc löïc löôïng phuï thuoäc vaøo oâng bao goàm caùc toaùn quaân ngöôøi thieåu soá
ôû phía taây vaø caùc toaùn daân chaøi, du thöông, haûi phæ ... ôû bieån ñoâng

Moät ngöôøi lính Ñaøng Trong (thôøi Caûnh Thònh)

Tranh maøu nöôùc cuûa W. Alexander (1793)
Barrow, John. A Voyage To Cochinchina ñoái dieän tr. 284

Chính vì gia nhaäp haøng nguõ vaøo nhieàu thôøi ñieåm khaùc nhau, taïi nhieàu ñòa phöông neân
toå chöùc vaø trang bò cuõng thay ñoåi khoâng ñoàng nhaát. Tuy nhieân ñeå baûo ñaûm söï coù maët
cuûa hoï vaø vaän duïng toái ña löïc löôïng trong chieán ñaáu, töôùng laõnh Taây Sôn ñaõ aùp duïng
moät soá bieän phaùp nghieâm nhaët:

o Kyû luaät theùp trong phöông thöùc tuyeån moä vaø tröøng phaït

o Löông thöïc toái thieåu, do caù nhaân töï mang theo hay do töøng toå nhoû ñaûm
traùch ñeå coù theå di haønh nhanh maø laïi khoâng theå boû troán, leä thuoäc hoaøn
toaøn vaøo ñoaøn theå, khoâng toàn taïi ñöôïc neáu soáng rieâng reõ

o Ñi theo ñöôøng nuùi ñeå giôùi haïn toái ña tieáp xuùc vôùi quaàn chuùng vöøa baûo
toaøn bí maät vöøa khoâng taïo nhöõng xaùo troän moät khi binh ñoäi ñi ngang qua

o Chia thaønh nhieàu toaùn nhoû rieâng reõ chæ taäp trung ôû nhöõng ñieåm nhaát ñònh

14
 o Khoâng ñoùng quaân taïi ñaâu moät thôøi gian daøi ñeå khoûi taïo ra nhöõng nhu caàu
thöïc teá nhö buoân baùn, lieân heä trai gaùi, troäm caép vaø tieát loä tin töùc quaân söï

Ñeå buø laïi soá binh só toån thaát trong chieán tranh, nhaát laø moät soá ñoâng ñi theo Nguyeãn
Nhaïc neân Nguyeãn Hueä ñaõ tieán haønh moät chính saùch cöôõng baùch toøng quaân ñeán möùc toái
ña vaø ñaây cuõng laø moät trong nhöõng lyù do mieàn Baéc laâm vaøo caûnh ñoùi keùm lieân tieáp
trong nhieàu naêm13. Nhöõng giaùo só coù maët taïi mieàn Baéc ñaõ ghi nhaän laø “chöøng moät thaùng
nay (cuoái naêm 1787), moät vò töôùng cuûa Taân Attila (töùc Nguyeãn Hueä) teân laø Vach Quich14
(?) ñaõ trôû laïi xöù Ngheä moä raát nhieàu lính vaø baét daân chuùng cung caáp moät soá gaïo khaù lôùn.
Vôùi nhöõng haønh ñoäng toái daõ man, teân aùc quæ ñoù thöôøng hay xeûo tai, loät da maët töø traùn
cho tôùi mieäng, ñaùnh nhöø töû cho ñeán cheát nhöõng vieân xaõ tröôûng hay nhöõng ngöôøi ñaïi dieän
cho caùc laøng xaõ khoâng tuaân leänh haén ngay”.

Nhu caàu chieán tranh khieán cho Nguyeãn Hueä khoâng coøn nhieàu choïn löïa vaø “muïc ñích
cuûa vieäc tuyeån moä daân quaân Baéc Kinh laø ñeå thay theá caùc lính cuõ cuûa baïo quaân Phuù Xuaân
(Nguyeãn Hueä) ... vì ñoäi nguõ ñaõ boû rôi oâng ñeå theo Nhaïc, trong hoaëc sau thôøi kyø chieán
tranh giöõa oâng (Nguyeãn Hueä) vaø tieám vöông (Nguyeãn Nhaïc) (khieán) oâng bò laâm vaøo tình
traïng phaûi thu nhaäp treân laõnh thoå nhoû beù cuûa oâng nhöõng thaønh phaàn thuoäc giai caáp haï
löu, nhöõng tay anh chò löu manh, noâng daân vaø caáp cho hoï khí giôùi”.

Vieäc toå chöùc quaân ñoäi cuõng ñöôïc thay ñoåi nhieàu laàn, ít nhaát cuõng töø moät ñoäi quaân töï
phaùt bieán thaønh moät phaàn boä cuûa cô caáu haønh chaùnh. Vieäc Nguyeãn Hueä muoán taùch ra
thaønh moät vöông quoác rieâng cho thaáy oâng ñaõ phaûi giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà cuûa quaân só
maø tröôùc ñaây döôøng nhö oâng khoâng quan taâm laém. Tieán boä ñoù phaàn naøo coù theå oâng hoïc
hoûi ñöôïc töø chính nhöõng ngöôøi maø oâng ñaõ ñaùnh baïi nhö trieàu ñình chuùa Nguyeãn ôû
phöông nam, chuùa Trònh vaø cô caáu quaân chuû ôû phöông baéc. Tieác raèng chuùng toâi khoâng
coù ñöôïc baûn chính baèng Haùn Vaên cuûa tôø chieáu göûi cho Ngoâ Vaên Sôû vaø quan binh Baéc
Haø nhöng xuyeân qua baûn dòch töø tieáng Phaùp (do caùc giaùo só ghi nhaän) cuûa taùc giaû Ñaëng
Phöông Nghi chuùng ta cuõng coù theå phaàn naøo naém ñöôïc tinh thaàn ñoù:

Bôûi saéc leänh naøy ta cho caùc töôùng Ñaïi Tö Maõ, Ñaïi Ñoác (töùc Ngoâ Vaên Sôû vaø Phan Vaên
Laân) vaø caùc só quan khaùc bieát raèng töø tröôùc tôùi nay caùc vua chuùa ñeàu laáy luaät phaùp ñeå
cai trò thaàn daân vaø duy trì hoaø bình, neân ta cuõng noi göông caùc vò tieàn boái maø ñaùnh daáu

13
theo caùc quaân söï gia, möùc toái ña coù theå toøng quaân laø 5 ñinh laáy 1 nhöng vaøo thôøi kyø naøy tæ leä bò baét
lính cao hôn nhieàu, thöôøng laø 3 ñinh laáy 1, ngöôøi giaø caû, ñaøn baø, treû con cuõng xung vaøo caùc ñoäi daân
coâng. Caùc giaùo só ghi nhaän coù khi baét lính caû ñeán thieáu nieân 12 tuoåi.
14
KDVSTGCM coù nhaéc ñeán moät töôùng Taây Sôn teân laø Quyønh (khoâng roõ hoï) ôû quyeån XLVII, coù leõ laø
ngöôøi naøy (Haø Noäi, nxb Giaùo Duïc, 1998 tr. 818). Theo GS Hoaøng Xuaân Haõn thì Vach Quich coù theå laø
Quyønh Ngoïc Haàu Ñaëng Giaûn (teân oâng naøy cuõng coù nhieàu tranh luaän laø Ñoâng hay Giaûn – xem Phan Huy
Leâ “Veà nhaân vaät Ñaëng Tieán Ñoâng” Nhieàu Taùc Giaû: Thöïc Chaát cuûa “Ñoái Thoaïi Söû Hoïc”, Haø Noäi: nxb
Theá Giôùi, 2000)

15
ngaøy khôûi ñaàu trieàu ñaïi ta baèng caùch soaïn ra moät boä luaät ñeå daân chuùng soáng treân ñaát ñai
ta nghieâm nhaët tuaân theo. Vì theá ta ñaõ giao cho caùc quan tö phaùp vaø tham chính vieän
nhieäm vuï hoaøn taát caùc taùc phaåm ñoù trong moät, hai thaùng. Trong khi chôø ñôïi ta ban boá vaøi
phaùp quy yeâu caàu moïi ngöôøi vaø moãi caùc ngöôi ñöùng ñaén thi haønh. Noäi dung ñieàu leä ñoù
nhö sau:

1. Neáu moät só quan hay binh lính naøo phaïm toäi gì, caùc quan vaên voõ seõ hoïp laïi ñeå xöû
hoï vaø neáu hoï ñaùng bò xöû töû hoï seõ bò keát aùn töû hình.

2. Song le trong thôøi chieán tranh, moãi laàn moät vò chæ huy sai boä haï mình ñi ñaùnh
ñòch, boä haï ñoù phaûi tuyeät ñoái tuaân theo, ngöôøi naøo töû traän moät caùch can ñaûm seõ
ñöôïc veû vang. Traùi laïi ai vì sôï cheát maø boû troán seõ bò sæ nhuïc. Bôûi vaäy ta cho pheùp
xöû töû töùc thì nhöõng keû troán boån phaän cuõng nhö nhöõng keû cho ñòch coù thì giôø
döôõng söùc laïi vaø taán coâng vì heøn nhaùt hay vì chaäm chaïp; sau roài caùc töôùng laõnh
phaûi baùo caùo haønh ñoäng cuûa hoï trong tröôøng hôïp ñoù.

3. Khi chieán tranh chaám döùt vaø khi quaân ñoäi trôû veà kinh ñoâ vaø ñöôïc traû laïi cho
chính quyeàn, khoâng moät quan chæ huy naøo ñöôïc töï tieän xöû töû moät ngöôøi ngang
quyeàn hay ngang chöùc vaø ai maø vi phaïm luaät naøy seõ khoâng coù hi voïng ñöôïc khoan
hoàng.

4. Moãi laàn xaûy ra chuyeän gì lieân quan ñeán quoác gia hay coâng ích, moïi ngöôøi ñeàu
phaûi löu yù ngay ñeán vieäc ñoù keûo moät söï chaäm treã nhoû nhaët cuõng coù theå gaây trôû
ngaïi cho coâng vieäc. Thôøi bình, söï mau leï ñoù cuõng caàn thieát roài, huoáng chi taïi Baéc
Kyø nôi cuoäc chieán caøng ngaøy caøng aùc lieät, moät cuoäc chieán maø caùc oâng phaûi coi
nhö vieäc troïng yeáu bôûi vì moãi giaây phuùt coù theå mang laïi nhieàu thay ñoåi baát ngôø
lieân tieáp theo nhau nhö gioù, chôùp hay nhö hôi vaø nhöõng bieán chuyeån ñoù luùc thì
thuaän, luùc thì nghòch thaønh thöû khoâng theå caên cöù treân caùi gì chaéc chaén ñöôïc. Bôûi
vaäy moãi khi nhu caàu quoác gia hay tình hình chieán tranh baét phaûi hoïp ñeå thaûo luaän
veà nhöõng vieäc phaûi laøm vaø moãi khi ngaøy giôø hoïp ñöôïc aán ñònh, caùc quan vaên voõ seõ
phaûi hoïp ngay laäp töùc vaøo ngaøy giôø ñoù ñeå baøn baïc vaø quyeát ñònh vôùi nhau. Neáu
baát ñoà coù ngöôøi vì sô xuaát maø queân tôùi nôi hoïp ñuùng giôø, ta cho pheùp Tö Maõ vaø
Ñaïi Ñoâ Ñoác phaït hoï tuyø theo loãi naëng hay nheï.

5. Neáu moãi khi thuoäc haï quan chæ huy chi ñoäi hay thuoäc haï cuûa oâng ñi ñuoåi baét keû
gian, ñaùng leõ baûo veä vaø che chôû daân voâ toäi vaø hieàn laønh hoï laïi cöôõng ñoaït cuûa caûi
cuûa daân chuùng ñaùng thöông seõ ñau khoå vaø thaát voïng, vì hoï phaûi chòu nhieàu tai vaï
hôn döôùi thôøi aùc quæ Nhaäm hay Tieát cheá. Hoï cö xöû nhö vaäy thì laøm sao daân chuùng
yeân laønh ñöôïc? Vaø laøm sao goïi haønh ñoäng ñoù laø giaûi phoùng daân chuùng khoûi aùp
böùc vaø laøm sao phaït thuû phaïm cho ñöôïc? Vaäy ta ra leänh cho caùc só quan phaûi
coâng boá trong trung ñoäi hay binh ñoaøn mình ñieàu nghieâm caám, khoâng ñöôïc laáy
baát cöù vaät gì cuûa daân duø laø moät ngoïn coû, nhö ta khoâng ngôùt tuyeân caùo tröôùc ñaây.

16
 Caùc só quan seõ chaéc chaén laøm vöøa loøng ta vaø ñuùng theo tình yù ta neáu heát söùc thi
haønh ñieàu nghieâm caám ñoù. Ai cö xöû nhö vaäy coù theå tin raèng sau khi chia seû cuøng
ta nhöõng noãi khoå nhoïc vaø nhöõng moái hieåm ngheøo cuûa thôøi chieán naøy, hoï cuõng seõ
chia seû thanh danh vaø höôûng thuù vui thôøi bình cuøng ta. Vaû laïi nöõa, khoâng ai coù
quyeàn döïa vaøo söï vaéng maët hay söï xa caùch cuûa ta ñeå phieàn nhieãu cöôùp boùc daân
chuùng vaø uy hieáp ñaøn baø con gaùi. Chæ khi naøo ngöng vaø deïp ñöôïc nhöõng baïo haønh
ñoù, hoï môùi coù theå töï phuï giöõ noåi chöùc vuï vaø baûo ñaûm an ninh cho caù nhaân vaø gia
ñình hoï, baèng khoâng, ñöøng mong gì ta dung thöù hoï.

Ñoù laø nhöõng ñieàu ta muoán caùc ngöôi phaûi bieát.

Ngaøy 3 thaùng Möôøi [aâm lòch] naêm Thaùi Ñöùc (Tieám vöông Nhaïc) thöù 11.15

Saéc leänh naøy cuõng cho chuùng ta thaáy vì tình hình coøn nhieàu dao ñoäng, Nguyeãn Hueä ñaõ
phaûi chaáp nhaän moät thöïc traïng khoâng hoaøn toaøn theo yù oâng khieán hình aûnh quaân Taây
Sôn taïi mieàn Baéc bò aùc hoaù. Vieäc oâng tröø khöû Vuõ Vaên Nhaäm ngoaøi vaán ñeà loaïi tröø moät
nguy cô tieàm phuïc coøn laø moät thaùi ñoä döùt khoaùt ñeå oâng minh ñònh vieäc taùch rôøi khoûi
vöông quoác cuûa Nguyeãn Nhaïc, xaây döïng moät hình aûnh môùi thu phuïc laïi nieàm tin cuûa
quaàn chuùng. So saùnh nhöõng nhaän xeùt cuûa caùc giaùo só Taây Phöông veà quaân Taây Sôn
trong hai thôøi kyø – Vuõ Vaên Nhaäm (caùnh Nguyeãn Nhaïc) vaø thuoäc haï vôùi Ngoâ Vaên Sôû,
Phan Vaên Laân (caùnh Nguyeãn Nhaïc), chuùng ta coù theå tin raèng ít nhieàu oâng ñaõ thaønh
coâng.

BOÄ BINH

15
Ñaëng Phöông Nghi, sñd. tr. 195-8

17
 Binh só Ñaøng Trong ñeo kieám
Taùc phaåm veõ baèng chì vaø maøu nöôùc 18.2 x 10.5 cm
do hoaï só William Alexander veõ taïi Tourane khi phaùi ñoaøn
gheù laïi Ñaøng Trong thaùng 6 naêm 1793
trích töø William Alexander, an English Artist in Imperial China
Brighton Borough Council, 1981 tr. 21

Theo nhöõng böùc thö cuûa caùc giaùo só ñaïo Thieân Chuùa ñaõ chöùng kieán thì nhöõng ñoäi quaân
cuûa Nguyeãn Hueä ñöôïc tuyeån moä raát gaáp ruùt. Hoài naêm tröôùc, “Giaùo só Le Roy ñaõ taû ñaïo
quaân Quang Trung bao goàm caû ngöôøi giaø laõo, treû con troâng gioáng moät toaùn beänh nhaân
oám yeáu hôn laø moät ñoaøn chieán binh”16. Moät laù thö khaùc cuûa giaùo só Longer (13-5-1787)
thì vieát laø “Ngöôøi baïn ñoàng söï treû cuûa chuùng toâi baét buoäc phaûi chaïy bôûi vì ngöôøi ta baét
taát caû moïi ngöôøi phaûi ñi ñaùnh nhau töø 15 tuoåi trôû leân. Nhöõng ngöôøi giaø, ñaøn baø goùa, vaø
con gaùi cuõng baét ñi söûa caàu, ñöôøng saù”17. Khoâng nhöõng theá ngay caû sö saõi cuõng phaûi
toøng quaân vaø vieäc kieåm tra nhaân soá cuõng raát nghieâm nhaët. Theo thö cuûa La Bartette göûi
cho Blandin ngaøy 25 thaùng 6 naêm 1786 thì:

Hoï ñaõ phaù huûy taát caû nhöõng giaùo ñöôøng ñeïp nhaát ôû ñaây, hoï cuõng phaù huûy taát caû
chuøa chieàn vaø baét taát caû nhöõng nhaø sö caàm vuõ khí ñeå ra traän.18

16
Nguyeãn Nhaõ, “Nguyeãn Hueä, moät thieân taøi quaân söï” Moät Nhoùm Hoïc Giaû, Moät Vaøi Söû Lieäu veà Baéc Bình
Vöông Nguyeãn Hueä (Calif: Ñaïi Nam, 1992) tr. 97.
17
Nguyeãn Nhaõ: sñd tr. 98 (Nguyeân vaên: Notre petit colleøge a eùteù obligeù de se diverger car on oblige tout
le monde d’aller aø la guerre depuis 15 ans et au-dessus. Les vieillards, les femmes veuves et les filles
sont meâmes, obligeùs de reùparer les ponts et les grands chemins ...)
18
Nguyeãn Nhaõ: sñd tr. 98 (Nguyeân vaên: Ils ont deùjaø deùtruit ici toutes nos plus belles eglises, ils
deùtruisent toutes les pagodes et obligent tout les bonzes aø porter les armes et aller aø la guerre ...)

18
Do ñoù daãu Nguyeãn Hueä coù theå taäp trung ñöôïc moät soá löôïng binh só ñoâng ñaûo trong moät
thôøi gian ngaén nguûi nhöng hieån nhieân chæ laø moät ñoaøn quaân oâ hôïp. Vaû laïi vieäc taän duïng
nhaân löïc nhö theá chaéc chaén khoâng theå bieán hoï thaønh moät ñoaøn quaân thieän chieán vì nhaân
soá khoâng chöa ñuû maø ñoaøn quaân coøn nhieàu vaán ñeà khaùc nhö huaán luyeän, trang bò, y
phuïc, thöïc phaåm, thuoác men ... neáu chæ troâng caäy vaøo daân chuùng ñòa phöông thì khoâng
theå naøo cung öùng noåi. Ngoaøi ra trong nhieàu naêm chinh chieán lieân mieân, bao nhieâu trai
traùng ñaõ bò heát beân naøy ñeán beân kia baét ñi lính caû roài, thaønh phaàn coøn soùt laïi chaéc chaúng
ñöôïc bao nhieâu. Maëc duø vieäc taän duïng nhaân löïc ñöa vaøo quaân nguõ voán laø thoùi thöôøng
cuûa Nam Haø19, chuùng ta coù theå ngôø raèng nhöõng döõ kieän maø nhieàu ngöôøi nhìn thaáy – keå
caû caùc taøi lieäu cheùp trong chính söû nöôùc ta – chöa haún ñaõ laø söï thöïc hoaëc neáu ñuùng nhö
theá thì chæ laø hình aûnh maø Nguyeãn Hueä muoán moïi ngöôøi nhìn thaáy chöù thöïc löïc cuûa oâng
khoâng phaûi nhö vaäy. Ñoù laø moät hình thöùc nghi binh ñeå oâng coù theå môû moät cuoäc taán coâng
baát ngôø baèng nhöõng löïc löôïng tinh nhueä theo ñöôøng röøng vaø ñöôøng bieån maø ñòch khoâng
hay bieát.

Nhöõng toaùn quaân xung haõm naøy phaàn lôùn laø thaân binh cuûa Nguyeãn Hueä, goàm ngöôøi
Thöôïng vaø ngöôøi Hoa, ñaùnh caûm töû, lôùp naøy cheát, lôùp khaùc xoâng leân. Nguyeãn Hueä luoân
luoân coù loái ñaùnh “bieån ngöôøi” nhö theá ôû khaép moïi maët traän, keå caû khi ñem quaân taán
coâng Nguyeãn Nhaïc ôû Qui Nhôn20. Chính vì theá oâng thöôøng baét taát caû giaø treû lôùn beù ra
traän, coù khi caû thaønh phaàn “vò caäp caùch” nghóa laø “treû con”. Vôùi quan ñieåm phaûi giaønh
chieán thaéng baèng baát cöù giaù naøo, Nguyeãn Hueä khoâng ngaàn ngaïi ñoát phaù, taøn saùt neáu
gaëp choáng cöï, ñeå tieâu dieät cuõng coù maø thò uy cuõng coù. Naém vöõng quan ñieåm kyû luaät laø
söùc maïnh cuûa quaân ñoäi, oâng heát söùc gaét gao trong vieäc ñieàu quaân vaø noåi tieáng laø
nghieâm minh.

THÖÔÏNG BINH

19
Anthony Reid (1988: 164) In Cochin-China every man is a soldier. The commercial operations are
performed by women (ÔÛ Ñaøng Trong taát caû ñaøn oâng ñeàu laø lính. Vieäc buoân baùn do ñaøn baø ñaûm traùch)
trích laïi cuûa John White : A Voyage to Cochin-China (1824) tr. 261
20
Hai ba laàn giaùp coâng, Hueä cuõng bò maát ñeán nöûa soá quaân (nghóa laø maát khoaûng töø 3 ñeán 5 vaïn ngöôøi) vaø
phaûi laáy theâm lính Thuaän Hoùa, baét nhöõng keû vöøa ñuû 15 tuoåi (Taï Chí Ñaïi Tröôøng, sñd tr 149)

19
 Binh só Baéc Haø theá kyû 18
Alastair Lamb, The Mandarin Road to Old Hueù, tr. 111

Khu vöïc Ñoâng Nam AÙ vaøo cuoái theá kyû 18 khoâng phaûi laø nhöõng quoác gia coù laõnh thoå
haønh chaùnh roõ reät ñöôïc qui ñònh theo coâng phaùp maø laø nhöõng khu vöïc aûnh höôûng cuûa
töøng doøng hoï, khi maïnh thì baønh tröôùng, khi yeáu thì co cuïm. Naèm giöõa nhöõng khu vöïc
ñoàng baèng doïc theo duyeân haûi nöôùc ta vaø Xieâm La laø moät khu vöïc röøng nuùi roäng lôùn,
trong ñoù nhöõng daân toäc cao nguyeân soáng raûi raùc, du canh. Beân caïnh sinh hoaït cuûa töøng
boä laïc, khu vöïc naøy coøn coù moät heä thoáng sôn loä chaèng chòt maø chæ daân baûn xöù môùi am
töôøng. Nhieàu ñoaøn thöông nhaân (caravan) ñaõ söû duïng heä thoáng giao thoâng naøy ñeå ñi
buoân tôùi taän Mieán Ñieän, Xieâm La vaø Nam Trung Hoa khieán cho saûn phaåm töø vuøng naøy
coù theå ñem tôùi vuøng khaùc. Nhöõng thöông nhaân ñoù raát ña daïng bao goàm ngöôøi Trung
Hoa, ngöôøi Thaùi, ngöôøi Shan (?), ngöôøi Bhamo (ôû Mieán Ñieän). Maïng löôùi buoân baùn naøy
quaû laø phöùc taïp hôn chuùng ta töôûng.21 Chính anh em Nguyeãn Nhaïc cuõng laø nhöõng ñaàu
naäu trong nhöõng ñoaøn buoân naøy, thoâng thaïo ñöôøng saù, phong tuïc cuûa vuøng Taây nguyeân
vaø söû duïng nhieàu kinh nghieäm baûn thaân vaøo nhöõng traän ñaùnh veà sau. Nhöõng toaùn
thöông nhaân ñoù cuõng quen thuoäc vôùi nhöõng loaïi buøa chuù, thuoác men, chaát kích thích maø
daân toäc thieåu soá thöôøng duøng ñeå chöõa beänh.

Söû saùch cheùp khoâng ñaày ñuû nhöng nhaø Taây Sôn chaéc chaén söû duïng moät löïc löôïng lôùn
nhöõng ñoàng baøo thieåu soá, khoâng phaûi chæ trong vuøng Qui Nhôn maø gaàn nhö toaøn coõi
Taây Nguyeân, keå caû Nam Laøo vaø baéc Campuchia ngaøy nay 22. Caên cöù khôûi nghóa cuûa hoï
naèm ôû An Kheâ, thôøi ñoù goïi laø ñeøo Mang (coù nghóa laø coång theo tieáng Bahnar). Vuøng
ñaát ôû phía ñoâng ñeøo Mang goïi laø Taây Sôn haï ñaïo, coøn vuøng phía taây trôû leân chen laãn
röøng raäm nuùi cao goïi laø Taây Sôn thöôïng ñaïo, moät khu vöïc roäng ñeán hôn 1500 km2 vaø

21
David J. Steinberg (ed.): In Search of Southeast Asia (University of Hawaii Press 1987) tr. 52. Trong
traän chieán Vieät Nam gaàn ñaây, Baéc Vieät cuõng döïa treân maïng löôùi thöôïng ñaïo ñeå xaây döïng moät heä thoáng
tieáp lieäu vaø chuyeån quaân döôùi caùi teân ñöôøng moøn HCM vaø Tröôøng Sôn Ñoâng, Tröôøng Sôn Taây.
22
Vaøo thôøi ñoù caùc quoác gia chung quanh Vieät Nam ñeàu thaàn phuïc vaø Nguyeãn Hueä töï coi nhö laøm chuû caû
Ai Lao, Chieâm Thaønh (töùc caùc saéc toäc Taây Nguyeân, Nam Laøo) vaø Cao Mieân. Trong moät böùc thö göûi quan
nhaø Thanh ñeå nhôø trình leân vua Caøn Long lyù do taïi sao chöa duøng aán vaøng môùi ñöôïc phong coù caâu: “Duy
Thaêng Long tieàn ñaïi coá ñoâ, vöôïng khí toaû yeát. Boäc (tieáng khieâm xöng) thuyû doanh taân aáp vu Ngheä An,
kieán laäp mieáu trieàu ö vò, nghó töùc kyø ñòa öng thuï phi hieån chi meänh, dó khaûi voâ cuøng chi cô, thaû baûn quoác
phong vöïc ö yeân thuû trung, taây höõu Ai Lao, Nam höõu Chieâm Thaønh, Cao Mieân chi thuoäc ...”
(惟昇龍前代故都，旺氣鎖歇。僕始營新邑于乂安，建立廟朝於位，儗卽其地，膺受丕顯之命，以
啟無窮之基，且本國封域於焉取中，西有哀牢，南有占城，高綿之屬 ...) ... Coøn nhö Thaêng Long laø
kinh ñoâ cuõ cuûa caùc trieàu ñaïi tröôùc, vöôïng khí ñaõ tieâu tan heát roài, keû heøn naøy môùi xaây moät aáp môùi ôû Ngheä
An, kieán laäp trieàu ñình, toâng mieáu, nôi ñoù haún laø laäp ñöôïc cô nghieäp lôùn lao, tính caùi keá maõi maõi, laïi laø nôi
trung taâm cuûa baûn quoác, taây coù Ai Lao, nam coù Chieâm Thaønh, Cao Mieân ñeàu laø thuoäc quoác ... (Ngoâ Thì
Nhaäm taùc phaåm, taäp I, tr. 690) Veà sau Nguyeãn Hueä laïi cuõng thaân chinh ñi deïp dö ñaûng nhaø Leâ taïi Ai Lao
vaø coù nhöõng keá hoaïch môû moät truïc loä ñi voøng xuoáng ñaùnh chaën ñöôøng ruùt lui cuûa Nguyeãn AÙnh (Xem
theâm “Bang Giao Xieâm Vieät” vaø “Giaác Moäng Quang Trung” cuûa Nguyeãn Duy Chính)

20
trôû thaønh moät caên cöù an toaøn cho löïc löôïng ban ñaàu töø 1771 ñeán 1773.23 Khi laøm chuû
luoân caû mieàn Baéc, aûnh höôûng cuûa Nguyeãn Hueä bao truøm luoân caû vuøng Thöôïng Laøo vaø
ñaõ nhieàu laàn ñem quaân tieâu dieät caùc dö ñaûng cuûa nhaø Leâ taïi nôi ñaây. Ngay caû caùi teân
Taây Sôn maø chuùng ta goïi cuõng khoâng phaûi chæ laø moät ñòa danh nhoû beù cuûa vuøng Qui
Nhôn maø laø teân goïi chung cho toaøn theå khu vöïc röøng nuùi phía taây, khoâng phaân bieät saéc
toäc.

Con ñöôøng moøn naøy khoâng chæ laø moät truïc loä giao thoâng maø caû moät khu vöïc phía Taây laø
moät ñòa baøn chieán löôïc vôùi nhöõng saéc daân ngöôøi Thöôïng vaø haøng traêm, haøng ngaøn con
voi, löu ñoäng tôùi nhöõng khu vöïc caàn thieát. Cuõng chính truïc loä naøy Cheá Boàng Nga ñaõ
nhieàu laàn ñem quaân sang beân Laøo voøng xuoáng Quaûng Oai ñaùnh uùp Thaêng Long.24

TÖÔÏNG BINH

Moät trong nhöõng binh ñoäi quan troïng nhaát cuûa nhaø Taây Sôn noùi rieâng vaø cuûa Ñaøng
Trong noùi chung laø töôïng binh. Mieàn nam coù nhieàu voi nhöng ngöôøi Vieät khoâng bieát
caùch huaán luyeän neân caùc vua chuùa thöôøng phaûi mua cuûa laân bang hay ñoøi caùc thuoäc
quoác tieán coáng. Giaùo só Cristophoro Borri ñaõ vieát nhö sau:

Coù raát nhieàu voi trong xöù Ñaøng Trong, nhöng hoï khoâng duøng ñöôïc vì chöa bieát
caùch baét vaø huaán luyeän. Vì theá phaûi ñöa nhöõng con ñaõ thuaàn thuïc vaø bieát khuoân
pheùp töø Campuchia laø moät nöôùc laùng dieàng. Voi ôû ñaây lôùn gaáp hai voi ôû AÁn ñoä.
Chaân vaø veát chaân noù ñeå laïi ño chöøng moät pieâ röôõi ñöôøng kính. Raêng thoø ra töø
mieäng goïi laø ngaø voi thì thöôøng daøi tôùi möôøi boán pieâ, ñoù laø voi ñöïc. Coøn voi caùi
thì ngaén hôn nhieàu. Vì theá ngöôøi ta deã nhaän thaáy voi ôû xöù Ñaøng Trong to lôùn hôn
nhöõng voi ngöôøi ta vaãn daãn ñi dieãu ôû AÂu chaâu: ngaø chöa ñöôïc hai pieâ röôõi.25

Vaøo theá kyû 17, 18 khu vöïc röøng nuùi bao goàm mieàn baéc Campuchia, Nam Laøo vaø mieàn
trung nöôùc ta coøn nhieàu loaïi voi lôùn khoâng nhö gioáng voi coû laø loaïi voi nhoû hieän nay ta

23
Anh Minh: Caàn khoâi phuïc di tích Taây Sôn Thöôïng Ñaïo (Baùo Nhaân Daân ngaøy 16-7-2003 trang Vaên Hoùa)
http://www.nhandan.org.vn/vietnamese/vanhoa/160703/diendan_cankhoiphuc.htm
24
Ñieåm ñaùng chuù yù laø nhöõng ñaïo quaân naøy khoâng phaûi do ngöôøi Kinh chæ huy, hoaëc coù theå laø ngöôøi
Thöôïng, hoaëc ngöôøi Taøu neân söû ta chæ cheùp nhöõng teân vaø chöùc vuï maø khoâng coù hoï, ngay caû teân cuõng moãi
choã moät khaùc. Ñoâ ñoác Loäc, ñoâ ñoác Tuyeát troâng coi taû quaân ñaùnh töø bieån vaøo soâng Luïc ñaàu, ñoâ ñoác Baûo
vaø ñoâ ñoác Long (hay Möu?) troâng coi höõu quaân cai quaûn ñoäi voi ngöïa töø Laøo ñaùnh qua Haø Ñoâng.

25
Cristophoro Borri, Töôøng Trình veà Khu Truyeàn Giaùo Ñaøng Trong 1631 (USA: Thaêng Long, khoâng ñeà
naêm) tr. 24

21
thöôøng thaáy.26 Chính ñoù laø nhöõng con voi ñöôïc huaán luyeän duøng trong töôïng binh maø
ngöôøi ta mieâu taû laø mang caû ñaïi baùc.

Khi coù chieán tranh vaø traän maïc thì ngöôøi ta nhaác mui (treân) baønh ñi ñeå thaønh moät
thöù choøi chôû lính giao chieán vôùi noû, vôùi suùng vaø coù khi vôùi khaåu ñaïi baùc: voi
khoâng thieáu söùc ñeå mang noåi vaø laø con vaät raát khoeû, neáu khoâng coù gì khaùc. Chính
toâi (töùc giaùo só Borri) ñaõ thaáy moät con duøng voøi chuyeân chôû nhöõng vaät raát naëng,
moät con khaùc chuyeån moät khaåu suùng lôùn vaø moät con nöõa moät mình keùo tôùi möôøi
chieác thuyeàn, chieác noï theo sau chieác kia, giöõa ñoâi ngaø moät caùch raát kheùo vaø ñöa
xuoáng bieån ...27

Voi duøng trong chieán ñaáu cuõng khaùc haún nhöõng con voi ñöôïc thuaàn hoaù ñeå duøng trong
caùc ñoaøn löu dieãn hay trong leã laïc vaø cuõng khoâng gioáng nhö moät gia suùc maø nhieàu daân
toäc duøng trong coâng vieäc haøng ngaøy. Nhieàu khi ngöôøi ta chæ caàn so saùnh ñoäi töôïng binh
cuûa moät quoác gia cuõng ñuû ñaùnh giaù söùc maïnh quaân söï cuûa nöôùc aáy vaø ñoaøn voi traän
thöôøng ñöôïc duøng nhö moät caùch phoâ tröông trong caùc buoåi tieáp söù thaàn nöôùc ngoaøi.
Nhöõng con voi traän coù khi coøn ñöôïc maëc giaùp baèng da hay kim loaïi vaø theo Maurice
Collis, moät ngöôøi chuyeân moân huaán luyeän voi, thì “ñaây laø nhöõng con vaät ñöôïc ñaøo taïo
ñeå hung döõ theo leänh laïc, söû duïng nhö moät muõi xung kích trong chieán ñaáu vaø cuõng laø moät
saùt thuû gieát ngöôøi baèng caùch tung leân, daøy ñaïp, xeù naùt (ñoái phöông) moät caùch thích thuù
nhö treû con”28.

Toân Só Nghò29 cuõng bieát tieáng voi traän cuûa Nguyeãn Hueä neân khi ñöa ra 8 ñieàu quaân
luaät, y ñaõ hoïc theo pheùp ñaùnh cuûa ngöôøi xöa ñeå choáng laïi töôïng binh:

26
hình aûnh con voi maø hoaï vieân William Alexander trong phaùi boä Macartney gheù ngang Cöûa Haøn naêm
1793 (Touron hay Tourane) vôùi ngöôøi quaûn töôïng beù tí teo naèm treân ñaàu con vaät cho thaáy thôøi kyø ñoù con
vaät nhaø Taây Sôn duøng trong chieán tranh lôùn hôn caùc loaïi voi hieän nay. (Xem “Hoaï Caûnh veà Ngöôøi vaø Xöù
Quaûng Nam döôùi thôøi Taây Sôn”, Phan Lang, Vieät Baùo Kinh Teá soá Teát Canh Thìn 2000, Cali. USA trang
47). Voi AÙ chaâu cao tôùi 3 thöôùc, naëng töø 3 ñeán 4 taán (3-4000 kg),soáng thaønh ñaøn. Voi Xieâm La (töùc cuøng
gioáng duøng trong töôïng binh Ñaøng Trong) to noåi tieáng vaø nhieàu caùi teân coøn löu laïi trong caùc ñoaøn xieác vaø
phim aûnh Taây phöông hoài ñaàu theá kyû 20 nhö Queenie, Happy, Sally, Ziggy ... (Martin Hintz: Tons of Fun
Training Elephants, 1982 tr. 30). Nhöõng gioáng voi lôùn nhaát thöôøng tìm thaáy ôû Laøo vaø Baéc Thaùi maø ngöôøi
ta mieâu taû laø cao ñeán 12-3 feet (gaàn 4 thöôùc), coù leõ laø voi maø ngöôøi AÂu Chaâu thaáy ôû Ñaøng Trong thôøi Taây
Sôn.
27
Cristophoro Borri, sñd tr. 26
28
... an animal trained to be obediently ferocious, in battle to wield a mightly sword, and, as an
executioner, to kill men by tossing, trampling, and rending them. Such monsters relished a bran mash
flavored with babies ... Ping Amranand vaø William Warren: The Elephant in Thai Life & Legend
(Bangkok: Monsoon Editions Ltd, 1998) tr. 58
29
Toân Só Nghò (孫士毅 - 1720-1796), toång ñoác Löôõng Quaûng

22
 ... Ñieàu thöù 4: Ngöôøi Nam khi ra traän hay duøng voi. Voi khoâng phaûi laø moùn ngöôøi
Thanh quen thaïo, heã gaëp voi thöôøng cöù chaïy ñi tröôùc. Nhöng naøo coù bieát söùc voi
daãu lôùn, chung qui vaãn laø con vaät coù huyeát khí, khoâng theå ñöông noåi vôùi ñoà daãn
hoûa cuûa ta. Vaäy heã thaáy voi ra traän neáu xa thì baén baèng suùng, neáu gaàn thì trò
baèng dao vaø cung khieán voi bò thöông, ñau phaûi chaïy quay laïi, roài töï giaøy ñaïp laãn
nhau. Quaân ta (Thanh) thöøa cô aáy maø taán coâng, taát thaéng khoâng coøn phaûi ngôø
nöõa …30

Thöïc ra quaân Thanh cuõng coù khaù nhieàu kinh nghieäm vôùi vieäc choáng laïi voi chieán vì
vuøng Vaân Nam cuõng coù voi vaø trong lòch söû hoï cuõng ñaõ coù khi ñieàu ñoäng töôïng binh.
Ngay töø thôøi trung coå, quaân Nguyeân cuõng ñaõ hai laàn ñuïng ñoä vôùi voi cuûa Ñaïi Vieät vaø
cuûa Pagan (Mieán). Tuy luùc ñaàu quaân Moâng Coå coù hoaûng hoát nhöng khi hoï ruùt vaøo röøng
thì cung lieân hôïp (composite bow) cuûa hoï lôïi theá hôn neân voi bò thöông quay ngöôïc
laïi.31 Quaân Nguyeân duøng teân löûa vaø vuõ khí nhoïn ñaùnh baïi ñoaøn voi cuûa nhaø Traàn naêm
1257 roài sau ñoù quaân Minh cuõng ñaõ ñaùnh thaéng 15 vaïn quaân Maw Shan vaø 100 con voi
baèng suùng vaø hoaû tieãn.32

Trong cuoäc chieán tranh vôùi Mieán Ñieän tröôùc khi sang nöôùc ta khoâng laâu, quaân Thanh
ñaõ hoïc taäp khaù nhieàu vaø Toân Só Nghò cuõng töøng ñi theo ñoaøn quaân vieãn chinh neân
khoâng xa laï gì vôùi voi chieán. Ñoái vôùi binh só chöa töøng troâng thaáy con vaät khoång loà naøy,
vieäc kinh hoaøng laø ñieàu ñöông nhieân, nhaát laø nhieàu khi ngöôøi ta ñoàn ñaõi nhöõng ñieàu quaù
söï thaät.33

THUYÛ BINH

Khi ngöôøi Vieät coøn ñònh cö taïi mieàn Baéc, kyõ thuaät ñi bieån cuûa ta chöa coù gì khôûi saéc
maëc duø ñaõ noùi ñeán bieån caû töø nhöõng truyeàn kyø thôøi Huøng Vöông. Hai traän ñaïi thaéng cuûa
Ngoâ Quyeàn vaø cuûa Traàn Quoác Tuaán ñeàu xaûy ra treân soâng, nôi giaùp giôùi vôùi bieån chöù
khoâng phaûi ôû ngoaøi khôi. Maõi tôùi ñôøi nhaø Hoà, con tröôûng cuûa Hoà Quí Ly laø Hoà Nguyeân
Tröøng môùi baét ñaàu ñoùng nhöõng chieán thuyeàn loaïi lôùn. Vôùi thoùi quen soáng bieät laäp thaønh
töøng laøng xaõ, sinh hoaït kinh teá, vaên hoaù, xaõ hoäi, chính trò cuûa daân mieàn Baéc thu heïp

30
Hoa Baèng, Quang Trung Nguyeãn Hueä, anh huøng daân toäc 1788-1792 (Saigon: Thö Laâm, 1958) tr. 160
31
Theo Marco Polo, quaân Nguyeân trong traän ñoù baét ñöôïc cuûa ngöôøi Mieán hôn hai traêm con voi. David
Nicolle, The Mongol Warlords (1990) tr. 70
32
Sun Laichen, “Military Technology Transfers from Ming China and the Emergence of Northern
Mainland Southeast Asia (c. 1390-1527)” Journal of Southeast Asian Studies, vol. 34, 3 (10-2003) tr. 500
33
“ ... ngöôøi ta ñoàn trong quaân raèng voi coøn gioûi caû kieám thuaät (swordmanship). Voøi noù ñöôïc bao baèng
giaùp deûo laép ñao cong nhö löôõi lieàm hay laép nhöõng ñoaûn ñao taåm thuoác ñoäc hoaëc gai nhoïn” John Steward,
tr. 60

23
trong moät khoâng gian nhoû. Moãi laøng laø moät ñôn vò töï tuùc veà moïi maët maø khoâng caàn phaûi
giao tieáp vôùi khu vöïc khaùc.

Traùi laïi caùc vöông quoác ôû Ñaøng Trong ñaõ coù nhöõng quaù khöù raát oai huøng lieân quan ñeán
maët bieån, moät phaàn vì truyeàn thoáng hoïc hoûi cuûa caùc nöôùc ôû vuøng Ñoâng Nam vaø Nam AÙ,
phaàn khaùc vò trí ñòa lyù laø bao lôn troâng ra ñaïi döông, nôi qua laïi cuûa moät haûi loä ñaõ noåi
danh laø Con Ñöôøng Gia Vò (Spice Route) ngay töø thôøi thöôïng coå.

Thuyeàn chieán ñôøi Leâ

Maãu sôn son, theáp vaøng theá kyû 19 ñaët taïi chuøa Keo, Thaùi Bình
Arts and Handicrafts of Viet Nam, tr. 54

Veà kyõ thuaät, ngöôøi Chieâm Thaønh ñaõ bieát duøng thuyeàn nheï daøn thaønh theá traän taán coâng
nhöõng taøu buoân töø laâu. Ngöôøi Chaêm coù moät ñoäi haûi thuyeàn huøng haäu vaø nhöõng thuûy thuû
can tröôøng thöôøng lieàu maïng xoâng xaùo treân bieån caû ñeå buoân baùn vaø chieán ñaáu. Kieåu
maãu taøu chieán cuûa ngöôøi Chaêm coù hình daùng töông töï nhö cuûa thuyeàn vuøng Nam
Döông maø hieän nay chuùng ta coøn thaáy daáu veát ñeå laïi nôi caùc thuyeàn traïm troå myõ thuaät
cuûa ngöôøi Thaùi Lan trong nhöõng cuoäc ñua thuyeàn. Theo nhöõng hình aûnh maø ngöôøi AÂu
Chaâu veõ laïi veà chieán thuyeàn cuûa Ñaøng Trong, ñoù laø moät loaïi thuyeàn cheøo tay, muõi
ngaång cao, traïm troå vaø trang trí hoa vaên kyø dò, thaân thon vaø daøi ñuû bieát coù theå löôùt soùng
vôùi toác ñoä cao.34 Ñeå gia taêng söùc chòu ñöïng khi ñuïng vaøo nhau, muõi thuyeàn duøng trong

34
Les Grands Dossiers de L’Ilustration L’Indochine, Histoire d’un Sieøcle 1843-1944 (Paris: Le Livre de
Paris, 1995) tr. 27. Taám hình veõ moät chieác thuyeàn muõi cong, coù 32 ngöôøi lính vaø moät khaåu ñaïi baùc, moãi
beân hoâng coù 12 maùi cheøo, thuyeàn thaân daøi vaø nhoïn coù chuù thích laø Embarcation Annamite Armeùe en
Guerre de l’escorte des ministres Annamites (töùc phaùi boä Phan Thanh Giaûn).

Li Tana trong moät baøi vieát cuõng noùi laø “tam baûn ñaàu to cuûa An Nam” ñöôïc boïc vaøi lôùp da boø chöa thuoäc
vôùi muõi thuyeàn cao hôn ñuoâi nhaèm muïc ñích phoøng thuû … Li Tana, ”Thuyeàn vaø Kyõ Thuaät ñoùng thuyeàn ôû
Ñaøng Trong cuoái theá kyû 18, ñaàu theá kyû 19” – Ñöùc Haïnh dòch, Taïp Chí Nghieân Cöùu vaø Phaùt Trieån, soá
4(38). 2002 tr. 79.

24
chieán ñaáu thöôøng gheùp theâm nhöõng thanh goã cheùo vaãn coøn thaáy ôû caùc thuyeàn nôi cöûa
soâng vuøng Quaûng Ñoâng.35

Nhöõng chieán thuyeàn ñoù khoâng chôû ñöôïc nhieàu nhöng hieäu quaû khi taán coâng baát ngôø
nhöõng thöông thuyeàn hay taøu lôùn trong ñeâm toái, chieán thuaät quen thuoäc vôùi ngöôøi
Chieâm Thaønh töø laâu maø Nguyeãn Hueä thöôøng söû duïng. Tuy khoâng coù nhöõng taøi lieäu naøo
mieâu taû chính xaùc caùc kieåu thuyeàn cuûa Taây Sôn, chuùng ta coù theå tin raèng chieán thuyeàn
vaøo theá kyû 18 ôû Ñaøng Trong cuõng töông töï, khaùc nhau hoïa chaêng laø soá löôïng, chieán
thuaät hay caùch ñieàu ñoäng maø thoâi.

Do aûnh höôûng cuûa vaên minh haûi ñaûo Malaysian, thuûy thuû vuøng Ñoâng Nam AÙ noùi chung
vaø thuûy thuûy ngöôøi Chieâm Thaønh noùi rieâng coù theå ra khoûi bôø beå haøng ngaøn daëm chaúng
caàn haûi baøn hay haûi ñoà, chæ döïa theo maøu saéc cuûa nhöõng ñaùm maây, maøu nöôùc bieån vaø
ñoä soùng, giöông buoàm nöông theo söùc gioù vaø nhìn sao ñeå laáy höôùng. Chæ caàn tìm hieåu
caùc loaøi chim bieån vaø rong bieån hoï gaëp, ngöôøi Chaêm coù theå nhaän bieát nhöõng hoøn ñaûo
coøn caùch xa ñeán 30 daëm vaø kieán thöùc veà bieån caû ñöôïc truyeàn mieäng töø ñôøi naøy sang ñôøi
khaùc theo kieåu cha truyeàn con noái.36 Phöông thöùc vaø kyõ thuaät ñoùng thuyeàn cuûa hoï cuõng
raát ñoäc ñaùo vaø ngöôøi Vieät chuùng ta ñaõ keá thöøa khaù nhieàu truyeàn thoáng cuûa hoï. Nhöõng
con soá chuùng ta coøn ghi nhaän ñöôïc cho thaáy toác ñoä ñoùng thuyeàn raát ñaùng keå cho thaáy
vaøo thôøi kyø naøy mieàn Nam Vieät Nam coù nhöõng phaùt trieån kyõ thuaät maø nhieàu ñieàu ñeán
nay vaãn chöa khaùm phaù heát.37

35
... Ngaønh ngheä thuaät ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi Ñaøng Trong coù theå coi laø tuyeät vôøi vaøo thôøi buoåi hoâm nay laø kyõ
thuaät ñoùng taøu maø khoâng tuyø thuoäc chuùt naøo vaøo phaåm chaát vaø taàm côõ cuûa loaïi goã duøng trong muïc tieâu
ñoù. Nhöõng chieác thuyeàn cheøo tay ñeå ñi chôi quaû laø kheùo leùo. Nhöõng con taøu ñoù, daøi töø 50 ñeán 80 feet (15
ñeán 24 meùt), laém khi chæ ñoäc coù naêm maûnh vaùn gheùp laïi, moãi thanh daøi suoát töø ñaàu noï ñeán ñaàu kia, caïnh
gheùp baèng moäng, gaén khít khao chaët chôïm baèng choát goã, buoäc vôùi nhau baèng laït tre chöù khoâng caàn phaûi
coù söôøn hay khung goã naøo khaùc. Muõi vaø ñuoâi thuyeàn ngoûng leân khaù cao, chaïm khaéc thaønh nhöõng thuyû
quaùi hình roàng, thuoàng luoàng, trang tri baèng sôn hay theáp vaøng. John Barrow: A Voyage to Cochinchina
(1806) baûn in laïi (Kuala Lumpur : Oxford University Press, 1975) tr. 318-9.

36
Lyda Norene Shaffer: Maritime Southeast Asia to 1500 (New York: M.E. Sharpe, Inc. 1996) tr. 11-2.
37
Theo Bieân Nieân nhaø Nguyeãn, töø 1778 ñeán 1819, Nguyeãn AÙnh ñoùng 235 ghe baàu (kieåu Chaêm-Maõ Lai
prahu), 460 sai thuyeàn (thuyeàn cheøo loaïi lôùn hôn), 490 chieán thuyeàn, 77 ñaïi chieán thuyeàn, 60 thuyeàn lôùn
nhoû kieåu phöông Taây hay laø thuyeàn buoàm doïc, 100 oâ thuyeàn vaø 60 leâ thuyeàn (thuyeàn cheøo coù chaïm khaéc
vaø trang trí) taïo neân toång soá laø 1482 chieác ( Li Tana: Thuyeàn vaø Kyõ Thuaät ñoùng thuyeàn ôû Ñaøng Trong cuoái
theá kyû 18, ñaàu theá kyû 19 (Ñöùc Haïnh dòch). Hueá: Taïp Chí Nghieân Cöùu vaø Phaùt Trieån, soá 4(38). 2002 tr. 81.

25
 Thuyeàn beø Ñaøng Trong treân soâng Faifo
Tranh maøu nöôùc cuûa W. Alexander (1793)
Barrow, John. A Voyage To Cochinchina ñoái dieän tr. 320

Nhöõng thuyeàn ñoù khaùc haún nhöõng thuyeàn buoân hay taøu chieán cuûa ngöôøi Trung Hoa
(junks), troâng naëng neà, thoâ keäch, tuy trang bò nhieàu ñaïi phaùo hôn nhöng thieáu linh ñoäng,
khoù xoay trôû. Cuõng nhö ngöôøi Chieâm Thaønh, Nguyeãn Hueä raát chuù troïng ñeán chieán
thuyeàn vaø cuõng coù hai loaïi: thuyeàn lôùn ñeå chôû quaân, löông thöïc, vaät lieäu vaø taøu nhoû nheï
vaø linh ñoäng ñuøng ñeå bao vaây, taán coâng vaø xung kích. Ñoäi chieán thuyeàn ñoù raát ñoâng, ít
ra cuõng vaøi traêm, coù khi leân haøng ngaøn. Ñoù cuõng laø lyù do taïi sao thuûy quaân thôøi Taây Sôn
coù moät vò trí ñaùng keå, phuø hôïp vôùi nhöõng gì söû saùch ñaõ cho ta bieát, Nguyeãn Hueä luoân
luoân duøng binh thaàn toác, baát ngôø, aùp ñaûo vaø tieán ñaùnh cuõng nhö ruùt lui raát nhanh.

Trong nhieàu theá kyû tuy naïn cöôùp bieån coù hoaønh haønh nhöng cuõng khoâng trôû thaønh moät
löïc löôïng ñaùng keå vì thieáu moät caên cöù ñòa ñeå troán traùnh khi bò saên ñuoåi. Theá nhöng ñeán
cuoái theá kyû thöù 18, Nguyeãn Hueä ñaõ nhìn ra ñöôïc tieàm naêng vaø vai troø cuûa hoï neân ñaõ thu
duïng vaø trôû thaønh moät vò thuû laõnh taäp hôïp ñöôïc nhieàu nhoùm khaùc nhau, phaân chia moãi
nhoùm moät laõnh baøn hoaït ñoäng, chæ ñaïo caùc chieán dòch vaø cho hoï nôi truù aån. Robert J.
Antony ñaõ nhaän ra raèng ôû cuoái theá kyû 18, ñaàu theá kyû 19, cöôùp bieån ñaõ taäp hoïp thaønh
moät vaøi nhoùm, coù ñeán haøng ngaøn chieán thuyeàn, toång coäng ñeán hôn 7 vaïn ngöôøi.38 Dian
Murray cuõng töôøng thuaät khaù chi tieát veà nhöõng thuû laõnh maø Nguyeãn Hueä chieâu duï ñöôïc
caên cöù treân nhöõng taáu trieäp cuûa nhaø Thanh (vaên thö caùc quan taâu veà trieàu) coøn giöõ trong
Quaân Cô Xöù. Nhöõng teân tuoåi cuûa hoï giaûi thích ñöôïc phaàn naøo moät soá “ñoâ ñoác” chæ coù
teân maø khoâng coù hoï trong danh saùch caùc töôùng laõnh:

38
Robert J. Antony: sñd tr. 20

26
 ... Ñoái vôùi ñaùm haûi khaáu leû teû vuøng Quaûng Ñoâng, Phuùc Kieán, Chieát Giang vaø
Giang Toâ, Nguyeãn Vaên Hueä ñöôïc goïi laø Ñaïi Ca Vieät Nam, laø ngöôøi baùn nhöõng ñoà
hoï cöôùp ñöôïc vaø chia cho hoï töø 20 ñeán 40% soá tieàn. Nhöõng boïn cöôùp lôùn cuõng
ñöôïc Hoaøng ñeá che chôû vì hoï khoâng nhöõng ñöôïc pheùp neo thuyeàn taïi vuøng bieân
giôùi (Trung Hoa vaø Ñaïi Vieät) ñeå tuyeån quaân vaø troäm löông thöïc maø coøn coù theå
duøng Vieät Nam nhö moät “saøo huyeät” ñeå ruùt veà. Boïn haûi khaáu ñoù coi nhaø vua nhö
chuû nhaân cuûa hoï vì döôùi thaåm quyeàn cuûa oâng hoï coù theå thu hoaïch nhieàu nguoàn lôïi
töø bieån caû.39

Ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu ñaàu anh em Nguyeãn Nhaïc ñaõ ñaëc bieät chuù troïng ñeán vai troø
cuûa thuûy quaân, moät phaàn cuõng vì baûn chaát cuûa daân ñòa phöông soáng lieàn vôùi beå caû, moät
phaàn vì vaøo theá kyû thöù 18 vieäc phaùt trieån ñöôøng bieån ñang leân ñeán cao ñoä. Hoï ñaõ söû
duïng moät soá lôùn thöông nhaân Hoa kieàu – kieâm ngheà cöôùp bieån – maø chính söû Vieät Nam
coøn ghi cheùp. Ñoù laø Taäp Ñình (集亭) vaø Lyù Taøi (李才) gia nhaäp quaân Taây Sôn vaøo
khoaûng cuoái naêm 1773. Hai ngöôøi naøy chieâu moä moät soá ngöôøi Hoa toå chöùc thaønh Trung
Nghóa Quaân vaø Hoaø Nghóa Quaân. Hai ñaïo quaân naøy raát döõ tôïn, söû nhaø Nguyeãn cheùp laø:

... Laïi laáy ngöôøi thoå tröôùc cao lôùn, caïo ñaàu doùc toùc, laãn loän vôùi ngöôøi Thanh. Luùc
ñaùnh thì cho uoáng röôïu say, côûi traàn, ñeo giaáy vaøng giaáy baïc vaøo coå, ñeå toû yù laø
taát cheát; thöôøng laøm quaân tieàn xung, quan quaân khoâng theå choáng ñöôïc ...40

Moät trong nhöõng danh töôùng cuûa Nguyeãn Hueä xuaát thaân cöôùp bieån laø Traàn Thieâm Baûo
(陳添保). Theo taøi lieäu Dian Murray trích töø taáu trieäp trong Quaân Cô Xöù cuûa nhaø Thanh
thì Traàn laøm ngheà ñaùnh caù ôû vuøng Lieâm Chaâu (廉州), Quaûng Ñoâng cuøng vôùi vôï vaø hai
con trai. Thaùng 10 naêm 1780, thuyeàn cuûa y bò baõo thoåi daït xuoáng phöông Nam neân cö
nguï luoân taïi ñoù sinh hoaït khu vöïc gaàn Thaêng Long. Naêm 1783, gia ñình y ñaàu nhaäp Taây
Sôn, ñöôïc phong chöùc toång binh vaø tham gia cuoäc haønh quaân choáng laïi hoï Trònh. Theo
lôøi khai cuûa Traàn Thieâm Baûo thì y ñöôïc ngöôøi taøi coâng cuõ laø Löông Quí Höng (梁貴興)
tieán daãn vaø caû hai cuøng tham gia traän ñaùnh chieám Thuaän Hoaù naêm 1785. Löông Quí

39
To the petty pirates of Kwantung, Fukien, Chekiang, and Kiangsu, Nguyen Van Hue was the “Big Boss
of Yueh-nan” (Yueh-nan ta-lao-pan 粵 南 大 老 板 ) who sold their booty and gave them between 20 and
40 percent of the profits. The big pirate gangs also benefited from the Emperor’s rule, because he not only
allowed them to anchor in the border area to gather recruits and steal food, but also let them use Vietnam
as a “nest” to which they could retreat. These pirates accepted the Emperor as their master because
under his authority they were able to reap great profits from the sea (Na Ngaïn Thaønh [那彦成]: The
collected memorials of Na-yen-ch’eng 1834, Ñaøi Baéc 1974, trích laïi theo Dian H. Murray: sñd. tr. 40-41)
40
Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn: Ñaïi Nam Lieät Truyeän, taäp II (Hueá: nxb Thuaän Hoaù, 1997) tr. 524

27
Höng ñöôïc phong töôùc Hieäp Ñöùc Haàu (合德侯) vaø ñöôïc ban moät quaû aán khaéc “suùc höõu
ñaàu phaùt” (蓄有頭髮) nghóa laø ñöôïc quyeàn ñeå toùc daøi.41

Trong nhöõng naêm sau ñoù, khi Nguyeãn Hueä ôû vaøo theá löôõng ñaàu thoï ñòch, oâng caøng gaáp
ruùt tieán haønh toå chöùc quaân ñoäi keå caû vieäc duøng tieàn ñeå mua chuoäc caùc nhoùm haûi phæ.
Traàn Thieâm Baûo laäp ñöôïc nhieàu coâng lao neân ñöôïc thaêng leân moät vò trí quan troïng,
ñöùng ñaàu moïi nhoùm cöôùp bieån khaùc. Theo taøi lieäu cuûa Thanh trieàu, Traàn ñöôïc phong
laøm Toång Binh Baûo Ñöùc Haàu, döôùi tay coù ñeán saùu chieán thuyeàn, chæ huy moät ñaïo quaân
trong ñoù coù 200 quaân ngöôøi Vieät. Chæ trong maáy thaùng, Toång Binh Baûo ñaõ chieâu taäp
ñöôïc taát caû caùc nhoùm hoaït ñoäng trong vuøng bieån ñoâng vaø vònh Baéc Vieät, xaây döïng cho
Nguyeãn Hueä moät löïc löôïng thuyû binh ñaùng keå. Trong soá caùc thuû laõnh, kieät hieät nhaát coù
hai ngöôøi laø Löông Vaên Canh (梁文庚) vaø Phaøn Vaên Taøi (樊文才). Löông Vaên Canh
goác laø ngö phuû ôû Taân Hoäi (新會), bò cöôùp bieån baét hoài 1786 roài gia nhaäp boïn hoï, khi veà
ñaàu quaân ñöôïc Traàn Thieâm Baûo phong cho laøm thieân toång (lieutenant). Phaøn Vaên Taøi
goác ngö phuû ôû Luïc Thuyû (陸水), Quaûng Ñoâng, cuõng theo ngheà cöôùp bieån töø naêm 1786,
ñöôïc phong chöùc chæ huy (commander).

Ñeán naêm 1788, Nguyeãn Hueä ñaõ döùt tình vôùi Nguyeãn Nhaïc ôû phöông Nam laïi bò aùp löïc
töø phöông Baéc khi nhaø Thanh chuaån bò ñem quaân sang ñaùnh, oâng caøng gaáp ruùt toå chöùc
thuyû quaân ñeå ñoái phoù vôùi tình hình ngaøy caøng quyeát lieät. Toång binh Baûo ñöôïc caáp theâm
16 ñaïi thuyeàn nöõa vaø phöông tieän ñeå tuyeån moä theâm quaân. Nhôø theá, Traàn Thieâm Baûo
chieâu duï ñöôïc hai ñaùm giaëc do Maïc Quan Phuø (莫官扶) vaø Trònh Thaát (鄭七) ñöùng
ñaàu. Maïc Quan Phuø ngöôøi Toaïi Kheâ (遂溪) , bò baét coùc trong khi ñi ñaün goã, gia nhaäp
cöôùp bieån naêm 1787. Naêm 1788, y lieân keát vôùi Trònh Thaát vaø caû hai ñöôïc Traàn Thieâm
Baûo chieâu moä, phong cho laøm töôùng quaân. Traàn Thieâm Baûo coù nhaéc ñeán hai ngöôøi “ra
bieån chieán ñaáu nhieàu laàn, khi trôû veà Vieät Nam coù ñem bieáu luïa laø, vaûi voùc vaø tieàn baïc
ngoaïi quoác”. Nhöõng chöùc vuï cuûa moät soá caáp chæ huy cho ta thaáy hoï khoâng phaûi chæ coù
danh hieäu haøm maø thöïc söï ñoùng moät vai troø trong toå chöùc quaân söï cuûa vua Quang
Trung. Nhaø Nguyeãn sau naøy gaùn cho hoï caùi teân cöôùp bieån khoâng ngoaøi muïc ñích haï
thaáp söï chính thoáng cuûa nhaø Taây Sôn coát ñeå thay theá hoï laøm phieân thuoäc cuûa Trung
Hoa.

VUÕ KHÍ

Theo saùch söû coøn ghi cheùp, ngoaøi nhöõng loaïi voõ khí thoâng duïng nhö kieám kích, cung noû,
göôm ñao, quaân Taây Sôn coù nhieàu loaïi suùng oáng bao goàm caû suùng ñaïi baùc vaø suùng ñieåu
thöông (suùng chim). Suùng ñaïi baùc ñöôïc duøng ñeå phoøng thuû, neáu ñöa ra traän thì duøng voi
keùo hay chôû. Vieäc chôû suùng treân löng voi vaø ñoäi hình duøng voi xung phong khoâng phaûi

41
Dian Murray: sñd tr. 36

28
laø saùng kieán cuûa Nguyeãn Hueä maø laø moät truyeàn thoáng khaù laâu ñôøi ôû khaép vuøng Ñoâng
Nam AÙ. Trong nhöõng traän ñaùnh cuûa Xieâm La vaø Mieán Ñieän chuùng ta cuõng thaáy hoï söû
duïng chieán thuaät naøy. Khoâng noùi gì veà sau khi hoï ñaõ trôû thaønh moät löïc löôïng ñaùng keå,
ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu coøn ôû taïi caên cöù nôi nuùi röøng, hoï cuõng ñaõ coù suùng. Trong moät
laù thö cuûa giaùo só Dieùgo de Jumilla vieát 15 thaùng 2 naêm 1774 cuõng keå laïi laø khoaûng ñaàu
thaùng 4 naêm 1773 oâng ta ñaõ thaáy nhöõng ngöôøi lính Taây Sôn xuoáng chôï “keû ñeo göôm,
ngöôøi mang cung teân, laïi coù ngöôøi mang suùng”.42

Moät trong nhöõng caâu hoûi lôùn maø nhieàu söû gia traùnh neù khoâng muoán ñeà caäp ñeán laø voõ
khí vaãn ñöôïc cuûa quaân Taây Sôn goïi laø “hoûa hoå ” thöïc söï ñoù laø gì.

... Veà hoûa löïc, Quang Trung coù khí giôùi lôïi haïi nhaát laø oáng phun löûa tuïc goïi laø hoå
löûa vaø löïc löôïng xung kích lôïi haïi nhaát laø voi traän. … Hoï chæ duøng caùc oáng phoùng
laøm lôïi khí. Thöù lôïi khí aáy cuõng goïi laø hoå löûa. Trong khi hai beân giaùp nhau, tröôùc
heát hoï duøng vaät aáy ñoát chaùy quaàn aùo ngöôøi ta ñeå cho ngöôøi ta phaûi lui …43

Nhieàu ngöôøi khaúng ñònh raèng ñaây laø moät loaïi suùng phun löûa. Thöïc ra, muoán phun ñöôïc
löûa ngöôøi ta phaûi coù nhöõng loaïi chaát loûng hoaëc hôi coù ñoä baét löûa cao (chaúng haïn nhö
xaêng hay daàu ngaøy nay) vaø söùc eùp maïnh ñeå toáng nhieân lieäu veà phía tröôùc. Vaøo theá kyû
thöù 18 chuùng ta chöa coù loaïi chaát loûng naøo coù ñuû nhöõng ñieàu kieän ñoù. Vaû laïi daãu coù
suùng phun löûa, vôùi söùc ngöôøi thì cuõng khoâng theå naøo phun ñöôïc xa, chöa tôùi gaàn ñòch e
raèng ñaõ bò suùng vaø cung noû cuûa hoï tieâu dieät tröôùc. Hai taùc giaû Nguyeãn Löông Bích vaø
Phaïm Ngoïc Phuïng thì laïi giaûi thích raèng hoûa hoå chính laø ñuoác maø quaân Taây Sôn cheá taïo
ra töø nhöõng ngaøy ñaàu tieân.44

Theá nhöng ngay töø nhieàu theá kyû tröôùc, nhöõng ñaùm haûi khaáu ñaõ bieát duøng moät loaïi bom
laøm baèng bình ñaát nung, mieäng heïp trong chöùa thuoác suùng vaø mieång, neùm ra nhö moät
loaïi löïu ñaïn cheá taïo giaûn dò. Loaïi bom naøy gaàn ñaây ñaõ ñöôïc tìm thaáy nôi bieån Ñaøi Loan
do quaân cuûa Trònh Thaønh Coâng söû duïng khi taán coâng quaân Hoøa Lan.45 Dian Murray
cuõng ñeà caäp ñeán vieäc haûi phæ duøng nhöõng loaïi mieång vuïn cuûa noài saét hay ñinh, coù khi
coøn duøng tieàn ñoàng hay caùc loaïi bình chöùa. Hoï cuõng hay ñaùnh hoûa coâng baèng thuyeàn

42
Nguyeãn Löông Bích – Phaïm Ngoïc Phuïng. Tìm Hieåu Thieân Taøi Quaân Söï cuûa Nguyeãn Hueä (nxb QDND
1971) tr. 33
43
Nguyeãn Nhaõ “Nguyeãn Hueä, moät thieân taøi quaân söï”. Moät nhoùm hoïc giaû (Ñaïi Nam: Moät vaøi söû lieäu veà
Baéc Bình Vöông Nguyeãn Hueä, 1992) tr. 98-99
44
Nguyeãn Löông Bích – Phaïm Ngoïc Phuïng, sñd tr. 38
45
Böùc hình cuûa loaïi “bom” naøy coù trong A Journey Into China’s Antiquity (V. 4) cuûa National Museum of
Chinese History (Beijing: Morning Glory Publishers 1997) tr. 165 döôùi nhan ñeà 159. Military “national
surname bottle”, Qing Dynasty

29
chaát ñaày ñoà daãn hoûa xoâng thaúng vaøo ñòch hoaëc neùm nhöõng loaïi phaùo baèng oáng tre ñeå
ñaùnh gaõy coät buoàm.

Moät loaïi voõ khí ñaëc bieät khaùc cuõng coù taùc duïng töông töï maø ñaùm giaëc bieån cuõng thöôøng
duøng laø nhöõng bình ñaát nung chöùa thuoác suùng troän röôïu maïnh. Dieâm sinh ñöôïc chöùa
vaøo naép bình, treo saün, khi xaùp traän seõ neùm leân saøn taøu ñòch, bình seõ vôõ vaø beùn löûa.46
Ngoaøi ra chuùng ta khoâng theå khoâng nhaéc ñeán moät loaïi hoûa tieãn hình ñaàu quaï, thaân baèng
tre coù nhoài thuoác suùng. Boán oáng phun ôû ñuoâi coù theå ñaåy loaïi teân löûa naøy bay xa ñeán 300
meùt vaø thöôøng ñöôïc duøng ñeå ñoát phaù doanh traïi hay taøu beø cuûa ñoái phöông ñaõ khaù phoå
bieán vaø thoâng duïng töø tröôùc theá kyû 17.

Bom cuûa haûi phæ duøng ñôøi Thanh

Bình ñaát nung ñöïng thuoác suùng, mieång saét, söùc noå raát maïnh
A Journey into China’s Antiquity, tr. 165

Nhöõng loaïi ñaïn phoùng nhö theá cuõng ñaõ ñöôïc quaân Moâng Coå duøng trong nhöõng cuoäc taán
kích Nhaät Baûn vaø caùc quoác gia vuøng Ñoâng Nam AÙ maø söû saùch coøn ghi cheùp. Vieäc söû
duïng thuoác suùng vaøo trong nhöõng loaïi suùng phoùng tay (hand-held projectile weaponry)
ñaõ ñöôïc duøng khaù roäng raõi treân boä cuõng nhö treân bieån vaøo thôøi kyø ñoù nhöng cuï theå loaïi
voõ khí ñoù ra sao thì chöa thaáy ai ñeà caäp ñeán.47 Taøi lieäu duy nhaát mieâu taû sô qua chæ
ñöôïc thaáy trong tôø bieåu cuûa Nguyeãn Huy Tuùc nhö sau:

Thaùng 6 naêm thöù 51 (töùc naêm Bính Ngoï 1786) Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Vaên Hueä
coâng thaønh, nghe noùi coù ñeán hôn 5 vaïn quaân, khí giôùi cuûa chuùng phaàn lôùn laø giaùo
maùc vaø hoûa ñoàng (火筒), coøn coù teân laø hoaû hoå (火虎), coù baàu (nguyeân vaên doanh
baû 盈把) lôùn, daøi chöøng moät thöôùc (khoaûng 30 cm), khi laâm traän phun löûa, trong

46
Dian Murray, sñd. tr. 97
47
Jeremy Black, War, Past, Present & Future (New York: St Martin’s Press 2000) tr. 96-7

30
 oáng toáng nhöïa thoâng ra, truùng phaûi ñaâu, laäp töùc boác chaùy, coù caû hoaû phaùo nhöng
khoâng nhieàu …48

Xem nhö theá, raát coù theå quaân lính cuûa Nguyeãn Hueä ñaõ söû duïng moät loaïi suùng phoùng
loaïi naøy ñeå taán coâng vaø ñoát chaùy ñoàn quaân ñòch döôùi caùi teân “hoûa hoå ”.

Moät giaû thuyeát khaùc maø chuùng toâi ñöa ra laø ôû vaøo thôøi kyø naøy ngöôøi ta ñaõ bieát cheá taïo
moät loaïi hoûa tieãn ñoát theo hai giai ñoaïn (two-stage rocket) goïi laø “hoûa long” (fire-
dragon). Con roàng löûa laø moät loaïi oáng phoùng coù boán hoûa tieãn ôû thaân chính, khi chaùy heát
seõ moài vaøo nhöõng teân löûa ôû trong buïng roàng vaø nhöõng teân löûa ñoù seõ ñöôïc baén voït ra
ñaèng mieäng. Hoûa long ñöôïc söû duïng trong nhöõng traän haûi chieán maø hai beân coøn caùch
xa, caùc bình thuoác noå neùm chöa tôùi, duøng ñeå ñoát taøu ñòch. Vì chöng hoûa tieãn baén ra
haøng loaït troâng nhö moät con roàng löûa bay treân maët nöôùc neân ñöôïc ñaët teân laø hoûa long.49
Coù theå cuõng loaïi voõ khí naøy ñöôïc caûi tieán ñoâi chuùt ñeå söû duïng treân boä neân ñöôïc ñaët teân
laø hoûa hoå ñeå töôïng tröng cho moät loaïi treân bôø, moät loaïi döôùi nöôùc nhöng thöïc chaát chæ
laø moät. Vaû laïi hoûa long, hoûa hoå chuû yeáu ñeàu duøng tre, nöùa laøm oáng chöùa thuoác maø tre
truùc laø moät loaïi thaûo moäc raát thoâng duïng ôû phöông nam neân vieäc quaân Taây Sôn söû duïng
caùc loaïi voõ khí naøy cuõng khoâng phaûi laø chuyeän laï. Coù theå noùi, nguyeân thuûy voõ khí ñoù do
ngöôøi Trung Hoa nghó ra nhöng laïi ñöôïc duøng nhö moät thöù voõ khí chieán löôïc cuûa quaân
Nam ñeå choáng laïi phöông Baéc. Coù leõ vì theá maø ngöôøi thôøi ñoù ñaõ truyeàn tuïng laø:

Hoå töï Taây Sôn xuaát

Long toøng Ñoâng Haûi lai
虎自西山出, 龍從東海來

(Hoûa hoå phaùt xuaát töø röøng nuùi phía Taây,

Hoûa long nguoàn goác töø bieån caû phía Ñoâng)50

Nhöõng loaïi voõ khí ñoù khoâng phaûi laø moät ñoäc quyeàn hay bí maät quaân söï maø beân kia
khoâng bieát hay khoâng cheá taïo ñöôïc. Coù ñieàu quaân Taây Sôn vaãn noåi tieáng laø phong phuù
veà thuoác noå vaø hoï cuõng mua ñöôïc nhöõng loaïi thuoác suùng cuûa ngöôøi AÂu Chaâu nhaïy hôn
vaø cuõng maïnh hôn cuûa quaân Thanh neân quaân Taây Sôn luoân luoân coù uy theá aùp ñaûo trong

48
Quaân Cô Xöù nguyeät trieäp bao, thuøng soá 2778, bao soá 163, ñaùnh soá 39025, lôøi khai cuûa boïn Nguyeãn
Huy Tuùc, ngaøy moàng 4 thaùng 6 Caøn Long naêm thöù 54 (1789) Trang Caùt Phaùt: sñd tr. 339
49
China Science and Technology Palace Preparatory Committee and the Ontario Science Centre, China,
7000 Years of Discovery (1982) tr. 11
50
hai caâu naøy oâng Leâ Nguyeãn Löu giaûi thích laø : Nguyeãn Hueä laø moät hoå töôùng töø aáp Taây Sôn ra Baéc, coøn
Nguyeãn Höõu Chænh nhö con roàng töø Thaêng Long vöôït bieån vaøo Nam (Vaên Khaéc Thôøi Taây Sôn ôû Hueá: Phuù
Xuaân Thuaän Hoùa thôøi Taây Sôn, Kyû Yeáu Hoäi Thaûo Khoa Hoïc, Hueá 12/2001)

31
nhöõng traän ñaùnh. Chieán ñaáu trong tö theá aùp ñaûo baèng löïc löôïng cuõng nhö veà vuõ khí voán
dó laø moät loái ñaùnh maø vua Quang Trung thöôøng söû duïng.

Rieâng veà hoûa caàu (fireball) chuùng ta thaáy mieâu taû töông töï nhö caùc loaïi bom ñaïn thôøi
nay nhöng thôøi kyø ñoù kyõ thuaät quaân söï theá giôùi chöa ñaït tôùi trình ñoä naøy neân tuy coù
nhieàu ñieåm töông ñoàng vôùi loaïi bình ñaát nung maø haûi phæ thöôøng duøng, chuùng toâi cuõng
ñaët moät caâu hoûi vaø cho raèng coù theå ngöôøi ta môùi ñaët ra ñeå traùm vaøo moät nghi vaán chöa
coù taøi lieäu cuï theå minh chöùng51. Hoûa caàu ñaõ ñöôïc haûi quaân (vaø caû giaëc cöôùp) duøng töø
laâu ñeå phaù vôõ taøu ñòch nhöng chæ ñöôïc duøng treân boä khi ngöôøi ta ñaõ cheá taïo ñöôïc nhöõng
loaïi thuoác suùng toát, beùn löûa nhanh vaø ít khoùi. Kyõ thuaät cheá taïo thuoác noå boäc phaùt ôû AÂu
Chaâu töø theá kyû 14, 15 ñaõ truyeàn sang Nam AÙ vaø ñöôïc saûn xuaát khaù nhieàu trong thôøi kyø
naøy.

Cöù nhö nhaän xeùt cuûa nhieàu ngöôøi AÂu coù maët treân ñaát nöôùc ta thôøi ñoù, trang bò cuûa quaân
Vieät Nam raát huøng haäu. Trong tình theá maø vieäc chieán ñaáu laø leõ sinh töû soáng coøn, nhaø
Taây Sôn cuõng nhö caùc ñoái thuû cuûa oâng ñeàu coá gaéng heát söùc baét lieân laïc vôùi thöông nhaân
vaø caùc nhaø truyeàn giaùo ngoõ haàu coù theå mua ñöôïc caùc loaïi vuõ khí môùi cuûa hoï maëc daàu

51
Moät taøi lieäu khaùc coù ghi laïi 10 ñieàu quaân leänh cuûa Toân Só Nghò trong ñoù ñieàu 5 vaø 6 nhö sau:
...
5. Ngöôøi An Nam coù moät loaïi voõ khí ñaëc bieät goïi laø hoûa tieãn. Hoï duøng moät loaïi suùng coù noøng daøi
chöøng hai taác röôõi. Hoï nhoài thuoác suùng chia thaønh ba phaàn, sau ñoù duøng caây thuït phaàn thöù nhaát
vaø phaàn thöù hai rieâng reõ xuoáng noøng suùng, ñoùng chaët moãi phaàn vaøi traêm laàn. Phaàn thuoác noå coøn
laïi nheùt vaøo ñaàu baèng saét cuûa moät muõi teân caém vaøo trong noøng suùng. Böôùc keá tieáp laø nheùt moät sôïi
tre khoâ vaøo trong hoäp suùng coù daây daãn löûa noái vaøo. Khi buøi nhuøi ñöôïc ñoát leân, muõi teân beùn löûa vaø
bay ra. Muïc tieâu cuûa chuùng laø ñoát chaùy quaàn aùo caùc ngöôi ñeå cho quaân ta (töùc quaân Thanh) phaûi
hoaûng sôï. Theá nhöng voõ khí ñoù khoâng bì vôùi voõ khí cuûa ta ñöôïc. Neáu ñoái phöông phoùng hoûa tieãn,
chæ caàn caàm trong tay maáy laù traàu khoâng ñeå daäp taét löûa coøn tay beân kia vung kieám leân, boïn chuùng
seõ phaûi boû chaïy.
6. Moät loaïi voõ khí ñaëc bieät khaùc cuûa ngöôøi An Nam laø hoûa caàu (fireball). Ñoù laø moät khoái kim khí
roãng ruoät nheùt ñaày thuoác suùng vaø mieång saét cuøng löu hoaøng, treân ñaàu coù ngoøi truyeàn ra. Lính
cuûa chuùng seõ ñoát ngoøi noå vaø neùm veà phía ta, neáu thaáy hoûa caàu thì chæ caàn neù traùnh laø khoâng vieäc
gì caû.

Thomas J. Barnes: Tay Son, Rebellion in 18th Century Vietnam (Xlibris Corporation 2000) tr. 133. Maëc
daàu taùc giaû coù ghi raèng taøi lieäu tham khaûo chuû yeáu caên cöù vaøo ba taùc phaåm Khôûi Nghóa Dieät Nguyeãn vaø
Choáng Xieâm (1993), Laät Ñoå Vua Leâ – Chuùa Trònh Ñaïi Phaù Maõn Thanh (1994) vaø Xaây Döïng Ñaát Nöôùc
(1995) cuûa Ty Vaên Hoùa Thoâng Tin tænh Bình Ñònh (theo Ghi Chuù cuûa taùc giaû ôû trang 202-203) nhöng
nhöõng ñieàu quaân leänh naøy laïi khoâng thaáy ghi cheùp trong caùc söû saùch khaùc vaø cuoán saùch cuûa Barnes laø
moät cuoán tieåu thuyeát lòch söû vôùi nhieàu daät söï khoâng chính xaùc neân chuùng toâi chæ cheùp laïi ñeå ñoäc giaû bieát
theâm. Moät ñieàu hôi voâ lyù laø loaïi maø goïi laø hoûa tieãn (fiery rocket) kia cheá taïo raát phöùc taïp. Neáu quaû
thuoác suùng nhoài vaøo noøng thì nhö vaäy moãi khaåu suùng (musket) chæ baén ñöôïc moät laàn maø thoâi vaø hieäu
quaû cuõng khoâng coù gì ñaëc bieät, e raèng baát tieän hôn loaïi teân löûa baén baèng cung. Vì tính chaát mô hoà vaø
thieáu chính xaùc cuûa taøi lieäu naøy, chuùng toâi khoâng coi ñaây laø moät chöùng côù lòch söû.

32
laém khi hoï khoâng muoán ñöùng haún veà moät phen naøo. Tuy nhieân vôùi nhöõng soá tieàn lôùn boû
ra vaø nhieàu hình thöùc cöôõng ñoaït khaùc, quaân Taây Sôn cuõng coù ñöôïc nhieàu loaïi voõ khí
toái taân nhaát thôøi ñoù, ñaùng keå laø moät soá löôïng lôùn caùc loaïi suùng ñieåu thöông, hoûa mai vaø
ñaïi baùc.52

Nhö chuùng ta ñaõ bieát, quaân Taây Sôn keá thöøa taát caû nhöõng kyõ thuaät cuûa xöù Ñaøng Trong,
bao goàm caû cheá taïo vaø söû duïng nhieàu loaïi suùng. Theo nhaän xeùt cuûa caùc giaùo só vaø
thöông nhaân AÂu Taây, trong suoát hai traêm naêm phaûi “giöõ mieáng” vôùi nhau, caû Ñaøng
Trong laãn Ñaøng Ngoaøi ñaàu heát söùc canh taân veà quaân söï. Chuùa Trònh ñaõ ñöôïc ñaët cho
caùi bieät danh laø “thuûy vöông” (lord of water) vì coù moät löïc löôïng haûi quaân khaù huøng haäu
trong khi Chuùa Nguyeãn ñöôïc goïi laø “hoûa vöông” (lord of fire) vì quaân ñoäi mieàn nam
ñöôïc trang bò khí giôùi ñaày ñuû vaø taân tieán hôn. Ñoù cuõng laø lyù do taïi sao Ñaøng Trong tuy
keùm theá hôn nhöng vaãn caàm cöï ñöôïc maø khoâng bò ñaùnh baïi.53

Ngoaøi suùng ñaïi baùc ñeå baén töø xa, caùc loaïi suùng ñieåu thöông vaø suùng tay cuõng ñöôïc söû
duïng roäng raõi. Vaøo theá kyû thöù 17, suùng ñieåu thöông (flintlock) laø loaïi suùng baét nguoàn töø
AÂu Chaâu ñaõ ñöôïc duøng khaép nôi keå caû Myõ Chaâu vaø AÙ Chaâu. Veà kyõ thuaät, ngöôøi Vieät ôû
Ñaøng Trong cuõng noåi tieáng laø thieän xaï vaø thuaàn thuïc trong vieäc söû duïng caùc loaïi suùng
tay cuõng nhö ñaïi phaùo.

Ngöôøi Ñaøng Trong hieän giôø ñaõ heát söùc chuyeân moân trong vieäc duøng suùng lôùn vaø
suùng nhoû vöôït xa caû AÂu Chaâu; vì döôøng nhö suoát ngaøy hoï chaúng laøm gì khaùc
ngoaøi vieäc taäp baén. Hoï gioûi ñeán noãi hoï coù theå duøng suùng lôùn baén truùng coøn hôn
ngöôøi ta baén baèng suùng nhoû. Suùng hoaû mai hoï baén cuõng taøi laém vì ngaøy naøo cuõng
ra ñoàng ñeå thöïc taäp.54

Moät trong nhöõng chi tieát raát quan troïng laø vì ñòa theá chaät heïp, gaäp gheành neân quaân ñoäi
cuûa ta thôøi ñoù raát ít duøng ñaïi phaùo55 nhöng laïi coù raát nhieàu suùng ñaïi baùc loaïi nhoû (small
cannon). Nhöõng khaåu ñaïi baùc ñoù coù theå mang treân löng vaø baén moät loaïi ñaïn naëng chöøng

52
Naêm 1792, caùc giaùo só ghi nhaän hai chieác taøu töø Macao vaø Manille sang baùn cho vua Quang Trung
100,000 caân (livres) löu huyønh (khoaûng 50 taán) ñeå cheá taïo thuoác suùng. Ñaëng Phöông Nghi, sñd. tr. 241-2
53
Cochin-China maintained its independence by its superior firepower (Donald F Lach & Edwin J. Van
Kley: Asia in the Making of Europe, vol III, book 3 – Southeast Asia, The University of Chicago Press
1993 tr. 1281)
54
Nicholas Tarling (ed.): The Cambridge History of Southeast Asia, taäp I, phaàn 2: töø 1500 ñeán 1800
(Cambridge: Cambridge University Press, 1999) tr. 47 (trích laïi cuûa C.R. Boxer trong Asian potentates
and European artillery in the 16th-18th centuries: a footnote to Gibson-Hill, JMBRAS, 38, 2 (1965) tr. 166
55
Vaøo thôøi ñoù ñeå giaûm thieåu nhöõng khoù khaên trong vieäc tieáp lieäu, ñeán cuoái theá kyû 16 nöôùc Phaùp chæ coøn
6 côõ ñaïi baùc, Taây Ban Nha coøn 12 côõ vaø ngöôøi Anh chæ coøn 16 côõ, lôùn nhaát naëng ñeán 4 taán, ñaïn naëng 74
pounds (khoaûng 33.5 kg), nhoû nhaát chæ naëng 300 pounds, baén ñaïn chæ coù 5 ounces maø thoâi. Suùng lôùn noøng
coù theå daøi ñeán 3.3 m.

33
hôn 100 gr (4 ounces). Moät ngöôøi lính “coõng” caùi noøng suùng (barrel), daøi chöøng 2 thöôùc,
trong khi moät ngöôøi lính khaùc mang caùi “giaù” laø moät khuùc goã troøn daøi cuõng chöøng caùi
noøng suùng. Khi taùc xaï, caùi giaù ñöôïc döïng leân baèng hai caùi caøng hay moät caùi chaïc cao
khoûi maët ñaát chöøng moät meùt, noøng suùng sau ñoù ñeå leân treân giaù trong moät caùi ngaøm saét.
Ngöôøi lính coù theå ñieàu chænh ñoä nhaém vaø kieåm soaùt baèng moät caùi baùng tì leân treân vai.56
Caùc loaïi suùng naøy raát tieän lôïi cho vieäc di chuyeån vaø phuïc kích quaân ñòch.

Quaân Taây Sôn cuõng ñöôïc huaán luyeän ñeå töï pha cheá laáy thuoác noå vaø ngöôøi AÂu chaâu ñaõ
kinh ngaïc vì hoï naïp ñaïn nhanh hôn baát cöù quoác gia naøo khaùc. Trong khi ngöôøi Anh phaûi
thöïc hieän ñeán 20 ñoäng taùc cho moãi laàn naïp ñaïn thì ngöôøi Vieät chæ caàn coù 4 ñoäng taùc.57

Suùng thôøi ñoù vaãn naïp tieàn nghóa laø naïp thuoác vaø ñaïn töø ñaèng tröôùc vaø thöôøng ñuùc baèng
ñoàng cho deã, ít bò nöùt vôõ. Ñaïi baùc thôøi ñoù ñuû côõ vaø daøi ngaén khaùc nhau tuøy theo moãi
nöôùc, moãi thôøi kyø. Muoán baén ñöôïc xa thì noøng phaûi daøi, vieäc ñôïi cho thuoác chaùy heát
cuõng laâu hôn. Thoaït tieân, nhöõng suùng tröôøng ñöôïc goïi döôùi caùc teân matchlock, arquebus
hay musket laø nhöõng suùng caù nhaân trang bò cho boä binh. Nhöõng suùng ñoù daøi vaø naëng neà
nhöng veà sau noøng suùng (barrel) ñaõ coù khöông tuyeán (grooves) ñeå khi vieân ñaïn baén ra
seõ xoay troøn vaø vì theá ñi ñöôïc xa hôn. Ñaïn laø ñaïn chì hình troøn, vöøa khít vôùi noøng suùng,
phaûi nhoài töø tröôùc baèng moâït caây thoâng noøng (ramrod) vaø moät caùi buùa goã (mallet). Khi
vieân ñaïn baén ra, ñaïn ñaïo seõ bay thaúng vaø khoâng bò leäch höôùng nhö ñaïn suùng tröôøng
thuôû tröôùc.

Suùng tröôøng daøi töø 1.5 ñeán 1.6 meùt, hôn chieàu cao trung bình cuûa ngöôøi Vieät Nam, coù
baùng vaø goã ñôõ noøng, ñöôïc trang trí baèng nhöõng hoa vaên kim loaïi. Duøng trong chieán
traän, vieân ñaïn coù theå ñuùc nhoû hôn moät chuùt cho töï ñoäng chaïy vaøo trong noøng suùng. Loaïi
suùng ñieåu thöông ñöôïc moài baèng ñaù löûa (flint) baèng moät caùi caàn moå hình nhö moû gaø
(pecking hen). Moû gaø ñöôïc keùo ngöôïc ra sau baèng tay cho maéc vaøo khôùp vaø seõ giöõ taïi
ñoù. Khi ngöôøi lính boùp coø, moû gaø seõ baät ra, moå vieân ñaù vaøo moät thanh saét cho xeït ra tia
löûa, ñoàng thôøi buoàng thuoác suùng seõ môû ra ñeå löûa beùn vaøo.

Suùng quaân lính thôøi Taây Sôn duøng chính laø loaïi ñieåu thöông naøy, coäng theâm vieäc söû
duïng roäng raõi caùc loaïi hoûa long, hoûa hoå, caùc loaïi bình chöùa mieång nhö moät loaïi bom sô
khai … ñaõ khieán cho hoï coù nhieàu öu theá veà söùc maïnh, vieäc huaán luyeän cuõng mau hôn,
hieäu naêng laïi cao hôn loái ñaùnh duøng caùc loaïi cung noû, göôm giaùo. Noùi chung laø caû hai
beân thôøi ñoù ñaõ duøng nhieàu loaïi vuõ khí duøng thuoác noå. Coù ñieàu vì thuoác suùng coøn sô
khai, nhaát laø thuoác suùng cuûa nhaø Thanh baét löûa keùm, nhieàu khoùi neân hoï thöôøng ñoát ñeå
laøm maøn khoùi che cho traän ñaùnh hôn laø duøng ñeå taùc xaï. Chính vì theá maø söû saùch ñaõ ghi
laø vua Quang Trung “aùo baøo ñen nhö möïc” vì aùm khoùi.

56
Nicholas Tarling: sñd tr. 47-8
57
Nicholas Tarling: sñd. tr. 48

34
Chuùng ta khoâng coù con soá cuï theå bao nhieâu binh só caùc loaïi vaø trang bò nhö theá naøo
nhöng so saùnh vôùi nhöõng löïc löôïng ñoái nghòch, trang bò cuûa quaân Taây Sôn chaéc haún
khoâng keùm hôn.58 Ngoaøi suùng tay vaø caùc loaïi khí giôùi coå ñieån ñaõ duøng töø laâu treân ñaát
Vieät, quaân Taây Sôn cuõng coøn taäp trung ñöôïc khaù nhieàu suùng oáng cuõ cuûa caû Ñaøng Ngoaøi
laãn Ñaøng Trong. Ñaïi baùc thì ñaõ ñöôïc ñuùc taïi Nam Haø töø laâu vaø ngoaøi baéc cuõng coù
phöôøng ñuùc.

DI HAØNH

Quan ñi voõng ôû Ñaøng Trong

John Crawfurd, Journal of an Embassy ... ñoái dieän tr. 282

Nhieàu huyeàn thoaïi ñaõ ñöôïc theâu deät vaø nhieàu giaû thieát ñöôïc duøng ñeå giaûi thích cho hôïp
lyù loái chuyeån quaân nhanh choùng vaø hieäu quaû cuûa Nguyeãn Hueä. Chính vì quaù suøng baùi
oâng, nhieàu nhaø nghieân cöùu ñaõ ñeà cao nhöõng chi tieát chæ ghi laïi trong tieåu thuyeát vaø
ngoaïi söû, söû duïng nhö moät nguoàn taøi lieäu cô baûn. Nhöõng chi tieát ñoù phaàn lôùn do truyeàn
khaåu, hoaëc coù theå do moät soá taùc giaû döïng leân, nhieàu choã hoaøn toaøn khaùc vôùi chính söû
nhaø Nguyeãn. Tuy nhieân vì töï aùi daân toäc, vì quan ñieåm chính trò, hay vì muoán coù nhöõng
con soá cuï theå neân nhieàu ngöôøi trong chuùng ta ñaõ hoaøn toaøn queân ñi tính thöïc teá cuûa söï
vieäc. Ngöôøi ta thöôøng nhaéc ñeán chieán thuaät ñieàu binh baèng caùch cho hai ngöôøi voõng
moät ngöôøi ñi suoát ngaøy ñeâm ñeå tieát kieäm thôøi gian59 hoaëc gaàn ñaây coù taùc giaû laïi khaúng

58
Theo Ñaïi Nam Thöïc Luïc, baûn thaân chuùa Nguyeãn AÙnh cuõng laø moät xaï thuû gioûi vaø ñaõ ñaët mua ôû Boà
Ñaøo Nha moät vaïn suùng ñieåu thöông, 2000 coã suùng gang moãi coã naëng 100 caân, 2000 vieân ñaïn noå ñöôøng
kính 10 taác vaøo naêm 1791, moät naêm tröôùc khi Nguyeãn Hueä maát. Chi tieát ñoù ñuû bieát vaøo giai ñoaïn naøy,
löïc löôïng hai beân ñeàu phaûi döïa vaøo suùng oáng cuûa Taây Phöông ñeå chieán ñaáu vaø vôùi nhöõng trang bò môùi,
chieán thuaät, chieán löôïc thuûy cuõng nhö treân boä ñaõ thay ñoåi nhieàu cho phuø hôïp vôùi tình theá.

59
Ñeå laøm nhö binh maõ töø treân trôøi sa xuoáng, vua Quang Trung muoán cho cöïc kyø thaàn toác neân trong luùc
haønh binh, ngaøi ra leänh naøy cho ñaùm quaân Baéc phaït: cöù ba ngöôøi moät toáp, luaân phieân voõng cho nhau, suoát

35
ñònh ñoù laø chieác thuyeàn nan ñaëc bieät cuûa vuøng Hueá maø nhöõng ngöôøi baùn rong treân soâng
Höông hay duøng60. Nhöõng luaän cöù ñoù xem ra khoâng ñuû thuyeát phuïc vì vieäc di chuyeån
moät ñoaøn quaân haøng vaïn ngöôøi trong moät thôøi gian heát söùc ngaén nguûi (4 ngaøy töø Hueá ra
Ngheä An theo daõ söû) laø moät chuyeän khoâng theå thöïc hieän ngay caû vôùi phöông tieän cuûa
thôøi ñaïi ngaøy nay61. Vaøo thôøi kyø ñoù ñöôøng töø Phuù Xuaân ra Baéc chöa coù ñöôøng lôùn, chæ
laø ñöôøng moøn doïc theo trieàn nuùi neân chæ coù theå ñi thaät goïn nheï, muoán di chuyeån vôùi ñoà
ñaïc, quaân löông, khí giôùi phaûi ñi baèng thuyeàn.

Trong khi quaân Thanh sang nöôùc ta ñöôïc mieâu taû nhö “moät ñoaøn quaân vöøa yeáu vöøa quaù
meâ tín dò ñoan ... lính Trung Hoa mang theo caû ñieáu huùt, baùt ñóa vaø caùc haønh trang phuï
khaùc, ñeo luûng laúng ôû thaét löng hoï. Hoï vöøa laø lính vöøa laø laùi buoân boài beáp ...”62 thì quaân
Nam Haø “troâng gioáng nhö moät toaùn beänh nhaân oám yeáu hôn laø moät ñoaøn chieán binh”63
maø hoï ghi nhaän laø “nhöõng keû man rôï töø cao nguyeân mieàn Nam”64, phuø hôïp vôùi nhaän ñònh
cuûa John Keegan laø “chieán tranh naøo cuõng caàn di chuyeån nhöng ñoái vôùi nhöõng daân toäc
ñònh cö thì chæ ñi moät ñoaïn ngaén cuõng gaëp nhieàu khoù khaên”.65

Theo nhöõng ñieàu ngöôøi ta muïc kích, quaân Taây Sôn coù voi, ngöïa, voõng, caùc loaïi xe keùo
... nhöng chuû yeáu vaãn laø ñi boä vaø haàu heát caùc phöông tieän khaùc chæ daønh cho caáp chæ
huy hay chuyeân chôû vuõ khí, löông thöïc. Vieäc di chuyeån vì theá raát nhoïc nhaèn vaø hao
binh toån töôùng laø ñieàu khoâng theå traùnh khoûi. Khi tình hình khoù khaên, binh lính ñaøo nguõ
cuõng laø moät vaán ñeà nghieâm troïng.

doïc ñöôøng anh lính naøo cuõng phaûi voõng ngöôøi vaø ñöôïc ngöôøi voõng. Nhö theá heát löôït anh naøy phaûi ñi, laïi
ñeán löôït anh khaùc ñöôïc nghæ. Nghæ, ñi, ñi, nghæ, cöù voõng laãn maõi cho ra ñeán choã ñaát muïc ñích. Vì theá, vöøa
traåy ñöôïc nhanh, vöøa khoûi kieät quaân löïc. Quaân lính ñi tröôùc, vaøi traêm voi traän ñi sau. (Theo Leâ trieàu daõ
söû, quyeån döôùi, Hoa Baèng: Quang Trung Nguyeãn Hueä, anh huøng daân toäc tr. 181)
60
Hoà Vaên Chaâm: Vuøng Hueá trong loøng lòch söû Ñaïi Vieät (Taïp Chí Truyeàn Thoâng, Canada thaùng 5-2003 tr.
22-23)
61
Ngay caû nhöõng dòch traïm söû duïng khoaùi maõ ñeå chuyeån tin cuõng khoâng theo kòp toác ñoä ñoù. Töø Haø Noäi
vaøo ñeán Hueá döôùi thôøi Nguyeãn ñi ngöïa khoâng döøng chaân maát naêm ngaøy vaø luaät cho pheùp moät thôøi haïn
xeâ xích theâm 2 ngaøy nöõa, toång coäng 7 ngaøy (lieân tieáp hoaùn chuyeån ngöôøi vaø ngöïa). Ñoù laø sau khi boä Binh
ñaõ thieát laäp 36 dòch traïm doïc töø Hueá ra Haø Noäi vaø ñöôøng saù ñaõ tu boå laïi. Alexander B. Woodside: A
Comparative Study of Vietnamese and Chinese government in the first half of the nineteenth century
(Harvard University Press, Mass. 1971) tr. 81. Di chuyeån moät ñoaøn quaân haøng vaïn ngöôøi khoâng theå naøo
ñi nhanh baèng toác ñoäc cuûa dòch maõ ñöôïc, chöa keå nhöõng phoái trí veà tieáp lieäu, löông thöïc … ñi keøm vôùi vieäc
chuyeån quaân.
62
Ñaëng Phöông Nghi, “Trieàu ñaïi vua Quang Trung döôùi maét caùc nhaø truyeàn giaùo Taây Phöông” Moät
Nhoùm Hoïc Giaû, Moät Vaøi Söû Lieäu veà Baéc Bình Vöông Nguyeãn Hueä (Cali: Ñaïi Nam, 1992) tr. 233
63
Ñaëng Phöông Nghi, sñd. tr. 234
64
Ñaëng Phöông Nghi, sñd. tr. 233
65
“All war require movement, but for settled peoples even short-range moves impose difficulties” John
Keegan, A History Of Warfare (New York: Alfred A. Knopf, 1994) tr. 164

36
 ... OÂng tieán nhö vuõ baõo ra Baéc (töø Thanh Hoaù ra Ninh Bình) chæ maát coù moät ngaøy,
khoâng quaûn ñöôøng xa khoù nhoïc ñaõ gieát cheát nhieàu ngöïa voi cuûa oâng, trong khi
ngöôøi khaùc phaûi maát ba boán ngaøy ...66

Toác ñoä di haønh luoân luoân coù lieân heä maät thieát vôùi phöông tieän vaø ñòa theá. Trong lòch söû,
nhöõng ñaïo quaân coù theå di chuyeån nhanh thöôøng laø nhöõng daân toäc vuøng thaûo nguyeân
baèng phaúng duøng chieán xa hay ngöïa cöôõi. Ñieàu duy nhaát maø quaân Taây Sôn coù theå ñi
nhanh ñöôïc laø trang bò goïn nheï, noùi khaùc ñi sinh hoaït coøn raát sô khai neân khoâng bò leä
thuoäc vaøo taøi saûn vaät chaát phaûi mang theo. Vaøo thôøi kyø ñoù, ñôn vò caên baûn laø laøng xaõ
cuûa nöôùc ta coù daân soá trung bình chæ khoaûng vaøi traêm ñeán moät ngaøn, vieäc di chuyeån
haøng vaïn ngöôøi (töông ñöông vôùi vaøi chuïc xaõ) ñi moät khoaûng caùch vaøi traêm caây soá chaéc
chaén seõ coù aûnh höôûng lôùn ñeán nhöõng ñòa phöông ngang qua. Nhöõng ñoaøn quaân ñoù thoâng
thöôøng cuõng keùo theo moät caùi ñuoâi daøi bao goàm xe coä, löøa ngöïa, gia suùc, vaät duïng caù
nhaân ... vaø caû ñaøn baø, treû con, oâng giaø, baø caû ... Ñaây laø tình traïng chung cuûa moïi quoác
gia, moïi quaân ñoäi chöù khoâng rieâng gì quaân Taây Sôn, nhaát laø trong ñoù raát ñoâng nhöõng
binh só ngöôøi Thöôïng coù thoùi quen ñi chung vôùi nhau thaønh töøng baày.

Ñieàu kieän soáng thaáp keùm vaø kyû luaät taøn nhaãn laø nhöõng yeáu toá cô baûn, chöa keå tieáng
noùi, phong tuïc xa laï vôùi ñòa phöông hoï ñi ngang qua neân phaûi giôùi haïn toái ña vieäc tieáp
xuùc. Vì tình traïng thieáu moät heä thoáng tieáp lieäu hay chôï buùa ñeå trao ñoåi vaät duïng, tình
traïng cöôùp ñoaït thöïc phaåm, heo boø ... cuûa daân chuùng thöôøng khoâng traùnh khoûi. Ñeå traùnh
tình traïng binh lính ñaøo nguõ, caùc töôùng laõnh thöôøng phaûi chaáp nhaän moät soá teä ñoan
khieán quaàn chuùng coi hoï nhö “keû cöôùp”.

Chuùng ta cuõng khoâng laáy laøm laï khi nhieàu giaùo só vaø thöông nhaân Taây phöông cho bieát
hoï chöùng kieán caûnh aên thòt ngöôøi taïi moät vaøi ñòa ñieåm trong thôøi gian ñoùi keùm ôû Ñaøng
Trong vaø caû caûnh quaân Taây Sôn chia nhau aên gan, aên tim moät soá toäi nhaân sau khi bò
haønh hình ôû Baéc Haø. Moät ñieàu chaéc chaén, Nguyeãn Hueä luoân luoân tieán quaân raát nhanh
khoâng phaûi do kyõ thuaät gì khaùc thöôøng maø do quyeát taâm vaø kyû luaät theùp, moät hình thöùc
baïo löïc khieán ngöôøi ta kinh hoaøng. Kyû luaät ñoù cuõng laø moät trong nhöõng yeáu toá ñeå cho
theå duy trì moät ñoäi quaân luoân luoân saün saøng chieán ñaáu.

TIEÁP VAÄN

Veà tình hình taïi Ñaøng Trong theá kyû thöù 18 chuùng ta thaáy raát ít khaû naêng xaây döïng
nhöõng doanh traïi lôùn truù ñoùng haøng vaïn quaân ñeå söû duïng khi caàn thieát. Nhu caàu chieán
tranh vaø cô caáu ñôn sô cuûa thôøi ñoù khieán chuùng ta phaûi nghó ñeán moät phöông thöùc ñoàn
truù raát thoâng duïng laø moãi ngöôøi lính ñeàu ôû vôùi gia ñình vaø ra trình dieän khi goïi ñeán coøn
khi ra khoûi ñòa phöông thì chia ra töøng tieåu toå ôû laãn vôùi daân. Löông thöïc vì theá cuõng thaát

66
Ñaëng Phöông Nghi, sñd. tr. 206

37
thöôøng vaø chuû yeáu döïa vaøo soá gaïo thoùc cöôùp ñöôïc cuûa ñòch hay mua taïi ñòa phöông ñi
ngang qua. Nhöõng phöông thöùc ñoù ñeàu raát baáp beânh nhaát laø vaøo nhöõng naêm ñoùi keùm.

Theo tính toaùn cuûa caùc chuyeân gia veà haäu caàn, ngoaøi löông thöïc, binh lính coøn nhieàu
nhu caàu khaùc nhö y phuïc, vuõ khí, vaät duïng haøng ngaøy, cuûi löûa ... chæ coù theå kieám ñöôïc
taïi nhöõng thò traán coù ñoâng daân cö. Neáu khoâng coù quaàn chuùng – trong tröôøng hôïp phaûi di
chuyeån trong röøng saâu hay hoang ñòa – moät ngöôøi chæ ñuû söùc mang theo thöïc phaåm caên
baûn trong voøng 5 ñeán 10 ngaøy, neáu ñi xa hôn thì baét buoäc phaûi coù nhöõng traïm tieáp lieäu
(magazines) hay (ñoâi khi) phaûi cöû ngöôøi ñi tröôùc ñeå kieám löông hoaëc gaày döïng chôï buùa
ngoõ haàu caùc caùnh quaân ñi sau coù choã mua baùn ñoà duøng caàn thieát. Phöông thöùc tieáp lieäu
vaø sinh hoaït cuûa quaân Taây Sôn theo caùc giaùo só mieâu taû thì thöôøng chia nhau ra ñoùng taïi
caùc ñeàn chuøa, mieáu maïo, nhaø thôø ... neân khoâng traùnh ñöôïc vieäc binh só laøm hö haïi caùc
cô sôû naøy maø nhieàu ngöôøi ta thaùn maëc duø ñöùng veà maët quaân söï thì ñaây laø caùch sinh hoaït
töï tuùc ñôn giaûn vaø höõu hieäu hôn caû. Cuõng nhö baát cöù moät binh ñoäi naøo, khi ruùt lui, quaân
Taây Sôn thöôøng cöôùp phaù caùc laøng maïc hoï ñi ngang maëc duø Nguyeãn Hueä noåi tieáng laø
khaét khe vôùi nhöõng thaønh phaàn voâ kyû luaät.

Ñeå coù vaät lieäu ñuùc suùng hay reøn vuõ khí, nhieàu töôïng thôø, chuoâng ñoàng vaø duïng cuï canh
noâng ñaõ bò tröng duïng nhöng khoâng phaûi vì lyù do toân giaùo nhö ngöôøi ta keát aùn maø vì nhu
caàu chieán tranh.

Döôøng nhö caùc söû gia Vieät Nam chöa quan taâm ñuùng möùc veà vaán ñeà löông thöïc vaø
trang bò cuûa quaân Taây Sôn maëc duø cuõng coù ngöôøi ñöa ra moät giaû thuyeát veà löông khoâ
cuûa binh só thôøi ñoù laø moùn baùnh traùng, moãi khi aên chæ caàn nhuùng nöôùc laø coù theå qua böõa.
Ngoaøi löông thöïc, chuùng ta cuõng khoâng theå boû qua suùng oáng, ñaïn döôïc ... voán dó raát
naëng neà, khoâng deã daøng di chuyeån treân ñöôøng ñaát ngoaèn ngoeøo, laày loäi vaøo muøa ñoâng
vaø thöôøng ñoøi hoûi moät soá daân coâng ñoâng ñaûo ñeå phuïc dòch. Ngoaøi suùng thaàn coâng loaïi
nhoû ñöôïc chôû treân löng voi, Nguyeãn Hueä khoâng ñem theo caùc loaïi suùng lôùn vaø ñaõ coâng
thaønh baèng bieän phaùp sô ñaúng nhaát laø duøng söùc ngöôøi vaø caùc cuoän rôm ñeå xoâng vaøo,
sau ñoù ñaùnh hoaû coâng.

Taøi lieäu veà nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán haäu caàn khaùc nhö chöõa beänh, taûn thöông hay
caùc chính saùch quaûn trò nhaân söï khaùc (löông boång, töû tuaát, khen thöôûng, töôûng leä ...) thì
hoaøn toaøn khoâng ai ghi laïi. Vôùi hình thöùc toå chöùc coøn sô khai, nhöõng vaán ñeà ñoù chaéc
chöa ñöôïc qui ñònh roõ raøng maø chæ giaûi quyeát döïa theo tình hình vaø khaû naêng thöïc teá
hay taïi choã.

38
 Quaân Xieâm di haønh cuoái theá kyû 19
(coù caû moät soá phuï nöõ gaùnh suùng oáng)
Heath, Ian. Armies of the Nineteenth Century: Asia (Burma and Indo-China) tr. 147
Treân thöïc teá, quaân ñoäi cuûa Nguyeãn Hueä khoâng phaûi laø moät taäp theå thuaàn nhaát maø tuyeån
moä töø nhieàu khu vöïc khaùc nhau, goàm nhieàu thaønh phaàn, nhieàu daân toäc, coù taäp quaùn vaø
sinh hoaït ña daïng. Quaân ñoäi ñoù khoâng theo toå chöùc chính qui neân phaàn lôùn khoâng coù
löông boång, phaûi töï tuùc nhieàu maët vaø coù gì aên ñoù chöù khoâng coù tieâu chuaån haøng thaùng,
haøng ngaøy. Rieâng taïi mieàn Baéc trong nhöõng naêm ñoù, soá ngöôøi bò baét vaøo lính raát ñoâng,
gaàn nhö phe naøo cuõng muoán veùt cho ñeán ngöôøi cuoái cuøng. Vieäc aên uoáng vì theá khoâng
theo tieâu chuaån nhaát ñònh maø tuyø theo tình hình, theo thoùi quen cuûa töøng nhoùm, khoâng
hieám nhöõng thaønh phaàn coù loái soáng coøn raát daõ man ñöôïc ngöôøi nöôùc ngoaøi ghi laïi.
Maëc duø khoâng coù taøi lieäu naøo ñeà caäp moät caùch roõ reät nhöng xuyeân qua taäp quaùn chung
cuûa quaân Taây Sôn trong nhöõng cuoäc haønh quaân tröôùc ôû Gia Ñònh, sinh hoaït bình thöôøng
haøng ngaøy vaø nhöõng töôøng thuaät giaûn löôïc töø nhieàu nguoàn, chuùng ta coù theå tin raèng
khoâng phaûi chæ ôû nöôùc ta maø haàu nhö treân toaøn theá giôùi, vaøo thôøi kyø ñoù soá binh ñoäi ñaït
tôùi toå chöùc chu ñaùo ñeå binh só coù theå coi ñi lính nhö moät ngheà vaø sinh hoaït hoaøn toaøn coù
theå troâng vaøo löông boång raát hieám neân caáp chæ huy vaãn phaàn naøo dung tuùng cho vieäc
cöôùp boùc, chieâám ñoaït ñeå möu sinh cuõng coù maø ñeå thuû lôïi cuõng coù.
Chæ nhöõng khi ñoùng quaân vaø phaûi oån ñònh traät töï thì kyû luaät theùp môùi ñöôïc aùp duïng coøn
khi di chuyeån, vieäc kieåm soaùt ñaõ khoù maø raát coù theå chính caáp chæ huy cuõng chuû ñoäng
trong vieäc thu ñoaït taøi vaät. Chuùng ta chæ coù theå ñoaùn chöøng Nguyeãn Hueä vaø töôùng laõnh
cao caáp chieám ñoaït kho taøng vaø “toáng tieàn” ngöôøi giaøu laø vì nhu caàu xaây döïng quaân ñoäi
trong khi caùc caáp döôùi do ñoäng löïc tham lôïi nhieàu hôn.
Theo thö cuûa giaùo só Le Roy ôû Nam Ñònh vieát cho oâng Blandin ôû Paris ngaøy 11 thaùng 7
naêm 1786 thì:

... Nhöõng ngöôøi Nam Haø naøy ñaõ aùp duïng söï xöû aùn khaéc nghieät, môùi thaáy toá caùo chaúng
caàn ñôïi xeùt xöû loâi thoâi, hoï ñaõ cheùm ñaàu nhöõng boïn troäm cöôùp hay taát caû nhöõng keû naøo bò
ngöôøi ta toá caùo laø troäm cöôùp Ngöôøi ta raát laáy laøm thích söï xöû phaït nhö vaäy vaø söï lieâm

39
khieát cuûa quaân Taây Sôn. Vì hoï khoâng cöôùp boùc ai, hoï chæ bieát chaët ñaàu maø thoâi. Ñieàu ñoù
ñaõ khieán cho yeân laønh ôû moät vaøi nôi trong moät thôøi gian.67

Chính vì tình hình nhö theá, chuùng ta khoâng theå khoâng tham chieáu nhöõng sinh hoaït tieâu
bieåu cuûa Ñaøng Trong vaø caùc nöôùc chung quanh vaøo thôøi kyø ñoù ñeå coù theå hình dung
ñöôïc ñoaøn quaân ñoù nhö theá naøo, thay theá nhöõng döõ kieän lòch söû vieát quaù sô saøi hoaëc do
töôûng töôïng khoâng chính xaùc.

Maëc duø nhöõng noã löïc cuûa moïi phía ñeå baét lính, thu löông nhöng thôøi naøo cuõng coù nhöõng
giôùi haïn nhaát ñònh coù tính qui luaät khoâng theå vöôït qua. Ñoù laø nhöõng nguyeân taéc chaët
cheõ cuûa ngaønh haäu caàn (logistics) ñaõ ñöôïc Jomini ñònh nghóa laø “ngheä thuaät thöïc duïng
cuûa vieäc chuyeån quaân” (the practical art of moving armies) trong ñoù bao goàm caû “cung
öùng nhöõng ñoäi nguõ tieáp lieäu lieân tuïc” (providing for the successive arrival of convoys of
supplies) vaø “thieát laäp, toå chöùc ñöôøng tieáp lieäu” (establishing and organizing ... lines of
supplies)68. Moät caùch toång quaùt, vaán ñeà tieáp vaän laø laøm sao moät maët di chuyeån ñöôïc
binh ñoäi, maët khaùc cung caáp ñuû cho hoï nhöõng ñieàu kieän vaät chaát ñeå saün saøng chieán ñaáu.

Khoâng phaûi chæ söû gia Vieät Nam, haàu heát nhöõng nhaø nghieân cöùu theá giôùi cuõng ít ai
nghieân cöùu vaán ñeà tieáp vaän moät caùch töôøng taän vaø thöôøng ñôn giaûn hoaù vieäc di haønh.
Nhieàu söû gia coøn coi vieäc di chuyeån moät ñoaøn quaân quaù giaûn dò ñeán möùc khoâng ñeám
xæa gì ñeán nhöõng ñieàu kieän thöïc teá töôûng chöøng nhö “moät ñoaøn quaân coù theå di chuyeån ñi
baát cöù phöông höôùng naøo, baèng baát cöù toác ñoä naøo, baát cöù khoaûng caùch naøo moät khi caáp
chæ huy ñaõ quyeát ñònh” 69. Con ngöôøi cuõng nhö con vaät trong moät ñoaøn quaân ñeàu caàn
löông thöïc, quaân trang, khí giôùi ... vaø nhöõng ñieàu kieän toái thieåu veà sinh hoaït, nghæ ngôi
khi di haønh maëc duø trong nhieàu tröôøng hôïp con ngöôøi bò baét buoäc “aùp giaûi” ñi moät caùch
mieãn cöôõng nhöng tinh thaàn chieán ñaáu ñöông nhieân raát thaáp.

Vieäc di chuyeån vaø tieáp lieäu ñoù tuyø thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá keå caû kyõ thuaät, toå chöùc vaø
nhieàu yeáu toá phuï vaø chính nhöõng thöïc teá ñoù quyeát ñònh söùc maïnh cuûa ñôn vò chöù ít khi
vì tinh thaàn yeâu nöôùc noàng naøn, hi sinh vì ñaïi nghóa hay loøng caêm thuø saâu saéc ... nhö
ngöôøi ta thöôøng nhaán maïnh.

67
Nguyeãn Nhaõ: Nguyeãn Hueä moät thieân taøi quaân söï sñd. tr. 91
68
Martin Van Creveld, Supplying War: Logistics from Wallenstein to Patton (Cambridge: Cambridge
University Press, 1992) tr. 1
69
It may be that this requires, not any great strategic genius but only plain hard work and cold
calculation. While absolutely basic, this kind of calculation does not appeal to the imagination, which
may be one reason why it is so often ignored by military historians. The result is that, on the pages of
military history books, armies frequently seem capable of moving in any direction at almost any speed and
to almost any distance once their commanders have made up their minds to do so. Martin Van Creveld,
sñd. tr. 1-2

40
TRUYEÀN TIN

Quaân Taây Sôn voán dó khoâng phaûi chæ goàm moät chuûng toäc thuaàn nhaát neân vieäc truyeàn
tin caàn giaûn dò vaø deã daøng. Trong quaù trình cuûa hoï, ngöôøi ta thaáy hoï hay duøng tieáng
keâu ñeå truyeàn hieäu leänh cho nhau neân ñaõ ñöôïc goïi laø “binh OÙ”.

Moät ñaëc ñieåm khaùc coù theå do aûnh höôûng cuûa daân vuøng thöôïng du laø hoï cuõng hay duøng
chieâng troáng ñeå thuùc quaân, thu quaân. Khi ra Baéc, ñeå khoûi laãn loän vieäc khi vui chôi vôùi
hieäu leänh cuûa chieán traän, hoï ñaõ caám daân chuùng khoâng ñöôïc ñaùnh troáng.

... töø ngaøy 17 (thaùng 12 naêm 1788), caùc laøng maïc ñaùnh troáng ñeå ñaùnh daáu söï vui
möøng cuûa hoï vì troáng tuy laø moät nhaïc khí ñöôïc daân Baéc Kyø raát öa chuoäng ñaõ bò
caám ñaùnh vaø ngöng söû duïng töø ngaøy quaân Taây Sôn laøm chuùa teå xöù naøy ...70

Quaân Thanh treân ñöôøng tieán xuoáng Thaêng Long cuõng ñuïng ñoä vôùi quaân Taây Sôn taïi
ranh giôùi Tam Dò, Truï Höõu. Quaân Nam duøng ba loaïi côø, ñoû, traéng, ñen chia thaønh ba
ñoäi ñaùnh troáng taán coâng. Ngoaøi ra, chieác khaên ñoû thöôøng duøng ñeå bòt ñaàu cuûa caáp chæ
huy cuõng coù khi ñöôïc söû duïng nhö moät loaïi kyø hieäu71. Nhöõng ñoäi quaân chính qui cuûa hoï
cuõng coù saéc phuïc. Vieäc duøng caùc maøu côø khaùc nhau coù leõ do aûnh höôûng cuûa ngöôøi
Chaêm. Ñeán ñôøi Nguyeãn, khi thaáy quaân ñoäi coù quaù nhieàu côø quaït phöùc taïp neân vua
Minh Maïng phaûi ra leänh cho giaûm bôùt.

70
Ñaëng Phöông Nghi, sñd. tr. 199
71
Theo cuï Hoaøng Xuaân Haõn, “quaân Taây Sôn caàm côø ñoû coù thaùp loâng gaø nhuoäm ñoû, goïi laø côø hoàng mao”
(Hoaøng Xuaân Haõn: “Phe ñaûng choáng Taây Sôn ôû Baéc”, sñd. chuù thích 12, tr. 1258)

41
 RUÙT LUI ÑEÅ BAÛO TOAØN

Nhö chuùng ta ñaõ thaáy, sau khi thaáy daân chuùng mieàn Baéc chöa uûng hoä mình moät caùch
trieät ñeå, giôùi quan laïi cuõng khoâng höôûng öùng söï vaän ñoäng cuûa nhoùm Ngoâ Thì Nhaäm toân
mình leân laøm vua, Nguyeãn Hueä haäm höïc ruùt quaân veà Nam ñeå moät soá tì töôùng traán thuû
Baéc Haø. Cuõng nhö saùch löôïc chung maø nhaø Taây Sôn aùp duïng taïi nhöõng khu vöïc chöa
hoaøn toaøn thuaàn hoaù, mieàn Baéc trôû thaønh moät nôi maø daân chuùng coù hai heä thoáng cai trò,
quan laïi cuõ cuûa nhaø Leâ ñoùng nhieäm vuï haønh chaùnh döôùi quyeàn cuûa moät quoác tröôûng buø
nhìn Leâ Duy Caån, coøn heä thoáng quaân söï do Ngoâ Vaên Sôû chæ huy giöõ nhieäm vuï baûo hoä
trò an thuoäc quyeàn Nguyeãn Hueä taïi Phuù Xuaân.

Hai heä thoáng ñoù nöông töïa vaøo nhau moät caùch hôøi hôït neân khi coù bieán, quaân Taây Sôn
laäp töùc ruùt ñi ñeå laïi mieàn Baéc cho quan laïi nhaø Leâ töï sinh töï dieät. Khi quaân Thanh keùo
ñeán, trieàu ñình Leâ Duy Caån laäp töùc ra haøng khieán quan laïi nhaø Leâ ñaønh cam chòu söï
tröøng phaït, baùo thuø khi Leâ Duy Kyø trôû veà. Chuùng ta khoâng bieát soá quan laïi ñoù nhöõng ai
chaïy ñöôïc theo quaân Taây Sôn vì tình hình theo chính söû thì döôøng nhö tuyeät ñaïi ña soá
vaãn coøn ôû Thaêng Long.72

DNCBLT cheùp nhö sau:

... Toân Só Nghò töø khöôùc. Ngoâ Vaên Sôû beøn hoäi caùc töôùng thöông nghò ñaùnh hay giöõ. Ngoâ
Nhaäm ñeà nghò ruùt lui giöõ nuùi Tam Ñieäp cho thuyû quaân vaø luïc quaân thoâng nhau chieám cöù
choã hieåm yeáu maø coá thuû, sai ngöôøi gaáp ñöa thô caùo nguy caáp.

Ngoâ Vaên Sôû beøn maät truyeàn caùc traán Kinh Baéc, Thaùi Nguyeân, Laïng Sôn leân (ñaùnh) tieáng noùi
(phao raèng) hoäi quaân xaây luyõ ñaát ôû soâng Nguyeät Ñöùc roài ngaàm thu quaân maø lui veà. Ngoâ Vaên Sôû
ñöa thoâng tö cho caùc quan traán thuû Haûi Döông, Sôn Taây noäi ngaøy phaûi hoäi quaân ôû Baéc Thaønh,
cho traán thuû Sôn Nam phaûi chænh bò thuyeàn taøu chôø thuyû quaân ñeán thì cuøng tieán phaùt.

... Ngoâ Vaên Sôû ... ra leänh cho caùc ñaïo quaân chænh teà ñoäi nguõ maø ñi ñeán nuùi Tam Ñieäp (Taèng?),
chia ñoàn ñoùng quaân coá thuû, gaáp sai Nguyeãn Vaên Tuyeát, moät teân nöõa laø Ñinh Coâng Tuyeát, voäi
chaïy veà baùo nguy caáp.

士毅卻之。楚乃會諸將商議戰守，吳壬議退保三疊山，水陸相通，據險以守遣人馳書告急。

楚乃密傳京北太諒諸鎮聲言會築月德江土壘而潛收軍以歸。移咨海陽山西諸鎮守刻日會北城，山南
鎮整飭船艚候水軍至並發。
...楚令諸軍肅隊而行至三層(疊)山分屯固守，急使阮文雪一作丁公雪馳回告急。73

72
xem theâm “Theá Traän cuûa Quaân Thanh” cuûa Nguyeãn Duy Chính.
73
Taï Quang Phaùt (dòch), Nhaø Taây Sôn (Ñaïi Nam chính bieân lieät truyeän – Nguî Taây lieät truyeän) (Saigon:
Phuû Quoác Vuï Khanh ñaëc traùch vaên hoaù, 1970) tr. 126-8

42
Só Nghò khöôùc chi. Sôû naõi hoäi chö töôùng thöông nghò chieán thuû, Ngoâ Nhaâm (Nhaäm) nghò
thoaùi baûo Tam Ñieäp sôn, thuyû luïc töông thoâng, cöù hieåm dó thuû khieån nhaân trì thö caùo
caáp.

Sôû naõi maät truyeàn Kinh Baéc, Thaùi (Nguyeân), Laïng (Sôn) chö traán thuû thanh ngoân truùc Nguyeät
Ñöùc giang thoå luyõ nhi tieàm thu quaân dó qui. Di tö Haûi Döông, Sôn Taây chö traán thuû khaéc nhaät
hoäi Baéc Thaønh, Sôn Nam traán chænh söùc thuyeàn taøo haàu thuyû quaân chí tònh phaùt.

... Sôû leänh chö quaân tuùc ñoäi nhi haønh chí Tam Taèng (Ñieäp) sôn phaân ñoàn coá thuû, caáp söû Nguyeãn
Vaên Tuyeát, nhaát taùc Ñinh Coâng Tuyeát, trì hoài caùo caáp.

Trong tình hình ñoù, neáu nhö tröôùc ñoù Nguyeãn Hueä khoâng tieân lieäu nhöõng bieán chuyeån
coù theå xaûy ra ñeå tính toaùn moät ñöôøng ruùt lui thì vieäc taäp trung quaân veà moät vò trí coå
ngoãng nhö Tam Ñieäp cuõng do töôùng laõnh Taây Sôn suy nghó veà theá yeáu, theá maïnh cuûa ta
vaø ñòch roài töï quyeát chöù khoâng phaûi do möu só Baéc Haø hieán keá.74 Vieäc quaân Taây Sôn ruùt
lui raát bí maät vaø eâm thaém vaø ngay caû moät soá quaân ñòa phöông traán ñoùng ôû nôi heûo laùnh
cuõng bò boû rôi, khoâng theo kòp neân vieäc ñem theo moät soá quan laïi nhaø Leâ caàn phaûi xeùt
laïi. Chuùng ta cuõng coù theå ngôø raèng vieäc ñöa ra chi tieát chuû tröông ruùt lui laø cuûa Ngoâ Thì
Nhaäm chæ coù theå ñöôïc bòa ñaët ñeå haï uy tín töôùng laõnh Taây Sôn, mieâu taû nhö thaønh phaàn
höõu duõng voâ möu, hoaøn toaøn khoâng coù chieán thuaät chieán löôïc gì75. Cuõng trong ñoaïn
treân, DNCBLT cuõng cheùp caû vieäc Phan Vaên Laân boäp choäp “ñoác suaát töôùng só maïo hieåm
giaù reùt loäi böøa qua soâng, phaàn nhieàu bò cheát chìm, ngöôøi naøo qua ñöôïc ñeán bôø laïi bò quaân

74
Caùc taøi lieäu do nhieàu nguoàn khaùc nhau vieát raát maâu thuaãn veà vai troø cuûa moät soá vaên thaàn nhaø Leâ. Taây
Sôn thuaät löôïc vieát laø Ngoâ Thì Nhaäm, Nguyeãn Gia Phieàn (Phieân?), Phan Huy Ích, Ngoâ Vi Quí, Ñoaøn
Nguyeân Tuaán cuøng vaøo Phuù Xuaân yeát kieán Nguyeãn Hueä (hay bò ñöa ñi theo?) khi Nguyeãn Hueä ra Baéc
tröø Vuõ Vaên Nhaäm trôû veà Nam. Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí cuõng coù choã vieát töông töï trong khi KÑVS thì
vieát laø Ngoâ Thì Nhaäm coøn ôû Thaêng Long vôùi Ngoâ Vaên Sôû. Vieäc quaân Taây Sôn ruùt lui caùc saùch vôû Vieät
Nam cho laø do möu cuûa Ngoâ Thì Nhaäm vaø ñöôïc Nguyeãn Hueä khen laø bieát thôøi theá, traùi laïi theo tin cuûa
caùc giaùo só thì Ngoâ Vaên Sôû bò khieån traùch naëng neà . Theo chuù thích soá 49 trong baøi Vaøi taøi lieäu ... cuûa
Ñaëng Phöông Nghi thì “Maáy giaùo ñoà Baéc Kyø laø boä haï cuûa quan Ñaïi Tö Maõ maø toâi nhaéc tôùi ôû treân, ñaõ quaû
quyeát vôùi toâi raèng Tieám vöông phaït vò quan naøy veà toäi hoaûng sôï baèng caùch tröø cuûa oâng moät thaùng löông vaø
caám oâng khoâng ñöôïc ñuïng tôùi thöïc phaåm cuûa binh lính. Ngoaøi ra Quang Trung ... môøi caùc voõ quan cao caáp
döï tieäc, nhaân ñoù oâng baét Ñaïi Tö Maõ quì xuoáng caùch xa oâng trong khi caùc quan khaùc aên uoáng vaø duøng lôøi leõ
gay gaét, döõ doäi nhöùt quôû traùch veà tính nhuùt nhaùt cuûa oâng naøy. Ít laâu sau muoán laøm oâng [Ñaïi Tö Maõ] thaát
ñaûm, Quang Trung cho xöû traûm vieân traán thuû Than (Thanh) Hoa vaø moät ñaïi thaàn khaùc bò kheùp toäi quaáy
nhieãu ñaøn aùp daân chuùng ... baét oâng ra chæ huy quaân ñoäi (nhöng) baõi chöùc Toång Nguyeân Soaùi (tö leänh quaân
ñoäi taïi Baéc Kyø) ...” (sñd. tr. 227-8) Theo chuùng toâi nghó, caùc töôùng laõnh Taây Sôn chaéc khoâng tin töôûng vaøo
quan laïi nhaø Leâ vaø neáu coù tính toaùn gì cuõng khoâng bao giôø baøn baïc vôùi hoï ñeå khoûi loä bí maät quaân söï.
75
traùi vôùi söï mieâu taû cuûa Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí vaø DNCBLT, Ñaïi Tö Maõ Ngoâ Vaên Sôû ñöôïc caùc giaùo
só Taây phöông ñaùnh giaù “noåi tieáng laø duõng caûm vaø thoâng minh trong vieäc ñieàu khieån moïi coâng vieäc” (Ñaëng
Phöông Nghi, sñd. tr. 186)

43
Thanh gieát cheát ... ñeå phaûi moät mình moät ngöïa chaïy veà”76. Chi tieát naøy döôøng nhö cheùp
theo Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí vaø hoaøn sai söï thöïc vì quaân Taây Sôn coøn chaën ñaùnh
quaân Thanh nhieàu traän doïc töø Laïng Sôn xuoáng Thaêng Long ñeå caàm chaân ñòch, tuy
khoâng thaønh coâng nhöng cuõng khieán cho ñòch phaûi lao ñao, khoâng ñeán noãi chöa ñaùnh ñaõ
chaïy nhö söû nhaø Nguyeãn mieâu taû.77

Daàu sao chaêng nöõa, sau khi thu toùm moïi nhaân löïc taøi löïc cuûa mieàn Baéc roài ruùt veà Phuù
Xuaân, quaân Taây Sôn ñaõ boû ngoû moät traän ñòa lôùn cho quaân Thanh bô vô, chòu ñöïng
nhöõng côn möa daàm vaø thôøi tieát laïnh leõo cuûa muøa ñoâng ôû mieàn Baéc. Toân Só Nghò phaûi
traûi moûng quaân thaønh nhöõng muïc tieâu coá ñònh roài nöông theo caùch boá trí cuûa ñòch ñeå
saép xeáp keá hoaïch taán coâng. Keá hoaïch taïo ñieàu kieän ñeå quaân ñòch ñoùng quaân taäp trung
thaønh moät khu vöïc “loøng chaûo” laø moät chieán thuaät maø nhieàu quaân söï gia Ñoâng cuõng nhö
Taây, kim cuõng nhö coå thöôøng aùp duïng ñeå ñaùnh moät traän quyeát lieät.

76
(璘督將士冒寒亂渡，多溺死，及岸者又為清邏卒所殲。... 單騎走回- Laân ñoác töôùng só maïo haøn
loaïn ñoä, ña nòch töû, caäp ngaïn giaû höïu vi Thanh la toát sôû tieâm. ... ñôn kî taåu hoài) Taï Quang Phaùt (dòch),
Nhaø Taây Sôn (Ñaïi Nam chính bieân lieät truyeän – Nguî Taây lieät truyeän) (Saigon: Phuû Quoác Vuï Khanh ñaëc
traùch vaên hoaù, 1970) tr. 129
77
xem theâm “Quaân Thanh tieán vaøo Thaêng Long”, bieân khaûo cuûa Nguyeãn Duy Chính.

44
 NGUYEÃN HUEÄ LEÂN NGOÂI HOAØNG ÑEÁ

Töø tröôùc ñeán nay, söû nöôùc ta vaãn cho raèng Nguyeãn Hueä leân ngoâi ñeå cho “chính vò”. Lyù
do ñoù haøm yù baûn taâm oâng khoâng (hay chöa) muoán leân ngoâi nhöng ñaønh phaûi chaáp nhaän
moät caùch mieãn cöôõng vì nhu caàu quaân söï vaø chính trò. Vieäc vua Quang Trung leân ngoâi
hoaøng ñeá ñeå danh chính ngoân thuaän ra ñaùnh quaân Thanh ñöôïc chaáp nhaän nhö moät “lyù sôû
ñöông nhieân”, khoâng ai dò nghò maëc duø moät soá taùc giaû coù ñaët caâu hoûi veà ngaøy giôø chính
xaùc oâng ñaêng quang ôû nuùi Baân.
Thöïc ra, Nguyeãn Hueä khoâng phaûi khoâng muoán leân ngoâi maø oâng ñaõ coù yù töï laäp ngay töø
khi ñem quaân ra Baéc Haø laàn thöù hai vaøo thaùng 5 naêm 1788. Cuõng vaøo thôøi gian naøy,
oâng gaëp Ngoâ Thì Nhaäm vaø ngöôøi baày toâi môùi laäp töùc khuyeân oâng leân ngoâi hoaøng ñeá
ñoàng thôøi chuû trì vieäc ñi “xin chöõ kyù” ñeå suy toân oâng cho hôïp caùch.
Sau ba böùc thö “suy toân” cuûa quaàn thaàn nhaø Leâ (chöa keå moät chieáu tröng caàu daân yù do
chính Nguyeãn Hueä hoûi daân Baéc Haø) nhöng tình hình chöa thuaän lôïi khieán Nguyeãn Hueä
haäm höïc boû veà Phuù Xuaân, ñem theo moät soá vaên thaàn (coù theå caû Ngoâ Thì Nhaäm nhö ñaõ
cheùp trong Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí maëc daàu veà sau chuùng ta laïi thaáy hoï Ngoâ xuaát
hieän trong soá quan laïi ôû mieàn Baéc cuøng vôùi Ngoâ Vaên Sôû).

Ñoái chieáu nhieàu taøi lieäu khaùc nhau vaø daøn döïng laïi tình hình, chuùng ta coù theå nghi ngôø
raèng coù chuùt gì khoâng oån veà quan ñieåm ñoù. Hieän taïi coù ba taøi lieäu vôùi ba nhaät kyø ñaêng
quang khaùc nhau: chính söû trieàu Nguyeãn (ÑNCB, Nguî Taây lieät truyeän), Hoaøng Leâ
Nhaát Thoáng Chí, vaø chi tieát trong thö cuûa Hoäi Truyeàn Giaùo Baéc Haø. Ngoaøi ra coøn moät
nhaät kyø coù hôi cheânh leäch moät chuùt vôùi chính söû laø baøi Chieáu Leân Ngoâi (Töùc Vò
Chieáu)78 cheùp trong Haøn Caùc Anh Hoa.

Ñaïi Nam Chính Bieân Lieät Truyeän, quyeån 32 (Nguî Taây lieät truyeän, Nguyeãn Vaên Hueä)
cheùp laø:

Nguyeãn Hueä ñöôïc caáp baùo, maéng to: “Boïn choù Ngoâ laø ñoà gì daùm tung hoaønh nhö theá?”.
Nguyeãn Hueä lieàn xuoáng lònh cöû binh. Caùc töôùng ñeàu khuyeân xin tröôùc heát neân chính
ngoâi vò vaø danh hieäu ñeå keát chaët loøng ngöôøi. Nguyeãn Hueä beøn ñaép ñaøn ôû phía nam nuùi
Ngöï-bình, laáy ngaøy 25 thaùng 11 töï laäp laøm Hoaøng-ñeá caûi nguyeân laø Quang Trung (trieàu
trung öông röïc rôõ), lieàn ngaøy aáy caû ñem töôùng só thuyû boä cuøng tieán ...79
惠得報大罵何物吳狗敢爾猖狂。即下令舉兵。諸將咸勸請先正位號以繫人心。惠乃
築壇于屏山之南，以十一月二十五日自立為帝，改元光中即日大率將士水陸齊進 ...

78
Ngoâ Thì Nhaäm taùc phaåm (quyeån I) Mai Quoác Lieân chuû bieân (Haø Noäi: nxb Vaên Hoïc, 2001) tr. 172
79
Taï Quang Phaùt (dòch), Nhaø Taây Sôn (Ñaïi Nam chính bieân lieät truyeän – Nguî Taây lieät truyeän) (Saigon:
Phuû Quoác Vuï Khanh ñaëc traùch vaên hoaù, 1970) tr. 130-33

45
Hueä ñaéc baùo ñaïi maï: “Haø vaät Ngoâ caåu caûm nhó xöông cuoàng?”. Töùc haï lònh cöû binh.
Chö töôùng haøm khuyeán thænh tieân chính vò hieäu dó heä nhaân taâm. Hueä naõi truùc ñaøn vu
Bình sôn chi nam dó thaäp nhaát nguyeät nhò thaäp nguõ nhaät töï laäp vi ñeá, caûi nguyeân Quang
Trung töùc nhaät ñaïi suaát töôùng só thuyû luïc teà tieán ...

Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí (Ngoâ Gia Vaên Phaùi) thì vieát nhö sau:

... Ngaøy 20 thaùng aáy, Sôû lui veà Tam Ñieäp thì ngaøy 24 (thaùng 11), Tuyeát ñaõ vaøo ñeán thaønh
Phuù Xuaân, Baéc Bình Vöông ñöôïc tin baùo, giaän laém, lieàn hoïp caùc töôùng só, ñònh thaân
chinh caàm quaân ñi ngay. Nhöng caùc ngöôøi ñeán hoïp ñeàu noùi:

- Chuùa coâng vôùi vua Taây Sôn coù söï hieàm khích, ñoái vôùi ngoâi chí toân, loøng toân phoø cuûa
moïi ngöôøi chöa thöïc vöõng beàn, nay nghe quaân Thanh sang ñaùnh caøng deã sinh ra ngôø vöïc,
hai loøng. Vaäy xin tröôùc heát haõy chính vò hieäu, ban leänh aân xaù khaép trong ngoaøi, ñeå yeân keû
phaûn traéc vaø giöõ laáy loøng ngöôøi, roài sau seõ caát quaân ra ñaùnh deïp coõi Baéc cuõng chöa laø
muoän.

Baéc Bình Vöông laáy laøm phaûi, beøn cho ñaép ñaøn ôû treân nuùi Baân (ôû ñòa phaän xaõ An Cöïu,
huyeän Höông Traø, Thöøa Thieân – Hueá), teá caùo trôøi ñaát cuøng caùc thaàn soâng, thaàn nuùi; cheá
ra aùo coån, muõ mieän, leân ngoâi Hoaøng ñeá, ñoåi naêm thöù 11 nieân hieäu Thaùi Ñöùc cuûa vua Taây
Sôn Nguyeãn Nhaïc laøm naêm ñaàu nieân hieäu Quang Trung. Leã xong haï leänh xuaát quaân.
Hoâm aáy nhaèm vaøo ngaøy 25 thaùng chaïp naêm Maäu Thaân (1788).80

Theo thö cuûa caùc giaùo só coù maët taïi Vieät Nam coøn löu laïi trong Nhaät Kyù Veà Nhöõng Söï
Kieän Ñaùng Ghi Nhôù, Nha Vaên Khoá Quoác Gia Paris (Paris, Archives Nationales soá F5;
A 22) thì “laù thö ñeà ngaøy 20 thaùng Chín81 cuûa ñöùc oâng La Bartette göûi cho oâng Le
Breton trong ñoù Ñöùc oâng cho bieát raèng”:

... Baéc vöông ñaõ aán ñònh ngaøy 11 thaùng Möôøi (aâm lòch) töùc ngaøy moàng 8 thaùng Möôøi Moät
laø ngaøy oâng töï phong mình laøm Hoaøng ñeá döôùi danh hieäu “Quang Trung” (coù nghóa laø
aùnh saùng trung öông töùc laø theo söï giaûi thích coù leõ ñuùng nhaát, maët trôøi cuûa vuõ truï) ñoàng
thôøi oâng ñang baän tính moät keá hoaïch vó ñaïi theo nhö saéc leänh ban boá ngaøy 6 thaùng Möôøi
(aâm lòch) hay ngaøy 3 thaùng Möôøi Moät gôûi cho Ñaïi thaàn Ñaïi tö Maõ vaø taát caû caùc quan hay
só quan Taây Sôn laøm vieäc taïi Baéc Kyø ...82

80
tính ra laø ngaøy 20-1-1789 theo T. L. Ngoâ Gia Vaên Phaùi, Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí (Haø Noäi, 2002) tr.
371-2
81
töùc ngaøy 21-08 naêm Maäu Thaân
82
Ñaëng Phöông Nghi, sñd. tr. 195

46
Nhöõng taøi lieäu treân, taøi lieäu naøo gaàn vôùi söï thöïc nhaát vaãn coøn laø moät caâu hoûi chöa coù traû
lôøi ñích xaùc maëc duø neáu theo vaên baûn thì thö cuûa caùc thöøa sai cuûa Hoäi Truyeàn Giaùo laø
taøi lieäu cuûa chính thôøi ñoù coøn ñeå laïi trong khi DNCBLT vaø Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí
chæ ñöôïc bieân soaïn vaø aán haønh vaøi chuïc naêm sau khi söï vieäc xaûy ra.
Hieän nay trong Haøn Caùc Anh Hoa coøn cheùp moät baøi Chieáu Leân Ngoâi cuûa vua Quang
Trung do Ngoâ Thì Nhaäm soaïn, nguyeân vaên nhö sau:

即位詔

朕惟五帝易姓而受命，三王乘時而啟運。道有遷苐時惟變通聖人奉若天道以君國子
民其義一也。我越自丁黎李陳肇建有國，以至于今，聖作明興不是一姓，然而廢興
修短，期運寔天所授，非夫人之所能為也。

向者黎家失柄，鄭氏與舊阮分彊二百餘年，綱疇紊亂共主徒擁虛噐私家自私封植，
天經地維一墜而不振未有甚於此時也。加之近歲以來南北構兵已墜塗炭。

朕以西山布衣不階尺土，初無黃屋之志，因人心厭亂欲得明主以濟世安民，於是集
合義旅藍蓽以啟山林，左右皇大兄馳驅戎焉，肇我邦于西土，南定暹羅，高綿之屬
遂克富春取昇龍本欲掃除亂畧，捄民於水火中，然後還國黎氏，歸地大兄，逍遙繡
裳赤舄之逰，觀兩地之驩虞而已。

而世故推移更不得如所志，朕再植黎氏黎嗣君失守社稷，去國奔亡，北河士民，不
以黎之宗姓為歸繄朕是頼大兄義倦于勤願守歸仁一府，降稱西王，南服數千里之地
盡屬于朕。

朕自惟涼薄才德不逮古人而土地如此其廣人民如此其眾靜統攝凜乎若杇索之御六馬
乃者文武將士內外臣僚咸願朕早正位號以係屬人心上章勸進至于再三金表推尊不謀
同辭夫以神器至重。

天位惟艱，朕誠慮不克堪，而四海億兆環歸于朕一人。玆乃天意夫豈人事，朕應天
順人，不可牢執遜讓以今年十一月二十二日即天子位，紀年為光中元年。咨爾百姓
萬民惟皇極之敷言，是訓是行仁義中正。

人道之大端，朕今與民更始奉前聖之明謨以治教天下。

於戲，天佑下民作之君作之師惟其克相上帝寵綏四方。朕撫有天下，將與偕之大道
納之春臺。爾臣庶各安職業，無蹈匪彝。有官者興濟之風，為氓者囿熙熙之俗。治
教興行，躋于至順以換五帝三王之盛，衍宗社無彊之休，顧不韙哉。

47
一十三道各處地方今年冬務租庸調赦十分之五其經被兵火彫殘聽分知宦勘寔盡行蠲免
一舊朝臣民或綠事玷累經被重論除大逆不道等罪其餘一皆寬赦。
一百神淫祠革去祀典其天神與忠神孝子義婦經累朝褒封者亦賜登秩。
一舊朝文武員弁或由從亡逃避並聽回鄉貫其不願仕進者，聽行所志。
一南河北民間衣服並許從俗，惟朝衣朝冠一遵新製。

Dòch aâm

Töùc vò chieáu

Traãm duy Nguõ Ñeá dò tính nhi thuï meänh, Tam Vöông thöøa thôøi nhi khaûi vaän. Ñaïo höõu
thieân ñeä, thôøi duy bieán thoâng, thaùnh nhaân phuïng nhöôïc thieân ñaïo dó quaân quoác töû daân
kyø nghóa nhaát daõ. Ngaõ Vieät töï Ñinh Leâ Lyù Traàn trieäu kieán höõu quoác, dó chí vu kim,
thaùnh taùc minh höng baát thò tính, nhieân nhi pheá höng tu ñoaûn, kyø vaän thaät thieân sôû thuï,
phi phuø nhaân chi sôû naêng vi daõ.

Höôùng giaû Leâ gia thaát bính, Trònh thò döõ cöïu Nguyeãn phaân cöông nhò baùch dö nieân
cöông truø vaën loaïn coäng chuû ñoà uûng hö khí tö gia töï tö phong thöïc. Thieân kinh ñòa duy
nhaát truî nhi chaán vò höõu thaäm ö thöû thôøi daõ. Gia chi caän tueá dó lai Nam Baéc caáu binh,
dó truî ñoà thaùn.

Traãm vi Taây Sôn boá y, baát giai xích thoå, sô voâ hoaøng oác chi chí. Nhaân nhaân taâm yeám
loaïn duïc ñaéc minh chuû dó teá theá an daân ö thò taäp hôïp nghóa löõ lam taát dó khaûi sôn laâm, taû
höõu hoaøng ñaïi huynh trì khu nhung yeân, trieäu ngaõ bang vu taây thoå, nam ñònh Xieâm La,
Cao Mieân chi thuoäc, toaïi khaéc Phuù Xuaân, thu Thaêng Long baûn duïc bang taûo tröø loaïn
löôïc, cöùu daân ö thuyû hoaû trung, nhieân haäu hoaøn quoác Leâ thò qui ñòa ñaïi huynh, tieâu dao
tuù thöôøng xích taû chi du, quan löôõng ñòa chi hoan ngu nhi dó.

Nhi theá coá suy di caùnh baát ñaéc nhö sôû chí, traãm taùi thöïc Leâ thò Leâ töï quaân thaát thuû xaõ
taéc, khöù quoác boân vong, Baéc Haø só daân baát dó Leâ chi toâng tính vi qui eâ traãm thò laïi. Ñaïi
huynh nghóa quyeán ö caàn nguyeän thuû Qui Nhôn nhaát phuû, giaùng xöng Taây vöông, nam
phuïc soå thieân lyù chi ñòa, taän thuoäc ö traãm.

Traãm töï duy löông baïc taøi ñöùc, baát ñaõi coå nhaân, nhi thoå ñòa nhö thöû kyø quaûng, nhaân daân
nhö thöû kyø chuùng, tónh tö thoáng nhieáp laãm hoà nhöôïc huû saùch chi ngöï luïc maõ naõi giaû.
Vaên voõ töôùng só noäi ngoaïi thaàn lieâu haøm nguyeän traãm taûo chính vò hieäu dó heä thuoäc
nhaân taâm, thöôïng chöông khuyeán tieán, chí ö taùi tam kim bieåu suy toân baát möu ñoàng töø
phu dó thaàn khí chí troïng.

Thieân vò duy gian, traãm thaønh löï baát khaéc kham, nhi töù haûi öùc trieäu hoaøn qui ö traãm
nhaát nhaân. Tö naõi thieân yù, phuø khôûi nhaân söï, traãm öùng thieân thuaän nhaân, baát khaû lao

48
chaáp, toán nhöôïng dó kim nieân thaäp nhaát nguyeät nhò thaäp nhò nhaät töùc thieân töû vò kyû
nguyeân vi Quang Trung nguyeân nieân.

Tö nhó baùch tính vaïn daân duy hoaøng cöïc chi phu ngoân thò huaán thò haïnh. Nhaân nghóa
trung chính nhaân ñaïo chi ñaïi ñoan, traãm kim döõ daân caùnh thuyû phuïng tieàn thaùnh chi
minh moâ dó trò giaùo thieân haï.

OÂ hoâ, thieân höïu haï daân taùc vi quaân, taùc vi sö, duy kyø khaéc töông thöôïng ñeá suûng tuy töù
phöông. Traãm phuû höõu thieân haï töôùng döõ giai chi ñaïi ñaïo naïp chi xuaân ñaøi. Nhó thaàn thöù
caùc an chöùc nghieäp voâ ñaïo phæ di. Höõu quan giaû höng teá teá chi phong, vi manh giaû höõu
hi hi chi tuïc. Trò giaùo höng haønh, teã vu chí thuaän, dó hoaùn nguõ ñeá tam vöông chi thònh,
dieãn toâng xaõ voâ cöông chi höu, coá baát vó tai!

- Thaäp tam ñaïo caùc xöù ñòa phöông kim nieân ñoâng vuï toâ dung ñieäu xaù thaäp phaân chi nguõ kyø kinh
bò binh hoaû ñieâu taøn thính phaân chi hoaïn khaùm thöïc taän haønh quyeân mieãn.
- Cöïu trieàu thaàn daân hoaëc luïc söï ñieám luî kinh bò troïng luaän, tröø ñaïi nghòch baát ñaïo ñaúng toäi,
kyø dö nhaát giai khoan xaù
- Baùch thaàn daâm töø caùch khöù töï ñieån. Kyø thieân thaàn döõ trung thaàn hieáu töû nghóa phuï kinh luî
trieàu bao phong giaû tònh töù ñaêng traät
- Cöïu trieàu vaên voõ vieân bieän hoaëc do toøng vong ñaøo tò tònh thính hoài höông quaùn, kyø baát nguyeän
só tieán giaû thính haønh sôû chí
- Nam Haø Baéc daân gian y phuïc tònh höùa toøng tuïc, duy trieàu y trieàu quan nhaát tuaân taân cheá.

Dòch nghóa

Traãm nghó: Nguõ ñeá ñoåi hoï chòu meänh trôøi, Tam vöông nhaân thôøi môû vaän nöôùc. Ñaïo coù
thay ñoåi, thôøi phaûi bieán thoâng, nhöng ñaáng thaùnh nhaân theo ñaïo trôøi ñeå laøm vua trong
nöôùc, yeâu daân nhö con, thì caùi nghóa cuõng chæ laø moät.

Nöôùc Vieät ta töø Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn môû nöôùc ñeán nay, baäc thaùnh minh daáy leân, chaúng phaûi
moät hoï. Nhöng pheá, höng, daøi, ngaén, vaän meänh trôøi cho, chaúng phaûi söùc ngöôøi laøm ñöôïc.

Tröôùc ñaây nhaø Leâ maát quyeàn, hoï Trònh vaø hoï Nguyeãn cuõ chia nhau cöông vöïc, hôn hai
traêm naêm, gieàng moái roái loaïn, ngoâi vua chæ laø hö vò, moãi hoï töï yù gaây döïng bôø coõi rieâng
mình, kyû cöông trôøi ñaát moät phen ñoå naùt khoâng döïng leân ñöôïc, chöa coù thôøi naøo quaù quaét
nhö thôøi naøy. Theâm nöõa, nhöõng naêm gaàn ñaây, Nam Baéc ñaùnh nhau, daân sa vaøo choán laàm
than.

Traãm laø keû aùo vaûi Taây Sôn, khoâng coù moät taác ñaát, voán khoâng coù chí laøm vua. Chæ vì loøng
ngöôøi chaùn gheùt loaïn laïc, mong coù vò minh chuùa ñeå cöùu ñôøi yeân daân. Cho neân taäp hôïp
nghóa quaân, xoâng pha choâng gai, phaù nuùi môû röøng, giuùp ñôõ Hoaøng ñaïi huynh giong ruoåi
binh maõ, gaây döïng nöôùc ôû coõi taây, deïp Tieâm La, Cao Mieân ôû phía nam, roài haï thaønh Phuù
Xuaân, laáy thaønh Thaêng Long. Baûn yù chæ muoán queùt tröø loaïn laïc, cöùu daân trong choán nöôùc

49
löûa, roài traû nöôùc cho hoï Leâ, traû ñaát cho Ñaïi huynh, ung dung aùo gaám haøi theâu, ngaém
caûnh yeân vui ôû hai coõi ñaát maø thoâi. Nhöng vieäc ñôøi dôøi ñoåi, roát cuoäc traãm khoâng ñöôïc
nhö chí nguyeän. Traãm döïng laïi nhaø Leâ, nhöng Leâ töï quaân ñeå maát xaõ taéc, boû nöôùc chaïy
troán. Só daân Baéc Haø khoâng theo veà hoï Leâ laïi döïa vaøo traãm. Ñaïi huynh vì khoù nhoïc maø
moûi meät, chæ muoán giöõ moät phuû Quy Nhôn, khieâm nhöôøng xöng laøm Taây vöông. Maáy
nghìn daëm ñaát ôû coõi Nam thuoäc veà traãm caû. Traãm töï nghó mình löôïng baïc, taøi ñöùc khoâng
theo kòp coå nhaân maø ñaát ñai roäng lôùn nhö theá, nhaân daân ñoâng ñuùc nhö theá, nghó ñeán vieäc
cai quaûn, lo sôï nhö caàm daây cöông muïc maø dong saùu ngöïa.

Vöøa ñaây, töôùng só vaên voõ, thaàn lieâu trong ngoaøi ñeàu muoán traãm sôùm ñònh vò hieäu, ñeå thu
phuïc loøng ngöôøi, daâng bieåu khuyeân môøi ñeán hai, ba laàn. Caùc tôø bieåu vaøng suy toân, khoâng
heïn maø cuøng moät lôøi. Traãm nghó: nghieäp lôùn raát troïng, ngoâi trôøi khoù khaên, traãm thaät loøng
lo khoâng ñöông noåi. Nhöng öùc trieäu ngöôøi trong boán beå troâng caäy vaøo moät mình traãm.
Ñoù laø yù trôøi, haù phaûi vieäc ngöôøi? Traãm öùng meänh trôøi, thuaän loøng ngöôøi, khoâng theå coá
chaáp nhuùn nhöôøng maõi, laáy ngaøy 22 thaùng 11 naêm nay leân ngoâi thieân töû, ñaët nieân hieäu laø
Quang Trung nguyeân nieân.

Hôõi traêm hoï muoân daân caùc ngöôi! “Lôøi noùi lôùn lao cuûa ngoâi hoaøng cöïc laø lôøi giaùo huaán
phaûi thi haønh”. Nhaân, nghóa, trung, chính laø ñaàu moái lôùn lao cuûa ñaïo laøm ngöôøi. Nay
traãm cuøng daân ñoåi môùi, theo möu moâ saùng suoát cuûa tieàn thaùnh ñeå trò vaø daïy thieân haï!

Than oâi! “Trôøi vì haï daân, ñaët ra vua, ñaët ra thaày, laø ñeå giuùp trôøi voã yeân boán phöông”.
Traãm coù caû thieân haï, seõ cuøng daét díu daân leân con ñöôøng lôùn, ñaët vaøo ñaøi xuaân.

Hôõi thaàn daân caùc ngöôi! Ai naáy haõy yeân chöùc nghieäp, chôù laøm nhöõng ñieàu khoâng phaûi
ñaïo thöôøng. Ngöôøi laøm quan haõy giöõ phong ñoä hoaø muïc, ngöôøi laøm daân yeân trong leä tuïc
vui hoaø, trò giaùo môû mang höng khôûi ñeán choã raát thuaän, ñeå vaõn hoài thôøi thònh trò cuûa Nguõ
ñeá, Tam vöông, khieán cho toâng mieáu xaõ taéc ñöôïc phuùc khoâng cuøng, haù chaúng ñeïp ñeõ sao?

(Trong nguyeân baûn chöõ Haùn, coøn coù moät ñoaïn vieát chöõ nhoû, ghi caùc ñieàu sau ñaây)

1/ Caùc ñòa phöông trong 13 ñaïo, thueá ruoäng, thueá thaân, thueá löïc dòch veà vuï ñoâng naêm nay, möôøi
phaàn tha cho naêm phaàn. Nhöõng nôi bò binh hoaû laøm ñieâu taøn, cho quan phaân tri khaùm thöïc, tha
mieãn cho caû.

2/ Quan daân trieàu cuõ, ngöôøi naøo lieân luî vaøo toäi, ñaõ bò aùn naëng, tröø nhöõng toäi ñaïi nghòch voâ ñaïo,
coøn thì ñeàu tha caû.

3/ Caùc ñeàn thôøi baùch thaàn maø laø thôø nhaûm, ñeàu bò xoaù boû thaàn hieäu trong töï ñieån, coøn caùc thieân
thaàn vaø toâi trung, con hieáu, ñaøn baø tieát nghóa ñaõ ñöôïc caùc trieàu phong taëng thì nay ñeàu cho
thaêng traät.

50
4/ Quan vieân vaên voõ trieàu cuõ, ngöôøi naøo chaïy troán theo vua maø coøn phaûi troán traùnh, ñeàu cho veà
nguyeân quaùn. Ngöôøi naøo khoâng muoán ra laøm quan, cho tuyø theo chí cuûa mình.

5/ Quaàn aùo daân gian Nam Haø hay Baéc Haø ñeàu cho theo tuïc cuõ, duy coù aùo chaàu, muõ chaàu thì
nhaát luaät phaûi theo quy cheá môùi.83

Baøi chieáu naøy neáu xeùt trong hoaøn caûnh xuaát hieän cuûa noù, neáu quaû thöïc do Ngoâ Thì
Nhaäm soaïn, thì hoaëc oâng ñang ôû Phuù Xuaân, hoaëc ñaõ soaïn saün theo leänh cuûa Nguyeãn
Hueä, chôø ñuùng dòp laø ñem ra söû duïng. Phaân tích moät soá chi tieát trong baøi Chieáu Leân
Ngoâi chuùng ta ngôø raèng baøi naøy ñöôïc soaïn tröôùc khi nghe tin quaân Thanh sang chieám
nöôùc ta, neáu khoâng ñoàng thôøi vôùi tôø bieåu “suy toân” laàn thöù ba (Vöøa ñaây, töôùng só vaên voõ,
thaàn lieâu trong ngoaøi ñeàu muoán traãm sôùm ñònh vò hieäu, ñeå thu phuïc loøng ngöôøi, daâng
bieåu khuyeân môøi ñeán hai, ba laàn. Caùc tôø bieåu vaøng suy toân, khoâng heïn maø cuøng moät lôøi.)
thì cuõng chæ sau ñoù moät thôøi gian ngaén.

Vaên trong baøi chieáu töùc vò naøy hoaøn toaøn laø vaên chöông thôøi bình, khoâng phaûi thôøi
chieán, khoâng nhaéc ñeán xa gaàn gì veà vieäc quaân Thanh xaâm chieám nöôùc ta vaø leân ngoâi ñeå
thu phuïc nhaân taâm (ñeå chieán ñaáu) nhö söû ñaõ cheùp. Chính vì theá, moät soá caâu vaên saùo
moøn ñaày giaû taïo, chaúng haïn: “Baûn yù chæ muoán queùt tröø loaïn laïc, cöùu daân trong choán
nöôùc löûa, roài traû nöôùc cho hoï Leâ, traû ñaát cho Ñaïi huynh, ung dung aùo gaám haøi theâu,
ngaém caûnh yeân vui ôû hai coõi ñaát maø thoâi. Nhöng vieäc ñôøi dôøi ñoåi, roát cuoäc traãm khoâng
ñöôïc nhö chí nguyeän.” hay “Ngöôøi laøm quan haõy giöõ phong ñoä hoaø muïc, ngöôøi laøm daân
yeân trong leä tuïc vui hoaø, trò giaùo môû mang höng khôûi ñeán choã raát thuaän, ñeå vaõn hoài thôøi
thònh trò cuûa Nguõ ñeá, Tam vöông, khieán cho toâng mieáu xaõ taéc ñöôïc phuùc khoâng cuøng, haù
chaúng ñeïp ñeõ sao?” vaãn coøn hieän dieän trong baøi chieáu.

Nhö vaäy, neáu quaû thöïc baøi vaên naøy laø tôø chieáu oâng söû duïng thì Nguyeãn Hueä ñaõ leân ngoâi
töø tröôùc khi quaân Thanh sang ñaùnh nöôùc ta nghóa laø chaäm laém cuõng vaøo cuoái thaùng 10
hay ñaàu thaùng 11 naêm Maäu Thaân (1788) khi quaân Thanh chöa xuaát binh ñeå nhöõng lôøi
trong baøi chieáu thích hôïp cho moät quoác gia yeân bình, duø chæ raát taïm bôï.

Ngöôïc laïi neáu ñaõ nghe tin quaân Thanh ñang tieán veà Thaêng Long, tình hình Baéc Haø ôû
trong caûnh löûa chaùy loâng maøy, daàu soâi löûa boûng khieán oâng phaûi toå chöùc moät leã ñaêng
quang theo kieåu “cöôùi chaïy tang” ñeå hoâm sau tieán quaân ra Baéc thì ñaây laø moät vieäc laøm
raát thieáu chính trò. Tình hình caáp baùch ñoù aét seõ khieán cho loøng ngöôøi kinh ñoäng, nhaát laø
caùc töôùng laõnh ñang ñöôïc boá trí ôû maët nam giaùp vôùi vöông quoác cuûa Nguyeãn Nhaïc.
Chuùng ta cuõng bieát raèng hai anh em coâng khai maéng nhau laø “saøi lang, caåu treä”, duø ñaõ
giaûi hoaø nhöng tình hình khoâng coøn thuaän lôïi nhö tröôùc vaø vieäc beân naøy hay beân kia

83
Ngoâ Thì Nhaäm taùc phaåm, (quyeån I) sñd. baûn chöõ Haùn trang 513-517, baûn dòch Mai Quoác Lieân trang
172-174.

51
nhaân cô hoäi sô hôû ñem quaân taán coâng khoâng phaûi laø chuyeän khoâng theå xaûy ra84. Vieäc
Nguyeãn Hueä haáp taáp leân ngoâi roài keùo quaân ñi seõ taïo moät khoaûng troáng trong guoàng
maùy cai trò vaø Nguyeãn Nhaïc chæ caàn sai moät tì töôùng cuõng coù theå laáy ñöôïc Phuù Xuaân.

Caùc töôùng laõnh cuûa Nguyeãn Hueä nhaát laø thaønh phaàn goác Qui Nhôn voán hoï haøng thaân
thích hay quen bieát ñaõ laâu, ít nhieàu ñeàu ñaõ töøng laø thuû haï cuûa Nguyeãn Nhaïc. Chuùng ta
cuõng bieát raèng khi keùo quaân ra Baéc, Nguyeãn Hueä vaãn ñeå laïi moät soá töôùng laõnh quan
troïng nhö Traàn Quang Dieäu, Buøi Thò Xuaân, Vuõ Vaên Duõng ... traán thuû maët nam coù theå
deã daøng bò vua Thaùi Ñöùc mua chuoäc. Vieäc Nguyeãn Hueä leân ngoâi coi nhö moät thaùch
thöùc coâng khai raát nguy hieåm trong khung caûnh ñoù.

Qua nhöõng söï kieän neâu treân, Nguyeãn Hueä döï tính leân ngoâi hoaøng ñeá laáy nieân hieäu laø
Quang Trung ít nhaát cuõng ñaõ ñöôïc döï tính töø thaùng 8 naêm Maäu Thaân, maëc duø ngaøy giôø
oâng leân ngoâi khoâng bieát ñích xaùc laø ngaøy naøo, 11 thaùng 10 AÂ.L. theo caùc giaùo só, 22-11
AÂ.L. theo tôø chieáu leân ngoâi, 25-11 AÂ.L. theo DNCBLT, 25 thaùng 12 AÂ.L. theo Hoaøng
Leâ Nhaát Thoáng Chí hay moät ngaøy naøo khaùc maø chuùng ta chöa bieát? Hai nhaät kyø ñaàu
tieân vaø cuoái cuøng caùch nhau gaàn hai thaùng röôõi nhöng chaéc chaén Nguyeãn Hueä leân ngoâi
sau khi oâng töø Baéc Haø trôû veà vaø tröôùc khi nghe tin quaân Thanh keùo sang.

Nhaät kyø cuûa caùc giaùo só trong Hoäi Truyeàn Giaùo Baéc Haø nghe ñöôïc töø giaùo daân cuûa hoï
laø ngaøy 11 thaùng 10 naêm Maäu Thaân (8-11-1788) xem ra gaàn vôùi söï thöïc nhaát. Tin töùc
ñoù hoï ñaõ nghe töø ngaøy 25 thaùng 10 (27-9 Maäu Thaân) töùc laø tröôùc ngaøy vua Quang
Trung leân ngoâi gaàn nöûa thaùng. Cho neân, khi quaân Thanh laáy Thaêng Long (cuoái thaùng 11
naêm Maäu Thaân), Nguyeãn Hueä ñaõ laø hoaøng ñeá Quang Trung roài, khoâng coøn phaûi baän bòu
gì veà vieäc ñaêng quang hay saép ñaët trieàu chính trong ngoaøi nöõa. Cuõng theo tin cuûa giaùo
só La Barrette göûi cho Le Breton thì oâng ñaõ phong vöông cho con trai ngay töø thaùng 985
nghóa laø coâng khai taùch rieâng ra thaønh moät vöông trieàu môùi khoâng lieân quan gì ñeán oâng
anh ôû Qui Nhôn nöõa. Vaên kieän cuoái cuøng chuùng ta thaáy oâng coøn duøng nieân hieäu Thaùi
Ñöùc chính laø saéc leänh ban boá moät soá ñieàu quaân luaät ngaøy 6 thaùng 10 naêm Maäu Thaân (3-
11-1788), 5 ngaøy tröôùc haïn kyø leân ngoâi theo tin töùc cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo.

Xeùt nhö theá, chuùng ta thaáy raèng vieäc vua Quang Trung ñem quaân ra Baéc khoâng phaûi laø
moät ñieàu baát thình lình vaø chuùng ta coù theå tin ñöôïc raèng luùc naøo oâng vaãn hôøm saün nhieàu
caùnh quaân ñoäc laäp vaø chæ ñieàu ñoäng ñeå xieát laïi khi caàn thieát. Ñoù chính laø vai troø cuûa hai

84
Theo caùc giaùo só chæ tröôùc ñoù vaøi thaùng Nguyeãn Hueä ñaõ ñaåy lui ñöôïc hai laàn taán coâng cuûa Nguyeãn
Nhaïc.
85
Ngaøy 18 thaùng Möôøi Moät toâi ñoïc moät laù thö ñeà ngaøy 20 thaùng Chín cuûa ñöùc oâng La Bartette göõi cho oâng
Le Breton trong ñoù Ñöùc oâng cho bieát raèng: Tieám vöông Phuù Xuaân hay Baéc vöông vöøa môùi phong cho con
trai oâng laøm Nam vöông luùc ñoù môùi coù baûy tuoåi, nhöng hoaøng töû ñöôïc coi nhö ñöôïc möôøi hai tuoåi vì theo
nhö lôøi ñoàn, caùc quan muoán nònh ngöôøi cha neân taêng cho ngöôøi con nhieàu tuoåi hôn. Ñaëng Phöông Nghi,
sñd. tr. 195

52
ñaïo quaân töø röøng saâu keùo ra vaø töø ngoaøi bieån ñaùnh vaøo khieán cho ñòch trôû tay khoâng
kòp. Giaûm thieåu vieäc ñöa moät ñaïo quaân lôùn töø Phuù Xuaân ra baéc seõ giaûi quyeát ñöôïc raát
nhieàu vaán ñeà, töø di haønh ñeán löông thöïc, khí giôùi vaø traû lôøi ñöôïc caâu hoûi taïi sao Nguyeãn
Hueä coù theå taäp trung ñöôïc moät ñaïo quaân lôùn vaø ñaùnh tan quaân Thanh trong moät thôøi
gian ngaén nguûi.

Töø quan ñieåm ñoù, vieäc daøn traûi laïi saép ñaët cuûa Nguyeãn Hueä vaø bieán chuyeån trong chieán
dòch muøa Xuaân naêm Kyû Daäu trôû neân minh baïch, ñôn giaûn hôn, khoâng bò nhöõng vaán ñeà
khoâng coù caâu traû lôøi (laøm sao coù theå tieán quaân ra Baéc trong 4 ngaøy86), loaïi tröø ñöôïc
nhöõng töôûng töôïng khoâng phuø hôïp vôùi thöïc teá (hai ngöôøi voõng moät) vaø nhöõng chuyeän
beân leà maø ngöôøi ta theâm bôùt moät caùch huyeàn hoaëc.

86
Theo Hoa Baèng ngaøy 25-11 vua Quang Trung leân ngoâi, 29-11 quaân ra ñeán Ngheä An, ñoùng laïi 10 ngaøy
ñeå tuyeån lính, 20-12 ñeán Tam Ñieäp, sau ñoù môùi saép xeáp tieán quaân ra Baéc.

53
 KEÁT LUAÄN

Vieäc ñieàu quaân cuûa Nguyeãn Hueä cho ñeán nay vaãn coøn laø moät chuoãi nhieàu huyeàn thoaïi.
Maëc duø nhöõng böùc thö cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo ñaõ ñöôïc ñöa ra aùnh saùng hôn 30 naêm
nay nhöng raát ít söû gia Vieät Nam khai thaùc vì nhöõng chi tieát trong ñoù khoâng phuø hôïp vôùi
nhöõng gì ngöôøi ta muoán mieâu taû veà thôøi Taây Sôn. Haàu heát chuùng ta vaãn thích laäp laïi
nhöõng töôøng thuaät trích töø Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí cuûa nhaø hoï Ngoâ coi nhö chính söû,
nhaát laø ñeå toâ veõ cho moät chieán thaéng vaãn ñöôïc coi nhö moät thieân Anh Huøng Ca cuûa daân
toäc.

Moät vaán ñeà chuùng ta chöa löu taâm ñuùng möùc laø haäu caàn (logistics) trong quaân ñoäi ñeå
tìm hieåu xem Nguyeãn Hueä vaø boä tham möu cuûa oâng ñaõ thöïc hieän vieäc di chuyeån, tieàp
lieäu, löông thöïc, y teá, taûi thöông ... nhö theá naøo. Nhöõng vaán ñeà ñoù laø nhöõng öu tö haøng
ñaàu cuûa caùc töôùng laõnh tröôùc khi baøn ñeán chieán thuaät, chieán löôïc. Haäu caàn cuõng lieân
quan ñeán thöïc traïng chính trò, kinh teá vaø khung caûnh xaõ hoäi cuûa quoác gia vì taøi nguyeân
laø moät thöïc theå coù nhöõng giôùi haïn nhaát ñònh, khoâng phaûi laø moät con boø söõa coù theå vaét
ñeán voâ taän vaø phaûi ñöôïc söû duïng moät caùch linh ñoäng.

Tình hình mieàn Baéc nöôùc ta thôøi kyø ñoù hoaøn toaøn chöa yeân oån, phaàn lôùn daân chuùng vaø
só phu vaãn coù buïng hoaøi Leâ vaø mong moûi vöông trieàu cuõ ñöôïc taùi laäp. Söï hoaøi voïng
khoâng khoûi khieán con ngöôøi coù nhöõng aûo töôûng, töø troâng ñôïi quaân Thanh giuùp ñeán
mong ñôïi chuùa Nguyeãn ôû trong Nam keùo ra (nhieàu ngöôøi nghó raèng chuùa Nguyeãn cuõng
nhö chuùa Trònh vaãn laø thaàn töû nhaø Leâ, nieân hieäu vaãn duøng Caûnh Höng, maõi ñeán sau naøy
khi vua Gia Long leân ngoâi môùi thöïc söï thaát voïng) ñaùnh ñuoåi nhaø Taây Sôn. Chính vì
hoaøn caûnh baáp beânh ñoù, Nguyeãn Hueä phaûi tính toaùn nhöõng bieän phaùp töông ñoái quyeát
lieät vaø ngaén haïn, khoâng theå chuaån bò moät cuoäc chieán keùo daøi khi chung quanh baïn thuø
raát khoù phaân bieät. Raát ñoâng ngöôøi tuy nhaát thôøi phaûi khuaát phuïc ra coäng taùc vôùi nhaø Taây
Sôn trong hai trieàu Quang Trung vaø Caûnh Thònh (sau laø Baûo Höng) nhöng neáu coù dòp
ñeàu trôû maët. Nghieân cöùu veà chieán dòch Vieät – Thanh, chuùng ta khoâng theå boû qua taâm lyù
quaàn chuùng thôø ô, khoâng nhöõng chöa coäng taùc moät caùch tích cöïc maø coøn coù theå ñoøn xoùc
hai ñaàu, laøm tay trong cho ñòch.

Beân caïnh ñoù, tuy coù ñöôïc lôïi ñieåm laø “ñaùnh treân ñaát nhaø” neân binh só Taây Sôn coù theå
baùm reã vaøo quaàn chuùng nhöng khoâng phaûi vì theá maø chuùng ta khoâng nhaän ra moät soá
nhöôïc ñieåm ñöôïc che ñaäy vaø toâ ñieåm baèng moät soá töø ngöõ, laäp ñi laäp laïi trong haàu heát
caùc nghieân cöùu lòch söû. Nhöõng khoù khaên ñoù voán dó ñaõ ñöôïc caùc quaân söï gia Taây phöông
nhaán maïnh, goïi laø “coï xaùt” cuûa chieán tranh (friction of war), aùm chæ söï tieâu hao naêng
löïc aûnh höôûng ñeán chieán ñaáu. Nhöõng coï xaùt ñoù thöôøng bò caùc söû gia boû queân neân mieâu
taû nhöõng bieán coá naøy nhö nhöõng hieän töôïng hieån nhieân vaø chìm laãn vaøo nhöõng chi tieát
soâi ñoäng hôn.

Moät quaân söï gia Taây phöông ñaõ nhaän ñònh:

54
 Cô baûn ñeå hoaïch ñònh cuûa caáp chæ huy laø kieán thöùc vöõng chaéc veà tieáp lieäu vaø di
haønh; coù theá oâng ta môùi bieát laøm sao vaø khi naøo coù theå lieàu lónh, maø chieán traän
chæ coù theå thaéng khi daùm maïo hieåm.87

Cuoäc tieán quaân cuûa Nguyeãn Hueä trong giai ñoaïn ñaàu roõ raøng phaûi döïa vaøo moät heä
thoáng tieáp lieäu taïi choã bao goàm moät soá doanh traïi oâng boá trí saün töø Phuù Xuaân ra Ngheä
An. Trong thôøi gian di haønh, oâng ñaõ thöïc hieän nhieàu loái di chuyeån khaùc nhau theo nhieàu
truïc loä vaø chæ aán ñònh moät “ñieåm heïn” ñeå taäp keát. Vieäc taäp trung löïc löôïng ñeå chuaån bò
“boân taäp” ñoù ñöôïc thöïc hieän moät caùch roát raùo, cöïc ñoan coù tính moät maát moät coøn. Lòch
söû chöùng minh raèng oâng ñaõ tính toaùn ñuùng trong loái taán coâng quyeát töû (predatory
warfare) neân haäu theá ít ai nhaéc ñeán nhöõng thieät haïi cuûa beân mình.

Caùc giaùo só Taây Phöông tuy chæ ghi nhaän hieän töôïng, nhieàu choã chuû quan theo söï suy
nghó cuûa hoï vaø döïa vaøo nhöõng nguoàn tin khoâng chính xaùc (chaúng haïn soá löôïng quaân cuûa
caû hai phe) nhöng vaãn laø nhöõng taøi lieäu nguyeân thuyû (primary sources) chöa bò ñaõi loïc.
Ñoái chieáu vôùi nhöõng chi tieát quaân söï, loái di haønh lieân tuïc (trong moät thôøi gian ngaén)
khoâng nhöõng caàn thieát cho vieäc taán coâng baát ngôø maø cuõng laø caùch duy nhaát coù theå kieåm
soaùt ñöôïc moät ñoäi taân quaân khoång loà baèng “daï daøy”88, loaïi tröø ñöôïc nhöõng hieåm hoaï khi
söû duïng thaønh phaàn quaàn chuùng maø tröôùc ñoù chöa laâu coøn ñöùng veà phía ñoái nghòch vôùi
nhaø Taây Sôn.

Chaéc chaén khi tieán quaân ñaùnh Thaêng Long, Nguyeãn Hueä khoâng theå coi thöôøng daân
chuùng Baéc Haø hieän ñaõ trôû thaønh moät caùnh quaân naèm phuïc sau löng ôû vuøng Ngheä An
Thanh Hoùa, tröôùc ñaây ñaõ töøng phuïc kích taán coâng Nguyeãn Nhaïc. Neáu nhö vì moät lyù do
naøo ñoù maø vieäc giao binh vôùi quaân Thanh keùo daøi hôn döï tính, sau löng laïi coù dö ñaûng
nhaø Leâ, hoï Trònh noåi leân oâng seõ bò taán coâng töø hai maët, khoù traùnh khoûi moät cuoäc chieán
tieâu hao voán laø sôû tröôøng cuûa Baéc Haø.

ÔÛ thôøi ñieåm quyeát lieät naøy, oâng ñaõ huy ñoäng toaøn löïc thaønh phaàn daân chuùng coù nguy cô
tieàm aån kia thaønh moät caùnh quaân cuûa mình, töø giaø chí treû, trai laãn gaùi ñeå ñaåy hoï ñi
tröôùc, döôùi danh nghóa cöùu nöôùc. Chuùng ta khoù loøng coù theå tin ñöôïc raèng ngöôøi daân ôû
ñaây “haøng loaït trai traùng noâ nöùc toøng quaân” nhö loái vieát söû coù tính caùch tuyeân truyeàn,
nhaát laø tröôùc ñaây khoâng laâu vuøng naøy ñaõ bò ñoùi keùm lieân tieáp, laïi bò Nguyeãn Höõu Chænh
roài Vuõ Vaên Nhaäm “veùt ñöôïc hôn 3 vaïn ngöôøi” ñeå tieán ra Baéc hoài cuoái naêm 1787. Ñaát
Thanh Ngheä cuõng coøn laø ñaát toå cuûa nhaø Leâ, laø queâ höông cuûa ñaùm lính Tam Phuû voán dó

87
A real knowledge of supply and movement factors must be the basis of every leader’s plan; only then
can he know how and when to take risks with those factors, and battles are won only by taking risks. A. C.
P. Wavell, Speaking Generally (London, 1946) tr. 78-9 (trích laïi theo Martin Van Creveld, Supplying
War: Logistics from Wallenstein to Patton, Cambridge University Press, 1992 tr. 232)
88
Armies could only fed as long as they kept moving, Martin Van Creveld, sñd. tr. 233

55
laø coät truï choáng giöõ giang sôn cho hoï Trònh, nay trôû thaønh ñoäi quaân tieàn phong cuûa nhaø
Taây Sôn.

Chính vì theá oâng ñaõ coù theå taän duïng ñeán ngöôøi cuoái cuøng cuûa caùc xöù Thanh – Ngheä ñeå
ñaùnh moät traän lôùn duøng chieán thuaät “bieån ngöôøi” traøn ngaäp ñoái phöông. OÂng cuõng toái öu
hoaù ñöôïc söùc maïnh cuûa mình, keát hôïp söùc maïnh cuûa caùc saéc daân thieåu soá vuøng Thöôïng
Laøo, vaø khai thaùc thaønh phaàn bò gaït ra ngoaøi leà xaõ hoäi phaûi soáng baèng ngheà “cöôùp
bieån”.

Chuùng ta cuõng coù theå nghi ngôø vaø loaïi boû chi tieát veà ngaøy thaùng Nguyeãn Hueä leân ngoâi
hoaøng ñeá cheùp trong söû trieàu Nguyeãn. Neáu ñuùng nhö söï thoâng tin cuûa caùc giaùo só cho
nhau, oâng leân ngoâi ngay töø ñaàu thaùng 10 (AÂm Lòch) vaø maát khoaûng töø 40 ñeán 45 ngaøy
ñeå ra ñeán Ngheä An (cuoái thaùng 11) trung bình moãi ngaøy coù theå ñi töø 10 ñeán 15 caây soá.
Con soá naøy xem ra coù veû hôïp lyù vôùi moät ñoäi quaân vaøo theá kyû 18, phöùc taïp vaø coàng
keành, toå chöùc coøn sô khai, thieáu haún moät heä thoáng tieáp lieäu chu ñaùo. Noùi toùm laïi, moät
khi loaïi tröø taát caû nhöõng huyeàn thoaïi cuûa nhaø Taây Sôn, ñaët Nguyeãn Hueä trôû veà vai troø
cuûa moät töôùng laõnh caàn “maïo hieåm” ñeå chieán thaéng, vieäc ñieàu quaân “thaàn toác” chính laø
phöông thöùc ñeå khaéc phuïc nhöõng sôû ñoaûn maø oâng khoâng theå nhaát thôøi giaûi quyeát ñöôïc.

Thaùng 12 naêm 2005

56
 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

-o-

1. Amranand, Ping vaø William Warren. The Elephant in Thai Life & Legend.
Bangkok: Monsoon Editions, Ltd.,1998.

2. Anthony, Robert J. Like Froth Floating on the Sea: The World of Pirates and
Seafarers in Late Imperial South China. Berkeley: Institute of East Asian
Studies, UC Berkeley, 2003.

3. Barnes, Thomas J. Tay Son, Rebellion in 18th Century Vietnam. Xlibris

Corporation, 2000

4. Barrow, John. A Voyage To Cochinchina. Kuala Lumpur: Oxford University,

1975 (in theo loái chuïp aûnh nguyeân baûn naêm 1806)

5. Borri, Cristophoro. Töôøng Trình veà Khu Truyeàn Giaùo Ñaøng Trong 1631. USA:
Thaêng Long, khoâng ñeà naêm.

6. Crawfurd, John. Journal of an Embassy from the Governor-General of India to

the Courts of Siam and Cochin China exhibiting a view of the Actual State of
those Kingdoms. New Delhi: Asian Educational Services, 2000 (chuïp laïi
nguyeân baûn London, 1828)

7. Creveld, Martin Van. Supplying War: Logistics from Wallenstein to Patton.

Cambridge: Cambridge University Press, 1992

8. Do Phuong Quynh. Arts and Handicrafts of Viet Nam. Hanoi: The Gioi (Foreign
Languages Publishing House), 1992

9. Griess, Thomas E. (ed.) Ancient and Medieval Warfare (The West Point
Military History Series). Department of History, US Military Academy, West
Point, New York. New Jersey: Avery Publishing Group Inc., 1984

10. Heath, Ian. Armies of the Nineteenth Century: Asia (V. 4 – Burma and Indo-
China). Great Britain: Foundry Books, 2003

11. Hintz, Martin. Tons of Fun Training Elephants. New York: Julian Messner, 1982

12. Hoa Baèng. Quang Trung Nguyeãn Hueä, Anh Huøng Daân Toäc 1788-1792. Saigon:
Thö Laõm AÁn Thö Quaùn, 1958 (Ñaïi Nam, Cali. in laïi theo loái chuïp baûn)

57
13. Hoaøng Xuaân Haõn. La Sôn Yeân Hoà Hoaøng Xuaân Haõn, taäp II, tröôùc taùc, phaàn II:
Lòch Söû. Haø Noäi: nxb Giaùo Duïc, 1998

14. Keegan, John. A History Of Warfare. New York: Alfred A. Knopf, 1994

15. Laïi Phuùc Thuaän (賴福順). Caøn Long Troïng Yeáu Chieán Tranh Chi Quaân Nhu
Nghieân Cöùu (乾隆重要戰爭之軍需研究). Ñaøi Baéc: Quoác Laäp Coá Cung Baùc Vaät
Vieän, 1984

16. Lamb, Alastair. The Mandarin Road to Old Hueù. London: Chatto & Windus,
1970

17. Leâ Ñoâng Phöông(黎東方). Teá Thuyeát Thanh Trieàu (細說清朝) (quyeån thöôïng).
Ñaøi Baéc: Truyeän Kyù Vaên Hoïc Xaõ, 1987

18. Leâ Nguyeãn Löu “Vaên Khaéc Thôøi Taây Sôn ôû Hueá”. Phuù Xuaân Thuaän Hoùa thôøi
Taây Sôn. Hueá : Kyû Yeáu Hoäi Thaûo Khoa Hoïc, 12/2001

19. Mai Quoác Lieân (chuû bieân). Ngoâ Thì Nhaäm taùc phaåm (4 quyeån) Haø Noäi: nxb Vaên
Hoïc, 2001-2

20. Moät Nhoùm Hoïc Giaû. Moät Vaøi Söû Lieäu veà Baéc Bình Vöông Nguyeãn Hueä. Calif.:
Ñaïi Nam, 1992

21. Murray, Dian H. Prirates Of The South China Coast 1790-1810. Calif.: Stanford
University Press, 1987.

22. National Museum of Chinese History. A Journey Into China’s Antiquity (4

volumes). Beijing: Morning Glory Publishers, 1997

23. Ngaosrivathana, Mayoury vaø Kennon Breazeale (ed.). Breaking New Ground In
Laos History. Chiang Mai: Silkworm Books, 2002

24. Ngoâ Gia Vaên Phaùi. Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí. Haø Noäi: nxb Vaên Hoïc, 2002

25. Nguyeãn Löông Bích – Phaïm Ngoïc Phuïng. Tìm Hieåu Thieân Taøi Quaân Söï cuûa
Nguyeãn Hueä . Haø Noäi: nxb QDND, 1971

26. Ñoã Bang. Nhöõng khaùm phaù veà Hoaøng Ñeá Quang Trung. Hueá: nxb Thuaän Hoaù,
2003.

58
27. Parker, Geoffrey. The Military Revolution: Military innovation and the rise of
the West 1500-1800. Cambridge: Cambridge University Press, 1996

28. Phan Lang. “Hoaï Caûnh veà Ngöôøi vaø Xöù Quaûng Nam döôùi thôøi Taây Sôn”. Calif.:
Vieät Baùo Kinh Teá soá Teát Canh Thìn 2000.

29. Quaùch Chaán Phong (郭振鋒) vaø Tröông Tieáu Mai (張笑梅) (chuû bieân). Vieät
Nam Thoâng Söû (越南通史). Baéc Kinh: Trung Quoác Nhaân Daân ñaïi hoïc xb xaõ,
2001

30. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn. Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc I, II
(baûn dòch Vieän Söû Hoïc). Haø Noäi: nxb Giaùo Duïc, 1998.

31. Reid, Anthony. Southeast Asia in the Age of Commerce 1450-1680 (2 volumes)
New Haven, London: Yale University Press, 1993

32. Simms, Peter vaø Sanda Simms. The Kingdoms of Laos: Six Hundred Years of
History. Richmond: Curzon Press, 1999

33. Sun Laichen, “Military Technology Transfers from Ming China and the
Emergence of Northern Mainland Southeast Asia (c. 1390-1527)” Journal of
Southeast Asian Studies, vol. 34, 3 (10-2003)

34. Taï Chí Ñaïi Tröôøng. Lòch Söû Noäi Chieán ôû Vieät Nam. Los Angeles, Calif: An
Tieâm, 1991.

35. Taï Quang Phaùt (dòch), Nhaø Taây Sôn (Ñaïi Nam chính bieân lieät truyeän – Nguî
Taây lieät truyeän) Saigon: Phuû Quoác Vuï Khanh ñaëc traùch vaên hoaù, 1970

36. Taï Quang Phaùt (dòch). Taây Sôn Thuaät Löôïc (西山術略). Saigon: Phuû Quoác Vuï
Khanh ñaëc traùch vaên hoaù, 1971

37. Tana, Li. Nguyeãn Cochinchina: Southern Vietnam in the Seventeenth and
Eighteenth Centuries. New York: Cornell University - Southeast Asia Program
Publications, 1998.
38. ................ ”Thuyeàn vaø Kyõ Thuaät ñoùng thuyeàn ôû Ñaøng Trong cuoái theá kyû 18, ñaàu
theá kyû 19” – Ñöùc Haïnh dòch, Taïp Chí Nghieân Cöùu vaø Phaùt Trieån, soá 4(38). 2002

39. Tarling, Nicholas (ed.) The Cambridge History of Southeast Asia, taäp I, phaàn 2:
töø 1500 ñeán 1800. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.

59
40. Traàn Gia Phuïng. Nhaø Taây Sôn. Toronto: Non Nöôùc, 2005

41. Trang Caùt Phaùt (莊吉發). Thanh Cao Toâng Thaäp Toaøn Voõ Coâng Nghieân Cöùu
(清高宗十全武功研究) Baéc Kinh: Trung Hoa thö cuïc, 1987. (chuïp laïi baûn cuûa
Ñaøi Loan Coá Cung Tuøng San, Giaùp Chuûng soá 26, thaùng 6 naêm 1982)

42. Uyû Ban Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Vieät Nam. Lòch Söû Vieät Nam (taäp I). Haø Noäi; nxb
KHXH, 1976

43. William Alexander: An English Artist in Imperial China. Brighton Borough

Council, 1981

44. Woodside, Alexander Barton. Vietnam and the Chinese Model – A Comparative
Study of Nguyeãn and Ch’ing Civil Government in the First Half of the Nineteenth
Century. MA: Harvard University Press, 1971.

60
 PHUÏ LUÏC I

TAØI LIEÄU AÂM LÒCH DÖÔNG LÒCH TRÍCH DAÃN

Ngoâ Gia Vaên Phaùi, Hoaøng Leâ
Nhaát Thoáng Chí (baûn dòch
Nguyeãn Ñöùc Vaân – Kieàu Thu
Hoaïch)
(Haø Noäi: nxb VH, 2002) tr. 372
25 thaùng Chaïp, 20-1-1789 Baéc Bình Vöông laáy laøm phaûi, beøn cho ñaép ñaøn ôû treân nuùi Baân, teá caùo trôøi ñaát
Maäu Thaân cuûng caùc thaàn soâng, thaàn nuùi; cheá ra aùo coån muõ mieän, leân ngoâi Hoaøng ñeá, ñoåi
naêm thöù 11 nieân hieäu Thaùi Ñöùc cuûa vua Taây Sôn Nguyeãn Nhaïc laøm naêm ñaàu
nieân hieäu Quang Trung. Leã xong, haï leänh xuaát quaân. Hoâm aáy nhaèm vaøo ngaøy
25 thaùng chaïp naêm Maäu Thaân (1788)

Ñaïi Nam Chính Bieân Lieät Truyeän
(Nguî Taây) Taï Quang Phaùt, Nhaø
Taây Sôn (Saigon: PQVKDTVH,
1970) tr. 132-3
25 thaùng 11, 22-12-1788 惠乃築壇于屏山之南，以十一月二十五日自立為帝，改元光中即日大率將
Maäu Thaân 士水陸齊進 ...
Hueä naõi truùc ñaøn vu Bình sôn chi nam dó thaäp nhaát nguyeät nhò thaäp nguõ nhaät töï
laäp vi ñeá, caûi nguyeân Quang Trung töùc nhaät ñaïi suaát töôùng só thuyû luïc teà tieán ...
Nguyeãn Hueä beøn ñaép ñaøn ôû phía nam nuùi Ngöï-bình, laáy ngaøy 25 thaùng 11 töï
laäp laøm Hoaøng-ñeá caûi nguyeân laø Quang Trung (trieàu trung öông röïc rôõ), lieàn
ngaøy aáy caû ñem töôùng só thuyû boä cuøng tieán ...

Töùc Vò Chieáu (Haøn Caùc Anh 22 thaùng 11, 19-12-1788 玆乃天意夫豈人事，朕應天順人，不可牢執遜讓以今年十一月二十二日即

Hoa)
Trung Taâm Nghieân Cöùu Quoác
Hoïc, Ngoâ Thì Nhaäm (taùc phaåm I)
Haø Noäi: nxb Vaên Hoïc, 2001 tr.
173, 515-6
Maäu Thaân 天子位，紀年為光中元年。
Tö naõi thieân yù, phuø khôûi nhaân söï, traãm öùng thieân thuaän nhaân, baát khaû lao chaáp,
toán nhöôïng dó kim nieân thaäp nhaát nguyeät nhò thaäp nhò nhaät töùc thieân töû vò kyû
nguyeân vi Quang Trung nguyeân nieân.
Traãm öùng meänh trôøi, thuaän loøng ngöôøi, khoâng theå coá chaáp nhuùn nhöôøng maõi,
laáy ngaøy 22 thaùng 11 naêm nay leân ngoâi thieân töû, ñaët nieân hieäu laø Quang Trung
nguyeân nieân.

61
Archives Nationales F; A22
(Paris) Ñaëng Phöông Nghi, “Vaøi
Taøi Lieäu Môùi Laï ...” (Cali: Ñaïi
Nam, 1992) tr. 195
11-10-Maäu Thaân 8-11-1788 Baéc Vöông ñaõ aán ñònh ngaøy 11 thaùng 10 (aâm lòch) töùc ngaøy moàng 8 thaùng
Möôøi Moät laø ngaøy oâng töï phong mình laøm Hoaøng ñeá döôùi danh hieäu “Quang –
Trung” (coù nghóa laø aùnh saùng trung öông töùc laø theo söï giaûi thích coù leõ ñuùng
nhaát, maët trôøi cuûa vuõ truï) ñoàng thôøi oâng ñang baän tính moät keá hoaïch vó ñaïi
theo nhö saéc leänh ban boá ngaøy 6 thaùng Möôøi (aâm lòch) hay ngaøy 3 thaùng Möôøi
Moät gôûi cho ñaïi thaàn Ñaïi Tö Maõ ...
62
 PHUÏ LUÏC II
Nguyeãn Hueä leân ngoâi vaø tieán binh theo tieåu thuyeát
... Ngaøy 20 thaùng aáy, Sôû lui veà Tam Ñieäp thì ngaøy 24, Tuyeát ñaõ vaøo ñeán thaønh Phuù
Xuaân, Baéc Bình Vöông tieáp ñöôïc tin baùo, giaän laém, lieàn hoïp caùc töôùng só, ñònh thaân
chinh caàm quaân ñi ngay. Nhöng caùc ngöôøi ñeán hoïp ñeàu noùi:
- Chuùa coâng vôùi vua Taây Sôn coù söï hieàm khích, ñoái vôùi ngoâi chí toân, loøng toân
phoø cuûa moïi ngöôøi chöa thaät vöõng beàn, nay nghe quaân Thanh sang ñaùnh caøng
deã sinh ra ngôø vöïc hai loøng. Vaäy xin tröôùc heát haõy chính vò hieäu, ban leänh aân xaù
khaép trong ngoaøi, ñeå yeân keû phaûn traéc vaø giöõ laáy loøng ngöôøi, roài sau seõ caát
quaân ra ñaùnh deïp coõi Baéc cuõng chöa laø muoän.
Baéc Bình Vöông laáy laøm phaûi, beøn cho ñaép ñaøn ôû treân nuùi Baân1, teá caùo trôøi ñaát cuøng
caùc thaàn soâng, thaàn nuùi; cheá ra aùo coån muõ mieän, leân ngoâi Hoaøng ñeá, ñoåi naêm thöù 11
nieân hieäu Thaùi Ñöùc cuûa vua Taây Sôn Nguyeãn Nhaïc laøm naêm ñaàu nieân hieäu Quang
Trung. Leã xong, haï leänh xuaát quaân. Hoâm aáy nhaèm vaøo ngaøy 25 thaùng chaïp naêm Maäu
Thaân (1788).2
Vua Quang Trung töï mình ñoác suaát ñaïi binh, caû thuyû laãn boä cuøng ñi. Ngaøy 293 ñeán
Ngheä An, vua Quang Trung cho vôøi ngöôøi coáng só ôû huyeän La Sôn laø Nguyeãn Thieáp
vaøo dinh vaø hoûi:
- Quaân Thanh sang ñaùnh, toâi saép ñem binh ra choáng cöï. Möu ñaùnh vaø giöõ, cô
ñöôïc hay thua tieân sinh nghó theá naøo?
Thieáp noùi:
- Baây giôø trong nöôùc troáng khoâng, loøng ngöôøi tan raõ. Quaân Thanh ôû xa tôùi ñaây,
khoâng bieát tình hình quaân ta yeáu hay maïnh, khoâng hieåu roõ theá neân ñaùnh neân giöõ
ra sao. Chuùa coâng ñi chuyeán naøy, khoâng quaù möôøi ngaøy giaëc Thanh seõ bò deïp
tan.
Vua Quang Trung möøng laém, lieàn sai Ñaïi töôùng laø Haùm Hoå haàu keùn lính ôû Ngheä An,
cöù ba suaát ñinh thì laáy moät ngöôøi, chöa maáy luùc, ñaõ ñöôïc hôn moät vaïn quaân tinh nhueä.
Roài nhaø vua cho môû cuoäc duyeät binh lôùn ôû doanh traán, ñem soá thaân quaân ôû Thuaän Hoaù,
Quaûng Nam chia laøm boán doanh tieàn, haäu, taû, höõu, coøn soá lính môùi tuyeån ôû Ngheä An
thì laøm trung quaân.
Vua Quang Trung cöôõi voi ra doanh an uyû quaân lính, truyeàn cho taát caû ñeàu ngoài maø
nghe leänh, roài duï hoï raèng:

1
Nuùi Baân ôû ñòa phaän xaõ An Cöïu, huyeän Höông Traø, Thöøa Thieân-Hueá.
2
Ñuùng ra thì phaûi laø ngaøy 20-01-1789 tính theo Döông Lòch
3
24-01-1789

63
 - Quaân Thanh sang xaâm laán nöôùc ta, hieän ôû Thaêng Long, caùc ngöôi ñaõ bieát chöa?
Trong khoaûng vuõ truï, ñaát naøo sao aáy ñeàu ñaõ phaân bieät roõ raøng, phöông Nam
phöông Baéc chia nhau maø cai trò. Ngöôøi phöông Baéc khoâng phaûi noøi gioáng nöôùc
ta, buïng daï aét khaùc. Töø ñôøi Haùn ñeán nay, chuùng ñaõ maáy phen cöôùp boùc nöôùc ta,
gieát haïi nhaân daân, vô veùt cuûa caûi, ngöôøi mình khoâng theå chòu noåi, ai cuõng muoán
ñuoåi chuùng ñi. Ñôøi Haùn coù Tröng Nöõ Vöông, ñôøi Toáng coù Ñinh Tieân Hoaøng, Leâ
Ñaïi Haønh, ñôøi Nguyeân coù Traàn Höng Ñaïo, ñôøi Minh coù Leâ Thaùi Toå; caùc ngaøi
khoâng nôõ ngoài nhìn chuùng laøm ñieàu taøn baïo, neân ñaõ thuaän loøng ngöôøi, daáy
nghóa quaân ñeàu chæ ñaùnh moät traän laø thaéng vaø ñuoåi ñöôïc chuùng veà phöông Baéc.
ÔÛ caùc thôøi aáy Baéc, Nam rieâng phaän, bôø coõi laëng yeân, caùc vua truyeàn ngoâi laâu
daøi. Töø ñôøi nhaø Ñinh tôùi ñaây, daân ta khoâng ñeán noãi khoå nhö hoài noäi thuoäc xöa
kia. Moïi vieäc lôïi, haïi, ñöôïc, maát aáy, ñeàu laø chuyeän cuõ raønh raønh cuûa caùc trieàu
ñaïi tröôùc. Nay ngöôøi Thanh laïi sang möu ñoà laáy nöôùc Nam ta ñaët laøm quaän
huyeän, khoâng bieát troâng göông maáy ñôøi Toáng, Nguyeân, Minh ngaøy xöa. Vì vaäy
ta phaûi keùo quaân ra ñaùnh ñuoåi chuùng. Caùc ngöôi ñeàu laø nhöõng keû coù löông tri
löông naêng, haõy neân cuøng ta ñoàng taâm hieäp löïc, ñeå döïng neân coâng lôùn. Chôù coù
quen theo thoùi cuõ, aên ôû hai loøng, neáu nhö vieäc phaùt giaùc ra, seõ bò gieát cheát ngay
töùc khaéc, khoâng tha moät ai, chôù baûo laø ta khoâng noùi tröôùc!
Caùc quaân lính ñeàu noùi:
- Xin vaâng meänh, khoâng daùm hai loøng.
Hoâm sau vua Quang Trung haï leänh tieán quaân. Caùc quaân ñeàu nghieâm chænh ñoäi nguõ maø
ñi ...
Ngoâ GiaVaên Phaùi, Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí (Haø Noäi: nxb Vaên Hoïc, 2002) tr. 371-4

64