Tema 1

A POBOACIN MUNDIAL

1.- Volume e distribucin da poboacin 1.1.- A poboacin

Poboacin: conxunto de persoas que habitan nun espazo determinado. Ciencias que se basean no seu estudo: a)Xeografa da poboacin: analiza as relacins entre a poboacin e o espazo que ocupa. b)Demografa: estuda a poboacin cuantitativamente, a partir dos datos estatsticos obtidos das fontes demogrficas. * O volume ou poboacin total da Terra era de aproximadamente 6500 millns de persoas en 2006. As e todo, cmpre ter en conta que dita poboacin se reparte de xeito desigual na superficie terrestre, por iso falamos da densidade de poboacin. Densidade de poboacin: relaciona a poboacin dun espazo coa superficie en quilmetros cadrados. No ano 2006, a densidade de poboacin da Terra era de 48 hab/ km2; porn, o mencionado reparto desigual da poboacin fainos diferenciar: a) Ecmene: reas do planeta habitadas permanentemente. b) Anecmene: reas do planeta baleiras.

1.2.- Focos de concentracin e baleiros demogrficos

a) Grandes focos de concentracin: sur e sueste de Asia, Europa occidental e nordeste da costa atlntica de Usa. * Outros illotes de alta densidade son: vales de ros como o Nilo; rexins costeiras como o litoral atlntico de Brasil ou o litoral do Magreb e do golfo de Guinea; oasis, reas con recursos minerais ou enerxticos e cidades de cada pas. b) Grandes baleiros demogrficos: polos e zonas fras (Grenlandia, norte americano, europeo e asitico); zonas de alta montaa como o Tbet e o Himalaia; desertos clidos como o Sahara e selvas ecuatoriais.

1.3.- Factores de distribucin da poboacin

* A distribucin desigual da poboacin dbese a dous tipos de factores. a) Factores fsicos: 1.- buscamos asentarnos en chairas, evitando relevos elevados ou en pendente. 2.- preferimos climas temperados: nin demasiado fros e secos ou clidos e hmidos. 3.- eliximos solos frtiles, ricos en minerais, fronte a solos pobres ou sen recursos econmicos.

b) Factores humanos: 1.- antigidade do poboamento: xustifica a alta densidade de Europa, Asia e a periferia de frica, Amrica Latina e Oceana. 2.- nivel de desenvolvemento tecnolxico: concentrado en Europa, USA e Xapn e relacionado coa industria. 3.- factores polticos: as guerras e o cambio de fronteiras provocan baleiros de poboacin.

2.- O movemento natural da poboacin

Dicimos que a poboacin dinmica, pois aumenta e dimine longo do tempo debido a dous tipos de movementos: a) movemento natural: dbese a causas naturais (nacementos e mortes). Os nacementos aumentan a poboacin e as mortes diminena. O crecemento vexetativo o balance entre a natalidade e a mortalidade. b) movementos migratorios: debidos s desprazamentos da poboacin. A marcha ou emigracin a outros lugares dimine a poboacin e a inmigracin aumntaa. O saldo migratorio o balance entre emigracin e inmigracin.

2.1.- O movemento natural. A natalidade

Natalidade: nmero de nacementos habidos nunha poboacin durante un ano. Calclase mediante a taxa de natalidade: nmero de nacementos nun ano en relacin coa poboacin total. *Factores que inflen na natalidade: 1.- biolxicos: idade da nai. 2.- demogrficos: predominio de mozos ou ancins. 3.- socioeconmicos: ingresos familiares, custos de manter un fillo, traballo da muller fra. 4.- socioculturais: idade do matrimonio, relixin, uso de anticonceptivos. 5.- polticos: medidas que toman os estados para controlar a natalidade.

2.2.- O movemento natural. A mortalidade

Mortalidade: nmero de defuncins habidas nunha poboacin durante un ano. Calclase mediante a taxa de mortalidade: nmero de defuncins nun ano en relacin coa poboacin total. *Factores que inflen na mortalidade: 1.- biolxicos: herdanza da lonxevidade ou morte temper, maior esperanza de vida en mulleres. 2.- demogrficos: porcentaxe de mozos e ancins. 3.- socioeconmicos: volume de ingresos, profesin, nivel de vida. 4.- culturais: nivel de estudos, hbitos de vida. 5.- polticos: existencia de servizos bsicos pblicos, como a sanidade.

2.3.- O crecemento natural e os seus contrastes

Crecemento natural ou crecemento vexetativo: diferenza entre a natalidade e a mortalidade. Esta taxa exprsase en tantos por mil: pode ser alta (mis de 20 por mil) ou baixa (menos de 10 por mil). *O noso crecemento natural medio (anos 2000-2005) foi do 12 por mil, con grandes desigualdades entre pases desenvolvidos (taxa baixa) e subdesenvolvidos (taxa alta).

3.- Evolucin da poboacin

Anda que est previsto que, a mediados do sculo XXI, est prevista que a poboacin mundial acade os 9000 millns de persoas, cmpre ter en conta que este crecemento recente, xa que, ata hai pouco, a poboacin aumentou de xeito irregular.

3.1.- Un modelo explicativo. A transicin demogrfica

Crecemento da poboacin mundial: balance entre a natalidade e a mortalidade longo da historia. Explcase a travs da teora da transicin demogrfica, baseada no paso dun a)rxime demogrfico antigo: alta natalidade e alta mortalidade > crecemento natural baixo. a un b)rxime demogrfico moderno: baixa natalidade e baixa mortalidade > crecemento natural baixo. Transicin demogrfica entre ambos perodos: perodo de crecemento demogrfico elevado, debido a que a mortalidade descende antes que a natalidade. Etapas da transicin demogrfica: a)pases desenvolvidos: comezaron antes a transicin e xa a finalizaron. b)pases subdesenvolvidos: inicirona mis tarde e anda seguen nela. *** Como consecuencia destas etapas, diferncianse das fases no crecemento da poboacin mundial: etapa de crecemento lento e etapa de crecemento acelerado.

3.2.- A etapa de crecemento lento

- Perodo: desde a Prehistoria ata mediados do sculo XVIII; toda a Terra atopbase no rxime demogrfico antigo. - Natalidade: alta porque i) non haba anticonceptivos eficaces e ii) os fillos axudaban s pais no traballo, garantindo as o seu porvir. - Mortalidade: alta debido i) insuficiente alimentacin; s ii) enfermidades infecciosas e falta de hixiene e iii) s guerras peridicas. - Crecemento natural: baixo e, incluso negativo, cando a mortalidade era catastrfica. * No sculo XVIII chegou a haber mis de 700 millns de persoas, pero o maior crecemento produciuse no Neoltico debido s avances na agricultura e domesticacin de animais, que melloraron a alimentacin.

3.3.- A etapa de crecemento acelerado

- Perodo: inciase a mediados do sculo XVIII e chega ata a actualidade. Atravesa tres fases: a) Fase de forte crecemento -Perodo: de mediados do sculo XVIII a mediados do sculo XX. - Causa: alto crecemento dos pases desenvolvidos, que atravesaban a transicin demogrfica, baseado en a) descenso da mortalidade: - mellor alimentacin debido s progresos agrarios - avances mdicos - mellor hixiene b) descenso da natalidade: - nacemento dunha sociedade industrial e urbana - control voluntario dos nacementos *Nos pases subdesenvolvidos mantvose o rxime demogrfico antigo. b) A fase de explosin demogrfica -Perodo: entre 1950 e 1975. -Causa: alto crecemento dos pases subdesenvolvidos, que inician a transicin demogrfica a) a natalidade mantense alta b) redcese a mortalidade polos avances mdicos *Os pases desenvolvidos medran pouco desde 1950 porque estn xa no rxime demogrfico moderno. -Consecuencia: prodcese un crecemento da poboacin coecido como explosin demogrfica.

c) A fase de desaceleracin demogrfica -Perodo: inciase en 1975 e chega actualidade. - Causas: i) baixo crecemento natural dos pases desenvolvidos. ii) descenso da natalidade nalgns pases subdesenvolvidos. -Pases desenvolvidos: rxime demogrfico moderno caracterizado por a) baixa taxa de natalidade: - alto custo econmico que supn ter fillos - alta incorporacin da muller mercado laboral - progreso dos mtodos anticonceptivos - atraso na idade de matrimonio e de maternidade b) baixa taxa de mortalidade:
RESULTADO: Crecemento natural moi baixo

- boa alimentacin - progresos da medicina - Pases subdesenvolvidos: *contrlase a natalidade mediante diversas medidas polticas e, as, prodcese a desaceleracin no crecemento da poboacin mundial.
PREVISINS DE FUTURO

a) Continuar a desaceleracin b) A inercia demogrfica provocar un crecemento da poboacin mundial

3.4.- Os desequilibrios demogrficos

O gran crecemento da poboacin mundial provoca grandes desequilibrios demogrficos, entre os que destacan: a)Alto crecemento dos pases subdesenvolvidos - difcil desenvolvemento: alto custo que supn a alimentacin, a educacin e a sanidade. - consecuencias: fame, desnutricin, analfabetismo e nivel de vida baixo, por iso se crean polticas de control da natalidade. b) Envellecemento dos pases desenvolvidos - altos gastos no pago de pensins, sanidade e atencins sociais. - consecuencias: medidas para aumentar a natalidade. *Ademais, est xurdindo unha grave presin sobre o medio debido i) elevada superpoboacin dalgunhas reas da Terra e ii) excesivo consumo de recursos noutras reas.

4.- As migracins
Migracins: desprazamentos de poboacin desde un lugar de orixe a outro de destino. A travs deste fenmeno demogrfico, redistribese a poboacin territorio. Emigracin: sada da poboacin desde un lugar de orixe. Inmigracin: chegada de poboacin desde un lugar de destino. Saldo migratorio: balance entre a emigracin e a inmigracin nun lugar. Se positivo= inmigracin; se negativo = emigracin.

4.1.- As causas das migracins

As distintas causas que provocan as migracin agrpanse en torno a dous grandes criterios: a) Aspectos negativos da vida no lugar de orixe - naturais: terremotos, volcns, inundacins, sequas, furacns - polticas: guerras, persecucins, crenzas relixiosas, raza, desprazamentos

- econmicas: exceso de poboacin, falta de traballo, carencias en sanidade e educacin. b) Atraccin dos lugares de destino - naturais: clima e condicins fsicas favorables. - polticas: paz social. - econmicas: maior oferta de emprego e de oportunidades socioculturais.

4.2.- Os tipos de migracins

a) As migracins interiores. O xodo rural Migracins interiores: desprazamentos de poboacin que teen lugar no interior dun estado. A mis importante destas migracins o xodo rural: movemento do campo cidade que implica un cambio de residencia de longa duracin ou definitivo. Desenvolvemento do xodo rural: *Pases desenvolvidos: - perodo: desde mediados do sculo XIX ata a dcada de 1960. - causas: i) exceso de man de obra no campo: mecanizacin e alto crecemento demogrfico ii) desenvolvemento da industria urbana -consecuencias: i) despoboamento e envellecemento dos ncleos rurais ii) crecemento da poboacin urbana *Pases subdesenvolvidos: - perodo: desde mediados do sculo XX ata a actualidade. - causas: i) alto crecemento demogrfico ii) malas condicins de vida no campo -consecuencias: i) crecemento acelerado das cidades ii) problemas derivados do anterior: falta de vivenda, servizos, marxinacin social b) As migracins exteriores Migracins exteriores: desprazamentos da poboacin que traspasan as fronteiras nacionais. Adoptan distintas formas como invasins, colonizacins ou migracins forzosas. Estas migracins clasifcanse en dous grandes grupos: i) Migracins exteriores histricas, protagonizadas por europeos: a) Migracins transocenicas: - vinculadas conquista e colonizacin de novas terras. - s. XVI: cntranse en Amrica recn descuberta- e afectan a poucos europeos.

- s. XIX: dirxense a Amrica do Norte e Australia e implican a moitos europeos. b) Migracins a Europa Occidental: - incianse tras a Segunda Guerra Mundial (1945) e concle a partir de 1975 - causada pola necesidade de man de obra para reconstrur Europa trala guerra - a man de obra vn das antigas colonias ou de pases subdesenvolvidos ii) Migracins exteriores actuais -a partir de 1990 - os protagonistas proceden de frica, Asia e Amrica Latina - dirxense a pases desenvolvidos como USA, Europa ou Xapn para facer os traballos mis duros e peor pagados.

4.3.- Consecuencias das migracins exteriores

As consecuencias das migracins son diferente para os pases emisores e receptores. a) Pases emisores i) demogrficas: perden persoas novas, envellecen e descende a natalidade. ii) econmicas: dimine o paro e mellora a economa polos cartos que mandan os emigrantes. iii) sociais: dimine o descontento social e modernzase a sociedade. b) Pases receptores i) demogrficas: aumenta a poboacin, rexuvencese e medra a natalidade. ii) econmicas: mis man de obra para realizar os traballos mis duros e peor pagados. iii) sociais: nacemento das sociedade multiculturais, das que nacen varios problemas como inadaptacin dos inmigrantes xenofobia e racismo aparicin de mafias especializadas na inmigracin ilegal

5.- A estrutura da poboacin

Estrutura demogrfica: composicin da poboacin por sexo, idade e actividade econmica.

5.1.- A estrutura por sexo

Estrutura por sexo: relacin entre o nmero de homes e mulleres que compoen unha poboacin. Para iso, tmanse como referencia as taxas de masculinidade e feminidade. *Factores que inflen na estrutura por sexo* a) nacemento dun maior nmero de nenos que de nenas, o que supn un predominio de mozos. b) sobremortalidade masculina: predominio de mulleres en idade anci. c) migracins, que afectan a homes novos alteran a proporcin entre sexos nos pases emisores e receptores.

**Anlise: en 2005, na Terra, a taxa de masculinidade era de 101 e a de feminidade de 100, debido a factores como i) a morte da muller dar a luz en pases subdesenvolvidos; ii) a poltica do fillo nico en China e iii) a forte inmigracin masculina. Pola contra, as mulleres predominan en reas migratorias de Amrica do Sur e nos pases desenvolvidos, onde teen mis esperanza de vida.

5.2.- A estrutura por idade

Nestes estudos, diferncianse tres grandes grupos de idade: poboacin nova (ata os 14 anos), poboacin adulta (15 a 64 anos) e poboacin vella (65 anos ou mis). a) Poboacin nova - mis do 35 % de mozos e menos do 5% de ancins. - propia de pases subdesenvolvidos. - taxa de natalidade alta e baixa esperanza de vida. b) Poboacin adulta - entre 25 e 35% de mozos e entre un 5 e 12% de ancins. - propia de pases en vas de desenvolvemento. - a natalidade redcese e aumenta a esperanza de vida. c) Poboacin envellecida - menos dun 25% de rapaces e mis dun 12% de ancins. - propia de pases desenvolvidos. - taxa de natalidade baixa e esperanza de vida moi alta. * Factores que inflen na estrutura por idade* a) demogrficos: natalidade, mortalidade e migracins. b) econmicos: situacin econmica concreta. c) polticas: actitude do goberno ante a natalidade e as migracins. d) acontecementos histricos: guerras, fames, epidemias, baby booms ** Anlise: en 2005, na Terra, haba un 28,2 de rapaces e un 7,4 de ancins. Nos pases desenvolvidos predomina unha poboacin envellecida e nos subdesenvolvidos, os adultos.

5.3.- A estrutura econmica

Estrutura econmica: estudo da actividade da poboacin e da sa distribucin por sectores econmicos. a) A poboacin activa Poboacin activa: conxunto de persoas que desempean ou buscan un traballo remunerado. Poboacin inactiva: conxunto de persoas que non realizan unha actividade profesional remunerada. Actividade de poboacin: mdese relacionando a taxa de actividade e a taxa de paro. *Factores que inflen na taxa de actividade* i) demogrficos: porcentaxe de xente nova e ancins, predominio de emigracin/inmigracin.

ii) econmicos: nivel de desenvolvemento. iii) socioculturais: traballo da muller fra do fogar, nivel de escolarizacin, idade de xubilacin. -A taxa de actividade maior nos pases desenvolvidos, debido alto nivel econmico e participacin da muller no mercado laboral. b) Os sectores econmicos i) sector primario: actividades que obteen recursos da natureza, como a agricultura, gandera, pesca e explotacin forestal. pases desenvolvidos: menos do 10% vs. pases subdesenvolvidos: mis do 50% ii) sector secundario: actividades que transforman as materias primas, como a industria e a construcin. pases desenvolvidos: 25-35% vs. pases subdesenvolvidos: sector pouco importante. iii) sector terciario: actividades que proporcionan servizos comunidade, como o ensino, sanidade, turismo, comercio e finanzas. pases desenvolvidos: mis do 60% vs. pases subdesenvolvidos: limtase a certas actividades.

Tema 2

A POBOACIN DE ESPAA E GALICIA

1.- A poboacin espaola. Volume, distribucin e movementos 1.1.- Volume e distribucin da poboacin espaola
* Volume da poboacin en Espaa, 2007: 45 millns de habitantes e unha densidade de poboacin media de 89,3 hab/ km2. Porn, a poboacin distribese no territorio de xeito diferente: a) focos de concentracin demogrfica: Madrid, periferia peninsular, Baleares e Canarias. Causas: - a eleccin de Madrid como capital do Estado no s. XVI. - o desenvolvemento da industria e dos servizos na periferia. b) focos de despoboamento: interior peninsular e reas de montaa. Causas: - xodo rural desde 1960. - difciles condicins de vida. * Provincias: i) mis poboadas: Madrid, Barcelona, Biscaia e as cidades de Ceuta e Melilla. ii) menos poboadas: Soria, Teruel, Cuenca, Huesca, Guadalajara e Zamora.

1.2.- O movemento natural da poboacin espaola

a) Evolucin histrica do movemento natural Anda que con maior atraso, o movemento natural da poboacin espaola evoluciona do mesmo xeito que ocorre nos outros pases desenvolvidos: i) rxime demogrfico antigo: ata principios do sculo XX houbo un crecemento natural baixo. - alta natalidade: os fillos colaboran nas tarefas rurais e carencia de anticonceptivos. - alta mortalidade: mala alimentacin, atraso da medicina e da hixiene. ii) transicin demogrfica: entre 1900 e 1975, o crecemento natural foi alto. - natalidade descontinua: redcese coas guerras e crises e aumenta no baby boom. - mortalidade baixa: excepto durante a Guerra Civil e a epidemia de gripe de 1918. iii) rxime demogrfico moderno: desde a crise econmica de 1975, crecemento natural moi baixo. - gran descenso da natalidade, a pesar da inmigracin. - baixa mortalidade, pero medra desde 1981 polo envellecemento da poboacin. b) As diferenzas actuais no movemento natural da poboacin Anda que todas as comunidades autnomas comparten un crecemento natural baixo, cmpre sinalar unha serie de diferenzas entre elas: i) Crecemento natural mis elevado: Madrid, litoral peninsular, Baleares, Canarias, Ceuta e Melilla. - taxa de natalidade elevada, debido inmigracin: aumenta a poboacin nova.

- taxa de mortalidade baixa ii) Crecemento natural mis baixo: norte e centro da Pennsula. - baixa natalidade e alta mortalidade debido emigracin no pasado e crise industrial.

1.3.- Os movementos migratorios en Espaa

Cambiando a tendencia anterior, a partir de 1975, Espaa converteuse nun pas receptor de inmigrantes. a) As migracins interiores a.1) Tradicionais xodo rural: mis importante e tradicional das migracins interiores, iniciada en 1900 e intensificada entre 1950-1975, na que os campesios abandonan as reas rurais debido exceso demogrfico e mecanizacin do campo. Focos s que se dirixen: 1.- zonas urbanas e industriais das sas provincias ou a Catalua, Pas Vasco e Madrid 2.- ncleos tursticos do litoral mediterrneo, Baleares e Canarias. * Fin: a crise industrial que afectou s reas receptoras desde 1975 acabou con este tipo migracin. a.2) Actuais Desde 1975, os desprazamentos mis habituais da poboacin urbana teen que ver con: 1.- migracins de traballo entre pequenas e grandes cidades. 2.- migracins diarias entre a residencia na periferia e o centro da cidade. 3.- viaxes de ocio. b) As migracins exteriores b.1) Tradicionais Desenvoltas entre mediados do sculo XIX e a crise econmica de 1975, afectan poboacin campesia, que se dirixe por motivos laborais a Amrica Latina e Europa Occidental: - Amrica Latina: atravesa o seu auxe entre mediados do s. XIX e 1960. Causas: i) exceso demogrfico ii) progresiva mecanizacin do campo espaol iii) necesidade dos pases receptores de poboar extensos territorios pouco ocupados. - Europa Occidental: vive o seu auxe entre 1960-1975. Causas: i) crecemento demogrfico espaol ii) mecanizacin do campo e incapacidade da industria para crear novos traballo iii) necesidade que tia Europa para levar a cabo a reconstrucin tras a II Guerra Mundial b.2) Actuais Incianse en 1975 e afectan a moi poucas persoas. Causas: i) aumento da formacin e do nivel de vida en Espaa

ii) competencia nos lugares de destino de persoas procedentes de pases subdesenvolvidos ou dos traballadores nacionais. c) A inmigracin estranxeira en Espaa O volume de inmigrantes empezou a medrar desde 1995 e no 2007 constitua un 10% da poboacin total de Espaa. A maiora destes inmigrantes son legais, teen permiso de residencia e proceden de: - Europa: especialmente de pases que forman a Unin Europea. Son xubilados que, buscando un bo clima, asntanse no litoral mediterrneo ou nas illas; anda que outros adultos veen atrados polas posibilidades de traballo e negocios. - Pases subdesenvolvidos: como Amrica Latina (Ecuador, Colombia), frica (Marrocos), Asia (China e Filipinas). Son adultos novos que veen por motivos econmicos ou polticos e buscan traballos de pouca cualificacin. Dirxense a Madrid, o litoral Mediterrneo, Canarias e Baleares. *** Consecuencias da inmigracin *** 1.- aumento da poboacin e da natalidade. 2.- dispoibilidade de poboacin activa, que compensa o envellecemento espaol. 3.- enriquecemento e diversidade cultural. 4.- problemas: inadaptacin dos inmigrantes e xurdimento de actitudes racistas.

1.4.- O crecemento real da poboacin espaola

Crecemento real da poboacin: resultado de sumar o crecemento natural da poboacin e o saldo migratorio. A sa evolucin en Espaa leva a diferenciar catro etapas: a) Ata principios do s. XX: crecemento escaso, debido baixo crecemento natural e emigracin transocenica. b) Entre 1900-1975: crecemento elevado, debido alto crecemento natural, que compensou as perdas de poboacin pola emigracin. c) De 1975 a 2001: crecemento moi baixo, debido baixo crecemento natural, que non se puido compensar co retorno de emigrantes producido pola crise de 1975. d) Dende 2001: o crecemento acelerouse grazas chegada de inmigrantes estranxeiros, que proporcionan poboacin e maior taxa de natalidade.

2.- A estrutura da poboacin espaola 2.1.- A estrutura por sexo

a) predominio de homes entre a xente nova: nacen mis nenos ca nenas. b) mis mulleres en idade adulta e anci ca homes, cunha maior mortalidade. c) resultado: o nmero de mulleres maior ca o de homes na poboacin total.

2.2.- A estrutura por idade

a) sociedade envellecida: baixa natalidade e alta esperanza de vida. b) maior envellecemento en ncleos rurais e reas con menos movemento econmico, debido a que a sa poboacin emigra a lugares mis prsperos. c) consecuencias do envellecemento: mis gasto en pensins, sanidade e atencin a ancins.

2.3.- A estrutura econmica da poboacin espaola

No 2006, a taxa de actividade era do 60% e este aumento debeuse incorporacin da muller mercado laboral, anda que esta cifra anda non acada doutros pases do noso entorno. Ademais, esta cifra mellrase no caso dos homes e nos territorios mis avanzados. O reparto da poboacin activa entre os diferentes sectores econmicos variou ata poerse nivel dun pas desenvolvido: i) Sector primario: no 2006 ocupa a menos do 10% da poboacin total. Tal descenso dbese mecanizacin do campo e transvase de traballadores s sectores secundario e terciario. ii) Sector secundario: creceu desde principios do s. XX e ata 1975, debido desenvolvemento da industria moderna. Desde 1975 dimine debido automatizacin das tarefas e transvase de traballadores sector terciario. Actualmente, ocupa 30% da poboacin activa. iii) Sector terciario: creceu de xeito continuo ata ocupar hoxe a mis do 60% da poboacin activa, debido poboacin procedente dos outros sectores, mellora do nivel de vida e implantacin do estado de benestar.

3.- A poboacin de Galicia 3.1.- Distribucin desigual

No 2007, Galicia contaba con algo mis de dous millns e medio de habitantes e tia unha densidade de poboacin de 94 hab/ km2, superior media espaola. Porn, esta cifra oculta grandes desequilibrios, pois o interior est pouco poboado e o litoral conta con elevadas densidades: i) Metade da poboacin galega vive nas cidades e arredores: Vigo, A Corua, Ourense, Lugo, Santiago, Pontevedra e Ferrol. ii) Alta porcentaxe reside en vilas de tamao medio: Ribadeo, Viveiro, Laln, A Estrada, Monforte iii) O resto habita pequenos ncleos diseminados por toda Galicia.

3.2.- Crecemento estancado

No 2007, Galicia tia a taxa de natalidade mis baixa e a taxa de mortalidade das mis altas, de tal xeito que falamos dun crecemento natural negativo. Porn, o saldo migratorio, que positivo na actualidade, produce un crecemento real estancado da poboacin galega. Este crecemento desigual porque s gaan poboacin as das provincias atlnticas: A Corua e Pontevedra.

3.3. Avellentamento
A estrutura por idade amosa un avellentamento da poboacin, de xeito que as persoas maiores de 65 anos superan o 20% da poboacin, mentres que os menores de 15 anos apenas superan o 10%. Isto supor dificultades no futuro para reemprazar a poboacin adulta en idade de traballar. A causa principal desta situacin foi a emigracin no pasado, que reduciu o nmero de mozos en idade frtil e aumentou a proporcin de ancins. O avellentamento maior nas zonas mis afectadas pola emigracin: no interior e no mundo rural. Esta tendencia est cambiando, pois nos ltimos anos empezou a medrar a natalidade.

3.4.- Peso importante do sector primario

Desde o 1960 comezou a perder peso o sector primario en Galicia, principal fonte de ingresos ata o momento. Anda as, hoxe o sector primario segue tendo un peso relativamente alto na economa galega, pois a el dedcase un 8% da poboacin activa (superior media de Espaa). O sector secundario mantn unha porcentaxe similar espaola (30%), mentres que o terciario un pouco inferior (en torno 60%).

Tema 3

UN MUNDO DE CIDADES

1.- O poboamento humano 1.1.- O poboamento e os seus tipos

Poboamento: forma que adoptan os asentamentos humanos o espazo. O seu estudo incle o nmero de asentamentos, tamao e distribucin espacial. Tipos de poboamento: a) Poboamento rural: incle asentamentos humanos de pequena dimensin, como aldeas e vilas, nas que predominan as actividades do sector primario. b) Poboamento humano: componse por asentamentos de maior tamao, as cidades, cunha poboacin que traballa nos sectores secundario e terciario.

1.2.- O poboamento rural: factores e tipos

i) Factores que inflen no poboamento rural - Humanos: circunstancias histricas, forma de explotar os recursos naturais - Fsicos: caractersticas do relevo, presenza de auga, fertilidade do solo ii) Tipos de poboamento rural - Poboamento disperso: a casa rural est rodeada polos campos de cultivo, prados ou bosques e separada doutras casas. Predomina en Europa Occidental, Amrica e Australia. - Poboamento concentrado: as vivendas sepranse das terras de labor e sitanse unhas xunto a outras, formando aldeas ou vilas. Pola disposicin das vivendas, pode ser: a) lineal: dispostos longo dunha va, ro ou estrada. b) apiados: casas agrupadas redor dun ncleo. * Este poboamento predomina no resto de Europa, frica subsahariana e Asia.

1.3.- O poboamento urbano: o concepto de cidade

O poboamento urbano aquel que est formado por cidades, pero definir as cidades complexo e, para iso, precsase combinar varios criterios: a) Criterios cuantitativos: basanse en cifras e considrase cidade calquera ncleo de poboacin que supera certo nmero de habitantes, que vara segundo os pases. No caso de Espaa de 10000 habitantes. b) Criterios cualitativos: falamos de cidades cando se dan algunhas caractersticas como 1.- aspecto fsico: alta densidade de poboacin e edificacin, con abundancia de vivendas colectivas e en altura. 2.- predominio de actividades econmicas industriais e de servizos. 3.- estilo de vida caracterizado polo individualismo e o anonimato.

4.- influencia sobre o seu contorno, debido a funcins poltico-administrativas, econmicas e culturais que desempean, e a dotacin de equipamentos e servizos especializados.

Cidade: ncleo de poboacin grande, con alta densidade de poboacin e de edificacin, predominio de actividades industriais e terciarias, estilo de vida urbano e capacidade para influr sobre o seu contorno.

2.- O proceso de urbanizacin

Desde que apareceron as primeiras cidades, o nivel de urbanizacin comezou a medrar sen parar: aumentou a concentracin de poboacin, da actividade econmica e da innovacin nelas.

2.1.- As cidades preindustriais

Ata a Revolucin Industrial, as cidades eran pequenas, concentraban o poder poltico e relixioso, realizaban actividades comerciais, artesanais e culturais. a) Primeiras cidades: fai 7500 anos, xurdiron en Mesopotamia, na beira dos ros Tigris e ufrates. Logo apareceron nas marxes doutros ros como o Indo e o Nilo. Todas elas tian un plano irregular, xa que se organizaban redor de templos e palacios. b) poca clsica: no 1000 a.C. as colonizacins gregas e a expansin do imperio romano, estendeu as cidades polo Mediterrneo. Estas tian plano regular en forma de cuadrcula, grandes edificios e prazas pblicas. A decadencia destas cidades europeas chega coa crise do imperio romano no s. III a. C. c) Idade Media: no s. XI rexorden as cidades cristis europeas grazas auxe do comercio, tempo que se desenvolvan as cidades musulms. Ambas tian plano irregular, roderonse de murallas e reservaron espazos para actividades comerciais. d) Idade Moderna: nos s. XV e XVI apareceron cidades por frica e Amrica debido s descubrimentos xeogrficos. Os reis absolutistas, no s. XVII, embeleceron as cidades con ras anchas, prazas e xardns. No s. XVIII os reis ilustrados melloraron a hixiene, con sumidoiros, pavimentos e novos edificios pblicos.

2.2.- A cidade industrial

A fins do s. XVIII, a Revolucin Industrial transformou as cidades: a) As cidades creceron rpido: a industria moderna, que se instalou nelas, atraeu poboacin campesia; derrubronse as murallas antigas e aumentou a cidade. b) Xurdiron novos espazos urbanos: i) barrios burgueses, ben planificados, con vivendas amplas e de calidade e ii) barrios obreiros, desorganizados, de mala calidade e sen servizos pblicos. c) Cambiou o aspecto urbano: fbricas, ferrocarrs, tranvas, gas e electricidade mudaron a cidade.

2.3.- A cidade actual

O proceso de urbanizacin acelerouse desde mediados do s. XX, de tal xeito que se prev que, no ano 2030, a taxa de poboacin urbana sobre a poboacin total da Terra supere o 60%. A pesar destes datos, o crecemento amosa cifras moi diferentes entre pases desenvolvidos e subdesenvolvidos. a)Pases desenvolvidos: Europa e Amrica do Norte, cuxo crecemento aumenta desde mediados do s. XVIII ata a crise de 1975. - Causa: xodo rural, debido desenvolvemento de industria e servizos nas cidades. - Actualmente: o crecemento urbano estable ou retrocede nalgunhas grandes cidades, debido traslado da poboacin e de parte das actividades econmicas a cidades medias ou reas rurais prximas, de xeito que as cidades estndense en superficie, pero non en canto seu nmero. b)Pases subdesenvolvidos: Amrica Latina, Asia e frica, que inician un gran crecemento a mediados do s. XX, coecido como explosin urbana. - Causa: xodo rural, motivado pola gran miseria do campo e o alto crecemento demogrfico. - Actualmente: crecemento urbano moi elevado, que orixina barriadas de inmigrantes na periferia *** Consecuencias do crecemento urbano actual: hai mis de 40 megacidades, das que mis de 30 estn en pases subdesenvolvidos (Asia e Amrica Latina) e o resto en pases desenvolvidos como USA, Xapn e Rusia.

3.- A morfoloxa urbana: a cidade herdada

Morfoloxa: forma que presenta a cidade e que resulta da combinacin de varios factores (emprazamento, situacin, plano, construcin e usos do solo).

3.1.- O emprazamento e a situacin

Emprazamento: espazo concreto sobre o que se asenta a cidade. Os emprazamentos preferidos foron i) os outeiros, por razns defensivas; ii) as marxes dos ros para obter auga doce e iii) a costa por motivos comerciais. Situacin: posicin da cidade respecto seu contorno xeogrficos. Tndense a escoller situacins favorables para o comercio, con boas vas de comunicacin.

3.2.- O plano, resumo da historia cidad

Plano: conxunto formado polas superficies construdas e libres da cidade (casas, monumentos, xardns). Hai varios tipos de planos, que agora estudaremos, pero, anda as, debemos ter en conta que as cidades soen ter un plano complexo, froito da mestura de varios tipos de planos longo da historia. a) Plano irregular: con ras desordenadas, estreitas e tortuosas, dispostas de xeito anrquico a partir dun ncleo central e prazas sen formas definidas. Ex: cidades medievais como Marrakech.

b) Plano en cuadrcula: formado por ras rectilneas cortadas en ngulo recto. Propio de cidades da poca grega, romana ou medieval,das colonias en Amrica, dos ensanches urbanos do s. XIX e de sectores urbanos de construcin recente. Ex: Lima. c) Plano radiocntrico: consta dun centro do que parten ras en forma de radio, cortadas por outros aneis concntricos ncleo. Propio cidades sobre outeiros ou xunto a curvas fluviais ou costeiras. Ex: Moscova, Miln ou Amsterdam.

3.3.- A construcin e os usos do solo

A construcin e os usos do solo son dous compoentes bsicos da paisaxe de cada cidade. a) A construcin incle a trama ou estrutura urbana e a edificacin: i) trama: disposicin dos edificios dentro da cidade. Pode ser de dous tipos: * aberta: edificios separados un dos outros por espazos libres. Ex: cidades-xardn, con pequenas vivendas unifamiliares rodeadas de xardn. * cerrada: edificios uns pegados a outros longo de extensas superficies. As vivendas soen agruparse en torno a un patio central. ii) edificacin: pode ser individual e de baixa altura, como nas vivendas unifamiliares, ou colectiva e en altura. O estilo da edificacin variou co tempo. Ex: na cidade histrica predominan edificios baixos; nas industriais, bloques e torres de mis altura; nas periferias, barrios de vivendas prefabricadas e chabolas. b) Os usos e o solo son os diversos usos do espazo urbano. Poden ser residenciais, industriais ou de servizos, moi diferentes entre s.

4.- A estrutura urbana

Estrutura urbana: divisin da cidade en reas con morfoloxa e funcins diferenciadas. Na maiora das cidades, estas reas son o centro, as reas residenciais histricas e a periferia. a) Centro urbano: rea interior onde se concentran as principais actividades comerciais e de negocios. En Europa, sitase no centro histrico das cidades ou en barrios de calidade, como o ensanche burgus do s. XIX. Caractersticas: i) accesibilidade: rene grandes redes de transporte, vehculos e persoas no da. ii) escasa poboacin residente. iii) densidade e altura dos edificios, polo caro que o solo. iv) falta de actividade industrial. b) reas residenciais histricas: forman unha franxa residencial que rodea o ncleo central. Compense por barrios de alta densidade, construdos a principios do s. XX. c) Periferia ou extrarradio: sectores urbanos edificados recentemente. Incle reas residenciais, industriais e de equipamento.

5.- As funcins e a rede urbana 5.1.- As funcins urbanas

Funcins urbanas: actividades que desempean as cidades para os seus habitantes e para o seu contorno, mis ou menos amplo, que pode abarcar desde o mbito mundial local ou comarcal. *A maiora das cidades son multifuncionais e realizan actividades mis especializadas e diversas canto maior o seu tamao. a) Funcins poltico-militares: inclen o goberno, a administracin e a defensa dun territorio. As cidades con estas funcins contan cos rganos de goberno nacionais, locais, rexionaise cos cuarteis do exrcito. Naceron con fin poltico cidades como Washington ou Brasilia, e con fin estratxico-militar, outras cidades como Xibraltar. b) Funcins econmicas: industrias e servizos, entre as que destacan comercios, banca, oficinas e negocios. c) Funcin culturais: poden ser de tipo cultural (Oxford, Bolonia), relixiosas (A Meca, Roma), e de ocio, espectculos ou turismos (Venecia, Palma de Mallorca).

5.2.- A rea de influencia

rea de influencia: territorio mis ou menos extenso sobre o que as cidades, coas funcins que realizan, exercen a sa influencia. Canto mis numerosas e diferentes sexan as funcins urbanas e canto mis extensa sexa a sa rea de influencia, a cidade ocupar un lugar mis importante dentro da rede urbana.

5.3.- A xerarqua entre cidades. A rede urbana

As cidades dispense no espazo a xeito de redes, formadas polos ncleos urbanos e eixes que marcan a relacin entre eles. As cidades dunha rede ordnanse pola sa importancia, que depende das funcins que realizan e da rea sobre a que exercen a sa influencia. Categoras de cidades que compoen unha rede urbana: a) Grandes metrpoles internacionais ou cidades globais: Nova York, Londres, Tokyo e Pars, encabezan a rede urbana mundial. Concentran as funcins mis avanzadas (bolsa, axencias de prensa). Son os grandes ncleos de decisin poltica e econmica, que inflen en todo o planeta e relacinanse entre si a travs de transportes de alta velocidade e redes telemticas. b) Metrpoles nacionais: capitais de pases, concentran as funcins mis avanzadas a nivel nacional, inflen todo o pas, teen estreitas relacins entre si e coas grandes metrpoles internacionais, e conectan a rede urbana nacional coa internacional. c) Metrpoles rexionais: lideran a rede urbana da sa rexin. Realizan funcins menos especializadas, inflen s na sa rexin e manteen estreita relacin coa metrpole nacional. d) Cidades medias e pequenas: realizan funcins de menor nivel. Inflen na sa rexin ou comarca e relacinanse coas metrpoles rexionais.

Tema 4

AS CIDADES DE ESPAA E DE GALICIA

1.-O poboamento e os seus tipos 1.1.- Tipos de poboamento
En Espaa, para diferenciar o poboamento rural e o poboamento urbano, deben combinarse dous criterios: i) o nmero de habitantes cos que conta e ii) as actividades econmicas prioritarias. As pois: *poboamento rural < 10000 habitantes actividades agrarias industria e servizos

*poboamento urbano > 10000 habitantes

1.2.- O poboamento rural en Espaa. Tipos:

a) Poboamento disperso: periferia peninsular, illas Baleares e Canarias. Caractersticas: 1.- grupos de casas, pequenas aldeas diseminadas ou casas illadas entre ncleos concentrados. 2.- a casa pode estar separada das demais, como na cordilleira cantbrica ou os Pirineos. b)Poboamento concentrado: en toda Espaa, pero predominan no interior peninsular. Caractersticas: 1.- metade norte peninsular: ncleos pequenos e prximos entre s. 2.- metade sur peninsular: ncleos mis grandes e afastados uns doutros.

2.- O proceso de urbanizacin en Espaa

Desde 1950, o poboamento urbano supera rural ata que, no 2006, concentra a mis do 75% da poboacin.

2.1.- A urbanizacin preindustrial

a) Idade Antiga (a partir do s. IX a.C.): xurdiron as primeiras cidades como colonias comerciais fenicias e gregas, situadas na costa, como Cdiz. Coa colonizacin romana comezaron a aparecer cidades no interior, como Zaragoza, Mrida ou Sevilla. b) Idade Media (s. VIII - XV): os musulmns fundaron cidades como Madrid ou Murcia e, nas que quedaron baixo o seu poder, crearon mesquitas, zocos e medinas. Desde o s. XI, os cristins crearon cidades en torno Camio de Santiago e nos territorios reconquistados s musulmns. Estas cidades amurallronse, tian plano irregular, mercados e igrexas. c) Idade Moderna (s. XV- XVIII): elixiuse capital a Madrid e Sevilla controlaba o trfico coas Indias. As cidades do interior perderon importancia respecto s da periferia (A Corua, Bilbao, Barcelona). Creronse prazas maiores e as prazas embelecronse con xardns, prazas, avenidas, fontes

2.2.- A urbanizacin industrial

A taxa de urbanizacin medrou entre mediados do s. XIX e a crise econmica de1975:

- s. XIX: creceron cidades elixidas como capitais de provincia, as que implantaron industrias modernas e as beneficiarias do xodo rural. Consecuencias: derrubronse antigas murallas, creronse os ensanches para albergar a nova burguesa e barrios obreiros, xunto s industrias e estacins ferroviarias - 1950-1975: acelerouse o crecemento urbano e as maiores cidades roderonse dunha gran periferia, con polgonos industriais, barrios obreiros e de chabolas, que acollen poboacin chegada do campo.

2.3.- A urbanizacin postindustrial

Desde a crise econmica de 1975, xorde un novo proceso de urbanizacin caracterizado pola dispersin sobre espazos cada vez mis amplos. Consecuencias: 1.- frea o crecemento da taxa de urbanizacin: redcese o crecemento natural e a migracin s cidades. 2.- cambian os factores de urbanizacin: a industria xa non importa no desenvolvemento urbano, senn que gaan relevancia os servizos nas grandes cidades e reas tursticas. 3.- as grandes cidades frean o seu crecemento debido a que a sa poboacin e as sas actividades econmicas trasldanse a cidades medias e ncleos rurais prximos.

3.- A morfoloxa das cidades espaolas

A morfoloxa das cidades espaolas vn definida polo seu emprazamento, situacin e dun plano, que mostra a sa evolucin histrica. a) Emprazamentos: predominan os outeiros e longo das vas de comunicacin. b) Situacin: bscanse lugares estratxicos para o control poltico ou econmico do contorno. c) Planos, segundo as tipoloxas habituais: i) irregular: propio de cidades medievais, cristis e musulms. As sas ras, estreitas e tortuosas, hoxe son peons porque dificultaban a circulacin. ii) cuadrcula ou ortogonal: propio de cidades novas de orixe romana, medieval ou moderna; nos ensanches do s. XIX e nalgns barrios actuais. Permite ampliar ben a cidade, pero alonga os desprazamentos en diagonal e os numerosos cruces entorpecen o trfico, por iso se abriron diagonais. iii) radiocntrico: en cidades xurdidas sobre outeiros ou curvas costeiras. Permite desprazarse rpido do dentro periferia, pero s veces prodcese a conxestin de xente no centro da cidade.

4.- A estrutura das cidades espaolas 4.1.- A zona antiga

Zona antiga: parte da cidade urbanizada desde a sa orixe ata a industrializacin do s. XIX. Nel concntranse os principais edificios histricos da cidade. Caractersticas: 1.- Antes: amurallada, cun plano irregular, edificacins baixas residenciais ou comerciais. 2.- Logo: aumenta a sa poboacin, constrese mis e mis elevado, o centro comercial.

3.- Hoxe: mellora o seu aspecto coa rehabilitacin de vivendas antigas.

4.2.- O ensanche urbano

Xorde entre mediados do s. XIX e principios do s. XX, debido implantacin da industria moderna na cidade, o que atraeu poboacin do campo. As, apareceron novos barrios: a) Ensanche burgus: plano en cuadrcula, edificacin espazosa e de calidade. Nel hai oficinas e comercios. En Espaa, os primeiros fixronse en Barcelona e Madrid. b) Barrios obreiros: planos desorganizados, edificacin reducida e de mala calidade. Moitos remodelronse e revalorizronse co tempo.

4.3.- A periferia urbana

Formada nas dcadas de 1950 e 1960, xorde a consecuencia do desenvolvemento da industria e dos servizos urbanos, que acelerou o xodo rural. Nela diferncianse varias reas: a) reas residenciais: barrios de chabolas, de proteccin oficial, de torres e bloques para clase media, barrios de vivendas unifamiliares para grupos acomodados. b) reas industriais: situados xunto s principais vas de acceso cidade. Constan de polgonos industriais e parque tecnolxicos. c) reas de equipamento: con servizos que precisan moito espazo (hospitais, centros comerciais, polideportivos). ***O crecemento urbano orixinou a unin de varias cidades en: a) reas metropolitanas: crecemento dunha cidade dinmica ata unirse coas vecias (Madrid). b) Conurbacins: unin de varias cidades de importancia similar (Mlaga + Marbella). c) Rexin urbana: a urbanizacin do espazo prodcese a nivel rexional (Asturias) ou suprarrexional (megalpoles como o litoral mediterrneo).

5.- A rede urbana espaola

Na rede urbana que forman as cidades espaolas, cada unha delas ocupa un posto mis ou menos alto dependendo de i) a sa poboacin, ii) as funcins que desempea e iii) a amplitude da sa rea de influencia.

5.1.- Tamao, funcins e rea de influencia

1.- Segundo o tamao, destacan con mis de 3 millns de habitantes Madrid e Barcelona e, con mis de medio milln, Valencia, Bilbao, Sevilla, Mlaga e Zaragoza. a) Pennsula: no centro hai unha gran aglomeracin urbana. Madrid rodase dun espazo interior pouco urbanizado e de eixes urbanos perifricos. b) Baleares e Canarias: as capitais autonmicas son os grandes ncleos urbanos. 2.- As funcins das cidades espaolas son moi diversas: a) Poltico-administrativas: realizadas en Madrid, capitais autonmicas e provincias.

b) Econmicas: no sector primario, destacan as agrocidades andaluzas; no secundario, cidades industriais de Valencia, Catalua, Pas Vasco e Asturias; e no terciario Barcelona e Madrid. c) Culturais e de ocio: coa existencia de centros de ensino superior, como Salamanca; actividades relixiosas, como Santiago de Compostela, ou tursticas, como Benidorm. 3.- A rea de influencia depende da diversidade e tipos de funcins que realizan as cidades. A maior rea de influencia a de Madrid.

5.2.- A xerarqua urbana

Tal e como acabamos de ver, segundo i) o nmero de habitantes, ii) as funcins e iii) a rea de influencia urbana, diferncianse os seguintes tipos de cidades na rede urbana espaola: 1.- metrpoles nacionais: reas metropolitanas de Madrid e Barcelona. - tamao: mis de 3 millns de habitantes. - funcins: servizos, innovacin, alta tecnoloxa, cultura. - influencia: todo o pas. 2.- metrpoles rexionais: Valencia, Sevilla, Bilbao, Mlaga e Zaragoza. - tamao: entre 500.000 e 1.5 millns de habitantes. - funcins: de alto rango. - influencia: rexional. 3.- metrpoles subrexionais: Valladolid, Vigo, A Corua, Alacante, Palma de Mallorca. - tamao: de 250.000 a 500.000 habitantes. - funcins: algunhas delas son especializadas. - influencia: subrexional. 4.- cidades medias: capitais de provincia, cidades industriais (Avils) ou comerciais (Alxeciras). - tamao: de 50.000 a 250.000 habitantes. - funcins: pouco especializadas. - influencia: provincial. 5.- cidades pequenas: - tamao: de 10.000 a 50.000 habitantes. - funcins: elementais. - rea de influencia: comarcal.

6.- Os problemas das cidades espaolas 6.1.- Urbanismo, sociedade e medio ambiente
Diferentes tipos de problemas que sofren as cidades espaolas: a) Crecemento urbano: orixina anarqua urbanstica, aumento do prezo da vivenda, carencia de equipamentos e conxestin de trfico. Solucin: Plan Xeral de Ordenacin Urbana de cada cidade.

b) Problemas sociais: delincuencia, alcoholismo, drogadiccin, marxinacin social, inmigracin. Solucin: campaas de prevencin e plans de integracin. c) Problemas medioambientais: contaminacin atmosfrica, rudo, mala depuracin das augas fecais, excesiva producin de residuos slidos. Solucins previstas por cada concello en cada caso, como o aforro enerxtico, reciclaxe de residuos

7.- As cidades de Galicia 7.1.- Da aldea cidade

Caractersticas do sistema de asentamento en Galicia: a) Elevado nmero de ncleos: metade dos ncleos de poboacin espaois estn en Galicia, onde abundan as aldeas. b) Dispersin: o relevo, o gran nmero de ros e o cultivo de terreos favoreceron a dispersin e a abundancia de ncleos, anda que nos ltimos anos a poboacin mvese desde o interior costa en busca de melloras oportunidades laborais. c) Xerarquizacin: o conxunto de asentamentos que forman a poboacin de Galicia relacinanse entre si e poden ser ordenados xerarquicamente, de menor a maior i) aldeas: de pequeno tamao, rodeadas de terras de cultivo, prados e bosques. ii) vilas: ncleos de tamao medio, que abastecen sa rea de influencia. Por exemplo: Ribadeo, Vern, Noia, A Estrada. iii) cidades: maior tamao e influencia. A sa poboacin dedcase industria e s servizos.

7.2.- O sistema urbano galego

En 2007, dos mis de 2.5 millns de habitantes que haba en Galicia, un milln viva en cidades. A escala europea, as cidades de Vigo e A Corua considranse de tamao medio e o resto son cidades pequenas: i) Vigo e A Corua: cidades mis importantes por o seu tamao e influencia. Centros de poder econmico, contan cunha importante actividade industrial, comercial, bancaria, administrativa. ii) Ourense, Lugo e Pontevedra: capitais de provincia, nas que predomina a funcin administrativa e a actividade industrial. Ourense e Lugo estn afectadas polo despoboamento do interior e Pontevedra limita o seu crecemento pola proximidade de Vigo. iii) Santiago de Compostela: medrou moito como capital autonmica, condicin pola que acumula moitos servizos administrativos. Ten un importante papel cultural, contar cunha universidade centenaria, e turstico, desde que foi declarada como patrimonio da humanidade. iv) Ferrol: desenvolveuse polo auxe do sector naval, pero a crise de 1980 estancou a cidade. A creacin dun porto exterior e dunha planta de gas fan pensar nunha futura recuperacin.

Tema 5

AS SOCIEDADES ACTUAIS
1.- A sociedade e a cultura 1.1.- Caractersticas principais
Sociedade: conxunto de persoas que se relacionan nun espazo concreto e comparten unha mesma cultura. Cultura: modo de vida dunha sociedade, composta de elementos materiais e inmateriais. a) Cultura inmaterial: 1.- smbolos: obxectos ou accins que teen un significado determinado para os membros dunha cultura. 2.- linguaxe: sistema de smbolos, falados ou escritos, que permite a comunicacin e utilizado como instrumento esencial para a transmisin da cultura. 3.- valores: modelos que indican como deben ser as cousas e que serven s persoas para saber avaliar o que desexable ou importante. 4.- normas: regras que regulan as condutas dos membros dunha sociedade. Inclen a moral (normas esenciais para a convivencia) e os costumes (normas da conduta coti). b) Cultura material: formada polos obxectos producidos por unha cultura, como reflexo dos seus valores e da tecnoloxa ou coecementos aplicados.

1.2.- Tipos de sociedades

1.2.1.- As sociedades tradicionais Sociedades tradicionais: sociedades que existiron no pasado e que anda sobreviven no mundo actual. Agrpanse en dous grandes tipos: a) Sociedades de cazadores-recolledores (as mis antigas coecidas pola sociedade): - Actividades econmicas: caza, prensa, recollida de plantas silvestres comestibles. Son nmades, contan con poucos membros e a sa cultura caracterzase pola escaseza de bens materiais. - Organizacin social: tribo ou agrupacin de varias familias. As diferentes posicins establcense en torno sexo e idade (mis importantes: ancins). - Actualidade: estas sociedades sobreviven nas selvas do Brasil, zonas ridas de frica e nalgns lugares de Asia e Oceana. A sa supervivencia est ameazada pola presenza de sociedades mis complexas.

b) Sociedades agrarias (do 8000 a.C. ata a Revolucin Industrial): - Actividades econmicas: agricultura e gandera. Habitan aldeas ou cidades, contan con moitos membros e a sa cultura dispn de moitos medios materiais. - Organizacin social: hai un poder poltico formado polos gobernantes, que mandan sobre un territorio. Hai grandes desigualdades sociais entre traballadores, campesios e artesns, fronte s grupos relixiosos. - Actualidade: perviven en Amrica Latina, sueste de Asia e frica. 1.2.2.- A sociedade industrial - Data: xorde a fins do s. XVIII na Europa Occidental. - Actividades econmicas: industria e servizos. A maiora da poboacin vive en cidades. A cultura conta con moitos bens materiais, xa que dispn das mquinas para producilos. - Organizacin social: o territorio divdese en estados, delimitados por fronteiras. As desigualdades sociais entre os traballadores e os propietarios das fbricas son menores. A sa expansin nos s. XIX e XX levou a diferenciar entre sociedades industriais, nos pases desenvolvidos, e sociedades agrarias, nos subdesenvolvidos. - Actualidade: nesta fase atpanse antigos e novos pases industrializados, que non pasaron fase postindustrial. 1.2.3.- A sociedade postindustrial - Data: xorde na dcada de 1970. - Actividades econmicas: producin e transmisin da informacin usando novas tecnoloxas, por iso se coece como a sociedade da informacin. Estas actividades danse nas reas mis desenvolvidas e permiten modernizar a producin industrial e aumentar as actividades do sector terciario. A cultura dispn dunha inxente cantidade de bens materiais. - Organizacin social: global ou mundial, debido xeneralizacin das novas tecnoloxas. A globalizacin aumentou as desigualdades sociais entre pases dominantes e dominados. - Actualidade: este tipo de sociedade dse nos pases mis desenvolvidos, como USA, Xapn, Australia e Nova Zelandia.

2.- A diversidade interna das sociedades: grupos sociais e desigualdade social 2.1.- A estratificacin social
Estratificacin social: divisin da sociedade en grupos xerarquizados ou ordenados de maior a menor importancia. Estas diferenzas establcense segundo criterios como o mrito persoal ou o nacemento. a) Sociedade estamental: na Europa preindustrial e na sociedade de castas da India, o nacemento determina a presenza a un estrato social concreto. Por iso resulta moi difcil mellorar a condicin social propia, o que tamn implica diferentes dereitos.

b) Sociedade de clases: a capacidade e logros sociais, medidos pola riqueza e a formacin son as referencias que determinan a pertenza a unha clase social. posible mellorar a condicin social e existen dereitos universais.

2.2.- As clases sociais no mundo subdesenvolvido

Nos pases desenvolvidos, as desigualdades sociais estn moi marcadas e a sociedade divdese en dous grandes grupos: a) Elite gobernante: minora moi rica, que ten o poder econmico e poltico. Impoen gobernos ditatoriais e corruptos que se manteen pola forza das armas. b) Pobo: maiora da poboacin, campesios e poboacin urbana marxinal. Non soe participar no goberno e sofre deficiencias mdicas, alimenticias, culturais

2.3.- As clases sociais no mundo desenvolvido

Nos pases desenvolvidos non se marcan tanto as diferenzas sociais e a estratificacin social organzase en torno a tres grupos: a) Clase alta: grupo reducido de persoas con riqueza e poder (donos de fbricas, propietarios). b) Clase media: engloba maiora da poboacin e moi variada (profesionais superiores e donos de medianas ou pequenas empresas). c) Clase obreira: formada por traballadores agrcolas, industriais e da construcin. Hoxe case non se diferenza o nivel baixo da clase media do alto da clase baixa.

3.- As diferenzas culturais entre as sociedades 3.1.- As diferenzas lingsticas

A lingua importante a nivel social e cultural, xa que permite comunicarse cos demais e facilita a transmisin da cultura co grupo que a fala. Actualmente existen entre 3000-4000 linguas e a sa importancia depende do nmero de falantes que tean. As mis importantes son: chins mandarn, ingls, casteln, francs, rabe e ruso. Agora ben, fronte carcter de lingua internacional que adoitou o ingls, cmpre mencionar que existen linguas minoritarias, que corren o risco de desaparecer.

3.2.- As diferenzas relixiosas

A relixin un elemento social e cultural que mostra a forma de entender o mundo, une grupo redor duns valores e normas comns e trata de darlle sentido existencia. a) Relixins animistas: son as mis primitivas. Cren que os elementos naturais teen vida consciente e poden dominarse a travs da maxia e a feiticera. Seguen practicndose en lugares como frica. b) Relixins histricas occidentais: son o cristianismo, xudasmo e islamismo, monotestas e baseadas nunha verdade revelada cuxas normas deben cumprir os seus fieis.

Hoxe aparecen outras doutrinas como o fundamentalismo, de carcter conservador e baseado na interpretacin literal dos textos sagrados; as como a tica civil, que promove unir s individuos redor das calidades civs como a pertenza a ONGs. c) Relixins histricas orientais: hindusmo, budismo e confucianismo, baseado en normas ticas de conduta e non recoecen a un deus.

4.- As sociedades europea e espaola

Actualmente, Europa caracterzase por contar cunha sociedade de clases cun elevado grao de benestar, anda que hai aspectos como os valores da familia que estn en proceso de transformacin.

4.1.- Unha sociedade postindustrial e de clases

a) Sociedades postindustriais: a poboacin de Europa e Espaa, traballadora do sector servizos, goza dun gran benestar, xa que o estado financia servizos bsicos como a sanidade ou a educacin. Pola contra, persiste a pobreza (non moi extrema) debido s desiguais ingresos dos cidadns. b) Sociedades de clases: a clase alta dun 5%, mentres que a clase media engloba maiora da poboacin e nela tamn se inclen os obreiros, que hoxe teen mis poder adquisitivo.

4.2.- As diferenzas lingsticas e relixiosas

Europa un mosaico de linguas, que agrupadas en familias, permiten reas: en Europa Occidental predominan as romnicas e xermnicas e en Europa Oriental destacan as eslavas. Asemade, hai unha grande diversidade relixiosa, pero predomina o cristianismo nas ramas catlica, protestante e ortodoxa. Os non crentes constiten un 10% da poboacin, os musulmns un 3% e outras relixins un 4%.

4.3.- Transformacins e cambios sociais

As sociedades estn en constante transformacin e as causas destes cambios dbense a: a) Conflitos sociais que enfrontan s grupos beneficiados pola situacin social e s prexudicados. b) Evolucin da propia sociedade, que se produce de xeito lento. ***En Europa e Espaa, os conflitos sociais son pouco violentos e relacinanse con cuestins como a familia e os dereitos das mulleres.

4.4.- Os cambios nas familias

Familia: grupo de persoas que estn unidas por lazos de parentesco. Sempre foi unha institucin bsica da sociedade, porque cumpre funcins esenciais como a reproducin, socializacin Actualmente: familia e matrimonio son importantes, anda que hai menos vodas, mis divorcios, casamentos a mis idade e mis persoas que viven soas. Consecuencias: hoxe hai familias de tipos moi diversos, ademais dos modelos clsicos, hai familias reconstrudas tralo divorcio ou monoparentais (un s proxenitor), entre outros.

4.5.- Os problemas de integracin e envellecemento

- Multiculturalidade: coexistencia de distintas culturas nun mesmo espazo. En Espaa acentuouse como consecuencia da inmigracin. A pesar de que as sociedades espaola e europea son plurais e tolerantes, xorden problemas de segregacin dos inmigrantes, discriminacin e racismo. - Crecente envellecemento da sociedade: xorden problemas sociais, como o illamento social dos ancins, o deterioro da sa situacin econmica trala xubilacin e as tensins familiares que nacen cando os fillos se teen que facer cargo deles.

4.6.- Os problemas de xnero. O traballo feminino

Antes: os homes realizaban o traballo remunerado e as mulleres o non remunerado. Agora: en Europa e Espaa, cada vez mis mulleres acceden educacin superior e mercado laboral. A maiora delas traballan no sector terciario (medicina, educacin). Consecuencias: tenden a desaparecer as desigualdades de xnero, anda que as mulleres seguen gaando menos que os homes, ocupan menos cargos importantes, realizan mis tarefas domsticas e sofren mis maltrato.

5.- A sociedade galega actual 5.1.- Caractersticas principais

As transformacins sufridas pola sociedade galega fana similar s sociedades europea e espaola. Entre estes cambios, destacan: a) Sociedade avanzada e postindustrial: participa do estado do benestar co acceso xeralizado sanidade e educacin. Conta con grandes bens materiais e a muller incorporouse mercado laboral. b) Sociedade terciaria: destacan os servizos e novos sistemas de comunicacin, pero contina habendo grandes diferenzas entre as rexins urbanas e rurais. c) Actividades econmicas: a agricultura e a gandera introduciron tcnicas novas. A industria segue sendo pouco relevante, destacando o sector agroalimentario, naval, txtil, enerxtico, automobilstico O sector terciario desenvolveuse polo aumento do nivel de vida e do turismo. d) Poltica: Galicia goza de notable autonoma e participa nos valores democrticos. O estatuto de autonoma recoece o autogoberno a travs da Xunta e o Parlamento de Galicia.

5.2.- Os retos do futuro

A modernizacin da sociedade galega ten que afrontar diversos retos como: 1.- persiste o paro, a emigracin xuvenil e a dependencia dos principais centros econmicos europeos e nacionais. Por isto, a sociedade galega recibe axudas da Unin Europea e participa na deslocalizacin das industrias multinacionais. 2.- avellentamento da poboacin pola emigracin no pasado, aumento da esperanza de vida e reducin da natalidade.

3.- equiparacin da muller co home: as mulleres, dedicadas sector servizos e s industrias txtil e conserveira, realizan traballos menos cualificados, menos importantes e cobran menos. 4.- integracin dos emigrantes: que chegan buscando mellor traballo e boas condicins de vida.

Tema 6

BIZANCIO E O IMPERIO CAROLINXIO

1.- A ruptura da unidade do Imperio Romano 1.1.- A divisin do Imperio
A travs das sas conquistas, os romanos crearon un gran Imperio redor do Mar Mediterrneo. As sas fronteiras chegaban en Europa ata Inglaterra e os ros Rhin e Danubio; en Asia ata o ro Tigris e en frica ata o deserto do Sahara. No ano 395 d.C., o imperio rompeuse debido invasin dos xermanos, que provocaron a divisin en das partes: i) Imperio Romano de Occidente, con capital en Roma e ii) Imperio Romano de Oriente, con capital en Constantinopla. Ambos imperios evolucionaron de xeito distinto: a) Imperio Romano de Occidente: desapareceu no ano 476 d.C., marcndose as o fin da Idade Antiga e o inicio da Idade Media, a cal se prolongar ata 1492. Como consecuencia da sa desaparicin, os seus territorios dan lugar a novos reinos xermanos, entre os que destaca a Galia que, gobernada por Carlomagno, tratou de recuperar a unidade do imperio romano. b) Imperio Romano de Oriente: superou as invasins xermnicas e mantvose ata 1453. Coeceuse logo como Imperio Bizantino.

2.- O Imperio Bizantino 2.1.- Evolucin histrica

O nome de Imperio Bizantino vn de Bizancio, cidade reconstruda no ano 330 d. C. Co tempo, converteuse na capital do imperio e popularmente coeceuse como Constantinopla. Despois da divisin do Imperio Romano, Bizancio converteuse na capital do Imperio Romano de Oriente. Tras resistir invasin de diferentes pobos brbaros, a sa desaparicin atravesou varias fases: a) Principios do s. VI: o imperio bizantino abarcaba os Balcns, Grecia, Asia Menor, Siria e Exipto, terras moi frtiles e grandes centros comerciais. b) Reinado de Xustiniano I (s. VI): esplendor do imperio bizantino. Trata de restaurar as fronteiras e recuperar a unidade perdida coa conquista do norte de frica, Sicilia, Italia e o sueste de Hispania. Coa morte de Xustiniano, o imperio entrou en crise e perdronse moitas destas conquistas. c) S. VII: os musulmns conquistan as provincias mis ricas do imperio bizantino, que queda reducido a Asia Menor e os Balcns. Continan os ataques musulmns polo sur e blgaros polo norte. d) Desde mediados do s. XI: Bizancio entra en crise. O imperio romano de Oriente tivo que facer fronte s cruzadas dos cristins e ameaza dos turcos, que acaban con este imperio tomando Constantinopla en 1453.

2.2.- A organizacin poltico-administrativa

a) Emperador: desde o s. VII chmaselle basileus e concentrou todo o poder. Gobernaba e dirixa a administracin e o exrcito. Coroado polo patriarca de Constantinopla, convertase nunha persoa sagrada, que poda intervir nos asuntos da Igrexa. b) Administracin central: cunha burocracia ben organizada, con moitos funcionarios e baixo lexislacin romana. A administracin territorial organzase en provincias chamadas themas, dirixidas por strategos ou xefes polticos e militares. c) Exrcito: xunto armada, loitou pola supervivencia do imperio.

2.3.- A economa bizantina

a) Agricultura: principal actividade econmica. Predominan os latifundios, grandes terreos propiedade dos nobres e dos mosteiros, que eran traballadas polos servos. Os impostos afogaban s pequenos propietarios e, por iso, se someteron, s grandes propietarios. b) Artesana: baseada na fabricacin de artigos de luxo (seda, tapices, marfil, esmaltes). Haba moitos talleres estatais que empregaban a moitos operarios. c) Comercio: favorecida pola sa situacin estratxica, Constantinopla, controlaba os intercambios entre Europa e Asia, entre o Mar Negro e o Mar Mediterrneo. Comercibase con seda e especies de Oriente; marfil e perlas da India e pel e trigo do norte de Europa.

2.4.- A sociedade bizantina

a) Nivel mis alto: aristocracia, posuidora de latifundios e que ocupaba os altos cargos do goberno e a administracin; e altos cargos da Igrexa, liderados polo patriarca de Constantinopla e ricos. b) Nivel medio: clero secular, monxes, funcionarios do estado, comerciantes e campesios libres. c) Nivel mis baixo: servos e escravos, que fan tarefas agrarias e domsticas, e mendigos urbanos.

2.5.- A Igrexa bizantina

O imperio bizantino cristianizouse axia e a Igrexa fxose co control poltico, econmico e social: i) coroaba emperador; ii) tia moitas propiedades e iii) controlaba espiritualmente a sociedade. Porn, tivo que facer fronte a moitos problemas: a) O emperador intervia en asuntos da Igrexa, porque nomeaba patriarca de Constantinopla. b) A disputa das imaxes, nos s. VIII e IX, chegou a prohibir o culto a imaxes sagradas ou iconas por parte dos emperadores, fronte s monxes e parte da sociedade bizantina. A presin destes conseguiu impoer final o culto s imaxes. c) Rivalidade entre o patriarca de Constantinopla e o Papa de Roma fai que en 1504 se separen as igrexas oriental e occidental co Cisma de Oriente. A Igrexa de Oriente segue tendo como lder patriarca de Constantinopla e a Occidental pasa a chamarse Igrexa Ortodoxa e mantn os primitivos costumes cristins.

2.6.- A cultura bizantina

Ata o s. VII mantn a tradicin e a herdanza do mundo romano. Logo, aumentaron as diferenzas con Occidente: o grego estableceuse como lingua e imitouse a sa cultura, anda que tamn recibiron a influenza cristi e oriental.

2.7.- A arte bizantina

Moi rica e suntuosa, expresou o poder dos emperadores e a influenza da Igrexa na sociedade. 2.7.1.- A arquitectura bizantina 1.- recibiu influencia grega e romana. 2.- materiais pobres: ladrillo, recuberto de mrmore no exterior e mosaicos no interior. 3.- decoracin: columnas, arcos semicirculados, cubertas planas ou abovedas, cpula sobre pechinas. 4.- igrexa como principal edificacin: planta rectangular e cuberta alintelada, anda que tamn abunda a planta cadrada, octogonal e en cruz grega. Ex: baslica de Santa Sofa de Constantinopla e a igrexa de San Vital, en Rvena. 2.7.2.- Os mosaicos e as iconas Mosaico: sase para decorar as paredes e as cpulas do interior das igrexas. Realzase con teselas, pezas cermicas de cor brillantes, coas que se elaboran imaxes relixiosas. Ex: os que representan a Xustiniano e sa dona na igrexa de San Vital de Rvena. Iconas: imaxes de tema relixioso, habitualmente sobre tboas e de cor dorado.

3.- Os reinos xermnicos 3.1.- O asentamento dos reinos xermnicos

No imperio romano de occidente, tras o ltimo emperador, os reinos xermanos formaron diversos reinos: Italia (ostrogodos e lombardos), Galia (francos), Borgoa (burgundios), centro sur (visigodos), Gallaecia (suevos), Meseta de Hispania (visigodos), Britania (anglos, saxns e bretns) e no norte de frica (vndalos). 3.1.1.- A organizacin dos reinos xermnicos 1.- forma de goberno: monarqua na que o rei ten o poder poltico e militar e axudado polos funcionarios, s que paga regalndolles terras. 2.- economa: baseada na agricultura con latifundios autosuficientes, dos que se obteen todos os produtos necesarios. Decaeron as cidades coa artesana e o comercio, principais actividades. 3.- sociedade: dirixida pola aristocracia laica e eclesistica, propietaria dos latifundios nos que traballaban os campesios. 4.- decada da cultura e arte: a cultura refuxiouse nos mosteiros e na arte freronse as grandes construcins debido s problemas econmicos.

4.- Os francos e o imperio carolinxio

Os francos establecronse no norte da Galia e este reino xermano acadou o seu mximo esplendor nos s. VIII e IX, baixo a dinasta carolinxia.

4.1.- O Imperio de Carlomagno

Carlomagno quixo recuperar a unidade do antigo imperio romano de occidente e, por iso, conquistou o territorio dos lombardos, en Italia, o dos bvaros, en centroeuropa e o dos saxns en Alemaa. Logo, no s.IX o Papa proclamouno emperador, pero axia se desfixo o imperio, cando o seu fillo Lus o Piadoso o dividiu entre os seus fillos. O emperador tia o poder poltico e militar, defendeu a cristiandade e chegou a intervir nos asuntos da igrexa. Axudado por funcionarios no seu traballo, dividiu o territorio en condados (gobernados por condes) e en marcas ou provincias fronteirizas (dirixidas por marqueses).

4.2.- A economa carolinxia

1.- predominan as actividades agrarias: os cereais, xunto caza, froitos e gandera son a base alimenticia. Destacan os latifundios, propiedade da aristocracia e a igrexa e divididos na reserva, cuxos produtos son para o propietario, e as pequenas parcelas, explotadas por campesios, que lles pagan rendas. 2.- decaemento das actividades urbanas: nos latifundios realzase a artesana mediante a fabricacin dos apeiros. O comercio limtase a elementos de luxo para os grupos sociais altos.

4.3.- A sociedade carolinxia

a) Grandes propietarios da terra: laicos e eclesisticos, que desempean altos cargos de goberno. b) Resto das persoas libres: maiora de campesios e, en menor medida, artesns e comerciantes. c) Servos: clase social mis baixa, descendentes dos antigos escravos e ligados terra.

4.4.- A cultura e arte carolinxias

i) Cultura: gran esplendor con Carlomagno e a recuperacin dos modelos da Antigidade Clsica. O latn converteuse na lingua administrativa e no ensino retmase o programa da antigidade. O centro mis importante foi a escola palatina de Aquisgrn. ii) Arte: na arquitectura destacan igrexas, mosteiros e palacios. As e todo, o mis destacado foi a ourivera e as miniaturas ou pinturas realizadas en libros.

Tema 7

ORIXE E EXPANSIN DO ISLAM

1.- O nacemento do islam 1.1.- Arabia antes de Mahoma
O islam naceu no s. VII en Arabia, unha pennsula do Prximo Oriente situada entre o Mar Vermello e o Golfo Prsico. Este territorio tia unha gran divisin interna en varios mbitos: a) Poltico: haba moitas tribos independentes, con xefes diferentes e a mido enfrontadas entre si. b) Econmico: os bedunos, que habitaban o interior, practicaban o pastoreo nmade. Na costa, a poboacin era sedentaria: a zona do Iemes dedicbase agricultura e a do Hiyaz comercio. Xorden aqu as das cidades da rexin, A Meca e Medina, lugar no que se xuntaban as caravanas do comercio martimo e terrestre. c) Relixioso: os bedunos eran fetichistas (adoran obxectos) e os agricultores e comerciantes eran politestas (cren en varios deuses). *Caractersticas comns s pobos que habitaban Arabia: - lingua rabe. - culto Pedra Negra: pedra de basalto que se veneraba na Meca xunto a divinidades de tribos rabes. - relixin: islam, fundado no s. VII, orixe para a formacin dun gran imperio.

1.2.- Mahoma e o islam

Mahoma naceu no s. VI na Meca, nunha familia acomodada. Dedicouse comercio de caravanas e coeceu as relixins xuda e cristi, pero con 40 anos reveluselle Al (Deus) e comezou a predicar a sa doutrina, o islam, termo que significa submisin a un nico Deus (Al). Os musulmns son os practicantes da relixin, submisos ou crentes.

1.3.- A doutrina musulm

O Corn o libro sagrado dos musulmns, que plasma a doutrina de Mahoma trala sa morte e no que se recollen: a) Preceptos relixiosos, que son cinco: i) profesin de fe; ii) oracin 5 veces da mirando Meca e oracin comunitaria os venres na Mesquita; iii) esmola s necesitados; iv) xaxn no mes de Ramadn durante o da e v) peregrinacin Meca, mnimo unha vez na vida. b) Normas de comportamento: permiten a poligamia e prohiben beber alcohol, comer porco e os xogos de azar.

1.4.- Os inicios do islam

Mahoma empezou a predicar na Meca, pero os ricos comerciantes opuxronse a el porque o segua xente humilde e porque negaba o politesmo. Polo tanto, Mahoma fuxiu no 622 a Yatrib, data

coecida como ano da hxira, punto de partida do calendario musulmn. Yatrib pasou a chamarse Medina, a cidade do profeta. Convertido en autoridade en Medina, Mahoma formou un exrcito co que conquistou a Meca no ano 630. Cando morreu, case toda Arabia estaba baixo o seu poder e o islam comezou a expandirse.

2.- A expansin do islam 2.1.- Etapas da expansin musulm

Trala morte de Mahoma, os musulmns formaron un gran imperio grazas a uns factores que o propiciaron: 1.- o impulso da sa fe. 2.- a organizacin dun exrcito poderoso cunha cabalera que tivo gran relevancia. 3.- o desexo de botn de guerra. 4.- debilidade interna dos seus adversarios. A expansin musulm produciuse en tres etapas: a) Califato ortodoxo (s.VII): os sucesores de Mahoma elxense entre os seus familiares e amigos, viviron en Medina, tomaron o ttulo de califas e concentraron o poder poltico e relixioso. Tomaron Siria, Palestina, Exipto e Mesopotamia. b) Califato omeia (s.VII-VIII): a familia dos omeias implantou a sucesin hereditaria e trasladou a capital do califato a Damasco. Abarcaron o norte de frica, a Pennsula Ibrica, o val do Indo e Turquestn. c) Califato abas (s.VIII-XI): destronaron s omeias e trasladaron a capital do califato a Bagdad. Tras conquistar Creta e Sicilia, producronse loitas internas que remataron coa conquista do califato polos turcos no 1055.

3.- A organizacin do imperio 3.1.- A organizacin poltica

i) Califa: mxima autoridade do imperio e representacin de Deus na Terra, concentra o poder relixioso e poltico. Como xefe relixioso, preside a oracin comunitaria dos venres e, como xefe poltico, goberna, administra xustiza e dirixe o exrcito. Apareca publicamente en grandes cerimonias e os seus smbolos de poder eran o manto, o bastn, o selo e a lanza. ii) Administracin do imperio: organzase en ministerios ou diwan, que estaban baixo o mando do visir, o cal era a persoa de confianza do califa. iii) Territorios do imperio: dividronse en provincias baixo a autoridade dun gobernador e un superintendente financieiro. En todas haba xuces e os habitantes pagaban dous impostos: un por posur a terra e outro persoal, que se eliminaba converterse islam.

3.2.- A organizacin da economa

3.2.1.- As actividades agrarias A agricultura foi a principal actividade econmica. Diferncianse: a) Parte Oriental do imperio: nos frtiles vales irrigados cultvanse trigo, cebada, algodn, arroz, cebada e cana de azucre. En reas desrticas, predomina a gandera nmade de camelos e cordeiros. b) Parte Occidental do imperio: introduciron e difundiron produtos agrcolas orientais como o arroz ou os ctricos. Melloraron os sistemas de rega coa introducin de noras e canles, que aumentaron os rendementos. Tamn introduciron a rotacin de cultivos e as canles de rega. **A terra conquistada quedou en mans dos antigos donos que, a cambio, tian que pagar impostos; un quinto das terras do pas sometido quedaban en mans do califa e o resto repartase entre a aristocracia. 3.2.2.- As actividades urbanas As cidades desenvolvronse moito no imperio musulmn e as sas principais actividades econmicas foron: a) Artesana: tecidos de algodn e lio; alfombras e tapices; artigos de coiro, cermica e metal; perfumes e papel. Traballbase en pequenos talleres, que tamn vendan os seus produtos. b) Comercio: posto privilexiado do imperio musulmn, entre Europa e Oriente. Usronse diferentes formas de pago, como a moeda de ouro, o dinar, a letra de cambio e o cheque. Comercibase con artigos de luxo como peles, metais, sedas, especias e escravos. Os produtos transportbanse por terra e mar e as principais rutas comerciais unan o Mediterrneo e o Ocano ndico con interior de frica, Extremo Oriente e norte de Europa.

4.- A sociedade e a vida coti 4.1.- Os grupos sociais

Na sociedade musulm conviviron distintos grupos sociais, relixins e niveis econmicos e de poder. Os grupos sociais principais eran: a) Aristocracia: grupo reducido, de orixe rabe. Tia grandes propiedades procedentes do botn da guerra e ocupaba altos cargos. b) Masa popular: formada por campesios, artesns e comerciantes dos pobos sometidos. Entre eles diferncianse os que se converten islam e os que se manteen na sa relixin, que pagan mis impostos. Os escravos estaban na clase mis baixa, eran prisioneiros de guerra ou procedan do comercio.

4.2.- Aspectos da vida coti

4.2.1.- A casa musulm Vivendas sobrias, con poucos adornos e escasas vents para manter a intimidade. As das familias ricas estaban en torno a un patio e tian na planta baixa a cocia, a despensa e os servizos, mentres que

na planta alta estaban os cuartos privados. As casas dos pobres s tian un ou dous cuartos e o mobiliario compase de alfombras, cofres, divns e mesas baixas. 4.2.2.- A familia e o papel da muller A familia musulm est baixo a autoridade absoluta do home. Os mis ricos podan ter ata catro mulleres e varias concubinas. A muller estaba baixo a tutela do home e deba atender a casa e os fillos. Vivan nunha parte separada da casa, o harn, que s podan abandonar con permiso. Podan ir s baos, s cemiterios, zoco ou lavar a roupa. Podan solicitar o divorcio pola ausencia inxustificada do home, maltrato ou falta de recursos para manter o fogar. Elas podan traballar como comadroa, ama de cra, secretaria para redactar documentos oficiais, cantora ou bailarina. As de clase superior accederon educacin e foron poetisas, literatas, cientficas e mdicas. 4.2.3.- A alimentacin e a hixiene Estn condicionadas polas crenzas relixiosas. Os alimentos prohibidos eran o vio, o porco e o sangue. Os condimentos eran as herbas aromticas e as especias. A hixiene era un requisito para rezar, por iso as cidades contaban con casas de baos.

5.- O legado artstico 5.1.- A arquitectura musulm

A arquitectura creou un estilo propio a partir da influenza dos pobos conquistados. Caractersticas: 1.- emprego de materiais pobres, como o ladrillo, o xeso e a madeira. 2.- uso de columnas e piares como soportes. 3.- arcos de ferradura. 4.- cubertas alinteladas e abovedadas. 5.- exteriores sobrios e xeomtricos. 6.- interiores moi compartimentados e recubertos con mrmores e azulexados, pranchas de xeso e madeiras. Os principais motivos decorativos foron: 1.- vexetais estilizados (ataurique). 2.- figuras xeomtricas entrelazadas (lacera). 3.- inscricins (epigrafa), que cobren todo o interior do edificio sen deixar baleiros. Os tipos de edificios mis representativos foron as mesquitas e os palacios.

5.2.- A mesquita
A mesquita o edificio que os musulmns acoden para rezar. Illa s fieis do mundo exterior e asegura a tranquilidade na oracin. A sa planta soe ser rectangular e, en orixe, foi similar casa de Mahoma en Medina. Nela diferncianse dous espazos: a) Patio: espazo aberto, rodeado por un prtico. No centro hai unha fonte para que os fieis se laven e purifiquen antes de entrar a orar. A un lado est o minarete, torre desde a que o almudano chama s fieis oracin. b) Sala de oracin: espazo cuberto dividido en naves por soportes e arqueras. A quibla un dos seus muros, que se orienta Meca. No seu centro, brese o mihrab, un nicho baleiro, que indica a direccin que deben mirar os fieis e que alberga o Corn. Xunto a el est o mimbar ou plpito desde o que o imn dirixe a oracin.

5.3.- Os palacios e outros edificios

Os palacios eran as residencias dos califas. Tian unha parte pblica, na que estaba o saln do trono e a sala de audiencias, e unha parte privada, na que estaban os apousentos, os baos e o harn. Abundaban xardns e fontes de auga. Outros edificios construdos polos musulmns foron fortificacins, enterramentos e a Cpula da Roca, en Xerusaln, monumento octogonal, cuberto con cpula e situado no lugar no que Mahoma subiu ceo.

6.- A cultura musulm

Os musulmns son importantes porque: 1.- crearon unha cultura propia, froito da fusin da cultura clsica e oriental dos pobos sometidos, xunto a trazos propios musulmns como a lingua (usada na oracin e na administracin) e a relixin. 2.- foron intermediarios culturais entre Oriente e Occidente: difundiron por Occidente inventos orientais como o papel, a plvora, o comps, os nmeros arbigos, o uso do cero en matemticas e a lxebra. 3.- fundaron centros de estudos: nas principais cidades houbo escolas e universidades nas que se traduciron as obras dos grandes filsofos gregos e romanos, que se difundiron por todo o imperio. 4.- Realizaron achegas no campo das ciencias: - astronoma: primeiro astrolabio. - matemticas: primeiro libro sobre lxebra. - medicina: obras que compilan todo o saber mdico da poca. Construron hospitais e fixeron operacins cirrxicas. - qumica: realizaron a alquimia: obtiveron sustancias como cidos e alcohois. 5.- Cultivaron a literatura, en especial o conto (As mil e unha noites), a filosofa, a historia e a xeografa.

Tema 8

A EUROPA FEUDAL ENTRE OS SCULOS IX E XI

1.- A Europa medieval 1.1.- O territorio e a sa organizacin
A Europa medieval abarca desde o litoral atlntico as chairas rusas e desde a costa do norte do continente mar Mediterrneo. Tralo imperio carolinxio, Europa converteuse nun mosaico de reinos e estados, unidos pola relixin cristi, a organizacin poltica, econmica e social que adoptaron, o feudalismo.

1.2.- O nacemento do feudalismo

814: morre Carlomagno e en Europa comeza un perodo de gran inseguridade, debido a: loitas entre os sucesores do emperador. ataques dos musulmns no Mediterrneo. chegada de pobos invasores: normandos, viquingos, blgaros, hngaros e eslavos.

Consecuencias: os reis non podan defender o seu territorio e confiaron nos nobres locais, que lles xuraron fidelidade e axuda militar. As, os nobres chegaron a gobernar as terras que defendan e deixaron este labor en herdanza s seus fillos. Os campesios, que ocupaban esas terras, buscaban a proteccin dos nobres, polo que lles entregaban a sa terra ou o seu traballo. As, pasaron a depender deles.

1.3.- O sistema feudal

Feudalismo: sistema poltico, econmico e social predominante en Europa entre os s. XI e XIII. Baseouse en dous tipos de relacins de dependencia persoal: a) Relacins feudo-vasalticas: propias de grupos superiores, establcense entre o rei e os grandes nobre ou eclesisticos. Eran alianzas militares a cambio de concesins econmicas. Estas relacins chegaron a ser hereditarias. Inclen: 1.- vasalaxe: acto polo que unha persoa se poa baixo a dependencia de outra, convertndose no seu vasalo. Consta de das partes: na homenaxe, o vasalo introduce as sas mans nas do seor e xralle fidelidades; mentres que na investidura, o seor entrgalle vasalo un smbolo do beneficio que lle conceda pola sa fidelidade. 2.- feudo: concesin realizada polo seor seu vasalo. Consiste nunha gran extensin de terra e o dereito a gobernala, impartir xustiza e cobrar impostos s seus habitantes. b) Relacins de dependencia seorial, establecidas entre campesios e seores. 1.- campesios: entregan as terras seor ou traballan para el para ter proteccin. 2.- seor: cobra rendas e ten sobre eles dereitos seoriais, como ditar ordes.

2.- O poder, a economa e a sociedade 2.1.- O poder na poca feudal

O poder dos reis feudais procede de Deus e comprende: 1.-a direccin do exrcito, formado polas tropas dos seus vasalos. 2.- lexislaba, administraba xustiza e controlaba o reino. 3.- na prctica: o rei o mis destacado entre os seus vasalos, os cales gobernan o seu territorio de xeito independente a el. A corte real, sen residencia fixa, compase pola familia do rei, servidores, guerreiros, funcionarios, a Curia Rexia ou o Consello Real, formado por nobres que asesoraban rei.

2.2.- A economa feudal

A economa feudal era agraria, desenvolvase nos feudos ou seoros, territorios pertencentes rei, nobreza ou clero. Organizbanse en das partes: 1.- reserva seorial: parte do feudo explotada directamente polo seor. Incle a residencia do seor, as mellores terras de cultivo pastos e montes. Nela traballaban servos e campesios do feudo. 2.- mansos: pequenas parcelas entregadas polo seor s campesios. A cambio, pagaban seor parte da sa colleita, traballaban uns das ano as terras da reserva seorial e realizaban servizos domsticos. **Os seoros eran autosuficientes, xa que neles se obtia canto se precisaba para a vida diaria. Eran propiedade do seor e, por iso, os campesios tian que pagar se queran utilizalos. Os mercadores ambulantes trasladbanse entre os seoros para practicar o comercio. Xa que os instrumentos de labranza eran moi rudimentarios, os rendementos da terra eran moi escasos.

2.3.- A sociedade feudal

Dividase en tres estamentos ou grupos sociais s que se pertenca por nacemento.Cada un deles tia unha funcin na sociedade: 1.- nobreza: defende a sociedade. En funcin da sa riqueza e poder, diferncianse: a alta nobreza, formada por duques, condes e marqueses; e a baixa nobreza, que incle nobres de menos rango e cabaleiros, que poden manter un cabalo e armamento de guerra. 2.- clero: ora pola salvacin da humanidade. Divdese en: alto clero, formado por bispos e abades e baixo clero, composto polos sacerdotes das parroquias, monxes e monxas dos mosteiros. 3.- campesiado: traballa para manter a sociedade. Podan ser vilns, persoas libres que poden abandonar o feudo, ou servos, que non poden abandonar a terra e cuxa condicin se herda. **A nobreza e o clero, como eran estamentos privilexiados, non pagaban impostos, tian certos dereitos xudiciais e desempeaban en exclusiva certos cargos. Porn, o campesiado carece de privilexios.

3.- A nobreza 3.1.- A vida da nobreza

3.1.1.- O modo de vida a) Homes nobres: acceden a cabaleras, son paxes dun seor ou do rei para aprender as regras cortess de comportamento. Con 14 anos facanse escudeiros e acompaaban a un cabaleiro en torneos e batallas. s 20

anos o rei ou un nobre nomebalos cabaleiros. En pocas de guerra, presentbanse ante o rei coas sas tropas; pero en tempo de paz, practican a equitacin, a caza e a loita en torneos. b) Mulleres nobres: casaban e dirixan s serventes, educan s fillos, oran e bordan. Os pas decidan o matrimonio e elas deban obedecer home. As solteiras ingresaban en mosteiros. 3.1.2.- A alimentacin e as diversins - Alimentacin: gran consumo de carne aderezada con especias, moi caras. Os alimentos, depositados en escudelas, partanse con coitelos e collanse coa man ou a culler. - Diversin: celebraban torneos, nos que haba que derribar adversario do cabalo. Os cabaleiros participantes apuntbanse detallando a nobreza da sa estirpe. Expanse os seus escudos para indicar quen a participar.

3.2.- O castelo, residencia dos nobres

Ademais de residencia dos nobres, nos castelos refuxibase a poboacin do entorno en caso de guerra. Estaba no centro do feudo, en lugar elevado, protexido por un foso e altas murallas, dotadas de torres defensivas e muros altos. S tia unha porta de entrada, protexida por das torres. No interior destaca a torre de homenaxe, onde reside o seor. Conta cos apousentos, a capela, a cocia e o saln, no que o seor celebra os banquetes, recibe rendas e reparte xustiza *Nos castelos tamn haba pozo, almacns, cortes e talleres artesanais.

4.- Os clrigos 4.1.- A vida do clero

4.1.1.- A importancia da Igrexa Posto que na Idade Media a maiora da poboacin era cristi, a Igrexa catlica realizou un papel moi importante en todos os mbitos da vida: a) Terreo poltico: aconsellaba s reis cristins e mediaba nas sas disputas. Freou a violencia da poca mediante a paz de Deus, que prohiba os ataques a persoas ou lugares indefensos; e a tregua de Deus, que prohiba facer a guerra os domingos, das de festa e certas pocas no ano. b) Terreo econmico: posua grandes feudos e reciba as rendas dos campesios, s que se sumaba o dcimo, ou dcima parte da colleita para o mantemento do clero e as doazns a cambio de rezar pola salvacin da alma que faca a doazn. c) Terreo cultural: organizaba o ensino e, xunto a reis e nobres, impulsaban as obras de arte. 4.1.2.- O modo de vida A vida do clero variaba segundo se pertencan ou non a unha orde relixiosa: i) o clero secular, bispos e sacerdotes das parroquias, vivan entre os laicos e non se sometan a unhas regras; ii) o clero regular, formado por monxas e monxes, vivan en comunidade nun mosteiro e obedecan as sas regras. Haba tamn diferencia econmicas entre o alto clero (bispos, arcebispos e abades), que vivan como seores feudais, e o baixo clero (prrocos, monxas e monxes), que viven con mis pobreza.

4.2.- O mosteiro, a cidade de Deus

1.- os mosteiros localzanse no campo: monxes e monxas regulan a sa actividade polas regras da orde. 2.- a orde mis relevante foi a dos beneditinos, de san Bieito de Nursia, fundada no s. VI. 3.- funcins dos mosteiros:

-lugares relixiosos. -centros econmicos: tian terras, servos e talleres de tecidos, forxa, carpintera... -centros sociais: tian hospedaxes e hospitais para atender a peregrinos e enfermos. -centros culturais: tian escolas e copiaban libros antigos ilustrndoos con miniaturas. 4.- a carne e o peixe limitbanse, no seu men, a ocasins especiais.

5.- O campesiado 5.1.- A vida do campesiado

5.1.1.- O modo de vida a) Condicins de vida moi duras: traballaban todo o da, con ferramentas moi rudimentarias. Os rendementos eran baixos porque deban deixar cada ano media terra en barbeito. Ademais, pagaban impostos Igrexa e seu seor,para o que traballaban gratuitamente na sa casa e que pagaban por certos servizos. b) Participacin de todos nas tarefas agrarias: nenos e ancins facan os traballos menos duros e os homes os mis pesados. As mulleres facan tarefas agrarias e domsticas, coidaban s nenos, fiaban e tecan. Algunhas traballaban fra de casa como serventas, lavandeiras ou xornaleiras. c) Mortalidade moi elevada: moita xente morra por enfermidades comns non ter medicamentos para tratalas. O parto, a mortalidade infantil, as guerras e malas colleitas sitan a esperanza de vida nos 40 anos. 5.1.2.- A alimentacin e as diversins Alimentacin: escasa e montona, baseada no consumo de pan de centeo, millo ou avea; potaxes de legumes, verdura, leite, queixo, ovos e froita. A carne reservbase para festas especiais. Diversins populares: en festas relixiosas ou acontecementos polticos (vodas reais, vitorias militares).

5.2.- A aldea campesia

As aldeas campesias e as terras de labor dos feudos situbanse en zonas de monte, rodeadas de rbores e, s veces, pantanos. As vivendas eran simples: as paredes eran de madeira, adobe ou pedra; o teito era de madeira cuberto de palla. No interior s haba un cuarto, co chan de terra, dividido en dous espazos: a corte e a vivenda, con un fogar con lume, un comedor e un dormitorio. O mobiliario era escaso e redor da casa estaba a horta familiar.

6.- A arte romnica

O estilo artstico propio do feudalismo foi o romnico, desenvolto entre os s. XI e XII. Chmase as porque toma algns elementos da arte romana.

6.1.- O primeiro estilo europeo

O romnico foi o primeiro estilo medieval internacional, isto , con trazos comns en toda Europa. Vas que contriben sa difusin: 1.- orde benedita, que adoptou este estilo no mosteiro de Cluny (Francia), e difundiuno por Europa. 2.- as cruzadas. 3.- as peregrinacins a lugares santos para expresar a fe e redimir os pecados. 4.- existencias de equipos de albaneis e escultores que se movan por toda Europa.

O romnico foi unha arte relixiosa, na que se construron moitos edificios relixiosos decorados con esculturas e pinturas; anda que tamn se fixeron edificios civs, como castelos para a nobreza.

6.2.- A arquitectura romnica

a) Caractersticas da arquitectura romnica: 1.- uso da pedra como material principal 2.- soportes formados por muros grosos, columnas e piares cruciformes 3.- arcos semicirculares ou de medio punto 4.- cubertas con bveda de cann ou bveda de aresta b) Trazos dos edificios romnicos: 1.- slidos: muros grosos, apuntalados con contrafortes; escasas vents e estreitas. 2.- interior escuro 6.2.1.- A igrexa romnica 1.- planta de cruz latina: con unha, tres ou cinco naves separadas por arcos; nave transversal ou transepto e cabeceira formada por bsides semicirculares. 2.-as igrexas de peregrinacin tian un deambulatorio: nave semicircular tras o altar maior, que permite s peregrinos andar pola igrexa sen molestar no culto. 3.- a tribuna un segundo piso nos laterais que permite acoller mis fieis. 4.- todos os elementos da igrexa tian significado relixioso: - planta en cruz latina: Cristo crucificado. - perpiaos de pedra: fieis cristins unidos por caridade. - soportes: apstolo. - bveda: ceo. - orientacin: desde a escuridade e o pecado luz de Deus. 5.- as igrexas romnicas mis destacadas son: Moissac en Francia, a catedral de Worms en Alemaa e a catedral de Santiago de Compostela en Espaa.

6.3.- A escultura e a pintura romnicas

a) funcin: loar a Deus e ensinar pobo analfabeto mediante as imaxes. b) caractersticas: expresividade, figuras rxidas e impasibles, cun carcter eterno e atemporal. c) temas: escenas do Antigo Testamento, lendas de santos, representacins de virtudes e pecados, prediccins sobre o fin do mundo. Destaca a representacin do Xuzo Final, o Pantocrtor ou deus todopoderoso, inscrito nunha mandorla e acompaado dos smbolos dos catro evanxelistas. 6.3.1.- A escultura 1.- depende da arquitectura: sitase nas portadas e capiteis das igrexas. 2.- as formas adptanse ocupando todo o espazo do marco que as contn. 3.- a escultura independente/ exenta era de madeira policromada ou marfil. 4.- representaban a Cristo na cruz sen expresar dor e Virxe sentada co neno en brazos. 6.3.2.- A pintura 1.- realzase en muros interiores de igrexas ou sobre tboas recubertas cunha capa de xeso.

2.- sase un debuxo negro moi marcado xunto a cores planas e uniformes, nas que predominan o azul e o vermello. 3.- desinterese por plasmar o volume das figuras e a profundidade do espazo: s busca a expresividade. 4.- representan miniaturas, que ilustran os libros.

Tema 9

A PENNSULA IBRICA. O PREDOMINIO MUSULMN

1.- Al-ndalus
711: a maiora da Pennsula Ibrica foi conquistada polos musulmns. 1031: ano a partir do que empeza a impoerse o dominio cristin tras moitas loitas.

1.1.- Conquista musulm e formacin de al-ndalus

711: un pequeno grupo de tropas rabes e brberes cruzaron o estreito de Xibraltar coa intencin de facer simplemente un saqueo. Na batalla do ro Guadalete venceron rei visigodo facilmente debido s enfrontamentos internos que haba entre os propios visigodos. *Os rabes continuaron a conquista da Pennsula sen atopar case oposicin e en catro anos. Os nicos ncleos non sometidos estaban sur dos Pirineos e trala cordilleira Cantbrica. Estes ncleos de resistencia cristi, en loita cos musulmns, inician a chamada Reconquista. Al-ndalus: nome que lle dan os musulmns territorio peninsular que quedou baixo o seu dominio. Este espazo foi moito tempo punto de contacto das culturas musulm e cristi.

1.2.- A evolucin histrica de al-ndalus

1.2.1.- O waliato (711-756) Waliato: provincia mis do califato omeia de Damasco, tras a conquista de al-ndalus. A sa capital estaba en Crdoba e o mando exercao un wali ou gobernador. Problemas: enfrontamentos entre conquistadores rabes e brberes polo reparto desigual da terra a favor dos rabes. 1.2.2.- O emirato independente (756-929) A mediados do s.VIII destronouse califa omeia de Damasco e, da sa familia, s conseguiu fuxir Abderramn, que fuxiu a frica. Logo volveu Pennsula e proclamouse emir no 756, quedando s baixo a autoridade relixiosa do califato abas de Bagdad. Problemas: a) Externos: contra os cristins do norte da pennsula e os francos, que estableceron unha marca ou provincia fronteiriza sur dos Pirineos. b) Internos: sublevacin dos mulads ou conversos islam porque se sentan discriminados fronte s musulmns. 1.2.3.- O califato de Crdoba (929-1031) 1.- Abderramn III: a principios do s.X remata coas sublevacins interiores e obriga s estados cristins do norte a pagar tributos. Comeza unha poca de gran esplendor na que Crdoba a principal cidade de occidente e na que el se proclama califa, soberano independente poltica e relixiosamente do califa de Bagdad.

2.- Alhaken II: vvese o maior esplendor cultural. 3.- Almanzor: caudillo militar que saqueou Barcelona e Santiago de Compostela. Cando el morre comeza a crise do califato. 1.2.4.- Os reinos de taifas (1031-1086) 1031: os gobernadores das provincias proclmanse independentes e o califato dividiuse en 28 minsculos reinos ou taifas. Os estados cristins do norte aproveitaron a situacin: cobrronlles tributos e intensificaron os ataques ata que conquistaron Toledo (1085). Por isto, os reinos taifas pediron axuda s estados musulmns do norte de frica, que acabaron dominando al-ndalus.

2.- A organizacin de al-ndalus 2.1.- A organizacin poltica e administrativa

a) emires e califas: poder poltico absoluto (gobernan, administran xustiza, dirixen o exrcito). Os califas tamn exercan poder relixioso. b) administracin: dirixida por un primeiro ministro ou hachib, que controlaba s altos funcionarios, os visires. Os wals gobernaban as provincias e os cads ou xuces administraban xustiza. c) control do territorio: cobro de impostos, mis alto para os non musulmns, e organizacin militar, baseada en fortalezas e na cabalera.

2.2.- Economa de al-ndalus

a) agricultura: base da economa. No secao cultvanse cereais, vide e oliveira e no regado cranse embalses, pozos, canles e noras e cultvanse produtos trados de oriente (azucre, arroz, laranxa). A gandera basase na cra de aos, cabalos e vermes de seda. b) artesana: fabricacin de tecidos de algodn, lio, seda e brocados. Tamn traballan con cermica vidrada, cristal, marfil, coiro e papel. c) comercio: o interior usa al calzadas romanas e o exterior beneficiouse da posicin estratxica de alndalus entre Oriente (produtos de luxo), Norte de frica (ouro, marfil, escravos) e a Europa cristi (escravos brancos).

2.3.- A sociedade de al-ndalus

a) aristocracia ou jassa: formada por a nobreza de sangue familia do califa e rabes conquistadorese a nobreza de servizo, de orixe humilde, con menos riqueza e que traballa na administracin. b) masa de poboacin ou amna: formada por campesios, grupos urbns artesns, comerciantes, mdicos, xuristas e escravos-, que traballaban no campo ou na cidade en duras condicins.

3.- A cultura e arte en Al-ndalus

3.1.- A cultura hispanomusulm

Al-ndalus difundiu a cultura clsica grega cara Europa cristi. O maior esplendor viviuse na poca do califato con Abderramn e Alhaken II. Crdoba, ademais dunha gran biblioteca, ten destacadas figuras nas letras e nas ciencias: a) Letras: usando o rabe destacan poetas, historiadores, filsofos que transmiten a obra de Aristteles. b) Ciencias: predominan disciplinas prcticas como a navegacin, a astronoma e a medicina.

3.2.- A arquitectura e a sa decoracin

3.2.1.- Caractersticas 1.- uso de materiais pobres: xeso e ladrillo. 2.- uso de columnas e piares como soportes. 3.- uso de diversos tipos de arcos enmarcados nunha moldura chamada alfiz. 4.- cubertas planas ou abovedadas. 5.- rica decoracin no interior dos edificios: xeso pintado e azulexos, con ataurique, motivos vexetais, xeomtricos, inscricins 3.2.2.- Os tipos de edificios a) mesquitas: a mis destacada a de Crdoba, construda sobre unha antiga igrexa visigoda no 785 por orde de Abderramn I. Foi ampliada nos s. IX e X aumentar a cidade. b) palacios: destacan o de Medina Azahara, construido por Abderramn III no s. X nunha serra de Crdoba e o de Aljafera de Zaragoza, construdo polos reis taifas da cidade. c) fortificacins: numerosas debido conflito permanente cos cristins, como as de Almera e Mlaga.

4.- Os ncleos cristins

Na cordilleira Cantbrica e nos Pirineos organizronse ncleos de resistencia dominio musulmn. Co tempo, estes lugares convertronse en reinos e estados independentes.

4.1.- O ncleo de resistencia cantbrico

4.1.1.- O reino de Asturias Sculo VIII: xurde o reino de Asturias na Cordilleira Cantbrica, nunha zona poboada por stures pouco romanizados e por refuxiados visigodos, dirixidos polo caudillo Pelayo. Este venceu na batalla de Covadonga e reforzou as o seu poder. Sucesores de Pelayo: sitan a capital do imperio en Oviedo e amplano polo alto Ebro incorporando o reino de Galicia. Mis tarde a fronteira situouse no Douro e capital en Len, xurdindo o reino de Len. 4.1.2.- O reino de Len e o nacemento de Castela (910-1037) Sculo X: o reino de Len enfrontouse s ataques musulmns e intencin de independizarse do condado de Castela, situado nunha fronteira moi insegura fortificada con abundantes castelos.

Mediados s. X: o conde Fernn Gonzlez unificou os condados castelns e os seus sucesores actuaron con independencia do rei de Len. Principios s. XI: Castela foi anexionada por Navarra. Coa morte do rei, o reino dividiuse entre os seus fillos e Castela volveu ser independente ata que Fernando I derrotou rei e constituu o reino de Castela e Len.

4.2.- Os ncleos de resistencia pirenaicos

Os ncleos pirenaicos tiveron que facer fronte presin musulm polo sur e dos francos polo norte, que queran formar unha provincia fronteiriza cos musulmns entre os Pirineos e o val do Ebro. 4.2.1.- O reino de Navarra No reino de Navarra, xurdido no Pirineo occidental e coecido como reino de Pamplona ata mediados do s. XI, os vascns i) libraron Pamplona do dominio musulmn, ii) evitaron o dominio franco tras a batalla de Roncesvalles e iii) iniciaron a expansin pola Rioxa. O esplendor do reino chegou a principios do s. XI, cando o rei Sancho III incorporou a Navarra os condados de Castela e Aragn, pero coa sa morte o reino repartiuse entre os seus herdeiros. 4.2.2.- O reino de Aragn Antes dominado polos francos, Aragn, no Pirineo central, foi anexionado por Navarra a mediados do s. XI, sendo rei Sancho III. Cando este morre, o reino reprtese entre os seus fillos e, Ramiro I, proclamado rei, converteu Aragn en reino independente. 4.2.3.- Os condados catalns A zona dos condados catalns, nos Pirineos orientais, fora conquistada polos musulmns, pero desde o s. VIII pasara a mans dos francos, que formaron con ela a provincia fronteiriza da Marca Hispnica, a cal dividiron en condados. No s. IX o conde de Barcelona reuniu os condados e estendeu o seu territorio pola Plana de Vic. No s. X os seus sucesores independizronse dos francos.

5.- A organizacin dos ncleos cristins 5.1.- O avance cristin e a repoboacin

a) O avance do territorio cristin: a reconquista foi limitada ata o s. XI. O reino de Asturias estendeuse ata o Douro, Navarra alcanzou a Rioxa e os condados catalns incorporaron a Plana de Vic. b) A repoboacin: o territorio incorporado organizouse instalando nova poboacin cristi, cultivando a terra, organizando a situacin poltico-administrativa e instaurando a defensa militar do territorio. Na repoboacin empregouse o sistema da apropiacin privada da terra: os campesios agrupados en aldeas ou os mosteiros e nobres cos seus servos e colonos ocupaban a terra.

5.2.- O goberno e a administracin do territorio

a) Goberno dos ncleos de resistencia cristins: os primitivos xefes tribais pasaron a ser monarcas hereditarios ou condes (s en Catalua), que concentraban o poder e eran axudados por funcionarios.

b) A administracin do territorio: dividiuse en distritos agrupados en torno a castelos. Estes distritos eran gobernados por delegados do rei ou do conde a cambio de terras. Os habitantes do distrito tian a obriga de defendelos.

5.3.- A economa dos reinos cristins

a) Actividades agrarias: nas zonas montaosas predominaba a gandera, mentres que en zonas chs repoboadas destacan a rotacin de cereais e o barbeito. b) Actividades urbanas: a artesana e o comercio case non se desenvolven ata o s. XI.

5.4.- A organizacin social

a) Pequenos propietarios libres: grupo predominante. A repoboacin dos territorios conquistados favoreceu a apropiacin da terra polos campesios. Estes agrupbanse en aldeas que se reunan en concellos para tomar decisins. b) Aristocracia: formada polos nobres que, por encargo do rei, defendan e administraban as terras repoboadas. Bispos e abades de grandes mosteiros completaban este grupo.

6.- Galicia na alta Idade Media 6.1.- O reino de Galicia

A conquista visigoda acabou co reino suevo de Galicia no 585, de xeito que a antiga Gallaecia incorporouse monarqua visigoda. Porn, continuou sendo un reino, pois os visigodos constituronse reis de Hispania, de Galicia e da Galia Narbonense. a) Escasa presenza dos conquistadores musulmns en Galicia: 1.- a mediados do s.VIII, o rei Alfonso I estableceu a fronteira no ro Douro. 2.- Galicia integrouse na monarqua asturleonesa. 3.- os monarcas asturianos consideraban Galicia unha boa retagarda na loita contra os musulmns. b) Presenza de gobernos propios en Galicia: 1.- os monarcas propios podan ser: soberanos ou asociados s reis asturleoneses. 2.- a primeira vez que tivo goberno independente foi no 910, con Ordoo II, a quen lle correspondeu como herencia esta rexin coa morte do seu pai, Alfonso III. 3.- Ordoo II, cando morreu o seu irmn, fxose co reino de Len e trasladou a corte a esa cidade. c) Loita de Galicia en busca da sa independencia: 1.- a nobreza de Galicia quere ser independente e loita por iso contra os monarcas asturianos. 2.- en 1121 conseguen a separacin definitiva de Portugal. 3.- Galicia perdeu importancia poltica, seguiu sendo un reino pero sen rei, gobernada por un adiantado maior do monarca casteln-leons.

6.2.- A sociedade da Galicia feudal

A breve conquista musulm non supuxo unha ruptura da organizacin social e territorial de Galicia, que seguiu centrndose nas antigas villae romano-xermnicas.

A villa a estrutura bsica do hbitat rural e, ademais dunha grande explotacin, constitua un lugar de residencia da poboacin. As pois, como villa denomnase s aldeas, coas sas casas e terreos. Poden ser espazos ocupados desde antigo ou de nova creacin. A sa aparicin modificou as relacins sociais: 1.- apareceu un estamento privilexiado de terratenentes formado pola nobreza e o clero. Os pequenos propietarios entregaron as sas terras a cambio de proteccin ou perdronas non poder pagar os impostos. 2.- os servos traballaban as terras de nobres, bispos e abades. 3.- a vida da feudo xiraba en torno castelo ou mosteiro da villa. 4.- os mosteiros eran centros econmicos e culturais: mantiveron as escolas e crearon novas tcnicas agrcolas e gandeiras.

6.3.- O camio de Santiago

O Camio de Santiago foi a principal va de intercambio cultural, artstico e econmico dos reinos cristins peninsulares con Europa. a) Orixe: 1.- s. IX descubrimento dunha tumba identificada coa do apstolo Santiago. 2.- o lugar no que se atopou chamouse Campus Stellae Campo de estrellas- ou Compostela. 3.- a tumba do apstolo atraa a moita xente e converteuse en centro de peregrinacin para agradecer un favor de Deus ou para cumprir penitencia dos pecados cometidos. b) Peregrinacin: 1.- realizbase longo da Ruta Xacobea: de Francia a Compostela. 2.- os peregrinos viaxaban en grupo, cunha vestimenta caracterstica na que destacaba a cuncha, que se mercaba chegar a Compostela e que xustificaba que se fixera a peregrinacin. 3.- os beneditinos de Cluny promoveron a peregrinacin, baixo a proteccin dos reis cristins. 4.- longo do camio, impulsronse a artesana e o comercio; desenvolvronse as cidades e construronse pontes, hospederas, hospitais, mosteiros e igrexas.

7.- A cultura e a arte dos ncleos cristins 7.1.- A cultura

No territorio cristin, ata o s.XI, case non se desenvolveu: s nos mosteiros se copiaban libros en latn porque os monxes queran perfeccionar o seu coecemento desta lingua. Destacaron o Beato de Libana e Flix de Urgel.

7.2.- A arte prerromnica e a arte romnica

7.2.1.- A arte prerromnica asturiana * Desenvolveuse en Asturias entre fins do s.VIII e principios do s.X:

a) Arquitectura: 1.- materiais pobres. 2.- soportes: piares e columnas. 3.- arcos de medio punto e cubertas con bveda de cann, precedente do estilo romnico. 4.- edificios caractersticos: igrexa de San Xulin dos Prados, palacio de Sta. Mara do Naranco. b) Ourivera: 1.- decoracin de filigrana ou fos de ouro, incrustacin de pedras preciosas e esmaltes. 2.- pezas destacadas: Cruz dos Anxos e Cruz da Victoria. 7.2.2.- A arte mozrabe *No sculo X, na rea de dominio cristin. Arquitectura: 1.- uso de materiais pobres: pedra e ladrillo. 2.- soportes: piares ou columnas. 3.- arcos de ferradura de influencia musulm. 4.- cubertas de madeira ou con bvedas de cann de ferradura. 5.- edificios: pequenas igrexas como a de San Miguel de Escalada, Len. 7.2.3.- A arte romnica (sculos XI e XII) a) Arquitectura: 1.- foco cataln: de influencia lombarda, a sa decoracin exterior consta de arquios cegos. Ex: igrexas con campanarios, como Santa Mara de Tahull, e mosteiros como San Pedro de Roda. 2.- foco do camio de Santiago: ligado romnico francs, orde de Cluny e s peregrinacins. Ex: catedral de Santiago de Compostela. b) Escultura: nos capiteis e portadas de igrexas, como na catedral de Santiago de Compostela. c) Pintura: destaca a mural, como a das bsidas de Santa Mara de Tahull.

7.3.- A catedral de Santiago

Maior templo da Espaa cristi, comezou a construrse no 1075 no lugar onde estaba unha igrexa arrasada polo xeral andalus Almanzor. A sa construcin atraeu a moitos traballadores dirixidos por mestres, entre os que destacan o mestre Esteban, autor da Portada de Prateras, e o mestre Mateo, autor do Prtico da Gloria. O prtico da Gloria ten tres arcos de medio punto separados por un parteluz, o mestre Mateo represntase mirando interior e o apstolo Santiago exterior. s lados do parteluz presntanse os apstolos e profetas. Constite a escultura romnica mis importante. A principal fachada, a fachada do Obradoiro de poca Barroca (s. XVII). *A catedral de Santiago o mellor exemplo de igrexa de peregrinacin: 1.- ten tres grandes naves para albergar a moitos fieis. 2.- o deambulatorio, pola cabeceira do templo, permite ver os oficios que se facan no altar maior. 3.- ten varias capelas laterais para celebrar varias misas vez.

Tema 10

A Europa feudal entre os sculos XII e XV

1.- O territorio europeo e os seus gobernos
Nos s. XII e XIII, a Europa cristi viviu gran prosperidade. Tamn se produciron cambios: os reis loitaron por recuperar o seu poder e os progresos agrarios permitiron o desenvolvemento do comercio, a artesana e a vida urbana pois, nas cidades xurdiu a burguesa e o gtico centra toda a atencin artstica e cultural. Porn no s. XIV haber unha crise xeral que non se superar ata o s.XV.

1.1.- Un mosaico de estados e reinos

A principios do s. XI, a cristiandade europea era un mosaico de estados e reinos: 1.- norte: estaban os normandos desde mediados do s.XI en Inglaterra, no sur de Italia e en Sicilia. 2.- centro Europa: estaban os reinos de Francia e o Sacro Imperio Romano-Xermnico. Os alemns e o papado loitaron sen que ningn dos dous se impuxera. 3.- leste: os pobos eslavos formaron poderosos principados. 4.- Mediterrneo: imperio bizantino e reinos cristins occidentais, que loitaron contra os musulmns.

1.2.- Os cambios polticos. Reis e parlamentos

Na Idade Media, os cambios polticos mis relevantes foron: a) Afianzamento do poder dos reis dos estados cristins: neste sentido levaban loitando desde o s.XII. Rexeitaron a supremaca do emperador e loitaron por impoer a sa autoridade sobre os seores feudais, apoiados polas cidades. Estas dronlles os cartos precisos para a loita e os reis agradecronllo coa liberdade e autonoma para gobernarse. Incluso se permitiu a algns representantes ir a reunins da Curia Rexia rgano que aconsellaba rei e que se compua de nobres e eclesisticos; son a orixe dos parlamentos-. b) Naceron os parlamentos: asembleas polticas formadas por representantes da nobreza, clero e dalgunhas cidades, reunidos por convocatoria do rei. A sa funcin era aprobar o cobro de impostos para financiar as guerras. Cada estamento expalle rei as sas peticins.

2.- A expansin agraria

Entre os s. XI e XIII melloraron as actividades agrarias en Europa. Causas: 1.- ampliacin do espazo cultivado debido cavadura do monte, desecacin de pantanos ou terras ocupadas polo mar e colonizacin de novos territorios en Europa Oriental. 2.- progreso das tcnicas agrarias baseado na introducin e difusin de innovacins como o arado de ferro e a rotacin trienal dos cultivos. 3.- perfeccionamento dos utensilios agrarios empregados: xeneralizouse o uso do ferro e mellorouse o muo de auga.

Consecuencias 1.- aumentou a producin agraria 2.- mellorou a alimentacin. 3.- medrou a poboacin europea. 4..- creceu o comercio e expandronse as cidades.

3.- A expansin urbana 3.1.- O renacemento das cidades

Desde o s.XI rexurdiu a vida urbana en Europa debido aumento da producin agraria, que levou a comercializar os excedentes. Os campesios puideron dedicarse a outras tarefas como a artesana. Esta xunto comercio propiciaron ese desenvolvemento das cidades: i) Revitalizronse as antigas cidades romanas, en decadencia polas invasins xermnicas. ii) Xurdiron novas cidades xunto a castelos e mosteiros e no cruce de vas. iii) Naceron os burgos, barrios de artesns e comerciantes burgueses- que se rodearon por unha muralla e se converteron en cidades.

3.2.- O goberno da cidade

Ante os abusos dos seores, laicos ou eclesisticos que gobernaron o territorio, os habitantes das cidades constituronse en comunidades de vecios, que loitaron por obter do seor un foro, que era o documento que garanta os seus dereitos e lles permita ter un goberno autnomo. A comuna delegou o goberno nun consello e uns maxistrados, que se reunan no concello. Os cidadns elixan s seus representantes, pero estes postos acabaron sendo ocupados polo patriciado urbano (nobres mis ricos).

3.3.- As actividades artesanais

Os artesns das cidades traballaban a man nos talleres, que tamn eran casas e tendas deses produtos. Estes talleres organizbanse gremios ou asociacins de artesns do mesmo oficio, que se localizaban na mesma ra. Os obxectivos dos gremios eran: 1.- controlar a producin para evitar a competencia entre os seus membros, regular a xornada laboral, asegurar a calidade dos produtos e garantir a boa prctica do oficio. 2.- protexer s membros do gremio mediante contribucins econmicas a enfermos, vivas e orfos. Cada gremio contaba cunha organizacin interna moi rxida, distribuda en tres niveis: a) Mestre: dono do taller e con gran dominio do oficio. Alcanzaba este cargo tras un exame que consista en realizar unha obra mestra. Podan votar os estatutos do gremio e elixir s seus xefes. b) Oficiais: traballan a soldo para o mestre do taller e coecan ben o seu traballo. c) Aprendices: aprendan o oficio e non cobraban. Vivan e alimentbanse na casa do mestre.

3.4.- As actividades comerciais

Na Idade Media rexurdiu o comercio local e de longa distancia debido aumento da producin agraria e artesanal. Este comercio desenvolvase na cidade con diferentes tipos de mercado: 1.- comercio local: intercambio de produtos de lugares prximos. Os mercados urbanos diarios contaban con tendas permanentes de venda de produtos correntes, mentres que os mercados semanais contaban con produtos mis variados e os campesios acudan a intercambiar al os seus produtos. 2.- comercio de longa distancia: venden produtos de sitios distantes e concntrase nas principais cidades. Unha vez ano celebrbanse feiras nas que s se producan intercambios entre comerciantes. As mis famosas foron na cidade francesa de Champaa. *Reis e seores protexeron este comercio porque obtian impostos da venda de mercancas. 3.4.1.- Os centros e as rutas do comercio de longa distancia a) Mediterrneo: produtos de luxo trados de Bizancio ou do imperio musulmn (seda, porcelana, especias, perfumes). Os centros deste comercio foron Venecia, Xnova, Marsella ou Barcelona. b) Norte de Europa: comercibase con tecidos de Flandres; cereais, mbar, peles, madeira e escravos de Rusia; as como outros produtos como l, ferro ou vio. Destacan as cidades de Gante e Bruxas. c) Ruta terrestre: una Flandres e o norte de Italia. Os produtos intercambibanse nas feiras de Champaa. **Como consecuencia da creacin do comercio a longa distancia, creronse asociacins de comerciantes, intensificouse o uso da moeda e a letra de cambio e apareceron os banqueiros.

3.5.- A sociedade urbana

Os burgueses, habitantes da cidade, constiten un grupo social baseado no dieiro posudo. Segundo a sa riqueza, difernzanse: 1.- patriciado urbano: formado polos comerciantes e banqueiros mis ricos e os dirixentes dos gremios. Teen o goberno da cidade. 2.- comn: resto da poboacin urbana. Hai un grupo intermedio formado polos mestres dos gremios e os pequenos comerciantes. A gran masa urbana compase polos oficiais, aprendices dos gremios, criados, pobres e marxinados que vivan da mendicidade. Tamn haba minoras como os xudeus, dedicados prstamo, medicina ou banca.

4.- A relixiosidade medieval

Na Idade Media, os cristins loitaron contra dous inimigos da sa fe: a) Herexas: doutrinas contrarias s ensinanzas da igrexa. Combatronse coa creacin da Inquisicin en 1230, un tribunal que xulgaba os delitos contra a fe. b) Musulmns: establecronse en Terra Santa, onde transcorreu a vida de Cristo. Para expulsalos organizronse expedicins militares, chamadas cruzadas.

5.- A crise do sculo XIV

No s. XIV a cristiandade europea sufriu unha forte crise que non superou ata principios do s. XV e cuxas causas foron: 1.- malas colleitas debido a anomalas climticas que provocaron fame e desnutricin. 2.- guerras: Francia e Inglaterra enfrontronse na Guerra dos Cen Anos. Noutros pases continuaron as guerras entre seores feudais, que devastaron os campos arruinando as colleitas. 3.- epidemia de peste negra: orixinouse en Asia, pero difundiuse por Europa a travs do comercio. *As consecuencias da crise foron xerais: a) terreo demogrfico: a poboacin europea redcese case metade. b) terreo econmico: diminuu a producin agraria por falta de man de obra, baixou a demanda de produtos artesanais e o comercio entrou en crise. c) terreo social: producronse conflitos no campo, pois os campesios rebelronse contra os seores, e na cidade, pois as clases populares sublevronse patriciado urbano e asaltaron as xuderas. d) terreo espiritual: houbo un gran pesimismo que se plasmou na literatura e na arte coa exaltacin relixiosa.

6.- A cultura e a arte da poca 6.1.- O renacer cultural. As universidades

Desde o s. XI, na Europa cristi produciuse un renacemento cultural especialmente nas cidades e caracterizado por: 1.- desenvolvemento da literatura escrita: en linguas vernculas ou populares. Destacan os cantares de xesta sobre as fazaas dun heroe, os libros de cabaleras, os romances e as novelas sobre as fantsticas aventuras dun cabaleiro. 2.- creronse escolas urbanas, catedralicias ou municipais para formar burguesa. 3.- xurdiron as universidades desde mediados do s. XII como asociacins de mestres e estudantes. Os estudos dividanse en catro especialidades: artes liberais, dereito, medicina e teoloxa. O mtodo de ensino empregado era a escolstica, que consista en ler un texto, formular un problema, discutir sobre el e formular unha decisin. As mis famosas foron as de Pars, Oxford e Bolonia.

6.2.- A arte gtica

Desde mediados do s.XII e ata o s.XV, desenvolveuse a arte gtica, que amosou o esplendor das cidades na poca. 6.2.1.- Arquitectura gtica Xurdiu no norte de Francia, desde onde se difundiu polo resto de Europa. Caractersticas: 1.- material: pedra. 2.- soportes: piares e arcos apuntados ou oxivais. 3.- cuberta: bveda de crucera.

*As se construan edificios altos, con grandes vents e vidreiras que dan luminosidade e colorido interior. Catedral: edificio gtico mis destacado e smbolo do poder da cidade. Construase durante sculos grazas s donativos de todos os grupos sociais. Soa ter planta de cruz latina, cunha, tres ou cinco naves, transepto e cabeceiro con deambulatorio. No interior tia tres pisos: arquera, triforio e vents. No exterior posua unha fachada en forma de H, con das torres que enmarcaban un corpo central onde estaban as portas de entrada rematadas por un rosetn. Outros edificios: lonxas, casas do concello e palacios. 6.2.2.- Caractersticas da escultura e pintura gticas 1.- maior tendencia beleza, realismo e movemento. 2.- as figuras empezan a mostrar sentimentos: dramticos ou de tenrura. 3.- aparecen retratos en esculturas de sepulcros e pinturas encargadas por nobres ou burgueses. 4.- temas: relixiosos, vida dos santos, Novo Testamento e a Virxe. 6.2.3.- A escultura gtica 1.- depende da arquitectura e sitase nas portadas e capiteis das catedrais. 2.- escultura exenta: Cristo crucificado, coa coroa de espias, vestidura curta e cravado con tres cravos, transmitindo sufrimento. A Virxe suxeita o neno nun brazo, cunha actitude maternal e tenra. 6.2.4.- A pintura gtica 1.- sobre tboas de madeira, podendo formar grandes conxuntos chamados retablos. 2.- emprego de cores brillantes, uso frecuente do ouro para dar luminosidade. 3.- gran interese por representar o volume das figuras e o espazo. 4.- interese das miniaturas, que ilustraban libros e vidreiras. Nestas companse de varias de chumbo e vidros de cores que simbolizaban a luz divina que emana das sagradas escrituras.

Tema 11

A PENNSULA IBRICA. O PREDOMINIO CRISTIN

1.- l-ndalus entre os sculos XI e XV
A partir do 1031, coa descomposicin do califato de Crdoba, os musulmns foron substitudos polo predominio cristin na pennsula.

1.1.- A evolucin histrica de l-ndalus

Desde o s. XI e ata o s. XV, l-ndalus estivo en mans dos almorbides e dos almohades ata que, finalmente, se reduciu reino de Granada. a) Almorbides: brberes nmades do norte de frica. No 1086 entraron na pennsula chamados polos reis taifas e, tras derrotar s cristins na batalla de Sagrajas, dominaron al-ndalus con gran radicalismo relixioso. No 1145 desintegrronse dando lugar a novos reinos de taifas. b) Almohades: entre 1146 e 1172 impuxronse en al-ndalus cun maior radicalismo relixioso. Venceron na batalla de Alarcos, paralizaron a Reconquista e foron derrotados polos cristins na batalla de Navas de Tolosa en 1212. Os almohades desintegrronse en novos reinos de taifas en 1224, que foron conquistados polos cristins. As, Al-ndalus reduciuse a Granada. c) Reino nazar de Granada: sobreviviu grazas apoio dos musulmns do norte de frica e diplomacia dos seus reis, que pagaron tributos a Castela a cambio da paz. A fins do s. XV, os enfrontamentos internos e a debilidade dos aliados norteafricanos permitiron que estes territorios foran conquistados polos Reis Catlicos en 1492.

1.2.- A cultura e a arte

1.2.1.- As manifestacins culturais Nas letras destacaron historiadores e filsofos, mentres que en ciencias chaman a atencin os avances dos musulmns en cartografa maria. 1.2.2.- O legado artstico Os musulmns construron magnficos edificios con interiores cunha rica decoracin. Da poca almohade destaca a Xiralda, o minarete da Mesquita de Sevilla e a Torre de Ouro, defensa en Sevilla. De poca nazar o palacio da Alhambra, en Granada.

2.- Os estados cristins entre os sculos XI e XV 2.1.- A evolucin ata o sculo XIII
Entre os sculos XI e XIII, aproveitando os problemas internos musulmns, os estados cristins peninsulares estenderon os seus territorios.

2.1.1.- Os reinos de Castela e Len Castela e Len unronse definitivamente en 1230, pero deles independizouse Portugal no s. XII, que continuou a sa reconquista ata que no s. XIII toma o Algarve. A reconquista castel e leonesa incorporou o territorio entre os vales do Douro e o Guadalquivir. Tras chegar Texo, no s. XII alcanzaron Serra Morena e no s. XIII case todo o val do Guadalquivir. A vitoria na batalla de Navas de Tolosa permitiulle a Fernando III e s seus sucesores incorporar Crdoba, Jan, Sevilla, Cdiz e Murcia, quedando Al-ndalus reducida a Granada. 2.1.2.- Os estados e os reinos orientais 1.- Aragn e Navarra: estiveron unidos entre os s. XI e XII, perodo no que Alfonso I reconquistou o val do Ebro. Cando o rei morreu, separronse ambos reinos: Aragn e os condados catalns unronse na coroa de Aragn e Navarra quedou como reino independente. 2.- Coroa de Aragn: formada en 1137, nos s. XII e XIII, o territorio catalano-aragons estendeuse polo norte dos Pirineos, Tortosa e Lleida, Mallorca e Valencia. Ademais, conquistaron a illa de Sicilia. 3.- Navarra: separada de Aragn, sufriu presins ata quedar sen fronteira cos musulmns, polo que non puido estender o seu territorio. Desde o s. XIII vinculouse a Francia por matrimonios.

2.2.- A expansins castel e aragonesa (s. XIV e XV)

Nos s. XIV e XV, os reinos cristins peninsulares enfrontronse a i) conflitos entre os reis e a nobreza, ii) malas colleitas, iii) a peste, iv) problemas sociais no campo e as cidades e v) aumento das esixencias dos seores sobre os campesios e da oligarqua urbana sobre os grupos populares das cidades. 1.- expansin castel: tomaron Xibraltar e Canarias no s. XV. 2.- expansin da coroa de Aragn: no Mediterrneo conquistaron Sardea, os ducados gregos de Atenas e Neopatria, as como Npoles.

3.- A organizacin dos reinos cristins 3.1.- O goberno e as sas institucins

3.1.1.- A monarqua e as sas diferenzas A monarqua foi a forma de goberno dos reinos peninsulares e os seus reis tiveron mis poder que outros europeos. Este poder considerbase que proceda de Deus e abarcaba mltiples funcins: i) ditaban as leis, ii) administraban xustiza, iii) dirixan o exrcito, iv) controlaban a cuaxe de moeda e v) nomeaba os funcionarios. Houbo diferenzas entre as monarquas de Castela e Aragn: 1.- Castela: monarqua unitaria, formada por un s estado e a autoridade do rei era maior. 2.- Coroa de Aragn: monarqua federativa composta por varios reinos, cada un dos cales tia as sas institucins, leis e costumes. O rei tia menos poder porque se impuxo a teora pactista, que estableca que o poder proceda de Deus, pero recibao a travs dos seus sbditos, s que lles deba respecto.

3.1.2.- As institucins de goberno Os reis exercan o seu poder axudndose de institucins de goberno, principalmente das: 1.- Curia Rexia: asemblea formada polos principais nobres do reino, bispos e abades, que aconsellaba rei nos asuntos de goberno. 2.- Cortes: asembleas que xurdiron cando o rei convocou s reunins da Curia Rexia s representantes dalgunhas cidades. No s. XIII este feito sucedeu nos demais reinos peninsulares. As cortes companse por representantes dos tres estamentos e a sa funcin principal era aprobar as axudas solicitadas polo rei e votar novos impostos. Os Consellos pasaron a aconsellar rei. 3.1.3.- A administracin territorial e o goberno das cidades 1.- Administracin territorial: o rei s controlaba directamente os seus propios territorios, denominados reguengos. Os nobres, laicos e eclesisticos, tian unha gran autonoma no goberno e na administracin dos seus seoros. 2.- Cidades: posuan o seu propio goberno. Este recaeu principio na asemblea de vecios e logo pasou a un reducido grupo de persoas, procedente da nobreza gandeira de Castela e dos grandes comerciantes e artesns da coroa de Aragn.

4.- A repoboacin do territorio

Os monarcas dos reinos cristins peninsulares favoreceron a repoboacin do territorio reconquistado. Esta realizouse de distintos sistemas: 1.- repoboacin concellil ou municipal: usada na zona entre os ros Douro e Texo e no val do Ebro. Con poboacin e ncleos urbanos importantes, o territorio reconquistado dividiuse en concellos ou municipios formados por unha vila ou cidade amurallada e un termo municipal ou alfoz. Os repoboadores de cada concello reciban unha casa e terras en cantidade variable, dependendo da sa capacidade para a guerra: os cabaleiros reciban mis cos pens. Os concellos reciban do rei un foro, que recolla os deberes e dereitos dos seus habitantes. 2.- repoboacin polas ordes militares: entre o Texo e Serra Morena e nos altos vales dos ros Turia e Xquer. Nestas zonas fronteirizas e perigosas e con escasa poboacin, a repoboacin encomendouse a ordes militares, que recibiron extensos seoros chamados mestrados, a cambio deban defender as terras e fomentar o seu poboamento. 3.- repoboacin por repartimento: usouse no val do Guadalquivir, Murcia, a fachada levantina e as illas Baleares. O territorio repartiuse entre os que participaran na reconquista segundo os seus mritos: os nobres recibiron grandes extensins de terreo, e as xentes do comn obtiveron pequenos lotes de terra. En territorios onde se renderon sen loitar, permituselles permanecer nos arrabaldes urbanos ou no campo; en cambio, nos territorios onde se resistiron conquista, os vencidos perderon as sas propiedades.

5.- A economa e a sociedade dos reinos cristins 5.1.- Propiedade da terra e actividades agrarias
a) Propiedade da terra: baseada no predominio de seoros, grandes extensin de terra nas mans da nobreza, o clero e as ordes militares, traballados por campesios dependentes. Os seoros procedan das doazns reais, como pagamento pola reconquista e a repoboacin do territorio. Existiron numerosos campesios libres, sobre todo, nas reas fronteirizas. Eran propietarios que foron diminundo co paso do tempo. b) Actividades agrarias, dominantes sobre as demais: 1.- agricultura: base econmica de todos os reinos cristins. En terras de secao cultivbanse cereais, vide e oliveira; en terras de regado predominan hortalizas e froiteiras. 2.- gandera: importante en Castela e centrada na cra da ovella meiria, que proporcionaba unha lei de excelente calidade. Os rabaos eran propiedade da nobreza, clero, ordes militares e concellos. Para defender os seus intereses, os gandeiros formados o Honrado Concello da Mesta, unha asociacin recoecida e privilexiada por Alfonso X.

5.2.- O desenvolvemento das actividades urbanas

5.2.1.- A artesana Castela: predominan os talleres familiares, os artesns agrupronse en confraras para a axuda mutua. A artesana castel especializouse en tecidos de la, pel, ferro e vio. A construcin naval localizbase nos portos do Cantbrico e en Sevilla. Coroa de Aragn: os artesns agrupronse en gremios. A artesana produciu tecidos de la, algodn e lio; ademais de coiro, vidro e ourivera. A construcin naval situouse nos portos de Barcelona, Valencia e Palma. 5.2.2.- O comercio. Rutas e focos comerciais O comercio realizbase en tendas urbanas permanentes, en mercados semanais e en feiras e anuais: 1.- Castela: desenvlvese longo do Camio de Santiago. Incrementouse o comercio atlntico, centrado en das reas. Os portos cantbricos exportaban a Inglaterra e a Frandes vio e ferro vascos e la castel e importaban tecidos de luxo. Andaluca occidental exportaba cereais, aceite, vio e coiro e importaba tecidos de Flandres, mbar e peles do Bltico, escravos e ouro do norte de frica e produtos de luxo orientais trados desde Italia, como especias e seda. 2.- Coroa de Aragn: Barcelona era o principal foco comercial, que comerciaba con todo o Mediterrneo, como tecidos do Mediterrneo Occidental; prata e trigo de Sicilia; especias, seda e produtos de luxo do Mediterrneo oriental e marfil, ouro e escravos do norte de frica.

5.3.- A sociedade estamental

Nos reinos cristins peninsulares impxose unha sociedade estamental, onde se diferenciaban os grupos privilexiados do estamento popular, non privilexiado.

5.3.1.- Os estamentos privilexiados: nobreza e clero A nobreza e o clero eran os estamentos privilexiados, que non pagaban impostos, posuan seoros territoriais, recibidos como pagamento polos seus servizos na reconquista e na repoboacin; tian dereito de mando sobre certos territorios seoros xurisdicionais- e desempeaban cargos na corte e a administracin. Na nobreza e no clero haba diferenzas econmicas: na nobreza distinguase a alta nobreza ou ricos homes, e a baixa nobreza, formada por nobres de menor nivel; fillos segundns de nobre, fidalgos e, en Castela, cabaleiros-vilns, persoas de orixe popular con dieiro para comprar un cabalo de guerra que vivan nas cidades. No clero distinguanse o alto clero, formado por bispos, abades e mestres das ordes militares e o baixo clero formado por sacerdotes e monxes, que vivan mis pobremente. 5.3.2.- O estamento non privilexiado: o terceiro estado O campesiado era o grupo mis numeroso en el diferencibanse os propietarios libres e os campesios dependentes que traballaban nos seoros. Nas cidades dominaba a oligarqua urbana, un reducido grupo que, en Castela, baseaba a sa riqueza na posesin de grandes rabaos e, en Catalua, no comercio e a direccin dos gremios. Por debaixo dela estaba o comn, que inclua unha clase media de propietarios de talleres e pequenos comerciantes e unha clase baixa, formada por asalariados e xentes sen oficio.

6.- A cultura e a arte gtica 6.1.- A convivencia cultural

Na Idade Media conviviron na Pennsula Ibrica tres culturas: a musulm, a xuda e a cristi. Esta convivencia manifstase na Escola de Tradutores de Toledo, na que se traducan do rabe obras filosficas e cientficas tradas desde Oriente, deste xeito perviviu a cultura rabe en Europa.

6.2.- As innovacins culturais

1.- obras literarias: as linguas romances impuxronse sobre o latn. En poesa destaca a lrica galegoportuguesa coas Cantigas de Santa Mara de Alfonso X; na poesa culta o mester de clereca con Gonzalo de Berceo; xunto poesa cortes dos trobadores catalns. Apareceron as primeiras obras teatrais como o Auto de los Reyes Magos e escribronse crnicas histricas, libros de cabalera e obras narrativas. 2.- contribucins cientficas: limtanse cartografa coa elaboracin de mapas por parte de catalns e mallorquinos. 3.- centros de ensinanza: desenvlvense as escolas catedralicias e as universidades, como as de la Palencia, Salamanca ou Valladolid.

6.3.- O gtico, un estilo de matices

O gtico chegou de Francia e desenvolveuse entre os s. XII e XV nos reinos cristins peninsulares. As mostras que deixaron son: 1.- arquitectura: destaca a construcin de catedrais como as de Len e Burgos, do s. XIII. Na coroa de Aragn, construronse no s.XIV as de Barcelona ou Mallorca, entre outras. Tamn houbo edificios civs como castelos, pazos, casas do concello e lonxas. 2.- escultura: concentrada nos sepulcros e na portada de catedrais como as de Len e Burgos. 3.- pintura: orixina retablos e miniaturas, as como as vidreiras da catedral de Len.

6.4.- O mudxar, un estilo orixinal

6.4.1.- As caractersticas do mudxar 1.- estilo arquitectnico propio da Pennsula Ibrica entre os s. XII e XVI. 2.- ten influencia cristi, romnica e gtica, as como musulm. 3.- o material o ladrillo. 4.- fan edificios primeiro con forma romnica e logo gtica. 5.- decoracin interior con ataurique de xeso e exterior con ladrillo. 6.- construcins tpicas: igrexas, sinagogas, palacios e fortalezas.

6.5.- Orixe e principais escolas de arte mudxar

O estilo mudxar xorde na cidade leonesa de Sahagn no s. XII, mentres que no s. XIII o estilo estndese por outros territorios castelns, aragoneses e andaluces. 1.- Castela: destaca a igrexa de San Lourenzo en Sahagn; a sinagoga do Trnsito en Toledo e as igrexas de Cullar en Segovia. 2.- foco aragons: rica decoracin exterior debido uso da cermica vidrada e dos campanarios baseados nos minaretes musulmns, como as torres de Teruel. 3.- Andaluca: capelas funerarias, igrexas, palacios e sinagogas como a sinagoga de Crdoba ou o palacio do Real dos Alczares en Sevilla.

7.- Galicia na Baixa Idade Media 7.1.- A expansin baixomedieval

Na poca medieval, Galicia viviu unha grande expansin co i) aumento da producin agrcola e das terras de cultivo, ii) aumento da poboacin e creacin de aldeas, iii) desenvolvemento da artesana e o comercio e iv) gran desenvolvemento cultural coa poesa trobadoresca. Santiago de Compostela converteuse no centro urbano e relixioso.

7.2.- O desenvolvemento agrcola

1.- aplicacin de sistemas mis intensivos de cultivo nos s. XII e XIII. 2.- melloras tcnicas: molio hidrulico, emprego do ferro no arado e noutros apeiros.

3.- ampliouse a superficie cultivada e estendeuse o viedo. 4.- consecuencias: a) aumentou a poboacin e reactivouse o comercio b) creceron as vilas costeiras polo comercio martimo (Ribadeo, Viveiro, Betanzos)

7.3.- Os cambios sociais

1.- moitos campesios liberronse da dependencia persoal grazas posibilidade de emigrar cidade ou ampliar o foro. *Foro: contrato de longa duracin entre o propietario da terra e o campesio que, xurdido no s. XII, estableca que o campesio traballaba a terra a cambio do pago dunha renda fixa ou proporcional, en dieiro ou especie. s seores garantalle as colleitas e os campesios liberbanse xuridicamente, anda que seguan sometidos econmica e politicamente. 2.- os seores foron os beneficiarios desta revitalizacin econmica e, grazas incremento das sas rendas, financiaron a construcin de igrexas e mosteiros.

7.4.- Os irmandios
No s. XIV produciuse un perodo de grandes dificultades debido i) s problemas climatolxicos, ii) malas colleitas, fame e peste; iii) guerras sucedidas no campo. A crise aumentou a tensin entre poderosos e humildes: os nobres presionaron mis s campesios e estes iniciaron conflitos como o Conflito Irmandio realizado en Galicia nos anos 1466 e 1469. Nesta revolta participaron campesios e grupos urbanos de burgueses e fidalgos, pois, desde as cidades organizbase e dirixase o movemento. No 1467 creouse a Irmandade Xeral do Reino de Galicia. A revolta dirixiuse contra os nobres e as conseguiu derribar 130 castelos e fortalezas. Entre 1467 e 1469, a Irmandade gobernou Galicia a irmandade gobernou Galicia impartindo xustiza sobre os abusos dos nobres. As irmandades reunanse por comarcas e vilas, cun alcalde que asuma o poder e administraba xustiza. Os cuadrilleiros estaban fronte dos grupos armados e os deputados representaban cada zona nas Xuntas de Irmandade, nas que se tomaban as decisins. Os nobres como o conde de Lemos fuxiron de Galicia. Na primavera de 1469 retornaron e impuxronse polas armas s irmandios sufocando a revolta.