VAÁN ÑEÀ 10

Tìm m ñeå heä baát phöông trình voâ

nghieäm, coù nghieäm, coù duy nhaát
nghieäm.

259
Vaán ñeà 10

Tìm m ñeå heä baát phöông trình voâ

nghieäm, coù nghieäm, coù duy nhaát
nghieäm.

A. TOÙM TAÉT LYÙ THUYEÁT

I. Heä baát phöông trình :
Heä baát phöông trình laø moät taäp hôïp goàm nhieàu baát phöông trình.
Nghieäm cuûa heä baát phöông trình laø taäp hôïp caùc giaù trò cuûa aån soá
nghieäm ñuùng ñoàng thôøi taát caû caùc baát phöông trình cuûa heä.
II. Heä baát phöông trình töông ñöông :
Hai heä baát phöông trình (I) vaø (II) ñöôïc goïi laø töông ñöông neáu
moïi nghieäm cuûa heä (I) ñeàu laø nghieäm cuûa heä (II) vaø ngöôïc laïi :
III. Ñeå giaûi moät heä phöông trình :
Ta thöïc hieän moät soá caùc pheùp bieán ñoåi töông ñöông ñeå ñöa töø
moät heä ñaõ cho veà moät heä môùi töông ñöông vôùi heä ñaõ cho ñoù. Khi thöïc
hieän caùc pheùp bieán ñoåi ta thöôøng söû duïng caùc tính chaát cuûa baát ñaúng
thöùc.
VD :
Nhaân hai veá cuûa baát ñaúng thöùc cho cuøng moät soá aâm ta ñöôïc moät
baát ñaúng thöùc môùi töông ñöông vôùi baát ñaúng thöùc ñaõ cho. Vôùi chieåu
baát ñaúng thöùc ñöôïc thay ñoåi ngöôïc laïi.
Lôøi khuyeân
Ñeå ñöôïc bieán ñoåi toát trong quaù trình giaûi caùc baát phöông trình caùc em
phaûi xem laïi taát caû caùc tính chaát cuûa baát ñaúng thöùc tröôùc khi vaøo giaûi
baát phöông trình .
IV. Caùc heä baát phöông trình thöôøng gaëp :
Heä baát phöông trình baäc nhaát.
Heä baát phöông trình baäc hai.
260
Heä baát phöông trình hoãn hôïp. (coù theå chöùa caên, logarit, muõ, caùc haøm
soá löôïng giaùc …)
V. Tìm m ñeå heä thoûa moät yeâu caàu naøo ñoù .
Chaúng haïn cho heä coù daïng sau :
⎧A > B (1)
Heä (E) : ⎨
⎩C ≤ D (2)
Goïi S1 laø taäp nghieäm cuûabpt (1) vaø S2 laø taäp nghieäm cuûa bpt (2).
• Heä (E) coù nghieäm ⇔ S1 ∩ S2 ≠ ∅
• Heä voâ nghieäm ⇔ S1 ∩ S2 = ∅
• Heä coù duy nhaát nghieäm ⇔ S1 ∩ S2 = {x 0 } vôùi x0 laø 1 giaù trò naøo
ñoù .
Töø ñoù ta thöôøng gaëp caùc Caùc baøi toaùn coù lieân quan ñeán
Tìm m ñeå heä thoaû :
1) Coù nghieäm
2) Voâ nghieäm ( töùc laø khoâng coù nghieäm chung)
3) Coù nghieäm treân R .
4) Coù duy nhaát nghieäm.
5) Taäp nghòeâm naøy laø con taäp nghieäm kia
6) V.v…

261
B. BAØI TAÄP COÙ HÖÔÙNG DAÃN GIAÛI
Baøi 1
⎧4 x + 4 y ≤ 1
a./ Giaûi heä baát phöông trình : ⎨
⎩ x + y ≥ −1
(Trung taâm ñaøo taïo boài döôõng caùn boä y teá , naêm 1998)
Giaûi
⎧4 x + 4 y ≤ 1 (1)
Heä ⇔ ⎨
⎩x + y ≥ -1 (2)

Deã thaáy laø : (4 x

− 4y ) ≥0 ⇒4 +4 ≥ 2
2
x y
4 x .4 y
Hay 4x + 4y ≥ 2 4 x+ y (*)
Töø (2) vaø (*) ta suy ra : 4x + 4y ≥ 2 4 −1 = 1
Keát hôïp vôùi (1) ta ñöôïc 4x + 4y = 1
Vaäy (*) xaûy ra daáu baèng , neân 4x = 4y
1 1
Do ñoù 4x = 4y = ⇒x=y=-
2 2
⎧⎪ x 2 + 5 x + 4 < 0
b./ Giaûi heä baát phöông trình : ⎨ 3
⎪⎩ x + 3 x 2 − 9 x − 10 > 0
(Ñaïi hoïc kinh teá quoác daân Haø Noäi , naêm 1998 – 1999)
Giaûi
⎧⎪ x 2 + 5 x + 4 < 0 (1)
Baát phöông trình ⇔ ⎨ 3
⎪⎩ x + 3x − 9 x − 10 > 0
2

Ta coù : (1) ⇔ -4 < x < -1 ⇔ x ∈ [-4 ; -1]

Xeùt haøm soá y = x3 + 3x2 – 9x – 10 treân [-4 ; -1]
y’ = 3x2+ 6x – 9 = 3(x2 + 2x – 3)
⎡ x = 1 ⇒ y = −15
y’ = 0 ⇔ ⎢
⎣ x = −3 ⇒ y = 17
y(-4) = 10 ; y(-1) = 1
Töø baûng bieán thieân cuûa y treân [-4 ; -1] ta thaáy

262
y = x3 + 3x2 - 9x – 10 > 0 ∀x ∈ [-4 ; -1]
Vaäy nghieäm cuûa baát phöông trình laø –4 < x < -1
Baøi 2
Cho heä baát phöông trình :
⎧ 2 x 2 − 5x + 9
⎪ 2 >1 (1)
⎨ x − 6x + 8
⎪ x 2 − 2mx + m 2 − 1 < 0 (2)
⎩
Ñònh m ñeå (1) vaø (2) khoâng coù nghieäm chung
Höôùng daãn :
(1) ⇔ x < 2 hay x > 4
(2) coù S = (m –1 ; m + 1)
(1) vaø (2) khoâng coù nghieäm chung khi S1 ∩ S2 laø roãng
⎧m − 1 ≥ 2 ⎧m ≥ 3
⇔ ⎨ ⇔⎨ ⇔m=3
⎩m + 1 ≤ 4 ⎩m ≤ 3
Baøi 3
⎧ x −1
⎪ < 0 (1)
Cho heä ⎨ x − 3
⎪ x 2 − 2 x − m 2 + 1 ≤ 0 (2)
⎩
a) Tìm m ñeå heä coù nghieäm
b) Tìm m ñeå heä coù nghieäm duy nhaát
Phöông phaùp :
Tìm m ñeå heä coù nghieäm ta coù theå tìm m ñeå heä voâ nghieäm .Sau ñoù laáy
phaàn buø cuûa keát quaû naøy.
Höôùng daãn giaûi :
a) Ta coù : taäp nghieäm cuûa baát phöông trình (1 ) laø S1 = (1 ; 3)
Bpt (2) coù theå coù taäp nghieäm laø : S2 = (1 – m ; 1 + m) (2a) hay
(1 + m ; 1 – m ) (2b)
Vaán ñeà ôû choã chuùng ta chöa bieát ñöôïc giöõa 1 – m vaø 1 + m soá naøo lôùn
hôn neân ta xeùt.
Hieäu soá : A = 1 – m – (1 + m) = -2m
• m < 0 : S2 = [1 + m ; 1 – m ]
Heä voâ nghieäm khi S1 ∩ S2 laø roãng

263
⇔ 1 – m ≤ 1 hay 1 + m ≥ 3 ⇔ m ≥ 0 hay m ≥ 2 ⇔ m ≥ 2
maø m < 0 (ñieàu kieän treân) do ñoù m thuoäc roãng
• m = 0 :S2 = {1}
Deã thaáy S1 ∩ S2 laø roãng neân m= 0 nhaän.
• m > 0 :S2 = [1 – m ; 1 + m]
Heä voâ nghieäm khi 1 + m ≤ 1 hay 1 – m ≥ 3
⇔ m ≤ 0 hay m ≤ -2 ⇔ m ≤ 0 maø m > 0 (ñieàu kieän treân) neân m thuoäc
roãng . Hôïp caùc taäp hôïp treân laïi ta ñöôïc m = 0 thì heä voâ nghieäm neân
m ≠ 0 thì heä coù nghieäm
b) Ñeå heä coù nghieäm duy nhaát , xem xeùt söï töông giao cuûa 2 taäp hôïp
trong caâu a) cho ta m ∈ ∅ .(baïn ñoïc töï kieåm laïi).
Baøi 4
⎧⎪x 4 − 13x 2 + 36 ≤ 0(1)
Cho heä baát phöông trình : ⎨ 2
⎪⎩x − m 2 ≥ 0(2)
Ñònh m ñeå heä coù nghieäm duy nhaát
Giaûi
2
Ñaët t = x (t ≥ 0)
(1) ⇔ t2 – 13t + 36 ≤ 0 ⇔ 4 ≤ t ≤ 9 ⇔ 4 ≤ x2 ≤ 9
⎧ x ≤ −2 ∨ x ≥ 2
⇔ ⎨ ⇔ -3 ≤ x ≤ -2 hay 2 ≤ x ≤ 3
⎩− 3 ≤ x ≤ 3
(2) ⇔ x2 – m2 ≥ 0
Do ña thöùc ôû veá traùi coù 2 nghieäm laø m vaø –m
• m < 0 : S2 = (-∞ ; m] ∪ [-m ; +∞)
Heä coù nghieäm duy nhaát khi m = -3 hay –m = 3 ⇔ m = -3
• m > 0 : S2 = (-∞ ; –m) ∪ (m ; +∞)
Heä coù nghieäm duy nhaát khi –m = -3 hay m = 3 ⇔ m= 3
Vaäy: m = 3 ∨ m = -3 thì heä coù nghieäm duy nhaát

264
Baøi 5
⎧⎪ x 2 − 1 < 0 (1)
Tìm m ñeå heä sau voâ nghieäm : ⎨ 2
( )
⎪⎩ m + 1 x < 2 (2)

Sau ñoù tìm m ñeå heä coù nghieäm.

Giaûi
(1) ⇔ -1 < x < 1 (hay taäp nghieäm cuûa baát phöông trình laø (1) laø
S1 = (-1 ; 1)
2 2
(2) ⇔ x < hay S2 = (- ∞ ; 2 )
m +1
2
m +1
Döïa vaøo söï töông giao cuûa 2 taäp nghieäm
2
Heä voâ nghieäm ⇔ ≤ -1 ⇔ m2 + 3 ≤ 0 ⇔ m ∈ ∅
m +1
2

2
Heä coù nghieäm ⇔ > 1 ⇔ m2 + 3 > 0 ⇔ m ∈ R
m +1
2

Baøi 6
Tìm m ñeå heä sau coù nghieäm :

⎧x 2 − 2 x ≤ 3 (1)
⎨
⎩(m + 1)x < −2 (2)

Höôùng daãn :
(1) ⇔ x2 – 2x – 3 ≤ 0
⇔ -1 ≤ x ≤ 3
Taäp nghieäm (1) : S1 = [-1 ; 3]
(2) ⇔ (m + 1)x < -2
• m = -1 : (2) ⇔ 0 < -2 ⇔ m ∈ ∅ ⇔ S2 = ∅

265
Heä voâ nghieäm neân ta nhaän m = -1 (*)
• m ≠ -1 :
2 ⎛ 2 ⎞
* m > -1 : x < − : S2 = ⎜ − ∞;− ⎟
m +1 ⎝ m + 1⎠
2
Deå heä voâ nghieäm thì − ≤ −1 ⇔ m ≤ 1
m +1
⇒ -1 < m ≤ 1 (2a)
2 ⎛ 2 ⎞
* m < -1 : x > − : S2 = ⎜ − ;+∞ ⎟
m +1 ⎝ m +1 ⎠
2 5
Ñeå heä voâ nghieäm thì − ≥3 ⇔m≥ −
m +1 3
5
Keát luaän : - ≤ m < -1 (2b)
3
5
Cuoái cuøng : hôïp (2a) , (2b) vaø (*) ta ñöôïc : - ≤m≤1
3
Baøi 7

⎧⎪ x 2 + 3x + 2 < 0(1)
Ñònh m ñeå heä bpt sau voâ nghieäm : ⎨
⎪⎩ x − (m − 1)x − 2m + m ≤ 0(2)
2 2

Giaûi
(1) ⇔ −2 < x < −1
(2). Ñaët f (x) = VT
Ta coù : ∆ = m 2 − 2m + 1 + 8m 2 − 4m
= 9m 2 − 6m + 1 = (3m − 1)2 ≥ 0 ∀m ∈ R
Do ∆ chæ coù 2Khaû Naêng laø döông hoaëc baèng 0.
1
Ta xeùt : (*) TH1 : ∆ = 0 ⇔ m =
3

266
 1 1
Baát phöông trình (2) coù duy nhaát nghieäm x = − vaø − ∉ (−2; −1)
3 3
1
Vaäy heä voâ nghieäm. Neân m = thoûa YCÑB (a)
3
1
(*) TH2 : ∆ > 0 ⇔ m ≠
3
Ta coù baûng xeùt daáu cuûa f(x) laø :
Ñeå heä voâ nghieäm thì khaû naêng xaûy ra :
⎡ −2 < −1 < x1 < x 2 ⎡ −1 < x1 < x 2 (*)
⎢ x < x < −2 < −1 ⇔ ⎢ x < x < −2 (*)
⎣ 1 2 ⎣ 1 2
(*) −1 < x1 < x 2
⎧ ⎧
⎪f (−1) > 0 ⎪1 + m − 1 − 2m 2 + m > 0 ⎧ 2m(m − 1) < 0 ⎧0 < m < 0
⎪ ⎪ ⎪ ⎪
⎪ 1 ⎪ 1 ⎪ 1 ⎪ 1
⇔ ⎨m ≠ ⇔ ⎨m ≠ ⇔ ⎨m ≠ ⇔ ⎨m ≠
⎪ 3 ⎪ 3 ⎪ 3 ⎪ 3
⎪S ⎪ m −1+ 2 ⎪⎩ m + 1 > 0 ⎪⎩ m > −1
⎪⎩ 2 > −1 ⎪⎩ 2
>0

⎧1 ⎫
⇔ 0 < m < 1 \ ⎨ ⎬ (b)
⎩3⎭
(**) x1 < x 2 < −2
⎧ ⎧
⎪f (−2) > 0 ⎪ 4 + 2(m − 1) − 2m 2 + m > 0
⎪ ⎪
⎪ 1 ⎪ 1
⇔ ⎨m ≠ ⇔ ⎨m ≠
⎪ 3 ⎪ 3
⎪S ⎪ m −1
⎪⎩ 2 + 2 < 0 ⎪⎩ 2 + 2 < 0
⎧ −1
⎧−2m 2 + 3m + 2 > 0 ⎪ 2 < m < 2
⎪ ⎪
⎪ 1 ⎪ 1
⇔ ⎨m ≠ ⇔ ⎨m ≠ ⇔ m ∈ ∅ (c)
⎪ 3 ⎪ 3
⎪m − 1 + 4 < 0 ⎪ m < −3
⎩ ⎪
⎩

267
 ⎡ 1
⎢m =
⎢ 3
Hôïp (a) (b) (c) : ⎢ m ∈ ∅ ⇔0<m<1
⎢
⎢ 0 < m < 1 \ ⎧⎨ 1 ⎫⎬
⎢⎣ ⎩3⎭
Baøi 8
Tìm taát caû caùc giaù trò cuûa tham soá m ñeå heä baát phöông trình sau ñaây coù
nghieäm :

⎧5x 2 + 2xy − y 2 ≥ 3
⎪
⎨ 2 m
⎪2x + 2 xy + y ≤
2

⎩ m −1
Giaûi
m
Ñaët = n . Ta coù heä :
m −1
⎧⎪5x 2 + 2xy − y 2 ≥ 3 ⎧⎪− 5x 2 − 2xy + y 2 ≤ −3(1)
⇔ ⎨ ⇔ ⎨ 2
⎪⎩2x 2 + 2xy + y 2 ≤ n ⎪⎩2x + 2 xy + y 2 ≤ n (2)

Sau khi nhaân 2 veá cuûa (2) vôùi 3 vaø coäng töøng veá vôùi (1); ta ñöôïc :
(x+2y)2 ≤ -3 + 3n
Ñieàu kieän caàn ñeå heä coù nghieäm laø : -3 + 3n ≥ 0 ⇔ n ≥ 1
Thöû laïi : vôùi n ≥ 1 ; ñeå chöùng minh heä ñaõa cho coù nghieäm , cchæ caàn

⎧⎪5x 2 + 2 xy − y 2 ≥ 3
chöùng minh heä sau coù nghieäm : ⎨ 2
⎪⎩2 x + 2xy + y 2 ≤ 1

Töông töï caùch laøm treân ta ñi ñeán (x+2y)2 ≤ 0 ⇔ x + 2y = 0

⇔ x = -2y . Theá vaøo heä treân ta ñöôïc :

268
 ⎧⎪15 y 2 ≥ 3 1 1
⎨ 2 ⇔ y2 = ⇔ y= ±
⎪⎩5y ≤ 1 5 5

⎛ 2 1 ⎞ ⎛ 2 1 ⎞
Heä roõ raøng coù nghieäm : ⎜⎜ − ; ⎟⎟; ⎜⎜ ;− ⎟⎟ .
⎝ 5 5⎠ ⎝ 5 5⎠
m 1
Vaäy heä ñaõ cho nghieäm ⇔ n ≥ 1 ⇔ ≥1⇔ ≥0 ⇔m>1
m −1 m −1
Baøi 9
Tìm taát caû caùc giaù trò cuûa tham soá a ñeå heä sau coù nghieäm (x ; y) thoaû
maõn ñieàu kieän :

⎧⎪ x + y = 3
x≥4 : ⎨
⎪⎩ x + 5 + y + 3 ≤ a

Giaûi

⎧⎪ x + y = 3(1)
Ta coù : ⎨
⎪⎩ x + 5 + y + 3 ≤ a (2)

Töø (1) ⇒ y = 3− x

Vì y ≥ 0 ⇒ 3 − x ≥ 0 ⇒ x ≤ 3

Vôùi x ≥ 4 ⇒ x ≥ 2 . Vaäy 2 ≤ x ≤3

Theá y = 3 − x vaøo (2) , ta ñöôïc :

x + 5 + 12 − 6 x + x ≤ a

Ñaët t = x , ta ñöôïc :

t 2 + 5 + t 2 − 6 t + 12 ≤ a ; 2≤t≤3

269
 Xeùt haøm : f(t) = t 2 + 5 + t 2 − 6 t + 12 ≤ a ; 2 ≤ t ≤ 3

t t −3 t t 2 − 6 t + 12 + ( t − 3) t 2 + 5
f’(x) = + =
t2 + 5 t 2 − 6 t + 12 t 2 + 5 t 2 − 6t + 12

f’(t) = 0 ⇔ t t 2 − 6 t + 12 + ( t − 3) t 2 + 5 = 0

⇔ t t 2 − 6 t + 12 = (3 − t ) t 2 + 5 (vì 2 ≤ x ≤ 3 ⇒ 3 – t ≥ 0)

⇔ 2t2 – 30t + 45 = 0 (voâ nghieäm )

Vaäy f’(t) > 0 vôùi moïi t ∈ [2;3] ⇒ f(t) luoân taêng vôùi moïi t ∈ [2;3]

⇒ f(t) ≥ f(2) = 5
Vaäy ñieàu kieän baøi toaùn ⇔ a ≥ 5
Baøi 10

Tìm nhöõng caëp soá nguyeân (x, y) nghieäm ñuùng heä baát phöông trình sau
⎧ 1
⎪y − x 2 − 2x + > 0
⎨ 2
⎪⎩ y + x − 1 < 2
(Ñeà Ñaïi Hoïc Giao Thoâng Vaän Taûi )
Giaûi
⎧ 1
⎪y − x 2 − 2x + > 0 1
Ta coù : ⎨ 2 ⇒ x 2 − 2x − < y < 2 − x − 1
⎪⎩ y + x − 1 < 2 2
1
⇒ − <y<2
2
Vì y ∈ Z , neân ta laáy y = 0 hoaëc y = 1
* Vôùi y = 0 , ta coù heä :
⎧ 2 1 ⎧⎪ 2 1 (1)
⎪ x − 2x < x − 2x <
⎨ 2 ⇔ ⎨ 2
⎪⎩ x − 1 < 2 ⎪⎩− 1 < x < 3 ( 2)
Xeùt (2) : vì x ∈ Z neân x chæ coù theå laø 0 ; 1 ; 2 .

270
Keát hôïp vôùi (1) , ta laáy x = 0 ; x = 2 .
* Vôùi y = 1 . Töông töï ta ñöôïc : x = 1.
Vaäy : ⎧⎨x = 0; ⎧⎨x = 2 ; ⎧⎨x = 1
⎩y = 0 ⎩y = 0 ⎩y = 1
Baøi 11

Tìm taát caû caùc giaù trò cuûa tham soá m ñeå heä baát phöông trình sau coù
nghieäm :
⎧ 2 1− m
⎪x + 2 xy − 7 y 2 ≥
⎨ 1 +m
⎪⎩3x 2 + 10 xy − 5 y 2 ≤ −2
Giaûi
1− m
• Ñieàu kieän caàn : Ñaët a = . ta coù heä sau:
1+ m
⎧x 2 + 2xy − 7 y 2 ≥ a ⎧
⇔ ⎨− 22x − 4xy + 142y ≤ −2a
2 2
⎨ 2
⎩3x + 10 xy − 5y ≤ −2 ⎩3x + 10 xy − 5 y ≤ −2
2

Ta coù : x 2 + 6xy + 9 y 2 ≤ −2a − 2 ⇔ ( x + 3y) 2 ≤ −2a − 2

Baát phöông trình treân coù nghieäm khi − 2a − 2 ≥ 0 ⇔ a ≤ − 1
• Ñieàu kieän ñuû : Vôùi a ≤ − 1
Xeùt heä phöông trình:
⎧x 2 + 2xy − 7 y 2 = −1 ⎧x 2 + 2xy − 7 y 2 = −1
⎨ 2 ⇔ ⎨
⎩3x + 10xy − 5 y = −2 ⎩( x + 3y) = 0
2 2

⎡⎧ 3
⎢⎪x = − 2
⎢⎨ 1
⎢⎪ y =
⎧4 y = 1
⇔ ⎢⎩
2
⇔ ⎨ 2
⎩ x = −3 y ⎧
⎢ x=3
⎢⎪ 2
⎢⎨ 1
⎢⎪ y = −
⎣⎩ 2
Ñieàu ñoù chöùng toû heä coù nghieäm .
1− m
Chuyeån veá m : a ≤ − 1 ⇔ ≤ −1 ⇔ m < −1
1+ m
Keát luaän : Heä scoù nghieäm ⇔ m ≤ − 1 .

271
Baøi 12

Tìm tham soá m ñeå heä baát phöông trình sau coù nghieäm :

⎧x 2 + (2 − 3m 2 ) x − 6m 2 < 0
⎨ 2
⎩x − (2m + 5) x + m + 6 ≥ 0
2

(Ñeà ÑH Baùch Khoa Haø Noäi )

Giaûi
⎧− 2 < x < 3m 2
⎧x 2 + (2 − 3m 2 ) x − 6m 2 < 0 ⎪
⎨ 2 ⇔ ⎨⎡ x ≤ m + 2
⎩ x − ( 2 m + 5) x + m 2
+ 6 ≥ 0 ⎪⎩⎢⎣ x ≥ m + 3
Heä ñaõ cho coù nghieäm khi m + 2 > − 2 hoaëc m + 3 < 3m2
⎧
⎪m > 4
⎪⎪ 1 − 37
⇔ ⎨m > ⇔ ∀m ∈ R
⎪ 2
⎪m < 1 + 37
⎩⎪ 2
Baøi 13

Tìm a ñeå heä sau coù nghieäm :

⎧15x 2 + 2 y 2 = 11xy − 7
⎪
⎨x < y
⎪⎩2a 2 x + 3ay < 0
(Ñeà Ñaïi Hoïc Döôïc Haø Noäi )
Giaûi
Vì 15x + 2 y = 11xy − 7 ⇒ 11xy = 15x2 + 2y2 + 7 > 0 ⇒ xy > 0
2 2

Ñaët x = ky ( k > 0 ) , ta coù :

1 2
(15k2 – 11k +2) y2 = − 7 ⇒ 15k2 – 11k + 2 < 0 ⇒ <k< (1)
3 5
Laïi coù x < y ⇒ ky – y < 0 ⇒ k – 1 < 0 ⇒ y > 0.
Gheùp vôùi phöông trình thöù ba , ta ñöôïc :
3 3
ay (2ka + 3) < 0 ⇒ − <a<0 ⇒ k< − (2)
2k 2a

272
 9
Töø (1) , (2) ⇒ − <a<0
2
Baøi 14

⎧⎪x + y ≤ 2
Tìm a ñeå heä sau coù nghieäm : ⎨
⎩⎪x + y + 2x ( y − 1) + a = 2
Giaûi
⎧⎪x + y ≤ 2 ⎧x + y ≤ 2
⎨ ⇔ ⎨
⎪⎩ 2x ( y − 1) + a = 2 − ( x + y) ⎩2 x ( y − 1) + a = [2 − ( x + y)]
2

⎧ y ≤ 2 − x ( 2)
⇔ ⎨
⎩( x − 1) + ( y − 2) = a + 1(3)
2 2

(2) laø mieàn naèm döôùi ñöôøng thaúng y = 2 – x , (3) laø ñöôøng troøn taâm I
(1 ; 2) baùn kính R = a + 1 ( a ≥ -1). Khoaûng caùch töø I ñeán ñöôøng
thaúng y = 2 – x laø :
1+ 2 − 2 2
d= =
2 2
Ñeå heä (2) , (3) coù nghieäm ta phaûi coù :
2 1
R≥d⇔ a +1 ≥ ⇔a≥ − .
2 2
Baøi 15

Vôùi nhöõng giaù trò naøo cuûa m thì heä baát phöông trình sau coù nghieäm :

⎧ x 2 − ( m + 2) x + 2 m < 0
⎨ 2
⎩ x + ( m + 7) x + 7 m < 0

(Ñeà Hoïc Vieän Quan Heä Quoác Teá )

Giaûi

⎧ x 2 − ( m + 2) x + 2 m < 0
⇔ (I) ⎧⎨( x − 2)( x − m) < 0
(1)
⎨ 2
⎩ x + ( m + 7 ) x + 7 m < 0 ⎩( x + 7)( x + m) < 0 (2)
Roõ raøng vôùi m = 2 , m= 7 thì (I) voâ nghieäm .

273
Vôùi m ≥ 0 ( m ≠ 2 ; m ≠ 7 ) :
(1) ⇒ x > min (2 , m) ≥ 0
(2) ⇒ x < min ( − m,−7 ) ≤ 0
⇒ 0 < x < 0 , voâ lyù . Do ñoù (I) voâ nghieäm .
Vôùi m < 0 : (I) ⇔ ⎧⎨m < x < 2 coù nghieäm vì m < − m
⎩− 7 < x < − m
Vaäy heä baát phuông trình ñaõ cho coù nghieäm ⇔ m < 0 .
Baøi 16
⎧ 2
Giaûi heä baát phöông trình : ⎨x 3 + 5x 2+ 4 < 0
⎩x + 3x − 9 x − 10 > 0
(Ñeà Ñaïi Hoïc Kinh Teá Quoác Daân Haø Noäi )
Giaûi
⎧ x 2 + 5x + 4 < 0 ⎧ < x < −1
− 4
⎨ 3 ⇔ ⎨
⎩x + 3x − 9x − 10 > 0 ⎩f ( x ) = x + 3x − 9x − 10 > 0
2 3 2

Ta coù : f’(x) = 3 (x2 + 2x – 3) = 3(x – 1)(x – 3)

Vaäy : x 3 + 3x 2 − 9 x − 10 ≥ 1 > 0 ∀x ∈ [− 4,−1]
Vaäy nghieäm cuûa heä baát phöông trình laø : − 4 < x < −1 .
Baøi 17
⎧ x + y −1 + 3.4 2 y −1 ≤ 2
Giaûi heä : ⎨4
⎩x + 3y > 2 − log 4 3
(Ñeà Ñaïi Hoïc Kinh Teá )
Giaûi
⎧4 x + y −1
+ 3.4 2 y −1
≤2 (1)
⎨x + 3y > 2 − log 3 ( 2)
⎩ 4

Ñaët u = 4 x + y −1 ; v = 3.4 2 y −1 (u , v > 0)

Theo (2) : uv = 3.4 x +3 y − 2 ≥ 3.4 − log 43 = 1 vaø 2 ≥ u + v ≥ 2 uv ≥ 2
Nhö vaäy u = v = 1 . Do ñoù heä (1) vaø (2) töông ñöông vôùi :
⎧ 1 + log 4 3
⎧4 x + y −1 = 1 ⎧⎪x + y − 1 = 0 ⎪x = ⎧⎪x + y − 1 = 0
⎨ 2 y −1 ⇔ ⎨ 2 y −1 1 ⇔ ⎨ 2 ⇔ ⎨ 1
⎩3.4 =1 4 = 1 − log 4 3 2 y − 1 = log 4
⎩⎪ 3 ⎪y = ⎩⎪ 3
⎩ 2

274
Baøi 18
Xaùc ñònh moïi giaù trò cuûa tham soá m ñeå heä sau coù 2 nghieäm phaân bieät :
⎧⎪log 3 ( x + 1) − log 3 ( x − 1) > log 3 4
⎨
⎪⎩log 2 ( x − 2x + 5) − m log x 2 − 2 x +5 2 = 5
2

Giaûi
Baát phöông trình ñaàu cuûa heä ñöôïc vieát döôùi daïng :
⎧x > 1
⎪
2 log 3 ( x + 1) − 2 log 3 ( x − 1) > 2 log 3 2 ⇔ ⎨ x +1
⎪⎩log 3 x − 1 > log 3 x
⎧x > 1
⎪
⇔ ⎨x +1 ⇔ 1 < x < 3.
⎪⎩ x − 1 > 2
1
Maët khaùc , do log x 2 − 2 x +5 2 =
log 2 ( x − 2x + 5)
2

neân heä ñöôïc vieát thaønh

⎧1 < x < 3
⎪
⎨ m
⎪ log ( x 2
− 2 x + 5) −
log 2 ( x − 2x + 5) = 5
2 2
⎩
2
Ñaët t = log2(x – 2x + 5) ≡ f(x) thì phöông trình cuûa heä trôû thaønh
g(t) ≡ t2 – 5t – m = 0
Maët khaùc , f(x) ñoàng bieán trong khoaûng (1; 3) vaø coù mieàn giaù trò laø
khoaûng :
(f(1) ; f(3)) = (2 ; 3) . Vaäy moãi t = f(x) ∈ (2;3) töông öùng vôùi duy nhaát
x ∈ (1 ; 3) .
Töø ñoù , heä coù hai nghieäm phaân bieät ⇔ g(t) coù caùc nghieäm t1 , t2 thoaû
2 < t1 < t2 < 3 .

275
 ⎧∆ g > 0
⎪
⎪⎪g(2) > 0 25
⇔ ⎨g (3) > 0 ⇔ − < m < −6
⎪ 4
⎪2 < S = 5 < 3
⎩⎪ 2 2
Chuù y ù:
Coù theå giaûi phaàn naøy baèng phöông phaùp khaûo saùt haøm :
y = G(t) = t2 – 5t
treân khoaûng (2 ; 3) va xaùc ñònh vò trí ñöôøng thaúng y = m caét ñoà thò cuûa
y = G(t) taïi 2 ñieåm .
Baøi 19
Tìm caùc giaù trò cuûa a ñeå heä baát phöông trình sau coù nghieäm :
⎧ 2 ⎛ 2 x −3 ⎞
log ⎜ ⎟
⎪( x − 2 x + 3) 0 , 5 ⎝ x +1 ⎠ > 1
⎨
⎪⎩x 2 − (a + 1) x + a ≤ 0
Giaûi
⎧ 2 ⎛ 2 x −3 ⎞
log 0 , 5 ⎜ ⎟
⎪( x − 2 x + 3) ⎝ x +1 ⎠
> 1 (1)
⎨
⎪⎩x 2 − (a + 1) x + a ≤ 0 (2)

⎧ 2x − 3
⎪⎪ x + 1 > 0 2x − 3 3
BPT (1) ⇔ ⎨ ⇔0< <1⇔ <x<4
⎛
⎪log 0,5 ⎜ 2 x − 3 ⎞ x + 1 2
⎟>0
⎪⎩ ⎝ x +1 ⎠
( do x2 –2x + 3 = (x – 1)2 ≥ 2 > 1).
Xeùt BPT (2) : ∆ = (a + 1) 2 − 4a = (a − 1) 2 ≥ 0, ∀a
• Neáu ∆ = 0 ⇔ a = 1 , BPT (2) thaønh :
⎛3 ⎞
x2 – 2x + 1 = (x – 1)2 ≤ 0 ⇔ x = 1 ∉ ⎜ ;4 ⎟
⎝2 ⎠
Vaäy vôùi a = 1 heä voâ nghieäm.
• Neáu a ≠ 1 , tam thöùc f(x) = x2 - (a+1)x + a coù hai nghieäm phaân
bieät :
276
 a +1− a −1 a +1+ a −1
x1 = ; x2 =
2 2
Ñeå heä coù nghieäm ñieàu kieän caàn vaø ñuû laø ñoaïn [x 1 ; x 2 ] phaûi coù
⎛3 ⎞
phaàn töû chung vôùi khoaûng ⎜ ;4 ⎟ , nghóa laø:
⎝2 ⎠
⎧x 1 < 4 ⎧⎪a + 1 − a − 1 < 8
⎪
⎨ 3⇔⎨
⎪⎩x 2 > 2 ⎪⎩a + 1 + a − 1 > 3
3
• Neáu a > 1 ,heä treân ⇔ a >
2
⎧a + 1 − (1 − a ) < 8
• Neáu a < 1 , heä ⇔ ⎨ ⇒ khoâng toàn taïi a .
⎩a + 1 + 1 − a > 3
3
ÑS : a >
2
Nhaän xeùt :
Coù theå nhaåm nghieäm, thaáy f(x) coù moät nghieäm laø moät vaø nghieäm kia
laø a .
Kí hieäu : x1 < x2 thì khi a > 1 ta coù x1 = 1 ; x2 = a coøn khi a < 1 ta coù
x1 = a ; x2 = 1.
Suy ra khi a < 1 heä (1) , (2) voâ nghieäm ; coøn khi a > 1 ñeå heä coù
3
nghieäm thì x2 = a, phaûi lôùn hôn .
2

277
C. BAØI TAÄPTÖÔNG TÖÏ
Baøi 1
⎧x 2 − 2x ≤ 3
Cho heä : ⎨ Tìm m ñeå heä coù nghieäm.
⎩(m + 1)x < −2
Baøi 2
⎧⎪2 x 2 − 3x ≥ −1
Cho heä : ⎨ Tìm m ñeå heä coù nghieäm .
⎪⎩(m + 1)x 2 − 4 ≤ 0

Ñeà toaùn tham khaûo

Ñeà thi giöõa HKII – Khoái 10-THPT Chuyeân Leâ Hoàng Phong- 2001-2002
Baøi 1
Giaûi caùc baát phöông trình vaø heä baát phöông trình sau : (5ñ)
⎧ 2x + 3 x + 1
x −x−4
2 ⎪⎪ x + x + 2 ≤ 2
a) ≥ 2x b) ⎨
x−3 ⎪− 1 < 10 x − 3 x − 2 < 1
2

⎪⎩ − x 2 + 3x − 2
Baøi 2
Ñònh m ñeå heä baát phöông trình sau voâ nghieäm : (2,5ñ)
⎧⎪ x 2 + 3x + 2 < 0
⎨ 2
⎪⎩ x − (m − 1) x − 2m 2 + m ≤ 0
Baøi 3
Cho f(x) = m(m + 3)x+2 mx + 2
Ñònh m ñeå baát phöông trình f(x) > mx2 coù taäp nghieäm laø R (2,5ñ)
Baøi 4
⎧⎪x 2 − 1 ≤ 0
Tìm m ñeå heä : ⎨ voâ nghieäm
⎪⎩(m − x 2 )( x + m) < 0
(Ñaïi hoïc giao thoâng vaän taûi naêm 98)

278
Baøi 5
⎧⎪x 2 − (m + 2) x + 2m < 0
Tìm m sao cho heä sau coù nghieäm : ⎨ 2
⎪⎩x + (m + 7) x + 7m < 0
(Hoïc vieän quan heä Quoác teá , khoái D)
Baøi 6
⎧⎪x 2 − 2x + 1 − m ≤ 0
Tìm m ñeå heä sau coù nghieäm : ⎨ 2
⎪⎩x − (2m + 1) x + m 2 + m ≤ 0
Baøi 7
⎧⎪ x 2 + 2x + (m − 1) ≤ 0
Cho heä baát phöông trình : ⎨ 2
⎪⎩ x − 4x + 6(m + 1) < 0
a) Tìm m ñeå heä coù nghieäm
b) Tìm m ñeå coù nghieäm duy nhaát
Ñaùp soá :
a) -5/3 < m ≤ 0 b) m = 0
Baøi 8
⎧⎪x 2 − 2x − 3 < 0
Ñònh m ñeå heä sau ñaây voâ nghieäm : ⎨ 2
⎪⎩2m x − 9 > (5m − 3)x
Baøi 9
⎪⎧x − 4x + 3 < 0 (1)
2

Cho hai baát phöông trình : ⎨ 2

⎪⎩3x + 2(3 − m)x + 5 − 2m < 0 (2)
Ñònh m sao cho :
1) Moãi nghieäm cuûa (1) cuõng laø nghieäm cuûa (2).
2) Moãi nghieäm cuûa (2) cuõng laø nghieäm cuûa (1).
Ñaùp soá :
7
1) m ≥ 25/4 2) 6<m≤
2

279