4.

NORMATIVI PORONJE
4.1. UVOD Normativi potronje su planske veliine koje odreuju potreban kapacitet sistema za snabdevanje vodom. Utvruju se na osnovu realnih podataka o potronji vode na posmatranom podruju, teorijski utvrenih fiziolokih i sanitarno higijenskih potreba oveka, kao i specifinih karakteristika i zahteva. Veliki uticaj na normative imaju i veliina raspoloivih resursa i cena. Normative ine: 1. norma potronje 2. koeficijenti neravnomernosti potronje Normom potronje vode naziva se prosena dnevna potronja vode za pie (po vodoprivrednoj osnovi voda visokog kvaliteta) iz vodovodnog sistema, svedena na jednog korisnika (stanovnika). Uobiajeno je da se normom potronje pokrivaju ukupne potrebe za vodom za pie, bez obzira na njenu namenu. potrebe domainstava potrebe industrije (prehrambena industrija...) javne potrebe (javne ustanove, bolnice, kole, hoteli, restorani i sl.) potrebe domaih ivotinja

Normu potronje optereuju jo i gubici vode iz sistema distribucije, koji mogu da budu veoma znaajni. Raspodela potronje tokom vremena iskazuje se neravnomernou. Generalno, u toku godine, kao posledica sezonskih i dnevnih temperaturnih promena i pojave padavina, javlja se neravnomernost koja se izraava tzv. koeficijentom dnevne neravnomernosti, a koji predstavlja odnos izmeu maksimalne dnevne potronje vode i srednje dnevne potronje vode. Neravnomernost potronje u toku dana iskazana koeficijentom satne neravnomernosti, predstavlja odnos izmeu maksimalne satne potronje i srednje satne potronje u toku dana sa maksimalnom potronjom. 4.2. ELEMENTI 4.2.1. Podaci o realnoj potronji vode i neravnomernosti potronje 4.2.1.1. Potronja vode Kako je ve reeno, realna potronja vode, u uslovima pune obezbeenosti, je jedan od najvanijih faktora pri proceni norme potronje.

39

Potronja vode se mnogo razlikuje po regionima u svetu. Najvea je u Americi. U Sjedinjenim dravama prelazi 500 l/st.dan, dok je u Kanadi u 1999. godini bila izmeu 290 i 541 l/st/dan, u proseku za celu Kanadu 343 l/st/dan. Nasuprot Americi, u Africi je potronja vode na nivou od oko 50 l/st/dan. Evropa je u pogledu potronje vode za pie umerena. No, i tu su znaajne razlike po regionima. Razlike su uslovljene, sa jedne strane, klimatskim uslovima, a sa druge cenom i ivotnim standardom stanovnitva. U zemljama lanicama Evropske unije i zemljama kandidatima za ulazak u Evropsku uniju prema podacima Svetske banke (World Bank) za period od 1990. do 2001. godine, potronja vode za podmirenje svih komunalnih potreba (domainstva, javna potronja, ustanove, zanatstvo i trgovina u naselju, bez industrije), bila je u proseku za ceo region: severoistoni region (zemlje biveg istonog bloka) od 290 l/st/dan u 1990. godini do 214 l/st/dan u 2001. godini jugoistoni region (Kipar, Turska, Malta) od 221 l/st/dan u 1990. godini do 172 l/st/dan u 2001. godini zapadni region centralni i severni deo od 279 l/st/dan u 1990. godini do 241 l/st/dan u 2001. godini zapadni region juni deo od 369 l/st/dan u 1990. godini do 328 l/st/dan u 2001. godini

Gornji podaci ukazuju na trend smanjenja potronje vode, to je sigurno posledica tednje podstaknute poveanjem cene, ali i primene ureaja koji troe manje vode. Takoe se uoava i da dosta utiu i klimatski uslovi, pa je tako u junom delu zapadnog regiona potronja vode za preko 30% vea nego u severnom delu. Pojedinane analize, sprovedene u nekim evropskim zemljama striktno u odnosu na potronju u domainstvima, pokazuju da je potronja vode u domainstvima znatno manja od gore prikazanih vrednosti. Prema podacima Saveza Nemake gasne i vodoprivrede (Bundesverband der deutschen Gas- und Wasserwirtshaft), objavljenim na sajtu Donjesaksonske pokrajinske uprave za vodoprivredu, i zatitu obala i prirode (Niedersasaechsischer Landes Betrieb fuer Wasserwirtschaft, Kuesten- und Naturschutz)1, potronja vode je u periodu od 1991. do 1999. godine smanjena za oko 10%, sa 139 na 125 l/st/dan. U istom periodu je cena kubnog metra vode porasla za 40%, sa 2,31 na 3,25 DM/m3 (1 DM = 0,5 ). Nemaka Savezna uprava za zatitu okoline2 navodi podatak da je neto potronja vode u domainstvima 120 l/st/dan, a sa gubicima koji iznose 9%, to je ukupno 130 l/st/dan. Prema podacima za Englesku i Vels, publikovanim u izvetaju Security of supply, leakage and water efficiency 2005-063 od ukupno 22 miliona prikljuaka domainstava od kojih se naplauje voda, samo 28% ima merne ureaje na sopstvenom prikljuku. U grupi potroaa koji nisu domainstva, sopstvene merne ureaje na prikljuku ima oko 90%. Ustanovljeno je da je potronja u domainstvima u kojima nema direktnog pojedinanog merenja za oko 13 do 15% vea (152 do 169 l/st/dan) nego u domainstvima sa sopstvenim merenjem (134 do 147 l/st/dan). Potronja industrije je 136 do 155 l/st/dan. Gubici su relativno visoki i iznose oko 23%. U periodu od 2001. do 2006. godine praktino nije bilo promena u potronji vode. U publikaciji Water & Wastewater Utilities, koju su pripremili Meunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) i Svetska banka (World Bank) prikazana je potronja
1 2

www.nlwkn.niedersachsen.de www.umweltbundesamt.de 3 www.sustainable-development.gov.uk

40

vode u nekoliko drava. Kree se od 46 l/st/dan u Aliru preko 151 u Brazilu, 256 u Francuskoj do preko 600 l/st/dan u SAD. U Hrvatskoj je, prema podacima objavljenim u lanku prof. dr Dragutina Gerea Odrivo iskoritavanje vode u Hrvatskoj i u Evropi (Graevinar, 54 / 2002), u 1998. godini ukupna potronja vode za komunalne potrebe bila 305 l/st/dan ili 38% od ukupno zahvaene vode, od ega je u domainstvima potroeno oko 58% ili 177 l/st/dan, a javna potronja i mala privreda su, u okviru komunalne potronje , troili oko 128 l/st/dan. Trend jedinine potronje je u celoj Evropi opadajui, posebno u zamljama tranzicije gde je potronja u prvom periodu, uvoenjem ekonomskih cena, pala za 40%. Dalje smanjenje potronje je nastavljeno blaim intenzitetom da bi se danas ve uglavnom zaustavilo. U nekim zemljama je ak zabeleen i neznatan porast potronje. Kod nas nisu raene detaljnije uporedne analize potronje vode iz javnih vodovoda. Postoje pojedinani podaci o potronji vode, ali je pitanje koliko se oni mogu smatrati objektivnim, jer u veini sluajeva vodovodi nisu mogli da zadovolje zahteve vrne potronje u letnjim mesecima. S druge strane, i takva potronja vode se moe smatrati neracionalnom zbog niske cene i rasipanja vode. Kao primer se ovde navode podaci za dva vodovoda u Vojvodini. U vodovodnom sistemu Novog Sada, u 2001. godini je proizvedeno i upueno u sistem 36,3 miliona kubnih metara vode, to iznosi oko 340 l/st/dan. Od toga je registrovana potronja 25,6 miliona kubnih metara (70,5 % od vode unete u sistem) ili oko 240 l/st/dan. Registrovana potronja stanovnitva u domainstvima je bila 18,2 miliona kubnih metara ili 170 l/st/dan, 2,6 miliona kubnih metara, ili 25 l/st/dan, su potroili veliki industrijski potroai vode, a 4,8 miliona kubnih metara, ili 45 l/st/dan, je bila javna potronja i potronja sitne privrede. Preostalih 10,7 miliona kubnih metara (100 l/st/dan) je neregistrovana koliina vode koja se smatra gubicima (neregistrovana potronja i fiziki gubici), to ini oko 29,5 % od ukupno unete koliine vode u sistem. Uee pojedinih kategorija potroaa u ukupno registovanoj potronji vode (100%) je: - domainstva - javna potronja i sitna privreda - krupna privreda 71 % 18,7 % 10,3 %

U vodovodu Paneva prosena potronja vode u zgradama kolektivnog stanovanja je 2006. godine bila 196 l/st/.dan, dok je u individualnom stanovanju bila 178 l/st.dan. Od ukupno upuene vode u sistem, registrovana potronja je bila 68,6%, 5% je sopstvena potronja, a preostali deo su gubici. Procenjeno je da 20% registrovane potronje u zgradama ine unutranji gubici prouzrokovani neispravnim instalacijama. U optini Sombor, grad Sombor ima svoj sopstveni vodovod iz koga se vodom snabdeva i deo privrede, a sva ostala naselja imaju sopstvene lokalne vodovode. Prosena dnevna potronja vode u Somboru je 226 l/st/dan, a u naseljima od 75 do preko 200 l/st/dan. 4.2.1.2. Neravnomernost potronje Vrednosti koeficijenata neravnomernosti potronje, postignute u realnoj eksploataciji vodovodnih sistema kod nas, teko mogu biti merodavna podloga za utvrivanje normativa neravnomernosti, jer je u naim vodovodima uobiajena pojava restrikcija u snabdevanju vodom u danima vrnih potreba. Ovo se posebno odnosi na koeficijent dnevne neravnomernosti, koji je naprimer za Novi Sad nekoliko godina nije prelazio 1,2 i 1,3.

41

Postoje iskustveni podaci o prosenoj veliini koeficijenta dnevne neravnomernosti za vodovode u Sjedinjenim Amerikim Dravama (Water and Wastewater Utilities, IBRD, 1996). Prema ovim podacima veliina koeficijenta je: - za vodovode koji opsluuju od 10 do 25 hiljada stanovnika 25 do 50 50 do 100 sa vie od 100 1,81 1,82 1,77 1,59

Ovi podaci se mogu prihvatiti samo kao orijentacija, jer je struktura potronje, a i samih gradova u SAD bitno drugaija nego kod nas. Prema nemakim podacima, obraenim u Taschenbuch der Wasserversorgung, Mutschmann und Stimmelmayr, 1983, koeficijent dnevne neravnomernosti se kretao u intervalu od 1,35 do 1,60 u proseku za celu Nemaku. Analizom realnih podataka je utvreno da je koeficijent dnevne neravnomernosti vei za manja naselja i gradove, kao i za podruja u kojima je visina padavina u periodu maj avgust manja. U narednoj tabeli dat je prikaz dela dostupnih podataka o jedininoj potronji vode i neravnomernosti potronje.
POTRONJA VODE (l/st/dan) DomainJavna potroIndustrija stva nja i ostalo 500 600 343 (1999) 50 46 214 172 241 328 124 94 120 134 - 137 152 - 169 177 170 178 196 226 75 - >200 K dn. 1,6-1,8 Gubici (l/st/dan)

SAD Kanada Afrika (prosek) Alir Evropa (2001) - Severoistoni region - Jugoistoni region - Severozapadni region - Jugozapadni region Nemaka -Hesen (2004) -Saksonija (2004) -Nemaka prosek Engleska i Vels -sa pojedinanim merenjem -sa grupnim merenjem Hrvatska (1998) Novi Sad (2001) Panevo -sa pojedinanim merenjem -sa grupnim merenjem Sombor - Sombor grad - naselja

1,4-- 1,6

128 45

25

1,2-1,5

100 72

Neravnomernost potronje vode u toku dana je vea to je manje naselje koje se snabdeva vodom, to je vei udeo domainstava u potronji vode i to je prosena dnevna temperatura via od 18 20 stepeni. Nema puno podataka o realnim vrednostima, jer se do njih moe doi samo dobro organizovanim i kontinualnim merenjima u sistemu. Prema analizama sprovedenim u Nemakoj, koeficijent satnog maksimuma je:

42

- za sela - za male gradove - za gradove srednje veliine - za velike gradove

2,9 2,4 2,0 1,5

4.2.2. Fizioloke i sanitarno higijenske potrebe Gradski vodovod Bremena je u svojoj informaciji 5/8.89 dao prosenu linu potronju vode jedne osobe po razliitim namenama, a prof. Foerstner, na osnovu svojih analiza, daje intervale vrednosti: koliina (l/st/dan) Foerstner Vodovod Bremen Pie i kuvanje 2-5 3 Pranje ruku, umivanje 5 - 20 7 Tuiranje i kupanje 20 - 60 40 Pranje posua 5 - 10 5 Pranje rublja 10 - 30 20 ienje stana, pranje auta itd 3 - 5 10 Ispiranje toaleta 20 - 50 40 Zalivanje bate 5 UKUPNO 75 - 180 130 Namena

4.2.3. Specifinosti naeg podruja U specifinosti podruja Vojvodine treba, pre svega, ubrojati klimatske karakteristike. Topla leta, sa relativno malim padavinama (viegodinji prosek oko 600 mm godinje) upuuju na zakljuak da treba planirati barem sa minimalnim korienjem vode i za zalivanje. Druga specifinost, koja takoe utie na poveanje potronje vode u domainstvima, je nizak standard, sa starim ve-mainama (veliki potroai vode preko 120 l po jednom ciklusu pranja), runim pranjem posua i najzad sa vrlo niskom cenom vode koja nikako nije stimulativna za tednju. Ovde treba dodati, da u kolektivnom stanovanju nema pojedinanog merenja potronje vode, to takoe prouzrokuje poveanu potronju. Poseban problem je dotrajalost izgraene vodovodne mree u naseljima, to prouzrokuje velike gubitke iz mree i time poveava potrebe. Sve su ovo faktori, na koje se odgovarajuim merama moe uticati, ali je za to potrebno vreme. 4.3. NORMATIVI 4.3.1. Postojei normativi Kako je na poetku ve reeno, normativi su planska kategorija i koriste se pri utvrivanju potrebnog kapaciteta elemenata i sistema za snabdevanje vodom u celini. Kod nas vlada veoma veliko arenilo u pogledu normativa potronje. U periodu izgradnje vodovodnih sistema velikih gradova, u drugoj polovini prolog veka, 43

koriene su vrlo visoke norme potronje vode. Sreom, sistemi su graeni postepeno, po fazama, pa nikad nisu dostigli dimenzije i kapacitete koji su prvobitno planirani. Ovde se nee navoditi takvi, ranije korieni normativi. Vaea Vodoprivredna osnova Srbije, doneta 2002. godine, bi trebalo da bude osnovni dokument i vodilja i za normative potronje vode iz javnih vodovoda. Vodoprivrednom osnovom utvrena je norma potronje vode na 600 l/st/dan u gradskim urbanim podrujima, od ega je potronja u domainstvima 230 l/st/dan, potrebe industrije, koje bi se pokrivale iz javnih vodovoda, procenjene su na 170 l/st/dan, javne potrebe na 90 l/st/dan, a procenjeni gubici su 110 l/st/dan (18%). Za seosko stanovnitvo utvrena norma potronje je 400l/st/dan, od ega je domainstvima namenjeno 215 l/st/dan, oko 115 l/st/dan je namenjeno potrebama domaih ivotinja i javnoj potronji, dok su preostalih oko 70 l/st/dan gubici. Ovako procenjene vrednosti su svakako precenjene, to se konstatuje i u samoj vodoprivrednoj osnovi, gde se u zakljunom razmatranju kae: Procenjene norme potronje nisu i ne mogu biti preporuke za projektovanje konkretnih vodovodnih sistema. One slue da se na nivou Vodoprivredne osnove rezerviu vodni resursi i utvrde smernice za budue kompleksno korienje voda. Vodoprivrednom osnovom su procenjene i ukupne potrebe za visokokvalitetnom vodom (itaj voda za pie) 2021 godine. Po ovim procenama potrebe su, raunato u proseku za Vojvodinu, oko 950 l/st.dan (raunato u odnosu na broj stanovnika po popisu iz 2002 godine). U ovu koliinu su ukljuene i potrebe prehrambene industrije i turizma. Posebno je iskazana koliina vode neto nieg kvaliteta, za potrebe ostale industrije (oko 1150 l/st.dan). Vodoprivredna osnova, po svojoj prirodi nije dokument koji ulazi u detalje potronje, pa nije ni predloila normative neravnomernosti. Prole (2006) godine izraena je studija Odriva reenja na unapreenju kvaliteta vode za pie sa povienim sadrajem arsena u tri vojvoanska regiona (Bluewaters), u kojoj su potrebni kapaciteti raunati sa sledeim normativima za domainstva: a. b. c. d. Naselja sa preko 20,000 stanovnika ............150 l/st/d Naselja od 10,000 do 20,000 stanovnika..... 140 l/st/d Naselja od 5,000 do 10,000 stanovnika........130 l/st/d Naselja sa manje od 5,000 stanovnika .........120 l/st/d Kd = 1.6 Kd = 1.7 Kd = 1.8 Kd = 1.9

Ostala potronja je u ovom elaboratu procenjena na 20% od potronje u domainstvima u gradovima (sedita optina) i na 10% u ostalim naseljima. Posebno su raunate potrebe za domae ivotinje: - goveda i konji - svinje - ovce - ivina 50 l/grlo/dan 10 l/kom/dan 5 l/kom/dan 1 l/kom/dan

S obzirom na injenicu da u veini naselja postoji izgraena vodovodna mrea, u manjem ili veem delu, i da je ta mrea prilino stara i loe odravana, raunato je sa gubicima iz mree od 20% u odnosu na prosenu potronju.

44

Ove godine je zavren Generalni projekt snabdevanja vodom naselja optine Sombor (Beoinenjering) u kome su korieni sledei normativi potronje: Sombor Potronja stanovnitva (l/st/dan) Ostale potrebe (l/st/dan) Gubici u odnosu na prosenu potronju (l/st/dan) Ukupno (l/st/dan) 150 70 55 275 Bezdan i Kljajievo 120 40 52 212 Ostala naselja 120 35 54 209

U ostale potrebe je uraunata celokupna javna potronja (kole, javne slube i sl.), potrebe domaih ivotinja, kao i mala privreda. Koeficijenti neravnomernosti potronje su: koeficijent maksimalne dnevne potronje (bez gubitaka): - Sombor Kmax.dn. = 1,4 - naselja Kmax.dn = 1,8 koeficijent maksimalne satne neravnomernosti: - Sombor Kmax.sat = 1,5 - naselja Kmax.sat = 2,0 koeficijent minimalne satne neravnomernosti: - Sombor Kmin.sat = 0,35 - naselja Kmin.sat = 0,25 U oba navedena sluaja normativi potronje su korigovani u odnosu na nau dosadanju praksu i pribliili su se normativima koji se koriste u zemljama Evropske zajednice i stvarnim vrednostima na ovom podruju. Austrijske norme, OENORM B2538, daju sledee vrednosti: stanovnitvo (bez industrije) 120 l/st/dan turizam 200 l po jednom noenju krupna stoka 60 l/komad sitna stoka 20 l/komad mesare 100 l po zaposlenom i radnom danu pekare 150 l " " " " gostionice 15 l po gostu na dan kole 10 l po osobi na dan kasarne 100 l po osobi na dan Koeficijent dnevne neravnomernosti je dat zavisno od broja stanovnika na podruju snabdevanja: broj stanovnika na podruju snabdevanja do 1500 o d 1500 do 5000 od 5000 do 20000 od 20000 do 50000 preko 50000 K dnevno 1,8 1,7 1,6 1,5 1,4

45

Koeficijent satne neravnomernosti je takoe dat u zavisnosti od broja stanovnika na podruju snabdevanja: broj stanovnika na podruju snabdevanja do 500 od 500 do 1500 od 1500 do 5000 od 5000 do 20000 preko 20000 4.3.2. Predlog normativa potronje Predlog normativa potronje se zasniva na dosadanjim iskustvima (naim i evropskim), trendovima potronje u zemljama koje su u zavrnoj fazi tranzicije, normama potronje koje se primenjuju u zemljama Evropske zajednice, kao i na specifinostima Vojvoanskog prostora (klimatske prilike, struktura naselja, navike stanovnitva, stanje izgraene vodovodne mree u naseljima, itd). U nastavku su date norme potronje i koeficijenti neravnomernosti za osnovne oblike potronje vode iz javnog vodovoda u naseljima. To su: potronja u domainstvima javna i ostala potronja u naseljima (ustanove, mala privreda, kole, bolnice...) potrebe domaih ivotinja gubici iz vodovodnog sistema K satno 4 3,1 2,6 1,9 1,4

Potrebe industrije (velikih privrednih potroaa), za vodom za tehnoloki proces, nisu obuhvaene ovim pregledom. Njih treba reavati posebno u svakom konkretnom sluaju. Odluku o nainu snabdevanja industrije vodom donosi sama industrija. 4.3.2.1. Domainstva Potronjom vode u domainstvima se smatra lina potronja pojedinca za fizioloke i higijensko-sanitarne potrebe. Promenljiva je zavisno od broja stanovnika u naselju: Broj stanovnika neravnomernosti do 2.000 - od 2.000 do 5.000 - od 5.000 do 10.000 - od 10.000 do 20.000 preko 20.000 Jedinina potronja (l/st/dan) 110 120 130 140 150 Keficijenti dnevni (Kd) 2,0 1,9 1,8 1,7 1,6 satni (Ks) min max 0,2 2,5 0,2 2,0 0,25 1,8 0,3 1,6 0,35 1,5

46

4.3.2.2. Javna i ostala potronja Javnu i ostalu potronju ini potronja vode koja proistie iz aktivnosti koje se obavljaju na uem podruju naselja. U ovom sektoru poronje voda se koristi za: - odravanje javne higijene u naselju - fontane i javne esme - javna kupalita i bazene - ustanove i poslovne objekte u naselju - deje ustanove - kole - zdravstvene ustanove (ambulante, bolnice) - ugostiteljske objekte (gostionice, restorani , hoteli) - malu privredu i zanatstvo - trgovinske radnje - i sl. Potronja vode u ovom sektoru zavisi najvie od veliine naselja. Normalno, vea naselja su bogatija sadrajima javne i ostale potronje, pa je i potronja svedena na jednog potroaa u veim naseljima vea nego u malim naseljima. U fazi planiranja javna i ostala potronja se obino odreuje procentom od potronje u domainstvima. Uobiajene vrednosti se kreu u intervalu od 10% do 20%. Za osnovne proraune potrebnih kapaciteta, odnosno procenu potronje predlau se sledei normativi: broj stanovnika do 5.000 od 5.000 do 10.000 od 10.000 do 20.000 od 20.000 do 50.000 preko 50.000 javna i ostala potronja 5 % od potronje u domainstvima 5 - 10 % 10 - 15 % 15 - 20 % 20% i vie

I na ove norme treba primeniti iste koeficijente neravnomernosti kao za potronju u domainstvima. 4.3.2.3. Domae ivotinje Prosene dnevne potrebe za vodom domaih ivotinja su: krupna stoka sitna stoka ivina 50 - 60 l/kom/dan 5 - 10 l/kom/dan 30 - 50 l/100kom/dan

Neravnomernost potronje je i ovde vezana za godinja doba, pa se moe, kao prosena vrednost, raunati sa koeficijentom neravnomernosti od 1,2 do 1,3. 4.3.2.4. Gubici Danas se gubici vode iz vodovoda u Vojvodini procenjuju na vrednosti od 20 do 50 % od vode unete u vodovodni sistem. Sigurno je da to ne moe biti i planska kategorija. U principu, ne treba planirati gubitke vee od 10%, ali zbog objektivnog stanja i nemogunosti da se u kratkom periodu obave potrebne rekonstrukcije, jo se

47

moe planirati sa gubicima do 20%. Preko te veliine planiranje bi bilo vrlo neracionalno. Stoga se predlae: a. za nove vodovodne sisteme: planski gubici iz vodovodnog sistema = do 10% prosene dnevne potronje

b. za postojee vodovodne sisteme: planski gubici iz vodovodnog sistema = 10% do 20% prosene dnevne potronje * * *

Napomena: Obezbeenje vode potrebne za gaenje poara regulisano je drugim propisima.

48