Soner Yaln _ Tekilatn ki Silahoru

Tekilat'n ki Silahoru Biri Merutiyet'in Silahoru Dede Yakub Cemil Dieri Cumhuriyet'in ilahoru Torun 'Yakub Cemil" Biri Merutiyetin Silahoru Dede Yakub Cemil Dieri Cumhuri yet'in Silahoru Torun "Yakub Cemil" Yazan: Soner 1. bask / mays 2001 18. bask / ocak 2005 Bu kitabn 18. basks 2 000 adet yaplmtr. Tekilat'n ki Silahoru Biri Merutiye u Dede Yakub Cemil Dieri Cumhuriyet'in Silahoru Torun "Yakub Cemil" Soner Yaln Gazeteci Zekeriya Sertel'in ansna

"Drt kez hapse girdim. Yzlerce kez gazetem kapand. Sonsuz kayplara katlandm. Tehdit gr dm, tahkir grdm. Ben btn gazetecilik hayatmda hep dikenli yolda savatm. Onun zevkini acsn duydum. Fakat hibir gn ylmadm, mcadele yolundan ayrlmadm. Ne ektimse bu yzde grdmse bu yzden grdm..." Zekeriya Sertel

Giri "Soner Bey beni aryormusunuz!" Tanmamz telefonda bu cmleyle balad... Tarih 16 h n 1999. "Sizi tanmyorum, gazeteci aabeyin sraryla aryorum. O aabeyime gvenimden dolay uuyorum. Size baz bilgiler vereceim. Sadece bir tek isteim var; adm, kim olduumu sorma acaksnz. Sanrm siz de o gazeteci aabeye gveniyorsunuzdur." Doan Yurdakul'la birlikte B y Pipo kitab zerinde alyorduk. Hiram Abas'n ASALA operasyonlarnda grev aldn re izdeki bilgiler kstlyd. Hrriyet gazetesindeki aabeyimiz sayesinde Torun "Yakub Cemil"e ulatm. Daha dorusu o beni buldu. O gn telefonda yirmi dakika konutum. "Sizi bir daha aramayacam. Ltfen siz de beni bulmaya almayn. Sylediklerime inanrsanz yazarsnz, e dier meslektalarnz gibi birka apulcunun halk kandrmasna alet olursunuz" dedi.

Sylediklerinin bir blmn Bay Pipo kitabnda yazdk. O yirmi dakikalk telefon grmesind bir daha aramad. Bay Pipo kitab kt. 12

Bir akam yine telefonla arad. "lgin bir kitap yazdnz syleniyor. Bana bir tane gnde ?" dedi. PTTden kiralad posta kutusuna gnderdim. O gnden sonra kitapla ilgili konumaya baladk. Syle-diklerini yazmamak zere anlamtk. Bu grmelerde beni en ok artan y il'in torunu olduunu renmem oldu. Bir telefon grmemizde, "Beyrut'ta ben neden Yakub Ce mil kod adn kullandm, biliyor musun?" diye sordu. "ttihat ve Terakki'nin yiit bir sil ahorunun ad olduu iin" dedim. "Sence yiit biri miydi?" dedi. Ne demek istediini anlama mtm. Sorusuyla bir yere gelmek istiyordu ama... "Hayati konusunda fazla bir bilgim yok, ama yiit biri ol-duunu biliyorum" dedim. Sonra anladm ki "yiit" laf ok houna gitm i. "Yakub Cemil benim dedemdir, o nedenle adn kullandm" dedi. Aklma faili mehul cinaye te kurban giden Binba A. Cem Ersever geldi. Ankara'da Zafer ars'nda oturup sohbet eder ken, "Biliyor musun biz Arnavut gmeniyiz, Resneli Niyazi yakn akrabamzdr" demiti. Ald mtm, aslnda doru veya yalan olup olmadn bile aratrmamtm. Bu nedenle yazdm Bi adl kitabma da sohbetin bu blmn koymadm. Sekiz yl sonra, Bedrettin Dalan'la yediimi ye-meinde konu Binba Ersever'e geldi. Dalan, Ersever'i tan-yordu. "Ben aratrdm Ersever in Resneli Niyazi'nin soyundan olduunu rendim. Kan davas nedeniyle Rumeli'den gp Erzu 'a yerlemiler" dedi. Resneli Niyazi, merutiyet iin daa km, 31 Mart gerici ayaklanma mak iin stanbul'a gelmi, hibir makam, rtbe istememi, iftliine ekilmi ve orada hasm n kan davas nedeniyle ldrlmt.

13 1908 ylnda Resneli Niyazi gibi Enver Paa da daa k-mt. Yakub Cemil her daim olduu ine. bu macerada da Enver'in yanndayd. O tarihte daa kan Resneli Niyazi'nin akrabas Bi nba Ersever'in anlatmlarn kitap yapmtm. imdi Yakub Cemil'in torununun anlattklarn yapmayaym diye dnmeye baladm. Binba Ersever anlattklarnn yazlmamasn istemiti. drldkten sonra yazdm. yle yapmak zorundaydm, bu her gazeteci iin tarihsel bir soruml ur. Torun "Yakub Cemil"de durum daha farklyd. Brakn sylediklerinin yazlmasn, benimle e gel-mek bile istemiyordu. Telefon numarasn bile vermiyordu. Aramak istediinde akam lar iyerime deil evime telefon ediyordu. Belki bir gn ikna ederim diye, telefon sohbe tlerini ayrn-tlaryla not almaya baladm. Bu arada Dede Yakub Cemil'i aratrmaya baladm

Artk telefon sohbetlerinde Dede Yakub Cemil'le ilgili so-rular da soruyordum. ok h ouna gidiyordu. Bir gn dedim ki: "Yakub Cemil'in hayatn yazmak isti-yorum, bana yardm c olur musunuz?" ok sevindi. 2000 ylnn nisan ay sonlan. Ankara'da bulumaya karar verdi . Szletik, lks bir otelin lokantasnda akam yemei yi-yeceiz... "riyar gvdesi, geni krmz yz, kimi zaman saf ve temiz, kimi zaman sert ve ateli baklar, iddetli imanl k atakl ona arkadalar arasnda zel bir yer salamt." Yakub Cemil'i anlatan kitaplar s miesine onu bu cmlelerle tantr.1 1 Hasan zzettin Dinamo, Kutsal syan, 1. cilt, s. 533. 14

O gece Ankara'da, Yakub Cemil sanki o tarih kitaplarn sayfalarndan kp karma gelivermi Tpk dedesine benziyordu. Takm elbiseliydi. Tedirgindi. Ben de yleydim. lk dakikalarda ikimiz de hissettirmeden birbirimizi ince-liyoruz. Benim gibi onun da kafasnda a yn soru vard: ne kadar gvenilir? Bunu zaman gsterecekti. Rak imeye karar veriyoruz. Ve gece yarsna kadar srecek sohbetimiz balyor. Kh Dede Yakub Cemil'in, kh Torun Yakub Ce il'in hi-kyesini konuuyoruz. Yzndeki tebessm sadece bir konuya geldiinde aslyor: "AS biz bitirdik" diyen eski lkclere. Bazen kendini tutamayp kfr bile ediyor. Ben inadna ine gidiyorum: "Siz susarsanz, meydan onlar doldurur." Susuyor. Tekrar aile hikyesi ne dnyoruz. Her cmlesi beni a-rtyor. rnein, babasnn eski bir subay olduunu ren. stelik babas da, 27 Mays (1960) ve 22 ubat (1962) ve 21 Mays (1963) askeri hareketl erine ka-rmt. Trk Silahl Kuvvetleri'nden atlmt. Ama istihbarat servisinde alma olduka keyifli hale gelmiti. Ancak saatler gece yarsn gemiti ve lokantada bizden bak se kalmamt. Kahvelerimizi ierken evinin telefon numarasn verdi. Anlalan artk bana g miti. stanbul'a dndmde telefonla sohbetlerimiz srd. Ankara'ya gittiimde kafelerde, l alarda, otel lobilerinde gryoruz. Ama geceleri mutlaka bir lokantaya gidip rak iiyoru . Bir gn evine misafir oldum. Ev askeri mze gibiydi. Her duvarnda babasnn, daysnn ve kle dedesi Yakub Cemil'in fotoraflar, beratlar,

15 dlleri, kamalar, porselen tabaklar aslyd. Salonda Yakub Cemil'den kalma iki adet ka ve fincan ve likr bardaklar vard. O tarih fincanlar ve bardaklarla Trk kahvesi ve likr itik.

Ve beklediim gn geldi. Ankara'da, Anayasa Mahkemesi binasnn bulunduu semtteki nl bir l kantada yemek yerken onu ikna ettim. Dedesi Yakub Cemil'i anlatrken, bazen torunu nun katld operasyonlardan da ksaca bahsedebilecektim. Ancak ismini saklayacaktm. Bir k mu kuruluunda alyordu, emekliliine az bir sresi vard. Bana "orap rlsn" istemiyo may vnme sayyor ve bunun ayp olduunu sylyordu. kna olacan hi dnmemitim. Son ce azalmaya balamt. Ama "izni koparabil-mitim" ite. Aylardr yaptm uran mkfatn 'a dndm. Telefonda ve sohbetlerde anlattklarn bilgisayara aktar-yordum. Notlan yazdka yecanlanmaya baladm. Bu arada sohbetlerimiz derinleti. Gvendii kadaryla her olayn ayr nlatmaya balamt. Kitabn sonunda hl kendine saklad, sylemeye ekindii anlan var. duunuzda da bunlarn sadece bir teferruat olduunu greceksiniz... Torun Yakub Cemil'in anlattklarnn ne kadar doru, ne kadar abartl ve ne kadar yalan? Karar okuyucunun! Am n eminim; ASALA'ya kar yaplan eylemler bir devlet operasyonuydu ve o, bu operasyonu n bir paras olarak grev almt. Belki hakl olarak kimliinin ortaya kmamas iin zama mleri deitirmi olabilir. "Olabilir" diyorum nk kendisi gerei olduu gibi anlattn lki de benimki salt gazetecilik kukuculuu! yle veya byle, bence bunun pek nemi yok. 1 6 Olayn "biimi" deil, "z" nemli. O da bunu anlatt. Gelelim kitapla ilgili baz notlara elikle diline. Torun Yakub Cemil olaylar nasl anlattysa, szcklerini bile de-itirmeden lduu gibi yazdm. Anlatmlarna katkda bile bulunmadm. Kitab nceden okuyan baz arkadal ylar biraz ssleyerek anlat" ikazlarna ramen bunu yapmadm. Yaanan olaylar ben nasl din imse, okuyucunun da yle doal okumasn istedim. stedim ki, okuyucu bu anlatmdan ve onun endi dilinden Torun Yakub Cemil'in kiilii hakknda bilgi sahibi olsun. Dede Yakub Cemi l'in anlatmlarna gelince... Okuyucuyu o gnlere gtrmek iin elimden geldiince "eski Trk kullanmaya altm. Ancak yine de anlalr olmaya gayret ettim. rnein, zaman, mekn ve u birimi gibi ltlerde gnmz dilini kullandm. Dede Yakub Cemil'in yaamyksn, torunun ve o dnemle ilgili kitaplardan derledim. Dede Yakub Cemil'in anlatmlarnda olaylarn a rkasndaki ngiliz, Fransz, Rus ve Alman "parmaklarn" gremeye-ceksiniz. rnein Sadrazam ud evket Paa'nn suikast sonucu ldrlmesinde, ngilizlerin muhaliflere yardm ettii idd gnlerde ve o gnleri yaayan kiilerin anlarnda fazlasyla yer alr. Bunlara yer vermedim Yakub Cemil'in donanm bunlar anlamaya msait deildi. O sadece bir silahordu. Siyasetle ilgili deildi. Onun azndan paylam kavgalarnn i siyasetteki izdmn anlatmak abar ara hi girmedim. Sadece bir silahorun grdklerini yazmaya altm. Torun Yakub Cemil'de d enzer slubu kullandm. Bu kitap Dede Yakub Cemil ve Torun Yakub Cemil'in bak alaryla k me alnd. Benim katlmadm, hatta beni zaman zaman rahatsz eden blmler, olaylar oldu. A bunlar yine de yazdm. Benim grevim yaananlar deitirmek deil, olduu gibi, aktarcla izlere sunmaktr. Kzalm, zlelim, beenelim, kar kalm, ne yaparsak ya-

17 17 palm, o hayat onlarn hayat. Ve bunlar yaamn, tarihin kat gerekleri... Bu kitap n bir yk, ne de bir roman. Bir akademisyenin almas hi deil. Bu bir gazeteci kitab... eci bu kitapta tarihsel gereklerden yola karak, yaadklar dnemin nemli tanklar, dede ki silahorun yaamyksn yazmaya almtr. Yazarn kukusuz bir iddias vardr; rejiml ler deise de, hep bir 'Tekilat" vardr! Bunun ad Tekilat Mahsusa da olur, zel Harp Da de!.. Bugn bu iki tekilat tarihteki yerlerini alsalar da, onlarn grevini baka devlet birimleri yerine getirmektedir... Objektif olmaya altm; Trk, Krt, Ermeni, Rum, Ms-lm Hrstiyan, Musev kimliklerden syrlmaya gayret ettim. Ne derece baardm bilmiyorum. Yaz bazen duygusallat anlar olmad deil. Belki bu da, yazarn "1908 Devrimi"ne (kinci Meru ) inanmasndan ileri gelmektedir. Bu tr tartmalara girmeden sizleri kitapla ba baa b-r rum. Takdir kukusuz okuyucunun... Gelelim teekkr safhasna... Feza K. Yaln, baz blm-l yazlmasn bizzat stlendi. zellikle Dede Yakub Cemil'in Rumeli'de, Trablusgarp'ta, Kafka sya'da sren ve Kthane'de biten yaamyksnn yazlmasnda byk kat-klar oldu. Beste yazlmasna ve kay-nak aratrlmasna yardmc oldu. Cihan Yavuz, bata Cemal Kutay olmak z "tarihi kaynaklarla" grt. Bir te-ekkr de Bahadr zdener'e yardmlarndan dolay. Ve . Herhalde o olmasyd kitab yazmak iin gerekli zaman bulamazdm. Ayrca srekli tevik et oral verdi. Bir teekkr de tm Doan Kitaplk alanlarna. Artk sz, Tekilat'n iki si

Makedonya'da dede Yakub Cemil Benim hikyem 1319 (1903) senesinde balyor... 20 yandaydm ... Pangalt'da, Mektebi Harbiye'nin mdr Albay brahim Bey, "Mlazm1 Yakub Cemil, Manast 6. Nizamiye Piyade Tmeni Makineli Blk Komutanl'nn emrine" diye barnca neredeyse es ozup havaya frlayacaktm... Nihayet ben de silah kuanp savaacaktm... Knyem hemen yazlm ere: "Ahmed olu Yakub Cemil; stanbul-Yenibahe. 1319Manastr." Yaplan trenlerden sonra, asker rtiyeden beri birlikte olduumuz arkadalarla hep bir azdan defa "Padiahm ok arp okula veda ettik. Arkadalarla ayrlmamz g olmutu. Ama ounluu Makedonya'ya geli epten arkadalarla hafta sonu gizlice gittiimiz Beyolu'ndaki Alman Zeuve Birahanesi' nde deil, ekya takiplerinde karlaacak, hasret giderecektik!.. Ailemle de vedalamak ii oup bydm Yeni1 Harp Okulu'ndan mezun olunca mlazm sani (temen), Harp Akademisi biri eince mlazm evvel (stemen), Harp Akademisi'ni bitirince erknharp (kurmay) yzba r arp Okulu'nu iyi dereceyle bitirenler Harp Akademisi'ne girebiliyordu.

20 ky'deki evimizin yolunu tuttum. O gn nereden bilebilirdim, bunun babam Ahmed'le son grmemiz olacan... Babama "Ayngac" (ttn kaaks) derlerdi. Bursa'dan, Manisa'd n stanbul'a ttn getirirdi. Dyunu Umumiye2 devletten alaca borlarna kar kylnn eki ahsulne el atmt. Reji daresi kontrol iin, bizim jandarmaya gvenmeyip, Hristiyan ekal ten setikleri ceberut, insafsz kolcular kullanyorlard. Trkler, bata ttn olmak zere rini hep kaak yollardan elde ediyordu. Ben Makedonya'da ekya takibindeyken Dyunu Umu -miye'nin inzibatlar babam ve arkadalaryla atmaya giriyorlar. Zavall babam vuruluyor. na ok sonradan haber verdiler. Sylemekten ekinmiler; stanbul'a gelip intikamn alrm rkmular. Ailemizin ykn kardeim Mehmed Hsn ekiyordu. Babamn ikinci einden de Sabri a vard. Aslnda vey olu da saylmazd. Babamn ttn kaakl yapt gnlerde en yakn a Dyunu Umumiye inzibatlarnca ldrlnce, babam yakn arkadann hamile eini yanna aly doan ocua da babasnn ismi olan Sabri3 veriliyor. Ben Manastr'a giderken Sabri ok k Nazik Hanm ile babam Ahmed'in elini pp, kar-deim Mehmed Hsn ve kz kardeim Edare'yle alatk-tan, Sabri'yi ise kucama alp biraz okadktan sonra Ma-nastr'n yolunu tuttum. Ev ru para brakmay ne ok istemitim. Maam 250 kurutu. Yalnz bunun 12,5 kuruu kesintiye . Fakat o gnlerde ara ki maa bulabilesin. Sadece 2 1881 ylnda kurulan ve tamam yabanc edi yeden meydana gelen, Osmanl Devleti'nin d borlarnn tahsilini gvence altna almay n kurulu. Bu yabanc kurulu Osmanl'nn birok nemli gelir kaynana el koymu, bunlarn t etkilerini almt. 3 Mustafa Ragp Esatl, ttihat ve Terakki adl kitabnda Yakub Cemil'in einin adnn Mehmed Seyid olduunu yazyor (s. 467). Keza, Tark Zafer Tunaya da, Trkiye'd iyasal Partiler adl kitabnn 3. cildinde, Yakub Cemil'in kardeinin adnn Seyid olduunu irtiyor (s. 765). Torun "Yakub Cemil" ise srarla vey kardeinin adnn Sabri olduunu, z k rdeinin adnn Mehmed Hsn olduunu sylyor.

21 birka kuru harcrah vermilerdi... Bir hafta sonra birliime teslim oldum. Rumeli bar ut fs gibiydi. Makedonya kaynyordu: Srp, Bulgar, Yunan, Karada komitaclar her yan s epte (Harp Okulu) cephane ve tam tehizatl silahlarn bulundurulmasn Zat ahane II. Abd d yasaklamt. Dersler tahtaya izilen ekiller yahut numunelik malzeme ve vastalar stn du. Top at yapamadan mezun olmutuk! Sadece mektep avlusunda birtakm eski Mantelli topl rla talim grmtk. imdi atein ortasndaydm. Makedonya'da hayat hi de tahtaya izilenler miyordu! Kefenimi boynuma dolamtm... Komutanm Enver Bey benden tam bir yl nce 23 ekim 1902'de Manastr'da 13. Topu Alay 6. Batarya Komutanl-'na gelmiti. Belki talihim, belki talihsizliim bilemiyorum, greve yeni baladm gnlerde, Makedonya htilal Komitesi 1903 y ilalin balang tarihi semiti. Bu nedenle atmalar oktan kzmt.

Hayatim savalar iinde geti ama ilk girdiim atmay hi unutamadm. Enver Bey'in komutas kiilik Bulgar etesini ta-mamen yok ettik. Mektepteki noksanlklarmz burada Enver Bey gi i komutanlar sayesinde hemen gideriyorduk. Ben silahlara kar zaten oldum bittim he r zaman becerikliydim. Harp Okulu'nda retmediler, ama babam sayesinde k-klmden beri s h kullanyordum. yi atc olduum sylenirdi hep. Enver Bey'le tam bir ekip olmutuk. Artk onunla be-raberdik. Yediimiz itiimiz ayr gitmiyordu. Kendisini bize sevdirmesini bi ldi. Bizimle birlikte oturup kalkmas ok ho-umuza gidiyordu. Askerlik kademelerini h ak etmeden yksek yerlere getirilen Saray uaklarna, akaklarna ve casuslarna kin dol

Makedonya topraklarnda; skp, Koana, ti, Ohri, Cuma, Osmaniye, arova'da ayak basmad mamt. ete takiplerinin bazen bir, bazen iki ay srd oluyordu. 3. Ordu birliklerine "av burlar" denirdi. Makedonya'y saran etecilere kar mcadele ettiimiz iin bu ad bize uyg u. Giritli Kaptan Skalidis'in, Bulgar Petso'nun, Rum Pirle-pe'nin, Arnavut Istar yal Kmil Bey'in ve "Vardar Gnei" denilen Apostol'un etesini de yok eden bizdik. Bazen kar altnda kalmaktan ayaklarmz donard. Bazen gnete kavrulurduk. Kurun yediimiz de ol u. Ylmadan mcadele ederdik. Biz kim miydik? Biz, Ohrili Binba Eyp Sabri, Binba Hakk Res-neli Kolaas Niyazi, Albay Selahaddin, Cafer Tayyar, Sapan-cal Hakk, Mlazm Atf, Mus afa Necib, Yenibaheli kr, aabeyi Nail, Kuubazade Eref, Sleyman Askeri Bey, Filibel avid, Halil Bey ve niceleri... Makedonya bize bir ey retmiti: gerilla sava! Mektepte h ep cephe savalar anlatlrd. Halbuki Make-donya dalarnda ete sava yaplyordu. ete s atn ne kadar nemli olduunu da biz, bu topraklarda rendik. Makedonya'da vilayet vard: lanik, Manastr ve Ko-sova. Nfusu ok karkt. slam, Rum, Bulgar, Ulah ve Srp ya-ard. 260 000 slam, 291 000 Rum, 188 000 Bulgar ve 30 000 Ulah ile Srp vard.4 eteler ayn z amanda birbirleriyle de savayorlard: Bul-garlar ile Srplar; Bulgarlar ile Yunanllar; Srplar ile Arnavut-lar... Bulgarlar kendi aralarnda da ikiye blnmlerdi: Ma-kedonya'nn ulgaristan'a ilhakn isteyenler; Makedonya'nn istiklalini savunanlar. Birinci grubun banda Temen Boris Saranov ve yardmcs Gavranov vard. kinci grubun reisliini ise Gene 4 Arnavutlar listeye dahil edilmemi, slam tasnifine tabi tutulmutur.

23 ev ile Mihaylovski yapyordu. kinci grup komnistti. Bunlar Trkleri, Mslmanlar bile drmaya balamlard. Her iki grubun da ortak slogan uydu: "Her yerde ve hibir yerde!" Be bu sz, gerilla savann ne olduunu ok gzel an-latyordu.

eteler, Makedonya'y be blgeye ayrmlard: skp, Manastr, Serez, Istmoca, Pirlepe. He r komitesi vard. Bata biz Osmanl zabitleri olmak zere, yabanc konso-loslara, demiryol larna, kprlere, kylere, kasabalara, ehirlere saldrlar dzenliyorlard. Akla gelecek h le suikast yapyorlard. Mesela, Fransz bandral yolcu gemisini iindekilerle birlikte hat ar. Grand Otel, Yorgi Bodan ve Yeni Konak ga-zinolarn bombaladlar. Tm bunlarn zararn anl Ha-zinesi dyordu. Fransz maden mdr Chevalier'yi gpegndz kardlar, 15 000 alt r. Tabi hemen deniyordu, nk kan para Osmanl'nn kasasndand. Keza ngiliz rahibe Mis enen 16 000 altn gibi. Biz ise artk 250 kuruluk maamz alamaz olmutuk. Ama paray kim gndz, da ta demeden komitaclarn peinde do-layorduk. Yakaladmz ekyalarn hepsi , "Neznam"d. Yani "Bilmem". Trke biliyor musun? "Neznam!" Silahlar nerede? "Neznam! " zellikle kiliseler ve papaz evleri komitaclarn silah depo-suydu. Ancak biz ne zam an silah ele geirsek, Rus Konso-losluu annda mdahale ediyordu. stelik yakaladklarmz cezaevinden karyordu. Bu komitaclar evlerine, davul zurna eliinde bizim Trk mahalleler nden oynayarak dnyorlard! 24 Ruslarn gc uradan geliyordu: ngiltere Kral VII. Edward urya-Macaristan Hkm-dar Franz-Joseph ve Alman mparatoru II. Wilhelm, "Mrz-steg Progra m" denilen bir anlamaya imza atmlard. Anlamaya gre, Makedonya vilayetine bir Osman ttii tayin edildi. Bunun yannda da, biri Rus, dieri Avusturyal iki mavir yardmc olar rildi. Btn Makedonya, tpk Bulgar komitaclarnn yapt gibi, be blgeye blnm ve ja ye bir yabanc uzman verilmiti. Tm jandarma blgelerinin komutanln ise bir talyan gene apyordu. Onun yannda 25 yabanc subay bulu-nuyordu. Vilayet btesini Osmanl Bankas kontr l ediyordu. An-lald gibi Makedonya'daki Osmanl topra en geni bir ekilde yabanc kon mt. II. Abdlhamid bu istekleri hemen kabul etmiti. Blgeye Osmanl umum mfettii olarak n Hilmi Paa gnderilmiti. Paa gelir gelmez ne yapmt dersiniz?.. Biz Trk zabitle-riyle ya balamt... Paa, Bulgar, Yunan, Arnavut, Srp komitaclaryla urama yerine ttihat ve Cemiyeti yelerinin peine dmt. Yldz Saray, ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni5, hayat li varlk gryordu. Ama Zat ahane bilmiyordu ki, artk uyanmtk. Biz Osmanl zabitleri a ane'nin emir kullan deildik. Onun her isteine kleler gibi gz kapal boyun eemezdik. .. tk kul olmak istiyorduk... Korkulan cemiyet ttihat ve Terakki her geen gn by-yordu. Ma kedonya'da bulunan zabitlerin gnll, koarak cemiyete girmemizi hzlandran olay, 1903 yl ays aynda meydana geldi. Manastr'daki Rus bakonsolosu Rostkovkiy her zaman 5 ittihat ve Terakki Cemiyeti hakknda ayrntl bilgi iin kitabn sonundaki "Kim kimdir" blmne ba irsiniz.

25 deti olduu zere, elinde kamsyla cadde ve sokaklarda dolard. Rastlad Trk asker t ederdi. Hatta dverdi. Bir gn, bir resm binann kapsnda nbet bekleyen Trk askerine sa Askeri kamyla dvmeye balad. Sebebi kendisine selam verilmemesiydi. Bizim asker dayan amad, silahn ekip bakonsolosu ldrd. Aslnda asker vazifesini yapmt! Fakat ne oldu Harp Divan kuruldu; hem ba-konsolosu vuran Halim adndaki asker, hem de o srada kapda b ulunan dier Trk asker idama mahkm edildi. zerinde Osmanl niformas bulunan ve hakarete ad, dvld iin kendisini savunan Trk askerini, bizim yce Osmanl Devletimiz, yabanc n dara-acna gnderdi. Harp Divan'nda Enver Bey de grevliydi. Hibir ey yapamamann ezikl , o da, o gn grd. Ve iki Trk askeri asld... Hakszlklardan ve hakaretlerden kurtulmal Dinimiz, vatanmz ve milletimiz" iin arptmz sanyorduk. Ama bu vatan neresiydi? Mi e kimdi? Dindalarmz kimlerdi? Brakn dier cepheleri, Makedonya'da, Rumeli'de arp-tkl armz kimlerdi? Ordu, Makedonya'da milleti Osmaniye'nin bir parasyla savamyor muydu? Bu lgar, Srp, Rum bizim milletimiz miydi? Arnavutlar bizim dindamz deil miydi? Onlar bizi , bizim grdmz gibi grmyordu. "Vatan Osman", "milleti Osmaniye" hatta "din birlii" k rnda bir yanllk yok muydu? Arap Arapln, Yunan Rumluunu, Yahudi Musevliini, Bulgar mutu. Biz kendi benliimizden uzaklatrlmtk. Kafamzn karkl hepimizi korkutuyord kimliimizi aryorduk... 26 Da balarnda, ete savalarnda soluk aldka bu d-ncelerim Kurtuluu ttihat ve Terakki Ce-miyeti'nde gryorduk. Biliyorduk ki, ynetimdeki ktlk dev i ynetenlerden ok ynetim biimindeydi. Rumeli'de ttihat ve Terakki'nin ilk tohumlar 190 0 ylnda atlmt. Cemiyet'in blgedeki en gl ismi Talat Bey'di. Ben tan-dm zaman S yyar posta memurluu ya-pyordu. Yldz Saray, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Hristiyan di nine mensup, hatta ounun Allahsz, slamiyet dman ol-duu dedikodularn yayyordu. Bunl madn biliyordum. Cemiyet'e girmek iin sabrszlanyordum. ttihat ve Terakkiye girmemde, ikte grev yaptm zabit arkadam Sapancal Hakk'nn etkisi oldu. Ve o beklediim gn gel dar heyecanlanmtm. Sapancal Hakk'yla Selanik'e gitmitik. Tahlif (yemin) merasimi iin eyi beklemek gerekiyordu. Bekledik. Hava karard. Namzet (aday) gzleri bal olarak arka sokaklardan yemin treninin yaplaca eve faytonla gtrlrm; bana da aynen yle yaptl aladlar. Burada koluma arkadam Sapancal Hakk girdi. O, bana kefil olmutu. Arabadan in biraz yrdkten sonra bir evin nnde durmutuk. Gzlerim bal olduu iin etraf gremiyo ordum. Yllar sonra gittiim evin adresini rendim. Buras Selanik'te Yallar denen mahalle e Baron Hir Hastanesi'nin yanndaki iki katl evdi. Evin sahibi Mid-hat kryd! Kap iki k lnrd. Parola byleydi. erden "Kimsiniz?" sualini duymutum.

Sapancal Hakk, "Halas" (kurtulu) cevabn vermiti. "Demek parola buydu" demitim iimden. en, "Nereye, niin geldiinizi biliyor musunuz?" su-aline, bu kez, "Evet, bir cemiye ti mukaddeseye vatan ve millet iin hizmete geldik" karln verdi Sapancal Hakk. Ka-

27 pnn arkasndaki sesin, "Bu cevabnzn doruluuna yemin eder misiniz?" sualine de, Sap Hakk, "Allah, bayrak, namus zerine yemin ederim" tasdikini verince kap almt. Holden ir odaya girince yemin merasimine geildi. "Yakub Cemil, sa elini Kuran Azman'a, sol el ni ta-bancann zerine koy." Gzlerim hl balyd. Sapancal Hakk'nn yardmyla istenilen merasimi bitince gzlerimin ban zdler. Kar-mda siyah peeli, krmz rtl kii b Cemiyet'in gizli iaretlerini, parolalarn sylemilerdi. Ve-rilen vazifelerin yerine get irilmemesi, bir srrn ifas veya iha-net hallerinde Cemiyet'in li makamlarnn kararyla dar uzanan cezalarn tatbikinde hibir hakszlk isnat edil-meyeceini dair taahhtte bulunm am istemilerdi. Hepsini tek tek kabul etmitim!.. Cemiyet'in silahor yelerden meydana gelen feda ubeleri vard. Ben bunlarn arasndaydm. Fedalik, idare heyetlerinin denetim da yaplyordu. Bunlarn gsterdikleri sre iinde grev mutlaka, ne pahasna olursa olsun ye e getiriliyordu. Fedai olmak gnllle balyd, ama gnll olduktan sonra grevi yapmak z Hrriyet ve eitlik iin lm, lmlerin en ereflisiydi bizim iin. lk kez bir i meselede iin lme kouyorduk. Yemin merasiminin ardndan gururumu okayan szleri dinledikten sonra vden kmtk.6 im iime smyordu. Barmak istemitim: Yaasn vatan!.. Yaasn millet! iimizden Cemiyet'e ilk giren kii Enver Bey olmutu. Hi unutmam, kod ad "Suavi'ydi. 6 Ki mi tarihilere gre, ttihat ve Terakki'nin yemin merasiminin ekli ve metni 1789 Fransz h tilali'nde Jakobenlerin yaptnn bir benzeriydi. Kimi tarihiler de bu yemin merasiminin masonlardan kopya edildiini iddia ederler. Kimi tarihilere gre ise, ttihat ve Terak ki bu yemin merasimini, Bulgarlarn Makedonya'daki nl rgt (MRO) adl kuruluundan es 28 Manastr'da onun liderliinde rgtlenmitik. Aramzda kimler yoktu ki; Erknharp Yzba e-kir), Mntka Erknharp Reisi Hasan Bey, Manastr cemiyetinin en nemli isimleriydi. Resn li Niyazi de bu merkeze balyd. 1906'dan sonra olduka nl isimler de Selanik'te tekila ydoldu; Erknharp Kolaas (nyzba) Mustafa Kemal (Atatrk), Erknharp Kolaas Ali Fua i... Selanik, ttihat ve Terakki'nin fikir gcn, Manastr ise vurucu gcn oluturuyordu. ik tekilatnn reisliini Talat Bey, Manastr'n liderliini ise Enver Bey yapyordu. Her i de Selanik'te, Musev iken Mslman olmu da-vavekili Emmanuel Karasu Efendi'nin yazhanes inde bulu-uyorlard.7 Biz o tarihte, gerek Talat Bey'in gerekse Emmanuel Karasu Efen di'nin masonluun statlarndan olduklarm bilmiyorduk. 2. Ordu'nun merkezi Edirne'deydi. Makedonya blgesinde bulunan 3. Ordu'daki gizli rgtlenme almalarnn 2. Ordu'ya da s zdi. Cemiyetin 2.Ordu'daki rgtlenmelerini Kolaas smet (nn) Bey yapyordu.

Merutiyet talepleri neden en ok 3. Ordu zabitlerince is-teniyordu dersiniz? Kukusuz bunun bir nedeni vard. Osmanl ordusunda iki tr subay vard: mektepliler ve alayllar. s tanbul'daki Hassa Ordusu'na (1. Ordu) alayl subaylar atanyordu. nk bunlar Saraya sadk, kapkulu zihniye-tindeydiler. II. Abdlhamid'in gvendii subaylar bunlard. Terfi ve nian lar da her zaman bunlara dyordu. Aralarnda bir tane bile mektepli subay yoktu. ou okum yaz-ma bile bilmezdi. Harbiye'yi bitiren mektepli bizler, adeta stanbul'dan s7 tti hat ve Terakki'nin en nemli isimlerinden Emmanuel Karasu, yazar Bilge Karasu'nun b abasdr. 29 rlrdk. Bu kn dn de yle kolay olmazd. Ancak Mabeyin'den (Saray Gene ak gl bir torpille mmknd. Tabi ki hrriyet istekleri alayl subaylardan kacak deil ece talep etmekle, gizli toplantlarda konuma yapmakla bu i olmazd. Harekete gemek ger ekiyordu. Ve harekete geilmiti. Yldz Saray'nn has adam Selanik Merkez Kumandan Kaymak (Yarbay) Nzm Bey, Enver Bey'in kz kardei Hasene'yle evliydi. Saray'a bildirmek zere ou uzun adnn bulunduu 397 kiilik tevkif listesi hazrladn, listeyle birlikte stanbul'a renmitik. Bunu nlemeliydik. Nzm Bey'in ortadan kaldrlmasna karar vermitik. Enver B evi kendisinin yapacan syledi. Ancak Enver'i aile buhranna srklememek iin vazifeyi b r arkadamz zerine ald.8 Feda grubundan arkadamz Mustafa Necib sradan bir zabit dei ilgili arkadalardan biriydi. stelik iyi ni-ancyd. .. Mustafa Necib, 29 mays 1908 akam il Canbulat ve Enver Bey'in yardmyla, Nzm Bey'i vurdu ama ldreme-di. Yaralanan Nzm Be anbul'a gtrlrken, Enver Bey Tikve'e kap sakland. nk olay srasnda Nzm Bey kayn mtk ve artk geriye dn yoktu. 8 haziran 1908'de Estonya'nn Reval ehrinde, ngiltere K Edward ve Rus ar II. Nikolay'n, "hasta adam" Osmanl'nn mirasn paylamak iin anlatk Ma-kedonya'da bomba gibi patlad. Osmanl topraklarnn milletleraras idareye braklmasn Irak'n ngiltere'ye, Boazlar'n Ruslara verilmesini istiyorlard. 8 Sina Akin, Jntrkler at ve Terakki adl kitabnda, Nzm Bey'in kumar oynadn, gazinolardan para aldn ve E kardei Hasene'yi boamak zere olduunu yazmaktadr (s. 102). 30

Hzl hareket etmemiz gerekiyordu ve yle de yapmtk. 25-30 haziran 1908 tarihleri arasnda be gn, Manastr'da geceli gndzl gizli toplantlar yapld. Balatlacak harektn plan gzden geirildi. nce Makedonya'daki tm posta merkezleri kontrol altna alnarak ie bala nra, 3 temmuz cuma sabah afakla birlikte, Kolaas Resneli Niyazi Bey, "Resne Mill Tabur " adn alacak 200 kiiyle daa kt. Millet mal tabur silahlarn da almlard!..

Hrriyeti sadece biz deil, daha birka ay nce ete sava yaptmz Bulgar, Yunan, Srp k tiyordu. Srp, Bulgar, Yunan, Karaba komitaclaryla bizimkiler arasnda adeta bar yaplm i. Komitaclar silah b-rakmlard! Resneli Niyazi'yle birlikte daa kanlar arasnda kimle tu ki... nl Srp komitac Circis, Arnavut beyi sa Bola-tin ( yl sonra Arnavutluk ayakla snda, Srp Circis, sa Bolatin'i ldrecektir), Yunanl kaptan Kleftus Kontaris ile Bulgar komitac Sandanski. Bir de Resneli Niyazi Bey'in uur getirdiine inand geyii... Resneli iyazi'yi birka gn arayla, 200 kiilik "Manastr Mill Taburu'yla Binba Enver Bey ve "Ohri Mill Taburu" adn alacak 300 kiiyle Binba Eyp Sabri Bey takip etti. Ben Enver Bey'in ya daydm. Bata Enver Bey olmak zere tm zabitler apoletlerimizi skp atmtk. Aladmz irimizin yzne bak-mamaya alyorduk. Sonumuzun ne olacan hibirimiz bilmiyorduk. O sc rde nereden bilirdik, yirmi gn sonra memlekette doan ocuklara, "Enver", "Niyazi" ad larnn verileceini... O ne byk bir gnd. Bir kutsal ama uruna yan yana gelmi kitlel yok edemeyeceini ben o gn grdm. Dalar, tepeler, ovalar sanki bize o gn daha farkl geli ordu.

31 Enver Bey niformay kard. Beyaz potur, krmz kuak, mintan ve bandaki fesiyle tam ydi.9 Boynunda Fethi (Okyar) Bey'in daa karken hediye ettii drbn vard. Biz de etecile benzemitik. Byklarmz bile dzelt-mitik.10 Tabi etecilerden farkmz vard. zellikle an birliklerin rz ve namus yolunda dikkatli olmalar artt. Kimseye yan gzle baklmayacak Yenice'de Binba Cemal Bey'le11 karlamtk. Biraz erzak yardm aldk, karlnda se para yerine geiyordu. Kabul etmeyen devlet memuru ttihat ve Terakki fedaleri tarafn dan iddetle cezalandrlacakt. Sonra Karacaova'da Enver Bey'in amcas Halil Bey'in birlik leriyle bulumutuk. Gittiimiz yerlerde ttihat ve Terakki'ye adam kazanyorduk. zellikle lman Arnavutlarn hemen hepsi Bektaydi. Bizi gnlden, yrekten destekliyorlard. Talat i ttihat ve Terakki'nin nde gelen baz isimlerinin Bekta olmalarnn da bunda rol vard. e'te Mustafa Kemal (Atatrk) Bey'le bulutuk. Bize cemiyetin verdii genel yetkileri ka psayan bir mektup getirmiti. Geceyarsna kadar btn meseleleri konumutuk. Hepimizin yol ynyd: Ya hrriyet, ya lm! Bizi dadan indirmek iin, Mir (Mareal) emsi Pa-a'nn emri rla Makedonya yolunda olduunu renince dehete kapldk. Biliyoruz ki oluk gibi kan dkle ve akan kan karde kan olacakt! emsi Paa okumas yazmas olmayan alayl sert bir komuta t ahane kendisine ok gveniyordu. 9 Enver Paa'nn daa kt gnlerde ektirdii bir f Talat Paa'nn Gurbet Anlar kitabnn 1. cildinin 208. sayfasnda bulunabilir. Merutiyet nndan sonra Enver Bey ile Resneli Niyazi'nin fotoraflar kapld. Ancak Enver Paa, zell eteklii andran kyafeti nedeniyle bu fotorafnn pek ortalarda dolamasn sevmezmi! 10 Y ca'nn kaldrlmasndan sonra orduda modernleme abalar balam, Fransa ve Almanya'dan ar getirilmiti. Ordu daha ok Fransz renim metotlaryla eitilmiti. 1877-1878 Osmanl-Ru a (93 Harbi) aleyhimize sonulannca Fransz asker sisteminin yetersiz olduu belirtilere Alman (Prusya) ekolne geilmitir. Alman ekolyle yetien subaylarn ilk yaptklar Prusyal lar gibi byklarnn ularn yukarya doru burmakt.

11 leriki yllarda ttihat ve Terakki'nin nemli isminden biri olan Cemal Paa, gaze-teci azar Hasan Cemal'in dedesidir. 32 Da banda karar verildi: ok kan dkleceine bir kiini dklmeliydi. O da emsi Paa'nn kan olacakt. Greve drt kii talip oldu. Mlazm Atf Be karar verildi. yi niancyd. Ekya takiplerinde ok baarlar gstermiti. Ali Fethi (Ok tiyle ttihat ve Terakki'ye girmiti. Cemiyet'in bizim gibi fedaler grubunda yer alyor du. Mlazm Atf herkesle kucaklat ve "Bir dakika" deyip, Nazm Paa'y vuran Mustafa Necib darya ard. rendik ki, Osmanl-Yunan Sava'nda ehit den babasndan kalan hatra dnemezse annesine verilmesini rica etmi... Vedalarken, "Hangimizin yaamas memleket iin ha-yrlysa hayatta o kalsn" dedi... 7 temmuz 1908. Manastr'daki postaneden kan Mir em , kendisine yaklaan mahall giysili, orta boylu, esmer yzl, kvrk bykl gence dikkat miti. ki kurun yiyince, o da anlamt ttihat ve Terakki'nin gcn. Mlazm Atf kardei rtulup kamay baard. Ancak brnden yaralanmt. Temen Mahmut Bey'in13 evinde tedavi ed sonra kadn kyafetiyle Ma-nastr'dan Resne'ye karld. emsi Paa'nn ldrld ve katil i Yldz Saray'na bildirilence Zat ahane'nin vesvese ve heyecan daha da artmt. Etrafn e, "Demek ki, ttihat ve Terakki syledikleri gibi mthi bir cemiyetmi, bir gn bizi de ot rduumuz yerde ldrebilir!" dedii kulamza geldi. O scak gnlerde kimler vurulmad ki! 1 zda, Saray'a srekli jurnaller gnderen Manastr Topu Alay Mfts Mustafa evket Efendi, zda, Zat ahane'nin 12 Atf Kaml; TBMM'nin 6. ve 7. dnemlerinde anakkale milletvekillii pt. 13 Mahmut Soydan; daha sonraki yllarda srasyla, Atatrk'n yaverliini, Siirt milletv illii, Bankas Ynetim Kurulu bakanl ve Milliyet gazetesinin bayazarln yapt. 33 anastr Mntka Kumandanl erkn-harbiyesinden Osman Hidayet Paa ve Cemiyet'e dman oldu en, Debre Mutasarrf Hsn Bey, Polis Mfettii Sami, Avukat Sabir Efendi, Kanun (nzibat) him, Svari Yzba Ali tek tek ldrld. Bu arada, ldrlen emsi Paa'nn yerine blgeye Paa, Manastr'da Resneli Niyazi Bey'in kuvvetleri tarafndan daa kaldrlp esir alnd. K 23 temmuz 1908 gn Manastr'da 21 pare top at yaplarak ttihat ve Terakki Cemiyeti tar Merutiyet ilan olunmutu.14 Biz bir gn sonra Kprl'den Tikve'e ulatmzda Selanik m den bir telgraf almtk. Merutiyet'i ilan ettiklerini duyuruyorlard. Kansz bir ihtilaldi bu!.. Zamannda zulm grm, tevkif edilmi, hapsedilmi, srgnlere gnderilmi, ldrlm hat ve Terakki Cemiyeti zoru baarmt! Bata Enver Bey olmak zere hemen, "hrriyetin kbes Selanik'e gelmemiz isteniyordu. Artk zerimizde niforma-larmz vard. Saat bire doru Sela ik'e vardmzda btn ehir halk tren istasyonundayd. Tren, cokun haykrlar, sevin irmiti. Herkes hep bir azdan baryordu: "Yaasn hrriyet... Yaasn msavat (eitlik).. .. Yaasn uhuvvet (kardelik)..." "Kalkn ey ehli vatan" diyenler yanlmamt. Millet ayaa mt...

14 Amerikallarn 4 Temmuz'u; Franszlarn 14 Temmuz'u olduu gibi bizim de 23 Temmuz'umuz vard. 8 temmuz 1909'da kabul edilen yasayla, 23 Temmuz "Hrriyet Bayram" olarak kutl anrd. 13 mays 1935'te bu bayram kaldrld! 27 Mays 1960 Asker htilali de "Hrriyet Ba ak kutlanmaya baland. Bu bayram da 12 Eyll Asker Dar-besi'nden sonra kaldrld! 34

Herkes Enver Bey'i grmek iin birbirini eziyordu, istas-yonda tam bir izdiham vard. Bizleri karlayanlar arasnda Talat Bey, Cemal Bey gibi ttihat ve Terakki'nin nemli ahsi etleri de bulunuyordu. Cemal Bey, Enver Bey'in kulana eilerek, "Sen artk Na-polyon o ldun Enver" dedi. Enver Bey "Hrriyet Kahraman" olmutu! stasyona geldiini duyan baryor "Yaasn Hrriyet Kahraman Binba Enver Bey!" Talat Bey, Enver Bey'e krmz ciltli bir "K esas" he-diye etmiti. O gn Selanik'in iki alanna, "Hrriyet Meydan" ve "ttihat Meydan erildi. Hamidiye Caddesi'nin ad 'Terakki Caddesi" olarak deitirildi. Selanik'ten sta nbul'a hareket etmi, gsteriler nedeniyle stanbul'a 3 austosta ancak varabilmitik. stan ul'a gelmemizin nedeni uydu: ttihat ve Terakki'nin Merkezi Umumsi, Binba Cemal Bey ida resindeki birka arkada hkmetle temaslar yrtmek zere stanbul'a gndermiti. te bu e icabnda silahl mdahalede bulunmak zere bir feda mfrezesini de stanbul'a gnderme ka ld. Bu mfrezenin banda Enver Bey'in amcas Halil Bey bulunuyordu. Ayrca ekipte benden b aka, Mlazm Hilmi, Mustafa Necib ve Arnavut Ali vard. stanbul'da Sirkeci stasyonu'nda t renden inmitik. stanbul hrriyetin keyfi iinde yzyordu. Bahekap'da bulduumuz mtevaz i'ne giderek Rum sahibinden bir oda istemi, "Buyrun Paam" ar-lamasyla odamza kmtk rimizin altnda ikier parabellum tabanca ve el bombalar aslyd. Pelerinlerimizi kard um otelcinin gzleri yuvalarndan frlad ve yanmzdan dehete kaplarak uzaklat. Adama al rumumuz yoktu, yol yorgunluumuzdan syrlmak iin balarmzn altna koyduumuz tabancalarl bir uykuya daldk. Sabahleyin uyandmzda telal Rum'un byle bir zor zamanda bamza i 'n-

35 daki Meserret Oteli'ne yerletik. Otelin Babli'ye yakn olmas da bizim iin iyiydi. Za en bizden sonra bu otel ve Meserret Kraathanesi biz fedalerin mekn oldu. stanbul Maked onya'dan farklyd. Milletin ounluu ne olup bittiinin farknda deildi. Baz vatandalar a'dan gelecek "Hrriyet'i karlamak iin rhtma gitmilerdi! "Hrriyet'in kadn m, erkek ile tartlmt... Ne yalan syleyeyim kafam karmt. Zaten oldum olas bu siyaseti anla s ilan edildi. Tamam.

Peki Kanunuesas'yi ortadan kaldran, Kanunuesasi'yi hazrlayan Midhat Paay ldrp, yardm Kemal'i zindana atan kimdi? II. Abdlhamid... Peki, Kanunuesas kabul edildiine gre, Za t- ahane ve onun adamlar tam kadro nasl iktidardayd? Daa ktmz iin bizlere kfred olmak zere, vezirler nazr olmutu. Eski Sadrazam Kmil Paa bile "hrriyet kabinesinde" lisi Vkela memuruydu (devlet bakan). Sadrazam koltuunda yine Said Paa oturuyordu. eyhlislam ayn eyhlislamd!.. Hamdi Bey gibi Saray hafiyeleri Zaptiye Nezaretine ata-nyorl ard. II. Abdlhamid'in merutiyeti bizim zorumuzla kabul ettiini millet bilmiyordu. Duy uramamtk. Zaten 25 temmuz tarihli kdam gazetesi "Padiahm ok Yaa" balyla kmt ordu, Merutiyet'in nasl ilan edildiini! Gazetelerin haberinden bir gn sonra, Trk', Erm ni'si, Rum'u, Musev'si, Krt', Arnavut'u, Arap', stanbul'da 50 000 kii "Padiahm ok ya e Yldz Saray'nn nnde gsteri yapt. lerinde kadnlar bile vard... Dnn ki stibd caddelere kmalar yasakt. Kapalar giriinde, kprbalarn-da polisler ellerinde maka di. Bunun nede36

ni aranan erkek zanllarn arafla dolamalar ihtimaliydi! Merutiyet kadnlara hrriyet ge i. Selim Srr (Tarcan), Rza Tevfik (Blkba) gibi arkadalar at srtnda, stanbul'u dol e merutiyeti ve hrriyeti ven nutuk atyorlard. Tabi 33 yllk acl dnemin faturas bir II. Abdlhamid, "Hainler beni bugne kadar kandrmlar" diyerek suu, Baktip Tahsin Paa pler Nazr Zeki Paa, Eblhda Efendi, Bahriye Nazr Hasan Rami Paa, Dahiliye Nazr Memd beyinci zzet Paa gibi adamlarnn zerine att. Bunlarn bir blm de ya Avrupa'ya katl ve Terakki'ye servetlerinden byk paralar balayarak kurtuldular. Kurtulamayanlar da v ard... Hafiye tekilatnn bandaki Fehim Paa, 5 austosta lkeyi terk etme hazrl yap azasnda millet tarafndan tannp lin edildi. Biz niye daa kmtk, sadece birka kiiyi mi? Deniyordu ki, ttihat ve Terakki'nin, Osmanl Devleti'ni idare edecek kadrolar y ok. Gya benim gibi kk rtbeli subaylar, kdemsiz memurlar devleti ynetemezdi. Bunun iin bal devlet adamlar gerekiyordu! Bunu syleyenler arasnda bizim arkadalar da vard. Onlar gre de, ihtilal yapmtk ama ihtilal hkmeti nasl kurulur bunu bilmiyorduk. Hayatmzda ere olsun bir meclis nasl toplanr, nasl karar alr grmemitik. ttihat ve Terakki Cemiye bu nedenlerle, geici bir sre, ypranm, hayatiyeti bitmi, merutiyeti kalmam iktidarla eye karar verdi. Biz fedaler nasl armtk? Dedim ya biz siyasetten an-lamyorduk! kinc yet'in ilk Mebusan Meclisi 17 aralk 1908 perembe gn II. Abdlhamid'in Nutk ftitahsi'ni 37 numasn) ayakta saygyla dinledi! Bizi de gsteri iin gtrmt Cemiyet. Silahorlar rlard!

Hakkmzda jurnal dzenleyenlerle ayn at altndaydk. II. Abdlhamid polis ve cinayet roma baylyordu. Sarayda, iinde ounlukla yabanc polis romanlarnn bu-lunduu drt ktphane kitaplarn etkisiyle, olur olmaz jurnallere inanrd. Bu nedenle, bir gn saray havaya uur urlar endiesiyle, stanbul'a elektrik tesisat yaplmasn, telefon ebekesi kurulmasn is Hatta Ter-kos suyunun saraya verilmesi iin borular denirken de jurnaller yaplm, ihbar lar zerine, ilerinde bomba veya suikast var m diye, borular didik didik edilmiti... Ka ytlara gre Saray'a gnde ortalama 5-6 bin jurnal ge-liyordu. Jurnalcilik en makbul t icaret halini almt.15 Peki bu jurnalleri yapanlara cezalarm vermeyecek miydik? 2 ocak 1909. Yldz Saray'nn has hafiyelerinden smail Mahir Paa, Zat ahane'nin ferman zerin ray'na gelirken ldrld. Aslnda Saray'dan byle bir davet yoktu. Beikta Postanesi'nden ehibba (eski dost), yarn sabah teri-finiz" diye gnderilen ifreli telgraf alan smail M ahir Paa hibir eyden phelenmemiti. Sabah Saray'a geldiinde arabasndan kar kmaz ik re serilivermiti. Bu olaydan sonra, Talat Bey'in bizi, yani fedaleri leyin ttihat ve Terakki'nin merkezine ard sylendi. Telala gitmitik. Talay Bey uzun uzun nasihat verd ti olarak mesuli-yetsiz kan dklmesine mni olunmasn ahs cinayet, crm, gnah ileyenl eclis dahil hatrlanan btn tahkikatn yaplacan, kanunun ve meru kuvvetlerin hkimiyet alm bizlerin bu gibi hadiselerle kendi 15 Jurnaller Cumhuriyet Dnemi'nde incelendi . Kurulan komisyonda grev yapan Asaf Togay (emekli svari yzbas) jurnal envanterlerinde n bir defteri saklam ve bunlar bret ad altnda iki cilt halinde yaymlamtr (Yrk Ma i, 1962, stanbul). 38 kendimizi tekzip ve itibarmz kaybetmekten baka bir netice alamay acamz, kan kann kovalayacan syledi. Bir daha benzer olaya neden olmayacamza dair etmemizi istemiti. Biz de etmitik! Sanki masum bir vatanda ldrlmt. smail Mahir'in rlikle ka kii daraacnda sallandrlmt... Ne abuk unutmutuk bunlar!.. Bu olay sonra tikal etti. Ruzname (gndem) harici sz alan Erzurum Mebusu Karakin Pastrmacyan, "Memle kette huzur ve asayiin zorlukla kurulmaya alld gnlerde, faili bulunamayan ve bulunm olan cinayetlere esef etmemek kabil deildir" dedi. Biz bu mebusla ok deil birka yl son ra yine karla-acaktk. Bu mebus, Karakin Pastrmacyan, Ermeni Tanak Komitesi'nin nde ge ahsiyetlerindendi. Dnya Harbi -knca Rusya'ya kat ve orada bana toplad Ermeni kom ize sava at. Kafkasya'da kar cephelerde arpt-mzda yandalar bu adama "Armen Garo man) diyorlard. Bu adamn Kafkasya'da yapt zulm, smail Mahir Pa-a'nn ldrlmesi ya a bu adam da vurmak gerekiyordu! Ama gel de ttihat ve Terakki Cemiye-ti'ne laf anl at! O gnlerde saf ve temizdik. Henz siyasetin ayak oyun-larnn farknda deildik. Bata Ta at Bey olmak zere bizden kurtulmak isteyen ttihat ve Terakki yneticileri, baz arkadala rmz politikann dnda tutmak iin, ihtisas yaptrma gerekesiyle d lkelere gnderdil ltere'ye, havaclar Fransa'ya, karaclar Al-manya'ya gitti. Bizim kaderimize de de ran d ncak biz ihtisas iin deil, ihtilal iin yola kmtk...

Atina'da torun "Yakub Cemil" 30 ekim 1984. stanbul nar Oteli'ndeyiz. Otelde son iki hafta hedefin fotoraflar zerine younlatk. Sanda ka tel var, hangi peruu kullanrs lr, gzlkl gzlksz montajl fotoraflar... Favorili favorisiz, bykl byksz, salar yrl, kkll, akla gelebilecek her hali... Ne yer ne ier, ikiden holanr m, nerelere gi giyer?.. stihbarat yaplan tm bilgileri kafamza kazdk... Hedefin analizi yapldktan bize geliyor. Kimlikler, pasaportlar, uak biletleri, otel rezervasyonlar, oda numa ralan, gidilecek lokantalar, gece kulpleri, barlar, otele hangi misafirlerin gele cei, tanma kodlar... Hepsini son olarak bir bir gzden geirdik. Ankara'da almtk. r daha gzden geirdik. Gerginliimiz her saat her dakika biraz daha artyor. Bugn artk so n konuma toplants. Odada; Ylmaz Aabey, Mehmet Ali Aabey1, "Akrep"2 ve ben varz. Drt k z... 1 Torun "Yakub Cemil", "Mehmet Ali Aabey"in gerek adnn kesinlikle yazlmamas-n ist di. Ben de buna uyuyorum. Ancak Bay Pipo kitabnda "Mehmet Ali"nin gerek kimliini yaz mtk (s. 352). 2 Torun "Yakub Cemil" halen grevde olduu iin "Akrep"in isminin de yazlma istemedi. 40 "Bu adam bunlarn beyni, her eyi. Bu tavanlar3 bunsuz hibir ey yapmyorlar. Topal'n (Murat Topalyan) btn paras bunda. rgtn paralarn idare eden Topal bunu ABD'y iyor. O da bunun farknda. Orly Katliam'ndan sonra Fransa da bunu istemiyor. Avrupa 'da da barnamayacan anlad. Artk orann tamamen kontrolmze girdiinin farknda. Tek i 'daki oteli almak ve sevgisiyle birlikte iletmek. Hesaplan bu. Kadn Pire'de oturuyo r." Ylmaz Aabey gnlerdir sylediklerini bkmadan usan-madan bir kez daha tekrar ediyord u. Ancak son szlerini ilk kez sylyordu: "Bu senedin denmesi gerekiyor. Yukars 'Her ne pahasna olursa olsun' diyor. Gerekirse nz de gmln orada, ama borcu deyin. Bu son i ah kolaylk versin." Yal kurdu o gne kadar bir konuyu bu ekilde kesin istiyor havasnda emitim. Hep "Bizim iin sizin cannz her eyden nemli" diyen adam bu deildi sanki. mz itti. Kapdan karken alkanlkla, asker selamn vermeyi de ihmal etmedi! Plan ezberledik Birer gn arayla ineceiz Atina'ya. Hepimizin "efsanesi"4 hazr. lk "Akrep" gidecek, uaa pazar gn binecek. Irak pasaportunu kullanyor. Tbb alet alm satmyla uraan bir tcc tesi ben, sal gn Mehmet Ali Aabey binecek. Mehmet Ali Aabey'de Libya pasaportu var. By tan-kerlerin mazot depolarn temizleme ii yapyor. Ben, ayiei tccarym. rdn pasapor eyrut, Paris, Suriye, Amsterdam ve birok Avrupa ehrine hep "Yakub Cemil" isimli pa saportla giri yaptm. Pasaportumda yine ayn isim var. 3 ASALA militanlarna kendi arala rnda tavan diyorlar. 4 Gerek kimliini saklayan kiinin sahte kimlii.

41 Niye "Yakub Cemil?" nk o benim dedem! "Yakub Cemil" isimli pasaportun cebimde ol mas bana manev bir g veriyor... Mehmet Ali Aabey en kdemlimizdi. Biz ona "Byk ifti" . Kelle alana, yani tetii ekene biz 'Temen" veya "ifti" deriz. Bu isimler bizlere ylla r ncesinden miras kalmtr. ttihat ve Terakki'nin vurucu gc, fedaler mfrezesi Tekilat a'ya5 biz ksaca 'TM" derdik. Te-Men" kodu oradan geliyor. Tekilat Mahsusa'nn amblemind e ift ay vardr. "ifti" ad da buradan kaynaklanyordu. Mehmet Ali Aabey kdemlimiz oldu ona "Byk ifti" derdik. Bana ise taklrlard, biraz kilolu olduum iin "Irgat" der-lerdi en taklmak iin Tekilat Mahsusa'nn ambleminde-ki ay nedeniyle, "Byk Ay" dedikleri de o ordu. Bu da iri cssemden kaynaklanyordu! "TM"nin bizim iin ikinci anlam ise "Trk Mal"y d! Avrupa'da Ermenilere ait iyerlerinin kepenklerine boyayla "TM" yazardk. Nasl korka rlard. Anlarlard ki, ASA-LA'ya yardm ettiklerini biliyoruz ve enselerindeyiz. Gnlerce dkknlarm, maazalarm aamazlard. Bir gn Viyana'da, "Byk ifti"yle birlikte salk m an bir maazadan protez aldk, yani plastik takma ayak. Bir benzin istasyonuna gidip oradan da ya aldk. Srada lokanta vard. Avusturyallar az pimi biftee baylrlar. Bi bir biftek aldk, etin zerinde daha kanlar duruyordu. Ya ve biftei, protezin etrafna sa Viya5 Tekilat Mahsusa: 5 austos 1914 ylnda Osmanl mparatorluu'nun topraklarn elde amacyla, Enver Paa tarafndan kurulan yar resm gizli rgt. Dede Yakub Cemil bu rgtn e isimlerinden biriydi. 42 na'da kan bir Ermeni gazetesine gnderdik. Tabi paketin zerin de 'TM" yazlyd. Bu Ermeniler abartmay ok severler, haberi manetten verdiler, 'Trkler b ze kopmu ayak gnderdiler" diye!.. Avrupa lkelerinin baz istihbarat rgtleri yazmalarn ilat Mahsusa'nn yeniden kurulduunu bildiriyorlard. .. Avrupa gnlerini daha ayrntl an am. ok komik olaylar da bamza gelmedi deil. Paris'te istihbarat rgtlerinin yapamad at-zkan adl grubun solisti Mazhar Alanson yapt; bir lokantada bizim Trk olduumuzu anla yverdi! Hatrladklarmn hepsini anlatacam. imdi tekrar stanbul'daki nar Oteli'ne dn " yani Mehmet Ali Aabey, dmeye basldktan sonra babasn bile tanmazd. Her eyi unutur uumuzu, kim olduumuzu, her eyi... Biz yle deil miydik sanki?.. Biz de aynen onu taklit ederdik, her eyi unutmaya alrdk. Bundan nce bir hayatmz olmam gibi. Operasyonun an sonra yeni bir hayata balyorduk, sfrdan. Mehmet Ali Aabey dizime vurarak yanmdaki k ltuktan kalkt. Ben de hemen toparlandm. Veda zaman gelmiti. Yine yan yana olacaktk am a birbi-rimizi tanmayacaktk. Sadece mesajlarla haberleeceiz. "Akrep" de ayaa kalkt. Du ygusal bir ortam olutu. Bu iin ucunda lm de var, birbirimizi bir daha hi grmeme de. Sa rldk ptk.

Sa ellerimizi kalbimizin zerine koyduk. Bu Tekilat Mahsusa'nn selamdr; "lnceye kadar beriz" demektir. Sanki ilk eyleme gidiyormuuz gibi heyecanlandm his-settim. Mehmet Al i Aabey, tam kapdan karken her zaman yapt gibi dnd, "Allah utandrmasn!" dedi ve ka ti. 43 Odada "Akrep'le ikimiz kalmtk. "Akrep" glerek, "Ben ABD'de bir yla yakn kaldm. damlarn amiri de, memuru da makine gibi. Bir de bize bak, ocuk gibiyiz" dedi. "yle dedim, sesim titreyerek. "Akrep" bizden daha soukkanlyd, ne de olsa o temelden aske ri bir eitim almt. Sonra hep yaptmz seremoniye baladk; tpk ttihat ve Terakki Cem ri gibi. Kk bayraklarmz kardk. "Akrep" asker Beretta'sn bayran zerine brakt. ne koyduk. Ant itik: "Btn TM'ler iin, btn Kuvvaclar iin; ya bitireceiz, ya gmlece .." "Akrep" de benim gibi "belci" ! Bizde gelenektir, Tekilat- Mahsusa'dan kalmadr; iyi si-lahorlar tabancalarn, hani pehlivanlarn greirken ellerini soktuklar- kuyrukso unda bulundururlar. Bunlara "belci" denir. "Belci" her daim tabanca ekmez. Bir ke re eker ve mutlaka gereini yapar. Mehmet Ali Aabey boyun, omuz ve koltuk altndan geen ky kullanyor. Yani "diplomat". Tabancas da benden farkl. Toplu tabancalar seviyordu. S mith Wesson kullanrd. Kolay kolay tutukluk yapmamas houna giderdi. Hi enmez, mutlaka h r 24 saatte bir te-mizlerdi. Bu temizleme ii Beyrut'ta az kalsn bamz belaya sokacakt. Ben baba yadigr Browning'i tercih ederim. arjr, biimi kuyruksokumuna uygundur, tam ora a oturur yani. "Akrep'le de vedalak. Odann kesinde duran Mehmet Ali Aabey'in valizi il e kendi valizini ald. Ben de benim kk valizi pp, alnma koyduktan sonra "Akrep"e uzatt Valizlerde operasyonda kullanacamz silahlarmz vard. 44 Benim valizde bir de dedem Yaku b Cemil'den miras kalan kama bulunuyordu. "Malzemeleri" koyduumuz valizlerle gitm eyecektik tabi ki Atina'ya. Onlar bize "pler" ulatrrd. Operasyondaki silahorlara l estei salayanlara biz "p" deriz. Bilgi toplama ve yorumlama ii de onlardadr. Haberle e onlar araclyla yaparz. Bunlar bizim peimizden hi ayrlmaz. Bir gnde neler ol-duysa ka bunun "ceride"sini, yani raporunu yazp merkeze bildirirler. Hayatn onlara emane ttir. Mehmet Ali Aabey Beyrut'ta ya-ralandnda bir "p" onu hayata dndrd, doktor gib rbette lrsen sana yine "p" sahip kar, sradan bir vatanda gibi kimsesizler mezarl ip eder. nk ailelere ehit arkadan yerini sylemek gerekir. Ka arkadamz dnyann bi msesizler mezarlna defnedilmitir bilir misiniz? Ka aile ylda bir kere ehitlerinin mez arn ziyaret iin yurtdna kar? Bunlar kimse bilmez, en yakn aile dostlar bile... " ler. Tpk silahorlar gibi, "pler" de kendi aralarnda rgtlenirler, grev blm yapar a ou zaman sadece parolalarla anlarz.

KGB "pye "dubok" der. Onlardaki adlandrmas bu. Sanyorum CIA ve MOSSAD'da "p" yok. alizleri stanbul'da "p" bir arkadaa verecekti. Valizleri her zaman olduu gibi onlar g recekti. Onlarn bazen diplomatik dokunulmazlklar oluverirdi! Pazar gn sessiz sedasz u adm "Akrep"i Yeilky'den. Birbirimizi sadece uzaktan grdk. Bir kez gz gze geldik. Yurtd olsa byle bir eyi imkn yok yapmayz. Ama l-kemizde olduumuz iin rahattk. Ekibin birbi byle duy-

45 gusal ynden balanmalar her zaman iyidir aslnda. Otele dndm. Yemek yemeyi ok seven b riyim. Ama i-tahm yoktu, biraz attrdm. Odama ktm. Marmara De-nizi'ni seyrettim, sahi imsecikler yoktu. Hava pusluydu. Sonra televizyon seyredip uyudum. Pazartesi gn lede n sonra bindim Atina uana. stanbul aktarmal bir Arap uayd. "p"ler bu ii hakik h bende de rdn pasaportu var, Atina'da fazla bamz armaz. Ama ben oldum olas ne bu Ara r, ne de uaklarn sevdim. Uaa girer girmez, bam dayadm koltua, biraz dalmm, kem ettiler. Adm gibi biliyordum. Uaa binene kadar "Byk ifti" havaalanndayd. Bizim grm stemez ama illa ki kuytu bir keden sessizce uurlard. lrsem diye hi dnmedim ne Beyr Paris'te ne de Avrupa'nn yukarlarnda. Bu sefer bir eyler var iimde, hissediyorum. Am a ne bilmiyorum. Bir eyler olacak gibi... Kapadm gzlerimi. Hi aklmdan karamadm rah m ve dedem Yakub Cemil geldiler gzlerimin nne. Yakub Cemil Dedem az konuurmu, Msrar atma diye bir kadn sevmi, lesiye. Evlenmiler ama o-cuklar olmam, ayrlmlar. Yakub kahretmi, Fatma Hanm da yle. ok sonra Fatma Hanm' babam bulmu engelky'de; sonradan asyla evlenmi, ocuklar olmu. Babama demi ki: "Yakub gibi mert, sznn eri bir yiit bi dnyaya gelmez." Dedem de sonra Nevver'le evleniyor. ki kz oluyor. Babam, "Korktum da " derdi, "senin adn Yakub koymadm. Kaderin benzesin istemedim". "Nfusta adm Yakub deil ama, bak her yere Yakub Cemil' kimliiyle girip kyorum baba" diye mrldandm kendi kendi 46 Gzlerim kapal ama azmda hep bir cmle var. Yakub Cemil Dedem kapatld Bekiraa Bl son mektuplarnda hep bu cmleyi yazyormu: "lme yaklamasn bilirim, nk lm yaklat ersitede herkes Che Guevara'nn "lm nereden ve nasl gelirse gelsin..." szlerini azndan -ken, ben o szlere hi alamadm. zellikle niversitede okurken cenaze trenlerinde kim Ch in szn haykrsa benim aklma hep Yakub Cemil Dedemin sz gelirdi: "lme yaklamasn bil ina Havaalan'na indiimde havada hi de lm kokusu yoktu. Havaalan mevsimin son gnlerini ak istemeyen turistlerle doluydu. Artk kendimi zorlamadan rahat bir grnt sergiliyorum . Pasaport kontrol kuyruu olduka uzun. Esmer memur pasaporta doru drst bakmadan damga y vuruyor.

Havaalanndan ktm. Ne yapacam ezberimde. Taksi arp, gideceim otelin adn syledim. Rezervasyonum yaplmt. Odam bile belliydi. Temiz yzl bir Yunan delikanlsyla ktk o iyi ne de kt saylabilecek bir bahi verdim. Alkanlk ite, sa solu iyice yokladm. S eyi ap barmak geldi iimden: "Akrep buras temiz!" antam atm, hem garsonlar hem gelec zlikiler grsn diye evraklar masann stne yaydm. Belgeler ayiei zerine. Aslnda ak yi bir ayiei uzman olmutum. Karadeniz'in irin ehri Ordu'da on be gn bir soya fab-rik "kurs" grmtm. lk gn rendiimde baya armtm, ayiei yann ayieinden dei le bilmiyordum. Hey gidi gnler... Odadaki masann zerine, "numune tahlilleri", "prote in durumlar", rdn'deki fabrikann banka dekontlar vb her

47 eyi yaydm. Yunanistan'daki balantlar olmazsa Bulgaris-tan'dan bile ya talebim olac akt. Odann salam olduuna karar getirip bir sigara yaktm. Televizyon seyretmeye baladm. Yatakta ne kadar kaldm hatrlamyorum, geceyarsn biraz gee beklediim telefon geldi. "A gayet gzel ngilizce'siyle, "Room servis iyi gece-ler... 609 numaraya, portakal su yu ve bir kark sandvi..." dedi. Ben o daha szn bitirmeden sinirli bir ses tonuyla hem cevap verdim: "Beyefendi yanl numaray evirdiniz, buras 504 numaral oda." "Affedersiniz " dedi. "nemi yok" dedim bozuk ngilizce'mle. "Akrep" geldiimi ve oda numaram teyit e tmiti. Ben de onunkini. Plan imdilik eksiksiz uygulanyordu. Sal sabah kahvaltdan hemen sonra otelden ktm. Cuma gn toplanlacak yeri grecek, hem de "Doktor V.'yle tanacakt lismos Hastanesi otele ok uzak deildi. Kolay bul-dum. Ankara'daki saha almalarnda bunl arn hepsini nu-maralamtk. "Doktor V." hastane kapsnda bekliyordu. Otelden k-madan sa in avucuna kck bir yldz izmitim. "Doktor V." "Ho geldiniz" deyip elini uzatrken avu likle bana doru tutarak hilali gsterdi. "Ho bulduk" deyip elini sktm. Ay-yldz avular Hastanenin ana binas dnda, bahe iinde, kk bir yer vard, oraya girdik. "Doktor V." n aceleyle, zerinde "National Technical University" yazs bulunan kimlik kartna benzer bir ey kard. Kartta ayrca, 'Tbb malzemeler ithal ve alm satm" gibi ngilizce bir zlyd. "Doktor V." kart uzatrken, "Akrep, cuma gn bu kart-vizitle gelsin" dedi. "Sen bi daha hastaneye gelme, Akrep, 48 bu kartla istedii gibi gelebilir" diye ekledi. K art aldm. "antay gr" dedi. Siyah, orta boy bir doktor antasyd. Kesik kesik konumaya "Bana iyice bak" dedi; baktm, beynimde resmini ekmitim. 'Tavan Pi-re'de bir tavernad a

ark syleyen kadna k. Aslnda iki kadn birden idare ediyor ama bu arkcya tutkun. H geliyor. Ben de Pire de oturuyorum. Tavanla ou zaman birlikte yolculuk yapyoruz. Hep birinci vagona biniyor. Tavan'n kadndan dn 16.05 treniyle. Saat 17.00'de Atina'daki o ele yetiiyor. Son duyduuma gre rgtnn uyuturucu parasyla Atina veya Pire'den otel al re onlar iin ok nemli, liman kontrol etmek istiyorlar. Kbrs'tan gelen beyaz (uyuturucu direkt buraya geliyor. Tavan, iin buradaki beyni." Hedefin operasyondaki kodu 'Ta van"d! "Tavan'n saatleri hi deimiyor mu?" diye sordum. "Bugne kadar hi aksatmad. Sa 0-17.30 aras Beyrut'la konuuyor." "Peki tren o saatlerde kalabalk olmuyor mu?" 'Tre n efi tamam, o artk bizim adammz. O peron o gn arzal gsterilecek. Ama Tavan bunu gr k!" "Her ey tamam" dedim. Kelimesi kelimesine olmasa bile btn konutuklarmz Ankara ve s anbul nar Oteli'nde -ki son almalarmzdaki gibiydi. El sktk. Giderken, "Paris ii di. Gldm, "Atina da ok iyi olacak Doktor" dedim, hasta-neden ayrldm. Otele geldiimde r esepsiyondaki delikanl bana bir not ol-duunu syledi. Daha dorusu bir resim galerisin in kartyd bu. Mesaj almtm. Yryerek hemen galeriye gittim. Zaten otele yaknd. "Akrep yd. Ancak birbirimizi tanmyor gibi dav-randk. O sadan, ben soldan galeriyi gezerken b ir ara bir tablonun nnde yan yana geldik. Bu ara doktorun verdii kart teslim ettim. Ayr ayr kp otele geldik. aramba dinlenme gnmz. Herkes kendi apnda,

49 takipte miyiz diye evresini kollayacak. ktm, Atina sokaklarnda dolatm, turiste benz yorum. Gzlerim de radar gibi. Bir iki numara ektim, takip ediliyor muyum diye. Tem izdim. Atina'nn Plaka diye bir semti var, genelde gece kulpleri falan buradadr. Pla n gerei, perembe akam saat 22.00 gibi Byzantino isimli kulpten ieri girdim. Baktm, Meh et Ali Aabey tiril tiril takmlar ekmi, byklar gitmi, bir keye kurulmu. nsan nas fizik olarak, o akam ahit oldum. Mehmet Ali Aabey'in bann iki yanndaki kalan salar a yaz deil simsiyaht. Kaln ereveli simsiyah gzlkleri, alnm kalar ve ekilmi gibi d lilere benziyordu. inlilere zenen bir Arap! Pasaportunda Libya vatanda olduu yazlyd k kalabalk deildi. Yanna yaklap bozuk ngi-lizce'mle "yi akamlar" deyip yanna ktm. bu ne hal?.." dedim. "Bir zamanlar ok gezdim buralarda" dedi, "ne olur ne ol-maz ."6 Az sonra "Akrep" kulpten ieri girdi. Gzel ngilizcesiyle "Merhaba" deyip yanmza otu rdu. Atina'da tanm Arap turist gibiydi grnmmz. "Byk ifti" konyak ve erezini snz?" dedi, ikimiz de "Uzo" dedik. "ekerli gelir size" dedi. "Azmz tatlanr" dedim. Ba Atina'nn gzelliklerinden konumaya. Daha ok Mehmet Ali Aabey ile "Akrep" konuuyordu. n ilizcem yeterli olmad iin ben ara sra giriyordum sohbete. Laf aralarnda Mehmet Ali Aab y ne yaplacan fsld-yordu:

"Yarn lene kadar Pire-Atina tren hatunda iki defa gidin gelin. leden sonra ortalkta in, otelde kaln. 6 "Mehmet Ali Aabey" Yunanistan'a yllar nce "ikinci ktip" unvanyla ge lmiti. Yunanistan'daki maceralar iin baknz: S. Yaln-D.Yurdakul; Bay Pipo, s. 138-141. Cumartesi gn len arkeoloji mzesinin kafeteryasna gele-cek bir 'p' arkada alveri leyecek." Geceyarsna doru daldk. Fazla imemitik ama sarho olmu gibi davrandk. lana sallana kulpten ktk. Cuma gn gittik geldik Pire-Atina hattnda. Atina'nn merkez yonundan bir nceki istasyonda inecektik. De-ligianni diye bir yer. Alveri oraya gelm eden nce bitmi o-lacakt. Pire-Atina arasnda gide gele yoldaki aa saysn bile ez-berle telik matematiim de hi iyi deildir. leden sonra, sylendii gibi otelden kmadm, balko e altnda bira itim. Akam yemei iin otelin lokantasna indim sadece. Cumartesi sabah erk nden kalktm. Kahvaltm yaptm. Odama kp le olmasn bekledim. le saatlerinde "Akrep' a otelden ktk. Omonia Meydan'ndaki niversitenin hemen zerinde, hastane yaknndaki ark i mzesine gittik. "p"yle tantk. Yanmza geldi ve parolalar nereye koyacam syleye Dzgn bir adamd. Yunanl gibiydi. Zaten Yunanistan'da almak hep kolay olmutur. Fiziks ak birbirimize ok benzeriz! Pazar gn erken saatte Pireye gittim. "p"nn brakt mes tarya Oteli'nin karsndaki merdivenden inip oradaki umum tuvalete girecektim. Drdnc ka in iine girip, duu skerek iindeki mesaj alacaktm. yle de yaptm. Aceleyle mesaj okudu : "Namazdan sonra!" Ne demekti imdi bu?.. Hani sal gn geliyordu Pireye. Mesaja gre cu ma gn leden sonra geliyordu. Bizde "na-mazdan sonra" demek" "cuma leden sonra" demekti r. Dndm otele. Haberi ulatrdm, Mehmet Ali Aabey ile "Akrep"e.

51 Hangi iimiz doru gitmiti ki! Bekleyecektik. Dikkat ekmemek iin Yunanistan'n eitli erine daldk. Kimimiz Pireye, kimimiz biraz yol kat edip Selanik'e... Belirlenen gnle rde o umum tuvalete gidip mesaj alyor-duk "p"den. En byk korkumuz doal olarak, takip memizdi. Bunun kursunu da grmtk yllar nce. Arkasndan birinin gelip gelmediini renm taneye veya pastaneye gireceksiniz. Aniden taksiye bineceksiniz veya otobse. nip te krar bineceksiniz. Kardan karya geerken evrenize pr dikkat olmanz gerekiyor. Biz gr unutmayz. Caddede yrrken aniden dnp ters istikamette gidebi-lirsiniz. Ama hi unutmamak gerekir ki sizi takip edenler grup gruptur. Biri brakr, biri alr. Tm dnyada irketleri n (istihbarat servislerinin) en nemli blmdr, kontrespiyonaj. Yani kar casusluk birimi tina'da dikkat ekmeden dolarken, fotoraflarn bile grmediim iki kiinin ad hep aklmd Bykeli-liimizin idari ataesi Galip zmen ve 14 yandaki gencecik kz Neslihan zmen. temmuzunda Atina'da ASALA tarafndan ldrlmlerdi. Ataenin ei Sevil zmen de ar yaral meinden dnen zmen ailesi evlerine girecekleri srada, oluk ocuk kurun yamuruna tutulm Belki bu iki ismi srekli hafzamda

tutmamn nedeni kendimi operasyona hazrlamak iindi, bilemiyorum... Belki de aklma hep kzm geliyordu ondandr. Hep kendime telkinde bulunurdum, "duygusal olma" diye... Erm eniler konusunda, dilleri, dinleri, kendi aralarndaki farkllklar, illegal ve legal rgt leri, onlarn tezleri, bizim an-titezlerimiz, yani bu konuyla ilgili bir niversite hocas kadar bilgi sahibiydim. Aldmz eitimin bir paras da tarihle il-giliydi. Aslnda onuda eitim aldk diyebilirim. Belki bir baka gruba kurs verdiini sanan zcan Kknel Hoca 'dan 52

psikoloji eitimi bile aldk... Hemen merak etmeyin, yeri gelince anlatacam... O kadar yer grdm Avrupa'da, beni en ok Yunanistan etkilemiti, Atina, Pire sanki Anadolu'da b ir ehirdi. Bizden o kadar ok ey vard ki Yunanistan'da. rnein Atina'nn mahallelerinin a lar... Nea Smyrna Yeni zmir demekti, Kaisareia Kayseri, Sourmena Srmene demekti. Pi re'deki Nea konia Yeni Konya demekti. rnekler o kadar ok ki, benim aklmda sadece bunl ar kalm. Ve cuma gn geldi. Plan "Doktor V."nin kiralad yazlk evinde gzden geir-dik V." ve Mehmet Ali Aabey 1 nolu vagonda, "Ak-rep" ile ben 2 nolu vagonda olacaktk. Aslnda ben tam da 2 nolu vagonda olmayacaktm, vagonun koridorunda sigara ier bir k onumda bulunacaktm. Bol lacivert takmm ve alveri (operasyon) pardsm giydim. Malzeme lahlar) "Doktor V."nin doktor antasnda olacakt. Malzemeleri Mehmet Ali Aabey kullanac akt. Garantiye almak istiyordu ii. Bu nedenle "Doktor V." ile "Byk ifti" ayn vagonda caklard. Pire'ye ayr ayr gittik. Saat 15.40. Pire istasyonundayz. Peronlara daldk. Hep ini onar metre arayla gryorum. Pire'nin istasyonu pek byk deil. Biz gnlerce Ankara'da, Kaya-ana istasyon arasnda bunun tatbikatn yapmtk. 'Tavan" gzkmyor. Pire-Atina hatt sefer var. Birinci sefere binmemiti. Saat 16.02. Saati iyi biliyorum. nk gzm hep s . Grnrde hl kimse yok. "p" geldi yanma, "Seninkiler arkadan ay-rlyorlar siz de in e bu gece "Doktor V.'desiniz" dedi. Mehmet Ali Aabey, -istasyonun yerin altndan ka r tarafa geen merdiveni var-, oradan geip bfenin yanna gitti. Onu "Akrep" takip ediyor u ki, gzm birden istasyondaki 53 "p"ye takld. "p"nn az burnu oynamaya balad. n yanndayd, o da iaretler yapmaya balad. Bir eyler oluyordu, ama ne? Kafam istasyondan cadde tarafna evirince ne olduunu anladm: 'Tavan" istasyona doru yryordu, ama yolunu rmi cadde tarafndan geliyordu. Trene hep 5 dakika kala biniyordu. Bu kez 2 dakika gecikmiti. Bu gecikme onun hayatm kurtaracakt. nk Mehmet Ali Aabey ile "Akrep"in trene yetimelerine imkn yoktu. Ben trene binebilirdim ama malzemeler "Doktor V."nin antasyd. te o anda ne olduunu anlamadan kendimi vagona attm. Bu arada "p"nn sesini duydum: iptal ettim, bu taraf da ediyorum." "p" bir eyler daha sylyordu ama tren istasyondan Vagon tenhayd, 'Tavan" ise tedirgin.

Kendini acele vagona att iin, "arzaldr" yazsn gr-memiti. Vagonun n tarafnda sad oturu-yordu. Herhalde o da yazy okumamt. Vagonda yava yava ilerleyip tam "Tavan"n ka rdum. Rahatsz oldu. Latince bir atasz vardr, "Et post eoticem seda atracura" diye; yzn e baktm ve gayet soukkanllkla Latince olarak bu ataszn syledim. Anlam uydu: "Ve kad uyruuna baldr." Suratma tuhaf tuhaf bakt. Belki de ne konutuumu anlamaya alyordu. nderstand" (Anlamadm) dedi. "Now, you understand" (imdi anlarsn) dedim bozuk n-giliz cemle. Ve tam bu arada klar hafif karard... Bu bir his midir nedir bilmem, operasyon larda kar karya gelen taraflar gz gze baknca iin mahiyetini anlarlar. Bu Paris'te de rut'ta da byle oldu. Tavan" benim o vagonda neden bulunduumu ben girer girmez anlamt.. 54

o raddeye gelince ben Trke kfrederim. Elini ceketinin yanna getirdiini grdmde, z . elimsiz g-rnyordu ama baya gl kt. Ama yumruu suratna indirdim. Sersemledi ama u. Bouurken kafas cama arpt, camlar ikimizin de suratna geldi. Frsatn bulup jartiye kamay ekmem saniye srmedi. zerine ktm... Annem evin tek erkek ocuu olduum iin, ba d tavuklar kesmem iin bana verirdi. Kyamazdm tavuklar kesmeye. Gtrp bakkala kesti lere karlan ASALA'nn bir numaral lideri Agop Agopyan boaz kesilmi bir halde vagonun k e ylece yatyordu. Bir ara gzm ihtiyar arad, yoktu, herhalde saklanmt. Zaten gzleri ek durumda deildi, cam paralan alnm kesmi, bamdan kan fkryordu. Vagon kan glne Agopyan'a baktm, "Dktn kanlara say" dedim iimden. Her tarafm kan olmutu. Ne kadar be anm, ne kadar onun kanyd?.. Kapya kotum, imdat frenini ekip atladm. ki taklada dor enin son vagonu yanmdan hzla geip gitti. Atina'daki ana istasyona az bir mesafe kal mt. Ceset birka saniye sonra bulunabilirdi. Hzl hareket etmem gerekiyordu. Kamay pardo cebine koymutum, kardm, tren raylarna uzunlamasna koydum. Bir sonraki tren onu dmdz ekti. Kama benim uurumdu, dedem Yakub Cemil'in hatra-syd. Raylara braktm diye hi zlm sadece biraz iim burkuldu. Kama vatan yolunda kullanlmt yllar sonra... Pardosmn asta tm. Elimi ve bam olabildiince sildim. Yetmezdi biliyorum. Ne olur ne olmaz diye kolumd ki siyanrleri kontrol ettim. Kavga srasnda dmemilerdi. Eer yakalanrsam kullanacaktm ii vard. Hacettepe niversitesi Hastanesi'nde siyanrleri koluma 55

takan doktor "nallah bunlar sen deil, yine ben karrm" demiti. Bunu yaknda greceiz ca duraa 10 dakikalk yry mesafesi vard. Bamdan akan kanlar sile sile glkle ylu olmas iime yaramt. nk gnlerce altmz planda kk bir deiiklik olmu, tom en "p" trenin tuhaf halinden an-lamt "senedin" dendiini. Telala beni aramaya km obili ve yanan farlar grnnce lm ba-bam grm gibi sevindim. Farlarn yanmas parolay an arabasyd bu. Arabaya doru hamle yaptm. "p" ve tanmadm ofr beni hemen koltukl ime kaln bir eylerle rttler, sonra gene bir arlk, zerime son koyduklarnn ayaklar . Otomobil hzla hareket etti. Ne kadar gittik hatrlamyorum, durduumuzda bamdan akan ka larn da durduunu grdm. Larissa veya skee taraflaryd herhalde. Aalkl bir yerdi ve Yol tenhayd, belki bir ky yoluydu. Beni bir titreme ald, ne olduunu hissetmiyordum. Belki de sahiden yordum. stm bam deitirdiler. "p"nn yanndaki arkada bagajd in zerine dkerek yakt. ans benden yanayd, kimliklerime kan bulamamt. O arada "p" ampon koyup sard. tahm yava yava yerine geliyordu, bir iki lokma bir eyler yedim. "p konumuyorduk, sadece bana, "Yirmi dakika sonra seni anayolda bir TIR'a emanet edec eiz" dedi. Otomobilde ak seyahat etmem doru bulunmad, yine sakladlar beni. zerimi rtt yine pis kokulu battaniyelerle, lkinde bir ey hissetmemitim, belki o telala, ama imdi fare gibi saklanmak bana ac veriyordu. Dedem Yakub Cemil, Harbiye'den mezun olduk tan sonra ilk grev yeri ola56 rak Makedonya'ya gitmiti. Onun ve arkadalarnn, yzyln b peinde kotuklar, hrriyet iin daa ktklar bu topraklarda imdi ben kaak durumunday bir sre sonra bu kez bir TIR'daydm. TIR'n ii baya karanlk ve souktu. Altmdaki, stm k eylerin salam ve sosis olduunu anladm. "p'nn TIR'a binerken sylediine gre, ske Camii mftsnn lojmannda yirmi drt saat misafir edilecektim. 'Tavan" zamannda gelseydi, rhalde bu yollardan Mehmet Ali Aabey geecekti. ans ite. Onlar ne yapt acaba?.. Hava i yice kararmt TIR'dan indiimde. Bu kez traktr ar-kasnda ksa bir yolculuk yaptm. Ve nih t lojmandaydm. Birka saat sonra lojmana gelen tanmadm bir "p" alnmdaki yar kend i. Ben acyla kvranrken, o bana espri yapyordu: "Merak etme T eklinde dikiyorum. Bir s onraki iinde de bu kez 'M' eklinde dikerim" diyordu. Hayat bazen ok ac geliyor, bu "p rkada daha sonra yakaland, bir dnem Yunanistan cezaevlerinde ok strap ekti... Yirmi d saat dinlendikten sonra gece beni Meri Nehri'ne gtrdler. Aslnda Selanik'ten kk motor zim adalardan birine karacaklard, ancak "tehlikeli olur" diye vazgetiler. "p'ye yzer bileceimi syledim. Israrm ze-rine istemeyerek kabul etti. Meri'in bir taraf ok durgund r. Oradan nehre girdim. Gece 01.30'dan 04.20'ye kadar yzdm.

zmir'deki eitimde en iyi yzen bendim. yi de dalarm. Ancak belki de ok kan kaybettiim i gcm kalmamt ki, ayanm topraa dediini hissettim. Daha ben Meri'e girmeden nce me arya. Beni hemen alp gtrdler, Edirne'deki devlet has-tanesine kaldrdlar...

57 Hastanede bizimkilerin ne yaptklarn rendim. Mehmet Ali Aabey ve "Akrep" olay reni z he-men talya'ya gitmiler, sonra gemiyle stanbul'a gelmiler. Hibir zorlukla karlamam peronda boaz ke-sili olarak bulunan cesedin kimliini Atina polisi bir sre tehis edeme miti. Bunun nedeni Agop Agopyan'da sahte kimlik bulunmasyd. Olayn zerinden drt gn get en sonra Pire'deki sevgilisi tehis etmiti. Yunanllar nemli bir ASALA elemannn ldrld tina'nn gbeinde ldrldn renince olay sakladlar. Zaten istihbarat rgtlerinin de ndeki terristlerin ldn pek sy-lemezler. ASALA st birimi de sempatizanlarnn moraller masn diye ve ayrca uyuturucu trafiinde sorun k-mamas iin ldn yllarca sakladlar ar kalmaynca, 1988 ylnda ldn kabul ettiler. Baz ASALA militanlar adamn hl lme o yl, nce CIA, arkasndan Batl servisler Agop Agopyan'n ldn rendiler. Hepsi adam af zerine X koydu. Ama ASALA sylenti kard ite, "Agop Agopyan lmedi" diye.7 Yani imdi tavuk mu kestik o peronda?.. Tvbe tvbe... Yani kafamzdaki 'T' eklindeki dikiin izi b ouna m du-ruyor? 7 Atina'da 28 nisan 1988 tarihinde sabaha kar havaalanna giderken bi r kii, kimlii belirsiz kii veya kiilerce ldrld. Atina polisi ldrlen kiinin Yemenl ed Kasm olduunu aklad. Bunun zerine Fransz Haber Ajans'nn Paris brosunu arayan bir kiinin Agop Agopyan olduunu ve eylemin rakip bir Ermeni rgt tarafndan gerekletirildi ldirdi. Fransz Haber Ajans bu bilgiyi abonelerine duyu-runca Yunan gazeteleri bu k ez 'Trk ajanlar Atina'nn gbeinde Ermeni lider Agopyan' vurdular" balklaryla haberi v er. Trk gazeteleri haberi manetlerinden "Agop Agopyan ldrld" balklaryla verdi. Bu a D'de yaymlanan Washington Posfta Jack Anderson imzasyla kan bir makalede CA'nn 1982'de Trkiye'nin Avrupa'da baz Ermeni liderlerini ldrmeyi planladn rendiini, bu nedenl laynn arkasnda da byk ihtimalle Trkiye'nin olabileceini belirtti. Baz yayn organlar 0'e Doru dergisi, 15-21 mays 1988) gre ise, "Agopyan' MOSSAD ldrd. ABD srail'i perdel k iin MT ldrd haberini imal etti!" Asl ad Vasken Sakasesliyan olan ASALA lideri Agop A opyan'n ne zaman ldrld kimileri iin hl bir muammadr. Ancak grnen o ki, Agopyan barat rgtleri arasnda tam bir dezenformasyon yaanmtr. 58 1981 ylnda Agop Agopyan'n op Tarak -yan ldnde de nce kabul etmek istememilerdi. Sonra "eceliyle" ldn akl ii yapyorlar. Amalan sempatizanlarnn morallerini gl tutmak. Mehmet Ali Aabey Trkiye ince havaalanndan ilk ii telefonla beni aramak oldu. "Ne haber kocaolan?" dedi.

"Testicalos haberet bene pendentes" dedim Latince. Yani "Her ey yerli yerinde" de dim. Bir ekilde Atina'y hatrlatmak istiyordum. Mesaj ald, telefonda bir kahkaha att. A tina bizim en kolay operasyonumuz oldu. Herhalde en zoru, Beyrut'tu!.. ki tarafta n da ok kan akmt... ran'da dede Yakub Cemil ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin baars, r hrriyet hareketlerine yine hz vermiti. 1906 ylndaki Merutiyet ilann ah tpk bizd afa kaldrmt. Ancak yine de ran'da ah ve istibdat aleyhindeki hareketler artyordu. Ira ap Cemiyeti, ttihat ve Terakki'den yardm istedi. ran'daki merutiyeti arkadalarn ouy Oku-lu'ndan arkadatk. Bizdeki sorunlarn benzeri onlarda da vard. Onlar da istibdat ynetimini ykmak istiyorlard. Hrriyet uruna savaan ran'daki Merutiyet hareketinin lid ettar Han' rencilik yllarmzda hepimiz rnek alrdk. ranl arkadalarn istei ttihat zince uygun bulundu. ranl mcahitlerin de silahl feda mfrezeleri vard. Biz onlara kat tk. Yzba Halil Bey bakanlnda fedalerden oluan bir heyetin ran'a gizlice gitmesine ildi. Halil Bey'in, Enver Bey'in amcas olduunu sylemitim. Ancak aralarndaki ya fark sa ece ikidir. Halil Bey din, yakkl, hareketli ve cesurdur. ttihat ve Terakki'ye Enver Be y ve bizden nce girmitir. Gz karadr. Makedonya dalarnda da birlikteydik. Ve yine ayn p yollara dmtk. Ekip, Sapancal Hakk, zmitli Mmtaz, Mlazm Hilmi, 60 Mustafa Necib, Mehmet Emin (Yurdakul, air), Abdlkadir, Kuuba erkez Eref, kardei Selim Sami ve bizim lle Yenibahe'den kr ile aabeyi Nail'den olu-uyordu. ranl subay arkadalarmz da vard ehd Bey, Said Selman gibi. Vapurla Trabzon'a indik. Trabzon zerinden Erzurum'a git tik. Yorucu bir yolculuk oldu. Deniz ok hareketliydi. Erzurum'da Yzba Kazm, Topu Musa ve iki subay arkadan setii asker ve dadalarla saymz 30'u buldu. Kuvveti ikiye bld Van'a gitti. Halil Bey'in komutasnda biz 6 kii ise, Beyazt-ran hududu zerinden, Ar ete lerinde oturan Celali Krt airet liderlerini ziyaret ederek hudut boyunca ilerledik . Bunu yapmaktaki amacmz ran hududunda oturan airetleri ran nklap Cemiyeti'ne kazand ve ileride bu airetlerden ran ilerinde faydalanmakt. Hazeranl, Haydarhanl, Yezid, Tako i, emsik ve Milan airetleriyle dostluu ilerlettik. Yardma hazr olduklarn sylediler, verdiler. Van'a geip arkadalarla bulutuk. Bir iki gn dinlendikten sonra, gerekli ce phane ve tehizat alp gizlice ran'a girdik... Snra yakn blgedeki en kuvvetli airet A ydi. Merkezleri Kotur'du. Kotur'da Abdv reisi Simko denilen smail Aa'yla ahbap olduk. 1 Airet reisi Simko gen, akll ve iki gz ak olarak silah kullanabilen usta bir silaho Kotur Deresi'ne yukardan bakan atoya benzer bir ko-

1 Yllar sonra, bu airetin Simko denilen Askar Simitko adl bir yesi, 14 ocak 1995 tari hinde stanbul'da ldrld. ddiaya gre uyuturucu kaaks Simko hara vermedii iin Sus an ldrlmt (S. Yaln-D. Yurdakul, Reis, s. 308-310,378). 61 nakta oturuyordu. ato gibi etrafnda eli silahl airet mensuplar nbet tutuyordu. Misafirliimizin ilk gn akam zer oturmu ay ierken, Simko dereden su doldurup getirmekte olan bir gen kzn bandaki su t isine ate edip paralad. Gen kz korkudan ne yapaca bilemedi, ama Simko kahkahalarla g ze gsteri yapyordu. Uyardk; silahnn namlusundaki barut hatal imal edilmi olsa kurun elebilirdi. Nianclna gveniyordu. Bu szlerimiz zerine, "Dere kenarna bir Abdv klah kim vuruyor?" dedi. Madem istiyordu, kabul ettik. nce Hilmi nian alp ate etti, klah b ir metre sola frlatt. Hilmi henz mavzerini indirmemiti ki, ben silahm ateledim, klah yerine geldi! Benden sonra Mustafa Necib mavzerini ateledi, klah bir metre geriye gitti. Tetie son olarak Halil Bey bast, klah paraland. Simko ard ve "ran'da bulund ete ne olursa olsun size kar bir mdahalede bulunmayacam" dedi. Silahl 600 adam buluna ir airet reisiyle anlamak bizim iin olduka keyifli olmutu. Abdvlere veda ederek ran m tlerinin bulunduu Selmas vilayeti merkezinin Duman kasabasna gittik. Burada mcahitl erin lideri Hadmil'le tantk. Kendisinden ah kuvvetleri ile mcahitlerin gc hakknda b dk. Dilman'da iki gece kaldk. Zor durumdaydlar. Bizden yardm istiyorlard. Halbuki biz ran'n daha ilerine doru gitmeyi planlamtk. Mcahit arkadalarla bulumamz ge-rekiyor de yalvarmalarna dayanamadk. Bir anlama yaptk: ah kuvvetlerinin kuatmas altnda bulun y Kale-si'nin kurtarlmasna yardmc olacaktk. Sonra onlar kendi balarnn aresine bakaca Kaleyi savunanlara haber gnderdikten sonra, gece yrye geerek sabaha kar gizlice kal irdik. Kaledeki 62

kuvvetlerin says 1 000'e yaknd. Halil Bey kaleyi gezerken ambarda drt tane tuntan ya-p m eski kale topu grm. Bunlar ie yaramaz diye bir kenara atmlar. Nuh Neb'den kalma t n glkle kale burlarna karttk. Mcahitlerden kk bir grup benim emrime verildi. Onl talimi yaptrdm. Aldmz bilgilere gre ah ordusu Hay Kalesi etrafnda grup halinde o utu. 3 000'e yakn askerleri vard. Direkt kar saldrya geemezdik. Cephe sava yapacak Halil Bey ah kuvvetlerine geriden bir baskn yapmamzn doru olacan syledi. Hak verdik kedonya'da, Rumeli'de benzer basknlar ok yapmtk. Tan yeri aarrken kaleden kk bir g ut ay'nn drt kilometre gneyindeki kprden getik. Sabaha kar taarruzu balattk. den bir kar saldr beklemiyordu, aknlk iinde zerimize ate yadrmaya balad. Kar tleri be on l verince panikleyip kamaya balad. Ancak dada tekrar bulutular, geni bi izerek zerimize doru ilerlemeye baladlar. nlemimizi almtk, Karsl brahim Aa

kumandasndaki bir birlii tepelere gndermitik. Aksilik, bunlar srtlarn dmana evire ular. ah kuvvetlerine bir ate bile amadan teslim olmulard. Eh, iki gnlk askeri talimd sonra ancak bu kadar olur! Biz ylmadk, ah kuvvetlerini krmaya baladk. Bir ksm tfekle teslim oldu. Fakat yardmlarna svari birlikleri yetiti. Yapacak bir ey yoktu, Halil B ey ve ben arkada kalarak vurua vurua ekildik. ok arkada kalmtk. Geldiimiz kprye ul yoktu. Bu srada sahibi vurulmu bir atn zerine atladm, Halil Bey de atin kuyruuna yap yi getik. Kendimizi bir hendein iine frlattk. Tekrar atee baladk. Cephanemiz bitmek i. Ama her tetie basmzda ah kuvvetlerinden biri yere dyordu. Bu adamlar korkuttu, eye cesaret edemediler. Tam kurtulduk diye dnrken, sekiz on atlnn doludizgin zerimize u geldiini grdk. Cephanemiz bunla-

63 n bitirmeye yeter miydi? Telalandk... Halil Bey'le gz gze geldik, mavzerlerimizi dorulttuk. Bi-raz daha yaklamalarm bekledik. Mesafe ksalnca gelen askerlerin balarnda es olduunu grdk. Atllar iyice yak-lanca balarndaki mfreze komutann tandk: Bakal t Bey! Fakat ne aryordu ki ran topraklarnda? rendik; bizi aramak, gerekirse yardm etme k iin yola kmlard. Hep birlikte ate mntkas dna ktk. Yolda bir Ermeni kynde . Bir gece nce bu kyde bulunan Tanakyan etesini yardma armtk. Ancak kabul etmemi ere dost, ah kuvvetlerine kar tarafsz kaldklarn sylemilerdi. Ermenilerle iyi geini rbirimize zarar vermek iste-miyoruz. Zayiatmz azd; yalnz bizi zen bir olay olmu, Harp Okulu'nda birlikte okuduumuz ranl Said Selman lmt. de yaralmz vard. Ermeni ky . Aldmz istihbarata gre saldrdan korkan ah kuvvetleri Tebriz istikametine doru gitmi ece Hay Kalesi etrafndaki abluka kalkm oluyordu. Biz grevimizi yapmtk. Eksilen cephan ri tamamlamak zere mer Naci'yi Van'a gndermitik. mer Naci sradan bir kii deildi. Bend iki ya bykt. Harp Okulu'nu 1902'de bitirmiti. O, Mustafa Kemal bata olmak zere birok t yolda ttihat ve Terakki Ce-miyeti'ne katmt. air ve hatipti ayn zamanda. Ad efsane di. Vatan, hrriyet akyla yapt konumalarla herkesi kendine hayran brakrd. dealistt le aramza katlp ran'a kadar gelmiti... Yani anlayacanz silahorluu da vard!.. Bir ci'nin mektubu geldi: "stanbul'da henz mahiyeti anlalmayan karklklar ba gstermitir kkaten brakarak Van'a gelmeniz daha mnasip olacaktr. mer Naci." 64 ran'daki faaliyetlerimize son verdik. Hemen Van'a getik. Karargha gider gitmez, Hal il Bey'e Selanik'ten ekilmi bir telgraf verdiler:

"stanbul'da ayaklanma balamtr. ttihat ve Terakki Merkezi Umumsi bu sebeple Selanik'e n kledilmitir. syann ark vilayetlerine sirayeti ihtimali vardr. ark vilayetlerinin idar ni Cemiyet namna ele almanz zarureti hsl olmutur. Talat." Halil Bey sratle telgrafhane e giderek bilgi toplad. stanbul'da "eriat isteriz" bahanesiyle, mektepli zabitan il e ttihat ve Terakki mensuplar katledilmiti. Van sakindi. Erzurum'da askerler mektep li subaylar aleyhine harekete gemi, bir ksmn ldrm, bir ksmn da kaleden karmt urum'a gideceimizi syledi. Kuandk ve yola dtk. Hasankale zerinden Erzurum'a hareket e k. Hasankale'de bir svari alay vard, daha isyan etmemilerdi ama bize ters bakyorlard. rzurum'a ulatmzda Halil Bey, ben dahil baz arka-dalar kalenin dnda brakt. Giderk Ben Kale Komutan Yusuf Paa'yla g-receim. Kendisiyle anlaamadm haberi gelirse kale d ri de yannza alarak ehre baskn ya-pacaksnz. Baskn srasnda kimseye acmayacaksnz!.. gitti. Aradan epey zaman geti. Akama doru meraklandk, Erzurum'a gitmeye karar verdi k. Kalenin ak kapsnda babo otuz krk asker vard. Bizi grnce rkp seslerini karam n nerede olduunu sorduk. Erzurum'un tannm inklap arkadalarmzdan Akif Dada'n yan ler. Gittik, sahiden oradayd. Akif Dada, bizi Ta Han'a gtrd. in mahiyetini nklap Dada'tan -rendik: 65 30 mart 31 marta balayan gece stanbul'da Takla kaynyor. lk ay amdi avu komutasnda 4. Avc Taburu oluyor. Bunlar dierleri takip ediyor. avular ve ala az subaylar kaplar tutuyorlar. Mektepli (Harbiyeli) subay avna kp, bulduklarn aala r. in garip yan, isyandan bir hafta nce, bize bal Arnavut taburu trenle Selanik'e, Ara taburu vapurla Suriye'ye gnderilmiti! Gsz den Takla'y hakimiyetlerine alan isyanc leri de silahlandrp Ayasofya'ya doru harekete gei-yorlar. Yolda kendilerine yeil bayr akl, sarkl mollalar ekle-niyor. Srekli "Gvurluk istemeyiz, eriat isteriz", "Padiahm diye baryorlar. En sk bardklar, "Mektepli zabit istemeyiz, alayl zabit isteriz" slo anbul'da yolda bulduklar askerlere, "Alayl msnz, mektepli misiniz?" diye soruyorlar. Mektepli olanlar ldryorlar. Asan Tevfik zrhls svarisi Binba Ali Kabul Bey, Yz-ba Mlazm Muhiddin.Yzba Nail Bey, Yz-ba Selahaddin ve kardei Nureddin Bey hemen o gece alata Kprs'nde ldrlen Mlazm Selim'in cesedi iki gn kaldrlmyor. En az 20 subay kat 1 Martta Ayasofya Meydan'nda toplananlar, sadece mektepli subaylar deil, mebuslar da ldryorlar. Lazikiye Mebusu Emir Arslan Bey, bizim muharrir Hseyin Cahit'e (Yaln) benz tilip lin ediliyor. syanclar Hseyin Cahit'in yaymlad Tanin gazetesini de yerle bir e -lar.2 syanclar Adliye Nazn Nzm Paa'y da Meclisi Mebusan Reisi Ahmed Rzaya benzeterek rlar. Bahriye Nazn Rza ise ld sanlarak braklyor. Herhal-

2 Tarihin bir garip cilvesi; "eriat isteriz" diyenler tarafndan gazetesi ve matbaa s yaklp yklan gazeteci Hseyin Cahit (Yaln) yllar sonra, kkrtc yazlaryla gaze 'in Tan gazetesi ve matbaasnn tahrip edilmesini salayacakt! Hseyin Cahit'e gre Tan gaz tesi Moskova'dan emir alyordu! Heyhat! Kendisi 31 Mart Ayaklanmasnda Rusya Sefareti 'ne saklanarak hayatta kalmt! 66 de suu, gemilerde namaz klnmasn yasaklamak, Frenk - evrilen kitaplarla talim yaplacan sylemekti! Dervi Vahdeti gibi bir kkrtcnn ba d Muhammedi Cemiyeti meydan bo bulup, stanbul'u kana buluyor. Akif Dada'n anlattklar mizi deliye evirdi. Biz bu isyanclar aslnda iyi tanyorduk. syanclar Meclisi Mebusan'a arydlar. Bu nedenle Aya-sofya'da Mebusan Meclisi binas nnde toplanmlard.3 Nasl "93 bahane edilip Meclis kapatldysa, imdi de 31 Mart Ayaklanmas'n sebep gstererek yine Mec lis'i kapatacaklard. Kanunuesas'yi rafa kaldracaklard. nk, Meclis-i Mebusan, ne Zat ye, ne de eyhlisla-m'a kar sorumluydu, sadece millete kar sorumluydu. Onlar bunu hazme demiyorlard. Bunlar, okullarda derslerin Trke yaplmasna, resm yazmalarn Trke olmas kullarn almasna karydlar! Bunlar, medrese rencilii sfatyla artk askerlikten ka- ard. Bunlar, asker mekteplere de szmak istemiler, bu yl ba-nda (23 ocak 1909) 60i aske okullardan atlmt. Srada, ordudan atlacak 7 000 alayl subay daha vard. Bunu nlemek i ard. Bunlar, 2 000-3 000 bin evin yand stanbul'daki byk yangn (23 austos 1908), "A utiyet ilan zerine Osmanl'y cezalandrmak iin kard" yalann utanmadan syleyenlerd an daha vard; 1876 Anayasas'nn 35. Maddesi Meclis'i feshetme yetkisini Zat ahane'ye ta nmt. ttihat ve Terakki Frkas 3 Ayasofya'daki ilk Mebusan Meclisi binas, istanbul Adli Saray olarak kullanlrken 3-4 ocak 1933 pazar-pazartesi gecesi; 31 Mart Ayaklanmasnda n sonra Meclisi Umumyi Mill'nin topland Yeilky'deki Yat Kulb ocak 1947'de; raan S 1910 tarihinde; Fndkl'daki Meclisi Mebusan binas da Gzel Sanatlar Akademisi olarak k ullanlrken 1 nisan 1948 gecesi yanmtr. Ne garip tecelli!

67 35. Madde'yl kaldrmak istiyordu. Bu isteimizi millete yle anlatyorlard: "35. Madde ne demek; 30 ramazan, 5 de, be vakit namaz demek. ttihat ve Terakki dinsizlerin pa rtisi olduu iin ramazan ve namaz kaldrmak istiyor!" Bunlara inananlar da yok deildi... Ne yazk ki bunlar destekleyen baz subaylar da vard. Bize kar Halaskar Zabitan (Kurtar Subaylar) diye ordu iinde gizli bir rgt kurmulard. stanbul ve Erzurum'daki olaylar ayr aryla rendikten sonra Ta Han'da savunmaya elverili odaya yerletik. Yorgunluktan bi larmz ve bizler, gnler sonra ilk kez dinlenecektik. Silahlarmz doldurup koynumuza aldk n sonra yatp uyuduk.

Sabahn erken saatinde Halil Bey, Yusuf Paa'nn yanna kt. Aradan epey zaman geti, Halil y'den cevap alamadk. "En iyisi", gidip bakalm dedik. Kara Yusuf Paa'nn konann nnde ga nbeti vard. Ak kapdan ieride de mangann silahlarn atm olduklarn grdk vermek istemeyince, k-k bir hareketlilik yaand. Ben konan st katna ktm. Kara Yus unduu odaya hzla girdim. Baktm Halil Bey ile Kara Yusuf Paa sohbet ediyorlard. "Nerde kaldn be Halil Bey! Sana bir ey oldu diye arka-dalarla meraktan atladk!" dedim. Bira z serte konumutum. Odann havas deimiti. Halil Bey biraz mahcup, "Paa Hazretleri'ni s asana" dedi. ylesine bir selam verip sandalyeye ktm. Halil Bey'in anlattna gre, benim aya giri biimim, Paa'ya davranlarm ve sandalyeye oturman adamcazn akln bandan a . Zaten Kara Yusuf Paa stanbul'a a-rlp Divanharp'te yarglanarak idam edildi. 68 Hl nd stanbul'a bir an nce varmak iin Erzurum'dan Trabzon'a hareket ettik. Burada stanbul daki gelimelerin ayrntlarn da rendik... Meydan apulculara brakmamak iin, bizimle a rtdnda atae militer grevinde bulunan Enver Bey Berlin'den, Fethi (Okyar) Bey Paris'te n, Ali Fuat (Cebesoy) Bey Roma'dan yola kmlard... Selanik evresinden stanbul'a hemen y k iin mf-rezeler tertiplenmiti. Bu kuvvetlerin bana Hseyin Hsn Paa gemiti.4 Kurmay rak Kolaas Mustafa Kemal Bey almt. Cemal Bey, Kzm (Karabekir) Bey, Kolaas Resneli N Kolaas Eyp Sabri, kinci Or-du'dan smet (nn) Bey hepsi stanbul yoluna dmlerdi. B er de katlmt. Selanik'ten hareket eden Hareket Ordusu'nun komutasn Yeilky'de Mahmud Paa ve Enver Bey almt. Merutiyet'i ilan edenler bu kez onu korumak iin stanbul'a gelm di. Trabzon'da atlarmz satp, vapur parasn temin ettikten sonra stanbul'a doru yola a kmadan nce hatra fotoraf ektirdik!.. Bu benim hayatm boyunca ektirdiim ender fo biridir. Bizden birka gn nce Hareket Ordusu stanbul'a ulat. 24 nisan sabaha kar zell Takla'da byk atmalar oldu. nce mitralyzler tarad, arkasndan top mermileri dvd c Emin, Blk Emini Mehmed gibi isyanclardan 13 kii hemen ipte sallandrld. rf dare M toplam 43 isyancya idam verdi. damlar daha ok crmlerin ilendii yerlere yakn 11 meydan infaz edildi. 4 Hseyin Hsn Paa, Mehmet Ali Aybar'n dedesi, Nzm Hikmet'in annesi Celile Hanm'n daysdr. Paa ayn zamanda Ali Fuat Cebesoy'un da daysdr. 69 Hareket Ordusu'ndan 3 subay, 68 asker ehit oldu.5

Bu arada istenmeyen olaylar da meydana geldi. II. Abdl-hamid'in bulunduu Yldz Saray y amaland. Saraydaki birok tarih eya alnp gtrld. Zat- ahane'nin saraydaki marang e yapt birbirinden gzel oymalar tahrip edildi. Biz stanbul'a ulatmzda olaylar yat 09 gn II. Abdlhamid Meclisi Mebusan ta-rafndan hal edildi. Sarayn yeni Zat ahanesi, Su tan Read'd. Veliaht Read Efendi'nin asl adyla deil, ismine eklenen "Mehmed" adyla taht karlmas kararlatrld. Bu isim deiikliinin gerekesi II. Mehmed'in (Fatih) s-tanbu Hareket Ordusu'nun girii arasnda bir benzerlik kurulmasyd!.. Sultan Read (V. Mehmed), Yldz Saray'na deil, babas Abdlmecid'in yaptrd Dolmabahe Saray'na yerleti. Mabey tanat genel sekreteri) ise yakndan ta-ndmz bir arkadamzd: Halit Ziya (Uaklgil). S nba Remzi Bey de ttihat ve Terakki'nin Manastr heyeti iinde yer almt. 32 sene 7 ay 27 sren dnem sona ermiti. II. Abdlhamid ttihat ve Terakki'nin en gl olduu Se-lanik'e s rildi. O, tahttan indirildikten sonra s-tanbul dna karlan ilk padiaht. Refakatileri iki kurmay arkadat: Rauf (Orbay) ve Ali Fuat (Cebesoy). Bu arada bana yine yol gzkmt. . Sadece hareketli gnler yaayan blge stanbul deildi. 5 Bu ehitler iin, ili'de Hrri iye Tepesi'nde Mimar Muzaffer Bey tarafndan bir ant (Abidei Hrriyet) yapld. Ant, 1908 evrimi'nin nc yldnmnde, 23 temmuz 1911 tarihinde Enver Paa trenle at. Ne hazindir ve Terakki'nin nde gelen paas, Enver, Talat ve Cemal imdi burada yatmaktadr. 70

31 Mart Ayaklanmas'ndan bir gn sonra Adana'da Er-meniler isyan bayran amlard. Merut n sonra silah bulundurma yasa kaldrlmt. Bunu frsat bilen Adana Ermeni Bapiskoposu M miktarda silah ve tehizat kilise ve Ermeni mekteplerine depo ettirmiti. 31 Mart Ayak lanmas'n frsat bilen Ermeniler ayaa kalkmt. Tarsus, Erzin, Mi-sis, Drtyol, Mersin ve akya'ya kadar uzanan saha dahilinde isyan bir anda patlamt. Sivas, Erzurum,Van, Elaz, Bitlis ve Mu'un da isyana destek vermesi bekleniyordu. Mslmanlar ve Ermeniler arasnda sava balamt. Olaylar durulur gibi olmu ama, 11 gn sonra baz Ermeni genlerin bir or e amasyla olaylar bymt. nce Karaisal Redif Taburu gvenlii salamak iin bl-geye kerler kendi aileleri ve kylerinin yardmna kotuklarndan karklk daha da artt. 17 000 , 1 850 Trk hayatn kaybetmiti. Kyler, evler, dk-knlar yaklmt. Asrlardr komuluk ine dman edilmiti. Sonunda hkmet, austos ay banda Kaymakam (Yarbay) Cemal Bey'i va at ve Terakki Cemiyeti de, beni "mfettii umum" olarak Adana'ya gnderdi. Grevim, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin maksat ve gayeleri haricinde hibir iin yaplmasna meydan vermem ekti. Mfettiler, inklaba fiilen karm gen zabitler arasndan seiliyordu. nklap ruh hkim olmasn istiyorduk. Mutlak selahiyetli Divanharp de bizimle beraber Adana'ya gel di. Ermeniler dnyay ayaa kaldrmlard. Gya Ermenilere rk imhas yaplmt.

Dnya basn veryansn ediyordu. 71 Olaylar sonunda kurulan Divanharp kararn verdi: 48 i-d m! Bunlardan 47'si Trk, l'i Ermeni'ydi! Suu sabit grlen 740 Ermeni ve Bapiskopos Mueg kamt. Tpk 31 Mart Ayaklanmasnda olduu gibi Adana'daki olaylarn da sonuna yetiebildi lar yattktan sonra gnlerim skc gitmeye balad. uras bir gerekti ki, benim yazyla ktu. Halbuki bu ehirde yaptm tek i imza atmakt. Cemiyet'e ye kazandrmakt. Ben ise ce grev almak istiyordum. Bu nedenle tayinimi karmak iin sk sk stanbul'a gidiyordum. s l'da olduum bir gn bam az kalsn belaya gire-cekti... 9 haziran 1910 gecesi. stanbul Ba hekap'da, Kasapyan Eczanesi karsndaki breki frn nnde arkada air Fazl Ahmet (A yryen gazeteci Ahmed Samim Bey ok yakndan ensesine sklan kurunla ldrld. Samim Be byk grlt kopard. nk Samim Bey ayn zamanda Kmil Paa Hkmeti'n-de Harbiye nazrl a Paa'nn kardeiydi. Ahrar Frkas'nn da nde gelen isimlerinden biriydi. Ahmed Samim'i ga eteci olduu iin herkes yazlar nede-niyle ldrldn sylyordu. Kim bilir belki de har getirmek veya muhalefet partisine gzda vermek isteyenler tarafndan ldrlm olabilirdi ilmiyorum!.. Bildiim, suikast benim zerime atlmak istendi. 31 Mart'm intikamn almak ii n komitaclk metoduna bavurmuuz! Bu iddiay ortaya atan ise gazeteci Refii Cevad'd (Ulunay). Delil olarak da, Ahmed Samim'in tek kurunla ldrlmesinin benim tarzm olduunu yazd Gya bu suikast metodunu biz Makedonya'da renmiiz. 72 Kendisine "iyi bir cevap" verec ektim, ama hkmet bu suikast haberlerine sansr koydu.6 Eer o tarihte (6 nisan 1909) ra n'da deil, stanbul'da ol-saydm, hi kukunuz olmasn, Galata Kprs zerinde kurunla Hasan Fehmi'yi de benim vur-duumu sylerlerdi! Onun suunu da Makedonya'da Nazm Bey'i vuran, kar-deim gibi sevdiim Mustafa Necib'in de zerine atmaya kal-ktlar. Artk canm s yanlar Trablusgrap'a asker karmlard. Benim yerim ne Adana, ne de stanbul'du. Benim yer im cepheydi... 6 Talat Paa anlarnda bu konuya deiniyor: "Ahmed Samim'i, sabk Dyunu Umu miye komiserlerinden Maliye Mtehasss Zeki Bey'in Bakrky'deki evinin civarnda geceyar benzer tarzda kurunlanarak ldrlmesi takip etti. Selanik'te kard gazeteye verdii Si ine izafetle "Silah Tahsin" olarak anlan bu ar gz pek, atlgan, yakn arkada Yakub her eyi silahla halletmeyi kestirme ve emin yol telakki eden ko-mitacnn, Ahmed Sami m'e ve daha sonra Zeki Bey'e tehdit mektuplar gnderdii iddia edilince, cinayetlerin faili olma thmetiyle adalete sevki istenildi. Mstantik tahkikatnda kfi delil bulunam ad, fakat syrlamad ve onunla arkadalar zerinde toplanan pheler ttihat ve Terakki'n siyetinde noktaland." (Cemal Kutay, Talat Paa'nn Gurbet Hatralar, s. 686.) Beyrut'ta

torun "Yakub Cemil" Beyrut benim ilk iimdi... 1982 eyll aynn ilk hafta sonunda Beyru t'a gitmemiz iin hazr olmamz emredildi. Emrin o tarihte kmasnn nedeni, 27 austos 1982 rihinde Trkiye'nin Ottawa Bykeliligi'nde (Kanada) grevli Kdemli Askeri Atae Hava Kur lbay Atilla Akat'n, Ermeni Adalet Komandolar rgt tarafndan vurularak l-drlmesiydi. A ilk kez bir Trk subayn hedef almt. Bu son olay barda tarmt. Bir baka neden ise tarihinde srail'in Lbnan'a girmesi ve Trkiye'nin bata Bekaa olmak zere ASALA'nn da bul unduu kamplara yaplacak operasyonlara davet edilmesiydi. Beyrut'un o gnlerde operasy on iin uygun bir atmosferi vard. Bu frsat bir daha ele gemeyebilirdi. Austosun son gn. Ankara Aaayranc Hodere Caddesi'nde bir kamu ku-ruluunun kulland lojmana kapandk. Bu sivil herkesin gelip gittii, yenilen iilen bir misafirhaneydi. Binann gizli, daha dor usu gelenin gidenin pek bilmedii blmleri de vard. Biz bu tr bir odaya kapandk. O gne ar grmediim, 45 yalarnda, gayet resm ve 74

kibar konuan sivil bir kii ve Mehmet Ali Aabey'in katld kiilik toplantlar yaptk bulunduk. Harita zerinde nokta yerler belirledik. "p"lerin kodlar, fotoraflar nden n slaytlarla gsterildi. Kalacamz yerler, giri ve klarmz, neredeyse yzlerce deta erce altk. Beyrut'taki gelimeler hakknda da epey bilgi sahibi olduk. srail'in Lbnan' mesinden sonra Filistinlilerle beraber birok ASALA militan da Gney Kbrs'a gitmiti. Anc k lider kadrosunun nemli isimlerini Beyrut'ta brakmlard. ASALA, Lbnan'n yeni konuklar (Amerikan ve Fransz askerleri) iliki kurmaya alyordu. Ayrca boluktan yararlanp Avr silah ve uyuturucu ticaretini kolaylatrmt. O dnemde Libya'yla ilikilerimiz ok iyiyd eah hitleri gemilerle Libya'ya demir, imento ve kiremit tayorlar d. Gmrk Mdrl'n bilmem, bu ge milerin bir blm Libya yerine Beyrut'a gidiyordu. nk in san dnda Beyr en her maln taklidi yaplyordu. Sigaralar, viskiler, silahlar ve tabi uyuturucu bu gem ilerle tanyordu. Bir detay daha vereyim: zmir Liman'ndan kan gemi Beyrut'a gidiyor, m lyor, gemiyi bir gecede boyuyorlar, evraklarn deitirip tekrar Trkiye'ye sokuyorlard. A n gemi bir iki gn iinde, Panama bandralyken, talya veya bir baka lkenin gemisi oluver rdu. Beyrut o gnlerde bu tr sahtecilik iin ok elveriliydi. Sahte mallarn Trkiye'de al oktu. Biz de iinde alnt ve sahte mallarn bulunduu bu ge-milerle i yapan iadamlar o Mehmet Ali Aabey daha nce Beyrut'ta iki yl kalmt.1 Beyrut'a gitmemizin nedeni, ASALA militan Levon Ek1 "Mehmet Ali Aabey" 30 eyll 1968-1 kasm 1970 tarihleri arasnda Beyru t Trk B ykeliligi'nde ikinci ktip olarak grev yapt. Buradaki ilikileri ve "maceralar aknz: Bay Pipo, s. 140-167. 75

mekiyan'm verdii bilgilerdi. Biliyorsunuzdur, ASALA militanlar Levon Ekmekiyan ve Zo hrap Sarkisyan, 7 austos 1982 tarihinde, Ankara Esenboa Havaalan'nda, bekleme salon undaki yolcular zerine bomba atp otomatik silahlarla ate atlar. Ksa sreli bu saldrd d, 78 kii yaraland. ASALA militanlarndan Zohrap Sarkisyan da havaalanndaki grevlileri e sonucu ldrld. Dier militan Ekmekiyan yaral olarak ele geirildi. Ekmekiyan iyilet dilekeyle bavurup itiraf oldu. ASALA konusunda bildii her eyi anlatt. Ben o gnlerde miyordum, sonra rendim. 1982 ylnn austos aynn son gn, Cumhurbakanl Gvenlik st rkan Grvit, Ankara Emniyet Mdr nal Erkan, Siyas ube Mdr Yardmcs Cevdet Saral, Le Mamak Askeri Cezae-vi'nden alp Ankara Emniyet Mdrl'ne gtryorlar. Ekmekiyan'n Emniy irilmesinin ne-deni, daha nce Beyrut'ta bulunan, Lbnan' iyi tanyan Mehmet Ali Aabey t arafndan da sorgulanmasyd. Kamu misafirhanesindeki gizli odada, Mehmet Ali Aabey ve yanndaki sivil giyimli 45 yandaki kii muhtemelen Ek-mekiyan'dan edindikleri bilgileri deerlendiriyorlard. Ben de Ekmekiyan'n bizimkiler tarafndan da sorgulandn bilmedii r konuda sorular yneltiyordum. Bu toplantlarn bir zellii de udur, burada her soruyu, k afanzn basmad her ayrnty sorarsnz. Toplantlar bit-tikten sonra, zellikle operasyo hi soru so-rulmaz. En ince ayrntlarna kadar anlatlan operasyonun kurallarna artk harf yen uymak gerekir. zellikle "plerin kodlarnn iyi ezberlenmesi lazm. Yoksa tim iine g k szmalar kesinlikle anlayamazsnz. Ayrca gittiin lkede de tek bana kalverirsin. " nmak gerekir, nk onlar senin cankurtaranndr. Yeni kimliimi beynime kazdm. erkez as daym. Svya ticareti yapyo76 rum. irketin merkezi Amman'da. Ayn zamanda Antakya'da-ki brikasnn ve Akdeniz Blgesi'nin sorumlusuyum. ki evliyim, elerimin biri Antakya'da, die ri Amman'da oturuyor. Genellikle Antakya'da yayorum vs., vs. Bana Beyrut'ta yardmc o lacak kii de erkez asllyd: Bahri Bey. Onun gerekten ya fabrikas vard. Daha dorusu y asnn ortaklarndan biriydi. Mehmet Ali Aabey onu daha nceki yllarda grev yapt Beyrut nyordu. Tr-kiye'yi ok seven ve her frsatta bizimkilere yardm eden bi-riydi. En nemlisi gvenebileceimiz insand. Hl Osmanl kalm, yiit insanlardan biriydi. Ankara'da zel od ivil kampmzn son gn mz de birbirimize sarldk, helalletik. Mehmet Ali Aa-bey'in esi vedalarken syledii bir sz vardr: "Allah utandrmasn!" Sivil giyimli, 45 yandaki, komutlar verir gibi ko-nuan arkada odadan bizden nce kt. Odadan mz hep birlikte adam tam kapdan karken Mehmet Ali Aabey, "Biz be dakika sonra kalm" dedi. O da zel amz anlad, veda edip kt. Dediim gibi bu benim ilk grevimdi. Mehmet Ali Aabey son k vermek istiyordu herhalde... Bana "Kocaolan" derdi. "Gel Kocaolan" dedi, salondaki masaya oturduk. Gzlerini gzlerime dikerek konumaya balad; "Baban hep anlatrd, deden Y kub Cemil hayat boyunca hep ift tabanca tam. Birini sa, dierini sol tarafna koyarm a koyduu tabancayla ilgili olarak, 'Bu tilaflar iindir, namussuzluk yapp arkadan vurab ilirler, bu sol

taraftaki ise gs gse arpmay gze alanlar iin' dermi. Sen de silahn kime doru Benim biraz delidolu bir halim vard; hemen alevlenip sila77 ha sarlmamdan ekiniyord u. Bu nedenle dedem Yakub Ce-mil'in adn vererek tam kalbimden vuruyordu beni. imden, "lk iim olduu iin bana tam gvenmiyor" diye geirdim. "Bunlar Tanak'2 hortlatyorlar, e Tekilat Mahsu-sa'y dirilteceiz" dedi. Bunlar bilmediim konular deildi. Yine de beni motive etmek iin sylyordu. Dedem Yakub Cemil'in kahraman-lklarn anlattktan sonra vedal . Birka saniye birbirimize sanl durduk, srtma vurarak, "Milletinin yzn kara karma ge b Cemil" dedi. Helalletik. "Allah utandrmasn" dedi... Hava kararmt, ancak Ankara'da l bir hava vard. Rzgr hafif esiyordu. Onun deyimiyle hava "urup gibiydi". Trkiye'nin h avas ise hi iyi deildi. ASALA eylemleri konusunda bir eyler yapamayan devlete kar gve zlikler olumaya balamt. Gazeteler 12 Eyll sansrn ap eletirisel yazlar kaleme al a gre ordunun zellikle alt kadrolar sitem etmeye balamlard. Ve imdi bu grev bize ve Omzumdaki yk tamak hi kolay olmayacakt. Tarihsel bir grevdi bu. "urup gibi" havalan de seviyordum. Eve yryerek gittim. Saat epey ge olmutu. Anacm uykuya dalmt. Zavall arasn bankere kaptrmt. Kk kzmla birlikte ayn odada kalyorlard. Uyandr-mamaya Boazma bir eyler tkand sanki. Bir yan henz bitirmiti. Odann kapsnn nnde dur Ruhsal durumumu gstermemek iin hemen trk sylemeye baladm. Bizim, eimle bir trkmz n trks: "Yaz geldi bahar geldi/At yeil yapraklar/Ben sana do-yamadm/Doysun kara toprak ar..." 2 Tanaksutyun: 1890 ylnda, Osmanl mparatorluu snrlar iindeki Ermenilerin si nomik bamszln elde etmek iin kurulan silahl milliyeti rgt. 78 Ancak eim her eyi bana hissettir-miyordu endiesini. Soru da sormuyordu. Belki de yalan konumam istemi yordu. Operasyon iin Beyrut'a gittiimi nasl syleyebilirdim!.. Sabahleyin herkes uyur ken sessizce ktm evden. Esenboa Havaalan yolunda artk hibir eyi dnm-yordum. Gemi slnda yle sylemeliyim, "silmeliydim". Yoksa biliyordum ki, baarsz olur herkesi yakard iversite yaantmda kahramanm olan Ebu Ammar'n, yani Yaser Arafat'n el-Fetih gerillalarn henz birka gn nce terk ettikleri Beyrut'a gidiyorum!.. niversite yllarnda birka arka lamtk Filistin'e. imdi ben ayn topraklara gidiyordum. Ama artk kprnn altndan ok su mdi ben ne Arafat' ne de el-Fetih'i dnyordum... Dn gece sabaha kar Ankara'ya yamur y aalan yolunda toprak mis gibi kokuyordu. Buralar bir daha grebilecek miydim? Byle dnm canm skyordu. Bu ruh halinden kurtulmalydm. Beyrut'u, Lbnan' dnmeye baladm. Bey at olacakt. nk srail, ASALA'nn Bati Beyrut'taki ofisini de bombalam, yerle bir etmit istin Kurtulu rgt gibi ASALA da Lbnan' terk etmiti. Ama geride brakt birka kilit z de zaten onlar "grmeye" gidiyorduk... "Hasret gider-menin" zaman gelmiti. rdn Havayo llarnn jetiyle uuyorduk.

Mehmet Ali Aabey arka koltuklarda oturuyordu. Biliyor-dum ki, bir sre birbirimizle gz gze bile gelmeyecektik. Saat 11.50'de stanbul'a vardk. Aktarmal bir uakt. Bir saat havaalannda bekledik. stanbul'dan Beyrut'a ulatmzda, o kadar karkla, yani i sava e geldiime memnundum. Ne yalan syleyeyim niye mutlu olduumu bilmiyordum. Belki 79 d e maceray seviyordum. Belki de tarihsel nedenlerden dolay mutluydum. yle ya, bu top raklar yzlerce yl bizim deil miydi? Birinci Dnya Sava'nda Lbnan', dolaysyla Beyrut -betmitik. Ama biliyordum ki, 500 yl sren dostluk ilikisi baz ailelerle hl devam ediyo du. Onlar hl bizlerin, Trklerin dostuydu... Havaalanna indiimizde pasaport kuyruunda M hmet Ali Aabey hemen benim arkamdayd. Onun ok iyi Arapa-s vard. ocukluunda dadsndan Bir aksilik karsa hemen mdahale edecekti. nk ben ancak birka szck Arapa biliyordum. rt kontrolnden ok rahat getik. lk noktadan ok rahat gemitim. Kendime iyice gvenim gel Havaalannn k kapsnda beni Bahri Bey karlayacakt. Bir aksilik kp gelmezse, gid rdum. "nallah bir terslik kmaz da gelir" diye dnyordum ki, Bahri Bey'i, kahverengi ya beyaz ceketiyle karmda grdm. Glmseyerek tokalatk. Biraz yksek sesle Arapa hobe k o kadar Arapa biliyordum. Otomobiline bindik. ofr koltuuna Bahri Bey oturdu. lk eng eli olduka rahat atlatmtm. Biz yola ktmzda Beyrut Havaalan'na birka kilometre uz erden ara sra bomba sesleri geliyordu. Bahri Bey oral bile deildi. Savan merkezi hali ne gelmi bu kentte, anlalan herkes almt bomba seslerine. Caddelerde, sokaklarda ok a mobil ve insan vard. Bol olan ise kum torbalaryd. Neredeyse her apartmann nne kum torb alan ylmt. Bazen kendinizi cephede gibi hissediyorsunuz. Bahri Bey yolda, "Bagajda val iz hazr. Numunelik yalar ve belgeler de var. Yarn otele yalarla ve numunelerle ilgil i belgeleri de getireceim" dedi. Beyrut'un ilgin bir havas vard; rutubetten mi bilmi yorum ok boucuydu. Nefes almakta zorlanyordum. Belki de 80

heyecandan yle hissediyordum. Otomobilin camn hep ak tuttum. Ter iindeydim. Otel, deni ze paralel byk bir bulvarn zerindeydi. Apart otel dediklerinden. Ad el-Hayat gibi bir eydi. Ne ok iyi ne de ok ktyd. Duvarlarnda kurun izleri vard. Otelin resepsiyon bl Bey'le birlikte girdik. Odam zaten ayrlmt. Valizleri otel grevlisi odama kard. Biz b z otelin barnda oturup bir iki yudum iki aldk ve sonra ayrldk. Odama ktm. Bahri Bey'i etirdii valizdeki evraklar ve yalar odamdaki masann zerine yaydm. Ya tccar olduumu si gerekiyordu!.. Plana gre Mehmet Ali Aabey bana yalan otellerden birinde kalacakt. Uzaktan, aktrmadan gzetlediim kadaryla havaalanndan bir taksiye binip uzaklamt. B daha ne zaman greceiz? Yarn leye doru Bahri Bey'le otelin resepsiyonunda buluacaktk

Hem yol, hem de stresten ok yorgun dmtm, hemen yattm. Uyku tutmad. Balkona kp bir tm. Beyrut karanla gmlmt. Kent btn klarn sndrm gibiydi. Tek tk klar y Byle konutuuma birden ardm. Ama iimden gelen ses haklyd. Bu topraklan korumak ii ya Sava'nda ka bin Meh-metik'i ehit vermitik. Vatan airi Mehmed Akif bile Tekilat Ma eleman olarak buralarda ne emekler harcamt. iimden, "Yiyin imdi birbirinizi" deyip te krar yataa uzandm. Uyumuum. leyin otelde Bahri Bey'le bulutuk. Yannda biri vard: Suda asan. Aslnda Filistinliydi ama herkes ona Sudanl Hasan diyordu. Bahri Bey'in Beyrut mafyasnda tanmad yoktu. Su-

81 danl Hasan aslnda ift tarafl oynamaya msait biriydi. Hangi tarafn paras ar basyo dini oraya yakn hissediyordu. Bu nedenle hep "yemlemek" (dolar vermek) gerekiyordu. Filistinliler de gittikten sonra mafya Beyrut'a tamamen hkim olmutu. O gnlerde Beyr ut'ta muhbirlik hayli revatayd. Herkes herkese kallelik yapabilirdi. Tetikte olmalydm . mz otelde le yemei yedik. Yemekten sonra yryerek limana gittik. Gerek Bahri Bey ge Sudanl Hasan baya itibar gryordu. Rhtma bal Semerkant (Morenzo) isimli gemiye kt aha sonraki yllarda hayal ihracat yapt gerekesiyle Ayvalk'ta yakaland, ancak Ankara'n ri zerine serbest brakld.) Gemide orta yalsnn ad Ali ubuk,3 gencinin ise evket ub i Trk'le tantm. Bunlar hem geminin, hem de gemi ambarm dolduran alnt mallarn gya Sudanl Hasan lafa, beni gstererek, "Bu karde stanbul'dan dn sabah geldi. Gemideki demi rlerin sahibi o. Ondan almlar. Bu meseleyi kardee halledelim" dedi. Bu diyalou ncede ekte konumutuk. Sudanl Hasan roln iyi oynuyordu. Adamlar biraz bozuldu. Birisi, "Bizim de mallarmz al-yorlar. Bingazi'ye bu arkada iin (Sudanl Hasan' gstererek) iki sefe ikisinde de navlunumu alamadm. erideki mallar bu iki seferi bile karlamyor" dedi sert bir ses tonuyla. Baktm tam bir bitirim azyla konuuyorlar. Ben de sesimi ykselterek, "B u ii halletmek iin ta stan-bul'dan geldim. Eer bir aresini bulamazsak size yemin ediyorum, bir daha Trkiye'ye ayak basamazsnz. Ankara'nn yarsn tanrm" dedim. Herifler bi indiler. "Her eye ramen Hasan Bey iyi 3 1993 ylnda 14 ton baz morfinle yakalanan "Lu cky S" gemisinin sahibi. 4 1992'de sahte 236 000 dolar piyasaya srerken yakaland. P aralar 1978 ylndan beri nterpol tarafndan krmz bltenle aranan ASALA yesi Beyrutlu i t Mbarek Sofiyan'dan aldn syledi. 82 dostumuzdur, bir orta yol bulalm" dediler.

Bahri Bey, "areyi ben bulurum, sizin aranzda yediemin de ben olurum, yalnz iki tara ftan da yanl hareket istemem" dedi. Anlama yle saland: gemideki demir ve dier kaak m Beyrut'ta satlacak, yerlerine kaak sigara, viski, akmak vs. alnacakt. Bunlar gemiyle tanbul Haydarpaa'ya getirilecekti, ben de bunlar stanbul'da sattktan sonra paray ble k. Liman gmrn onlar ayarlayacakt. Ben sadece maln stanbul'da satndan sorumlu olaca El sktk. Gemiden indik. Sudanl Hasan, "ok iyi oldu, imdi bu iin dedikodusu bir geced Beyrut'u dolar! Bylece senin de konumun salamlar" dedi. e bak... Beyrut'a sahte kiml e giriyoruz, o da yetmezmi gibi, Beyrut mafyasna da sahte kimliin sahtesini veriyor uz! Ya tccarlndan yeralt dnyasna girivermitim bir ge-cede... "Perdeleme" iini baar ler imdilik iyi gidiyordu. Umarm hep byle gider diye dnyordum. lk iki gn Mehmet A hi grmedim. Biz ikinci gn Bahri Bey'le Zahle'de eski bir ya fabrikasna gittik. Zahle , Beyrut-am karayolunun tam ortasndadr; Lbnan'n en kozmopolit yerlerinden biridir; Msl n, Musev, Hristiyan ne ararsan vardr. Lbnan'n byk ehirlerinden biridir. Ayn zamand ehurdur. Lbnan'da o gnlerde, yle her blgeye elinizi kolunuzu sallayp giremiyordunuz. H er kentin, her mahallenin sahibi vard; kimi Falanjistlerin, kimi ge ramen el-Fetih'i n, kimi i Emel'in, kimi Drzlerindi... srail, Amerikan, Fransz askerleri de vard tabi. mi igal iin orada, kimi bar iin. Eh Trkiye'yi de biz temsil edi-yorduk! Bir yerden bir yere gitmek iin yaklak 30-40 kilometrede bir, bir rgtn veya bir yabanc ordunun kontro oktasndan gei izni almak gerekiyordu. Bahri Bey her kontrol noktasndan rahat geiyordu. De83 diim gibi onun Beyrut'ta, Lbnan'da sanki tanmad yoktu! Zahle'deki fabrika Beyrut 'un am kndayd. Bahri Bey'de Msr, bende rdn kimlii vard. Mslmanlarn bulunduu olay oldu. Problemsiz geldik fabrikaya. Otomobili fabrikann giri kapsnda durdurduk. Bizi iki kii karlad. Biri fabrikann yneticisi, dieri bakm almasn yapan ustayd. de otomobilden indim. Tantrlp, hobeten sonra fabrikaya girdik. Fabrikann tm makinel iydi, ou paslanmt. Fabrika faaliyette olmad iin ok sessizdi. Ortalkta kimseler de pey dar bir koridordan geip, asl ya makinelerinin olduu blme geldik. Bahri Bey byke azann nnde durdu. Dmelerle oynamaya balad. Baktm, kazann altndan bir ekmece geli iinde, ambalajl vaziyette toplu kk bir Smith Wesson, bir de 7,65 Astra tabanca vard. Astra'y ben kullanacaktm, Smith Wesson'u Mehmet Ali Aabey kullanacakt. Azmdan Trke, " eder" laf kt, hemen kendimi toparladm. Trke'yi unutmalydm... Tabancalar bir sre e . Kuraldr, i ncesinde ve sonrasnda silah tamayz. Operasyondan ksa bir sre nce silah e ulatrlr, operasyondan sonra da silah aldmz yere brakrz. Ya fabrikasna gelmemi m tabancalarla tanmam iindi!

Dn yolunda Bahri Bey, "Srekli birlikte grnmemiz tehlikeli olabilir, yarn sabah benim k ardan biri araba kira-layp sana gelecek. Bir mddet onunla takln. Yannda kadn olursa Be yrut'ta rahat edersin, dikkat ekmezsin" dedi. evrem geniliyordu! Bahri Bey biraz ge vezeydi. Yol boyu balad Beyrut'u an-latmaya. Yok efendim, Beyrut'ta her din ve mil letten adam 84 varm; Musa'nn Rabbi, sa'nn Babas, Mslmanlarn Allah' bu topraklarda t'un her yannda peygamberler varm vs. vs. Dedim ki: "Bahri Bey sizde filozofluk da v arm." "Nasl olmasn" dedi, "bu topraklarda her dakika br tarafa gidip geliyoruz, bu ins n ister istemez filozof yapyor." Sonra ban bana doru evirip, "Senden yaa bym Ya neden bana 'aabey' demiyorsun da, 'bey' diye hitap ediyorsun" dedi. Genlik ite, ki mseye de gvenmeyeceiz ya; souk bir sesle, "Ben" dedim, "yalnzca Mehmet Ali Aabey'e 'aa bey' derim!" Glerek, "Ben hep senin gibi biriyle almak isterdim, iin bitince benimle kal, ortak olalm" demesin mi? Ama ben daha yant vermeden kendisi, "Alveri bittikten so nra seni hi brakrlar m buralarda" dedi. Haklyd. Beyrut'a yaklayorduk. "Alveriin ol dedi. kinci tanma fasl yani. nce silahlar, sonra operasyonun yaplaca yer! Byk bul palmiyeler ve eitli aalarla kapl gece kulbne benzeyen tek katl bir yerdi. Neonlar va kat yanmyordu. Beyrut'ta sk sk elektrikler kesiliyordu. Bulvarn yla okudum kulbn h-tingale. Altn Blbl demekti. Beyrut yorgundu. Belki de hayata bal tek yeri bu Altn Bl 'd! "Buras Uzakdou'dan gelen kk kzlaryla mehurdur. Beyrut'un bu konuda bir numaras Bu gece, saat 23.30'da burada bulualm. Otelden taksiye bin, burann adn ver, taksici s eni getirir" dedi. Bir iadamnn, bir mafya yesinin burada gzkmesinde yarar vard. Otelde yemeimi yedikten ve banyo yapp giyindikten sonra syledii saatte bara gittim. lk kez y alan bu kadar kk kzlarn, dar ve ksa etekleri ve zerlerindeki uyduruk tirtleriyle m diklerine tank oldum. Yzlerinde belli belirsiz makyajlar vard. Benim gzm daha ok kap pencerelerdeydi. Ka k vard, masalar birbirine ne ka-

85 dar yaknd. Ben bunlarla ilgiliydim. Elenmeye deil, i yap-maya gelmitik. Dumandan gz gz grmyordu. Barn havas hi houma gitmemiti. Herkes ot (esrar) ekiyordu anlalan. B lad. "Yarn sabah otele gelecek kzmza da bu kadar souk davranma. Sonra Beyrutlu kadnla enin hakknda hi iyi dnmezler" dedi. Tebessm edip yanndan ayrlarak otele dndm. Mehme bey neredeydi? ne zaman olacakt? "p"ler izimi bulmu muydu?.. Babo bayrak gibi dol Sabah uyandm. Yatakta vakit geirirken telefon ald. Resepsiyon grevlisi, Vildannur is imli bir hanmn beni bek-ledii syledi. Bahri Bey'in gnderdii kzd anlalan. On da-kika ineceimi, beklemesini syledim. Hemen du alp, arabuk giyindim. Ne yalan syleyeyim, kz k da etmitim yani...

Vildannur esmer, uzun boylu, ekici, gle yzl, 30 ya-larnda bir kadnd. Az Trke biliy yi nereden renmiti, kimdi, kimin nesiydi hi soru sormadm. Kahvalt yapmamtm. Ancak sa geliyordu. "le yemei yiyelim mi?" dedim. Glmseyerek, "Olabilir" dedi. Otelin yaknnda enizi gren bir lokanta vard, oraya gittik. Beyrutlularn sabah kahvaltlar hari le ve a ye-mekleri ok ardr, yani yaldr. Hep et yerler. Menlerinde neredeyse et dnda yemek -taam, "hepsi bir arada" dedikleri cier, bbrek, yrek ve kuba kuzu etinden oluan bir k plar vardr. Bunlar iri iri dorayp ie geirirler, aralarna da domates, biber koyarlar. rada piirirler. Bunu zellikle Mslmanlar ok sever. Bir de bizim Mersin ii tantunye benz r kebaplar vardr, hemen her yerde satlr. Vildannur'la fazla konumadk. Sadece o bana di li dnd-nce Beyrut'u anlatt. Konuurken bazen istemeden Arapa szckler kullanyordu. A rhalde Arapa'yd. 86 Yemekten sonra limanda biraz dolatk. Vildannur'daki otomobile at layp Gold Nightingale'e gittik. Gndz gzyle de grmek istiyordum. Gndz gzyle daha rah Bulvardan 20-30 metre ierdeydi. Geni bahesi, bakml imlerle kaplyd. Baheden sonra b bir girii bulunuyordu. eride havuz, kat kat yapay elaleler vard. Sar renk hkimdi. Uzak oulu kzlar ortalkta gzkmyordu. Herhalde bar daha yeni almt. eride kimseler yoktu larn rtlerini seren birka kii vard. Vildannur'la bara gidip oturduk. kilerimizi syl ol bahi vererek ayrldk. Bu arada barda alanlara kulb ok beendiimi, akam yine gel Akamzeri Vildannur'u yolcu ettikten sonra gece 01.00'e doru bara gittim. Bahri Bey sahneye yakn bir yere masa ayrtmt. Yannda ekik gzl kz vard. Masada yok yoktu. Gar ri gidip biri geliyordu. 'Ya tccarl kolay deil, sana byle zengin bir masa ya-kr" de na deil bu ilgi senin babalna" dedim. "Rahat konuabiliriz, kzlar ne Arapa ne de Trke -yorlar" dedi. Aslnda bu kadar rahat olmasna kzyordum. stemeyerek masaya oturdum. Dum ana ramen gzm bir ara, arka masalara takld. Bir masada yanna ald iki ekik gzl kz Aabey oturuyordu. Keyfi yerindeydi. Nihayet ayn at altnda bulumutuk. Kendime gvenim iti. Bu arada garsonlardan biri de bana yabanc gelmedi, "p" myd bilmiyorum, emin dei Ancak baya rahatlamtm. Ortama ayak uydurmak gerekiyordu! Tek art sarho olmamakt!.. G e vakti geldiinde Bahri Bey, "Otele giderken, taksiden inip, otelin sandaki altnc palm iye aacnn altnda rahata kusabilirsin" dedi. Mesaj aldm... Demek Beyrut'taki gnlerin a yaklamtk.

87 Taksiyle otele dnerken ofre midemin bulandn, oto-mobili hemen durdurmasn syledim almiye aacnn altnda kusma numaras yapmaya baladm. Ortal in-letiyordum! Aacn alt dum. Cumartesi akam Gold Nightingale'in yanndaki iekiden birer adet krmz ve beyaz k alacaktm.

O gn akama kadar oyalandm. Sonra taksiyle bulvara kadar gittim. Biraz da bulvarda o yalandm. iekiyi uzaktan gzledim biraz. Sonra yryerek, barn sa yanndaki iekiye eyen kvrck sal, gen ve uzun gence, "Bir adet krmz, bir adet de beyaz karanfil rica e um" dedim. "Ho geldiniz Yakub Cemil Bey, benim adm Tank" dedi Trke. Tokalatk. Dkknn kapya yneldi, ieriden kilitledi. Arka tarafta bir kap daha vard, oradan kk bir blm Boy boy sepetler, byk vazolar iinde iekler vard. Bu blm sanrm dkknn deposuydu. elerinizi bu raftan, krmz ve beyaz karanfillerin olduu vazolarn altndan alacaksnz. n sonra da oraya brakacaksnz. Bu arka kap kk meydana kyor, sizi buradan alacaklar" rektifi almtm; hi soru sormadan, elime aldm krmz ve beyaz karanfillerle bulvara otele dndm. Sabah erken saatte kahvaltya indim. Pazar gn olduu iin otel hayli kalabal Havuz tka basa insan doluydu. ounluu Bar Gcnn subaylaryd. Kumral, gne gzlkl b Cemil Bey" dedi; "Evet" dedim. "Bugn de benim misafirim olun, buyrun kahvalty birl ikte yapalm" dedi. Aklma Bahri Bey'in szleri geldi: "Kadnlara iyi davran, yoksa seni n hakknda olumlu d-nmezler." imden, "Bunun altndan bir eyler kacak ama ne?.." 88 de rdum masaya. Gnler sonra, o sabah Seylan ayyla birlikte hakikaten gzel bir kahvalt ya ptm. Oteli beendiniz mi beenmediniz mi, havuza girdiniz mi gibi yan Arapa, yar ngilizc e sradan konuurken, aktrmadan antasndaki bir fotoraf gsterdi; Bahri Bey'in fotora e'deki ya fabrikasnda, bir dostunuzla birlikte sizi bekliyor" dedi. Anlalan Bahri Be y benimle fazla sk grnmek istemiyordu! Kahvaltdan sonra, krk yllk samimi dostummu gi nmefendinin iki yanan pp otelden ayrldm. O, havuz kenarnda biraz daha oyalanacakt. Zahle'ye gittim. Tedbir iin otelin taksilerine bin-miyordum. Biraz yryp, rastgele ev irdiim bir taksiye bindim. Fabrikaya bir iki kilometre kala taksiden indim. Yryerek fabrikaya vardm. eriye girdiimde birden karmda Mehmet Ali Aabey'i grnce, soukkanll "Aabey sanki yirmi yl oldu grmeyeli" dedim. "Dur Kocaolan, yirmi yl birden ihtiyarlatm beni" dedi. Demek oteldeki kadnn "bir dostunuz" dedii kii Mehmet Ali Aabey'mi! Bahri Bey fabrikann nne kt. Biz Mehmet Ali Aabeyle birlikte mdrn odasna getik. Emanetl ada grdk. Bu arada Mehmet Ali Aabey anlatmaya balad: "Levon Ekmekiyan'n verdii tm bi r doru kt."5 Mehmet Ali Aabey Ekmekiyan'n kyne kadar gitmiti. Annesi gz yal ka m etmilerdi. Mehmet Ali Aabey, adamn aslacan hi tahmin etmiyordu. Bu nedenle Ekmeki knlarna idam edilme5 Kenan Evren'in cumhurbakanl dneminde Cumhurbakanl Gvenlik s bakanl grevini yrten MT grevlisi Erkan Grvit, Hrriyet gazetesi Ankara temsilcisi in'e, Hiram Abas'n Beyrut'tan getirdii bilgilerin, "Ekmekiyan'n Verdii Bilgiler" bal yazlp MT'e rapor edildiini syledi (1 mart 1998, Hrriyet).

89 yeceine dair szler vermiti. Adam Ankara Kapal Cezae-vi'nde aslnca (28 ocak 1983) Me hmet Ali Aabey, Kenan Evren'in damad Erkan Grvit'le kavga etti. ok samimi arkadatlar, u kavga nedeniyle bir sre dargn kaldlar. Ekmekiyan'n verdii bilgileri sraladktan sonr ehmet Ali Aabey cebinden iki fotoraf kard. Fotoraflarn birinin altnda "Hacik Hacikya ierinin altnda "Mesrop Karekin" yazyordu. "Bu Hacik denen ib.. Atina'da arkadam Galip zmen ve kznn katilidir. ASALA'nn en nemli isimlerinden biridir. Mesrop da Beyrut'un b eynidir. Fransa, Paris, Marsilya ve yukars ile yani Hollanda, Belika, sve'le iliki kur an, para trafiini yneten beyin kiilerden biridir. Bunlarn yuvaya (yuva diye Gold Nigh tingale ban kaste-diyor) geli saatleri belli, gece 23.30 gibi geliyorlar. Oray g-ve nli buluyorlar. nk barn evresinde ok sayda Ermeni var. Adamlar kendilerinden ok emin Zaten bizim bir ey yapacamz hi tahmin etmiyorlar. Ne de olsa yllarca almlar hep vu en hemen atldm: "Peki ne zaman vuracaz?" "in olaca tarihi bize syleyecekler" dedi. S ayrntlar zerinde durduk. Mehmet Ali Aabey fsltyla konumaya balad: "Mesaj aldn g .00 gibi otele git. Ya-nnda mutlaka Vildannur adl kz olsun. O da seninle odana gele cek. Dikkat et, herkesin sizi grmesini sala. Odaya girince bir sre bekle, sonra kori dordaki yangn merdiveninden aaya in. Yalnz kz da yangn merdivenin banda bulunsun. ne yaptnz sorarsa, yangn merdiveninde grrse, sevgilinin saatini, kpesini drdn in... Yangn merdiveninden indikten sonra seni otelden Bahri Bey'in adamlarndan bir i alacak. Yeil renkli bir Renault. Sonra iekiye gel, yalnz iekiye arka kapdan gir. O sonras Ankara'da konutuumuz gibi olacak. Bir kk aksilik bile olsa ii erteleyeceiz. manla hi gerek yok. bittikten sonra sabah saat 07.00'de limanda bu90 luacaz. Beklem . Gelmezsem beni bekleme, kn mutlaka yap. Sen gelmezsen ben de seni beklemem." Vedalat karken, "Dikkat et lme!" dedi. "Bu ii bitirmeden lmek bana haram olsun" dedim. O da, "Haram olsun Kocaolan" deyip omzuma vurdu. Ben de bu kez o sylemeden, "Aabey, Alla h utandrmasn" dedim. Gld. Arkamdan seslendi: "Unutma parola Cirit." Anlamtm, bu ikimi kararlatrd bir parolayd... Alveri gnn beklemeye baladm. K uykusuna yattm.6 68 ylnda, Beyrut'un Antilyas blgesindeki Bikfaya Manastr'nn yanna diktikleri 20 metre Ermeni Ant'n grmeye gittim. Gitmemem gerekiyordu, ama eytan drtmt!.. Bu Ermenileri yaptklar ilk antt. Bunu daha sonraki yllarda dierleri takip edecekti. Hatta byle bir ntn benzerini Paris'te "birileri" havaya uurmaya alacakt! Bekleyin anlatacam... Gnl enelde limanda geiriyordum. Bu bizim Sudanl Hasan havann scaklna ramen hep beyaz pard dolard. Pardsnn ceplerinde yok yoktu. Kimlikler, pasaportlar, kredi kartlar (ben kred artn ilk Beyrut'ta grdm), ne ararsan vard.

Bizim korsanlar demirleri okutmak zereydiler. Sigara ve viskileri Lazkiye'den ala caklard. stanbul'da hesab kesecektik. Bu arada gzmden kamad, herkesin elinde tomar to Amerikan dolan vard. in gereini Sudanl Hasan'dan rendim, ou sahteymi. Halk deyimi eli timin ce-binde belli deildi. Zaten hep sylediim gibi Beyrut o gnlerde kaynyordu.. Bir gn akama doru otele gittim. Resepsiyon grevlisi, kz arkadamn barda beklediini s 6 Emir gelinceye kadar hibir ey yapmama durumu. 91 Bara getim, baktm, Vildannur. "M erhaba Vildan" dedim, artk samimi olmutuk, Vildan-nur'un telaffuzu zordu, uzun gel iyordu. Yz bozuktu. zntl bir ses tonuyla, "Yarn dnyor-sun, uak biletlerin hazr" de er oluyordu, alveri ne olacakt? Tabi bunlar kza soramazdm, aslnda kimseye soramazd ek, "Eh o halde sarho olabiliriz" dedim. O akam bir gzel kafay ektik. Sabah birlikte havaalanna gittik. Kzcaz beni uurlad. Uakta bu kez Mehmet Ali Aabey yoktu. Neler oluy u? Beyrut'taki btn ilikileri kesip birden Trkiye'ye arlmamn bir nedeni olmalyd? Bun t'a iki ay sonra, ikinci kez gittiimizde re-necektim. .. Mehmet Ali Aabey Beyrut'ta dizanteri7 olmutu. "Alverie" ara vermek iin hastalk bahane miydi? Bana yle geliyordu k , ilk Beyrut'a gidiimizde beni biraz dene-milerdi. Kurslarda iyiydim ama pratikte nasl olacam merak etmilerdi. Bu benim tahminimdi. Hal bilmem, neden apar topar arld ir nedeni vard. Sonra yine rendim ki, ilk gidiin nedeni Ekmeki-yan'n verdii bilgileri eyit etmekti. Ben grmelerde bulunmadm ama Mehmet Ali Aabey'in MOSSAD'la filan ilikile iyiydi. Onlarn bize bilgi konusunda yardmlar oldu. Ancak bu iliki bizim ikinci gidiim izden sonra biraz gerginleti. Adamlar bizim yaptmz operasyonlarn kendilerinden habers gerekletirilmesine baya bozulmulard. Bildiim kadaryla bizim elilik grevlilerinden le armlard. Dediim gibi o tr grmeleri ve ilikileri ben bilmiyordum. Bildiim, s 2 Mnih Olimpiyat Ky basknnda Filistinli Kara Eyll rgtyle ibirlii yapt iin ka nle 7 Dizanteri, scak lkelere zg nemli bir sindirim sistemi enfeksiyonudur. Ate, kanl karn arsna yol aar. Doktor tedavisi arttr. 92 Trkiye'ye ASALA konusunda belirli yard da bulunu-yordu. Ancak bilgisi dnda yaplan operasyonlara da tepki gsteriyordu. Beyrut' a ilk gidiimizin zerinden bir buuk ay gemiti. Yine yeni bir yolculuk vard Beyrut'a. ki ci kez yola kt-mzda ekipte olduuma gre, ilk snav baaryla gemitim anlalan. Pla Bu kez be kiiydik.8 de "p" vard. bu kez sahiden ciddiydi. lk geliimizde bu ka hal yoktu. Bunu hissediyordum. Hava biraz de-iikti. Ekipler ve buluma yerlerimiz d e deimiti. Bu kez ben Mehmet Ali Aabey'le ayn oteldeydim. Dier arkada ise baka ote almlard. plerden ise haber yoktu. Onlar bizi bulurdu. Kompartman usul alyorduk

in daha sk tutulmasnn bir nedeni Beyrut'un bir nceki geliimize gre daha kontroll o n Cum-hurbakan Beir Cemayel'in suikasta kurban gitmesi gergin Beyrut'u daha da germit i. Her an yine bir i savan patlak vermesinden korkuluyordu. nlemler ok skyd. lk gn uradm. Sonra yine Bahri Bey, Sudanl Hasan, Vildannur gibi "eski ekibi" grdm. Tek eksik , bizim demirleri satan Trklerdi! Gemileri Beyrut Liman'ndan ayrlmt. Sudanl Hasan'a de aml beni sormular. O da "kayp" demi!.. Belki ldrl-dm dnmlerdir. Beyrut'ta biz erindeydi. Alveri ol-gunlamt. Mehmet Ali Aabey'in rahatl bana da sirayet etmiti. nceye gidiyorduk. kimiz de rdnl ve Libyal zengin iadamlar grnmndeydik. 8 Bu yeni e en ikisi daha sonraki yllarda vefat etmiti. Biri ise halen grevdeydi. Torun "Yakub C emil" kimlikleri konusunda bilgi vermek istemedi. 93 Bol para sayorduk saa sola. Ga rsonlar etrafmzda per-vane gibiydi. Mehmet Ali Aabey biraz apkndr. Bir gece kulbnn M dansz vard. Trk danszarkc Pnar Elie'ye benziyordu. Kzn ad Buket'ti. Onunla birli talak bir aabeyi vard, ona bakyordu. Mehmet Ali Aabey bazen onlarn evinde kalrd. Bir s bah Mehmet Ali Aabey'in silahla yaraland haberini aldm. Ne olduunu anlamamtm. nk afama yatmyordu. Gya Mehmet Ali Aabey, dansz kzn evinde gece Smith Wesson tabancasn t zlerken, bir kaza oluyor, tabanca ate alyor, tatan seken mermi Mehmet Ali Aabey'in om zunu syryor. Silah tamamas gerekiyor. Peki bu silah neyin nesiydi? Elindeki silah ate lyor, tatan sekip yine kendisini vuruyor! Olacak ey miydi bu? Ancak bizde operasyon dneminde soru sormak yasaktr. Bunu sonra da hibir zaman renmedim, renmek istemedim. D ha sonra kendisinin anlatt ise, Bekaa'da ASALA'yla girdii scak temasta olmutu! Neyse n e, dediim gibi fazla zerinde durmadm. Ama Mehmet Ali Aabey pek "ele avu-ca smazd"; yan , kontrolsz hareketleri oluyordu. Dansz Buket'in evindeki olaydan hemen sonra Mehm et Ali Aabey hemen apar topar "eve" gtrlyor. Araplarn uykusu ardr, bu nedenle "eve" likle sabaha kar drtte bete gidilirdi. Herkes uykuya yatsn diye Mehmet Ali Aabey biraz ge gtrlyor. "p" iki gnde Mehmet Ali Aabey'in yarasn "tmar-lamt". Uzatmayay . Mehmet Ali Aabey'le iekide buluacaktk. Cumartesi gecesiydi. Saat 22.00'de Vildannur' la otele girdik. Vildannur resepsi-yon grevlisine, erken yatacamz syleyerek, bir tabak mey-ve ile bir ie arabn abucak odaya gnderilmesini istedi. Odaya girdik. zerimi kar rvis geldiinde kat 94

grevlisi beni zerim plak grd. Arap personel sevimli bir ocuktu, hnzrca glyordu, bo rdim. Tepsiyi masaya koydum. Vildannur pencereden dary seyrediyordu. Ksa kollu beyaz gmleimi giydim. Kravatm taktm. Ce-ketimi de giyince olduka k grnyordum.

Tam kacakken Vildannur'a teekkr ettim. Kz hibir ey sylemedi. Birlikte koridora ktk rdiveninden aaya indim. Vildannur aaya inene kadar pencere nnde bekleyecekti. Yeil otelin nnde beni bekliyordu. Direksiyon bandaki adam ilk kez gryordum. Bahri Bey'in a amyd. Hi konumadan otomobilin arka koltuuna oturdum. Rzgr gibi geldik bulvara. Otomob en indim. Yryerek iekinin arka kapsna gittim. Kap hafif aralkt. eri girdim, Tank grnce elektrikleri sndrd. n kapy kilitledi. Ay dkkn aydnlatyordu. kimi di. ki dakika sonra arka kap ald, Mehmet Ali Aabey geldi. O karanlkta, "Ne o rengin iye espri yapt. "Alveri heyecan Aabey, bitince geer" dedim. Terden srlsklam olmutu ellerimden su daml-yordu. Depodaki vazolarn altndan emanetleri aldk. Yalnz ema-netler de deiiklik vard. Elimizdekiler "baba 9'luk"lard yani 14'lyd. Susturucular hem Smith W esson'a, hem de As-tra'ya tam oturmamt. Susturucular namlu gibi olmutu. Susturucu ol madan kullanacaktk. ansszlk. nallah bir aksilik olmazd. "p"ler evrede olacakt. B nla, iki kiinin hakkndan gelemezsek aypt bize. Dier arkadan da evrede olacandan im yerindeyse bulvar o gece Trk kaynyordu!.. Mehmet Ali Aabey'le birlikte beklemeye baladk, iek-lerin, vazolarn arkasndan bulvar gzetliyorduk. Taksiyle

95 geleceklerdi. stihbarat yleydi. Nefesimizi tutmutuk. t kmyordu mzden. Tark bi turmutu, biz ayaktaydk. Geceyarsna doru beyaz Amerikan taksi barn nnde durdu. te he gelmiti. Biri taksinin arka koltuundan, dieri n koltuundan indiler. Altn Blbl'n bah dm atmlard ki, i-ekinin arka kapsndan sal sollu syrldk. Sratli hareket ediyor atmtk ki birdenbire hedeflerle gz gze geldik. O srada klarn hafif snmesinin, mzi asnn nedeni, Amerikan dolaryd! Bahenin klar da hafif sndrlmt. Barn mzii ise yenilenmiti bu konuda. Karanlk yedi sekiz kez ksa alevlerle aydnland? kimiz de tetie asmtk... Silah sesi neredeyse dardan duyulmamt sanki. Mehmet Ali Aabey ve ben yerde adamlarn kulana eildik, "Oktar Cirit" diye fsldadk. "Cirit" parolasn sememizin ned . "lem" bitince adamlarn kulan Oktar Cirit adn fsldayacamz nceden kararlat ir baka anlam daha vard: Beyrut Bykelilii Baktibi Oktar Cirit 16 ubat 1976 gn eh tar Cirit, ldrldnde 30 yandayd, yani benim Beyrut'ta bulunduum yatayd. "Alveri Blbl' sememizin bizim iin zel bir anlam da vard: Oktar Cirit, Hamra Caddesi'nde Fili adl bir oyun salonunda makine banda kendi kendine golf oynarken ehit edilmiti. Biz de intikamn benzer bir yerde aldk! Yine hzl hareket etmemiz gerekiyordu. Hzla iekiye g . Silahlar vazolarn altna koyduk. Titriyordum. Mehmet Ali Aabey sakin grnyordu. Tark camndan dary gzetliyordu. mz de konumuyorduk.

Bir baktm elim kan iinde, ne olduunu anlamamtm. Herhalde bir yere arpmtm. Mendilimi e sar96

dm. Ne tuhaf, aklma dedem Yakup Cemil geldi. O da Kaf-kasya Cephesi'nde elinden ya ralanmt... Biz grevimizi tamamlamtk. Alveri nihayet bitmiti. Mehmet Ali Aabeyle a buuk ay nce konutuumuz gibi plan aynen uygulanmt. Mehmet Ali Aabey'le yarn sabah erk atlerde limanda gemide buluacaktk. Yeil Renault beni bekliyordu... Mehmet Ali Aabey'i n arkasndan Tark'a "Hadi eyvallah" deyip dkkndan ktm. Hzl admlarla otomobile doru m. Ortalkta hareketlilik yoktu. Herhalde silah sesi sahiden duyulmamt. Otele geldim, yine yangn merdi-veninden yukarya ktm. Tam belirlenen saatte odamn nndeydim. Vildan umu gzlemiti, hemen kapy at. Otelde, tabancadan kan, "svap" denen barutun izinin gem n nce, trnaklarm iyice derinden kestim. Omuz-lanma kadar scak suyla derimi kazr gibi t ekrar tekrar y-kandm. Vildannur elbiselerimi katlayp antasna koydu. Otelden ayrlrken, esepsiyona, uyuduumu, hibir ekilde rahatsz edilmemem gerektiini syleyecekti. Bu benim ilk iimdi. lk kez scak bir ete skmtm! Sabaha kadar uyuyamadm. O sahne gzmn nnden Aklma yakalanacam hi gelmiyordu. nk Beyrut'ta her gn onlarca kii lyordu. ki kii umurundayd... Sabah erken saatte Bahri Bey otomobiliyle gelip beni otelden ald. Gmr g p limana gittik. Bizim gemi Semerkant hl ortalkta gzkmyordu. Allah bilir yine ne iler riyorlard. Bahri Bey beni balk teknesine benzeyen bir gemiye bin-dirdi. Ambara indik . Balk kokusu, ya kokusu ve daha bir sr ar kokular vard. Burnumun direi krlacak gib mbar yar aydnlkt, ieride baz adamlar vard, ama se97 emiyordum kim olduklarn. Sesind Mehmet Ali Aabey'i, "Ne o yeni kararg-hm beenmedin mi?" dedi. Keyifliydi. Dier arkad gemideydi. Ekibimiz toplanmt. Gemide dn gece hayli hareketli saatler yaanmt. Sudanl n geceyars, ASALA'nn nemli isimlerinden Leon Dikran' kandrp gemiye getiriyor. Kandrma lay oluyor, zaten Sudanl Hasan Beyrut'ta bilinen bir isim. Bu "tavan" da gemilere alk. ASALA, Gney Kbrs, Beyrut, Marsilya limanlan arasnda uyuturucu ve silah tayord da, Belika, sve'ten silah alyorlar, uyuturucu veriyorlard! Al glm ver glm ticareti! 'taki geileri bu Leon Dikran ayarlyordu. Sudanl Hasan Semerkant' ucuz fiyata satmak i stediini sylemi. Adamlar kendilerine o kadar gveniyorlar ki, bana bir kaza gelecei ak inden bile gemiyor. Elini kolunu sallayarak limana geliyor. "Semerkant birka saat iinde gelecek, istersen o srada bir baka gemiye daha bakalm" diyor. te bu balk ve ya an tekne gibi kk gemiye biniyor.

Onlar gemiye adm atar atmaz, gemi demir alyor. Leon Dikran gemide bir gzel sorgulany or. zerinden Avrupa'daki "tavan"larn adresleri, telefon numaralar kyor. rgt hakknd bilgiler Ekmekiyan'dan sonra Leon Dikran'dan o gece reniliyor. Sabaha kar bu gemiden bir uval denize dyor! Gemi daha sonra tekrar limana dnyor. Dediim gibi dolar Beyrut't her kapy ayor. Bu arada, bizim ekipten kiinin bizim operasyona ka-tldklarn tahmi Yanlmm. Onlar gemi ope-rasyonu iin Beyrut'a gelmiler demek! Mehmet Ali Aabey Leon Dik an'dan renilen bilgilerin kopyalarn yazmam istedi. Dediini hemen yaptm. Bir 98 kopyas ben de olacakt, ne olur ne olmaz diye. Notlar almam bittikten sonra, Beyrut'u hem en terk etmem gerektiini syledi. Birka gn sonra yine buluacaktk. Ben o gemiyle dnece tahmin etmitim. nk nceki plan yleydi. Herhalde deiikliin bir nedeni vard. Sormad Akama doru Bahri Bey gelip beni alacakt. Eyalarm topladm. Balkonda sigara ierek bek . Hava yeni kararmt ki Bahri Bey geldi. Hesab da o dedi. Otel grevlilerine ok memnun o duumu, ksa bir zaman sonra yeniden geleceimi syledim. Kapda beyaz bir Cadillac otomob il duruyordu. Arkada Vildannur vard. Bahri Bey yine ofr koltuuna oturdu, ben de arka tarafa getim. Yola ktk. Daha sonra bizi devasa bir TIR takip etmeye balad. Korkulacak bir ey yoktu. TIR'dakiler bizdendi. TIR'da rdn Kraliyet ailesine ngiltere'den gelen son derece pahal ngiliz yar atlar vard. Bu kadar pahal emanetleri ta-yanlardan kim mezdi herhalde. stikamet rdn'n bakenti Amman'd. Gmrklerde zorluk ekmedik. Zaten ben anda deil miydim? Amerikan dolar her ii kolaylatryordu bu topraklarda. rdn de bile. yaknlarndaki gvenilir bir iftlikte kaldm. iftliin sahibi erkez'di. Benim hem Trk he ez olduumu bildiklerinden evlerinde "ar misafir" muamelesi grdm. Mehmet Ali Aabey de nra iftlie geldi. lgin bir olay hi unutmadm. Bir cuma gn camiye gittik. Namaz sonras avlusundaki kk bir mezarla gtrdler bizi. Mezarlardan biri erkez Ethem'in meza-ryd . erkez Ethem belki hatalar yapmt ama o bizim gzmzde Tekilat Mahsusa'nn yiit isiml iriydi. Beyrut'ta dnyann her lkesinin ajanlar cirit atyordu. CA, MOSSAD, KGB, M16 ve n iceleri. Hepsinin blgede kur99 duu ilikiler paraya, yani dolara dayanyordu. Ama bizi mki onlardan biraz farklyd. Tarih dostluklar parann stne kveriyordu. ou Arap bizi urmutu geen yzyln banda. Ancak hl o topraklarda dostlarmzn olduunu bilmek, gr vericiydi. Amman'dayken, aldmz bir haber bizi ok zd: Biz Beyrut'tan ayrldktan birka ra Sudanl Ha-san'n boaz kesilmi, cesedi Byk Suriye Caddesi'ndeki altnc palmiye aac ulunmutu... Bizim Altn Blbl'deki olayn ne olduunu tam anlaya-mamlard. Ancak Leon Dik drlmesi adamlarda panik yaratmt. Zaten srail'in Lbnan'a girmesi keyiflerini karmt

imdi de "TM" imzal olaylar zerine lider takm yer deitirmiti: Monte Melkonyan sve, A nyan Paris, Agop Agopyan Atina sorumlusu olmutu. O gnlerde Beyrut Amerikan niversite si'nin CA temsilcisi, pazar ayininden dnerken yanndaki bir baka lkenin konsolosuna, Te ilat Mahsusa'nn ne olduunu soruyordu... Ne abuk unutmulard Tekilat Mahsusa'y. Ama bi ara tekrar hatrlatacaktk. Amman'dan Frankfurt'a getik... Ancak Frankfurt'ta fazla k almadk, hemen Trkiye'ye dndk. Ancak ksa bir zaman sonra tekrar Almanya'ya gidecektik.. .

Trablusgarp'ta dede Yakub Cemil 29 eyll 1911... talyanlar Kuzey Afrika'daki topramz T rablusgarp'a ha-rekta baladlar. 35 000 asker (ki bu say daha sonra 80 000'i bulacakt) , 6 000 at, 103 top, 800 kamyon, 4 uaktan oluan talyan ordusunun Trablusgarp'a girii hayli kolay olmutu. 3 ekimde Hums, 11 ekimde Derne, 21 ekimde Bingazi igal edilmiti. talyanlara kar savamak iin stanbul'dan, kzgn llere giden gnlller arasnda ben d yoktu ki; Enver Bey, Mustafa Kemal, Fethi (Okyar) Bey, Rauf (Orbay) Bey, Sapancal Hakk, zmitli Mmtaz, mer Naci, Abdlkadir, Ce-vad Abbas, Atf, Sleyman Asker, Doktor Ref (Saydam), Ku-ubazade Eref, Afyonkarahisarl Ali (etinkaya), Enver Bey'in kardei Nuri B ve amcalar Halil Bey gibi ttihat ve Terakki'nin birok yiit savas... Trablusgarp'a g lar akn balamt. Ve millet, bu vatanperver yiit evlatlarn grdke ttihat ve Terakki daha gnlden balanyordu... Biz be arkada, Binba Mustafa Kemal, Sapancal Hakk, mer dir birlikte gittik. Birbirimizi Make-donya'dan tanyorduk. 15 ekim 1911 gn stanbul'd a Rus vapuruna bindik. 102 Daha nce am vapuruna binmi ancak gn bekletildikten sonra g ri gnderilmitik. ansmz bu kez Rus vapurunda deneyeceiz. Msr zerinden Trablusgarp'a az. Gemiyle direk Trablusgarp'a gidemiyoruz. nk talyan gemileri blgeyi abluka altna a mlerimizi, kyafetlerimizi deitirdik. Hepimizin sahte kimlikleri vard.l Yolculuktan nc e yardm gtrmek iin ttihat ve Terakki Merkezi'nden 300 lira istedik. Bize, "Para yok, E nver'le g-rn" denildi. mer Naci'nin stelemesi ve Mustafa Kemal'in verdii senetle mer i'den 200 ngiliz liras aldk. Nihayet hareket ettik. Yine bir mucizeyi gerekletirmek ii n... Yol boyu Akdeniz'de talyan kruvazrlerini grdk. talyanlarn denizler zerinde mutlak hkimiyeti vard. Biz ise neredeyse donanmasz braklmtk. Donanma Sultan Abdlaziz'in tah ndiriliine (1876) katld iin, II. Abdlhamid tarafndan neredeyse cezalan-drlmt. Ta n Abdlaziz intihar etmiti. Benzer sonun kendi bana gelmesinden korkan II. Abdlhamid, donanmay yllarca hareketsiz brakp Hali'e hapsetmiti. Donanmasz kalmamzn tuhaf ve anl ir nedeni daha vard: Rus-Japon Harbi'nde, Ruslarn urad bozgun zerine Potemkin zrhls erlerin isyan karmas II. Abdlha-mid'i daha da vesveseli yapmt. Bir gn bizim donanmam ayn ayaklanmann kacan ve denizcilerin Yldz Sa-ray'n topa tutaca korkusunu yay d'in bu korkusunu bilenler ona daima uydurma jurnaller veriyor-lard. yle veya byle, sonuta harp gemilerimiz ryordu.

Hamidiye, Osmaniye, Aziziye, Orhaniye, Mukaddemat Hayr, Hfzrrahman, claliye gibi har p gemilerimiz kaderlerine terk edilmiti. Personeli bu sava gemilerinde domates soan yetitirip karnn doyuruyordu! Isnmak iin gemilerden paralar skp yakanlar bile vard!. tafa Kemal, "Tanin gazetesi yazar erif Bey" pasaportuyla yolculuk ediyordu. Muhtem elen Yakub Cemil'in kimliinde de "gazeteci" yazyordu. 103 Zaten Japonya'ya gsteri iin gnderilen Erturul firkateyni bakmszlktan batp, 587 yiidi okyanusa gmmemi miydi?2 D nce Osmanl, ngiltere ve Fransa'nn arkasndan dnyann en gl donanmasna sahipti. Bir u vesvesi yznden dtmz duruma bakn! Msr'a vardmzda gemiden kmamz hayli g rd ve bu nedenle vapurdan kmamza izin verilmiyordu. Gemi karantinaya alnmt. Drt g aldk. Sonunda kurtulduk. Ancak aksilikler yakamz bir trl brakmyordu. Bu kez korktuumu amza geldi, Mustafa Kemal hastaland. Allah'tan koleraya yakalanmamt. s-kenderiye'de astaneye gtrdk. Birka gn banda bekledik. Bu arada arkadalar Nuri (Conker) ve Fuat (B gelince n skenderiye'de braktk. Biz bir an nce cepheye ulamak iin hemen yola ktk Trablusgarp- snrna kadar 600 kilometre gitmemiz gerekecekti. ldrc scak altnda, pence i smsk kapal olmasna ramen, kumlarn deliklerden geip azmza burnumuza girdii ld uu yaptk. Tabi 600 kilometre gidip Trablusgarp snrna gelince yol-culuk bitmiyordu. Bu kez 1 000 kilometrelik Bingazi yolu vard. stelik lde ne karayolu, ne tren yolu bulun uyordu. Develer srtnda yolculuk yaptk. En iyisi, hecin devesiydi. Gnde 100 kilometre yryebi-liyordu. Ancak bizde, onu alacak para yoktu. Dier develerle gnde 50 kilometre gidebildik. Zaten her 50 kilometrede bir kuyu vard. 2 Erturul firkateyni svarisi Y arbay Ali Bey'in ocuu vard: byk kz Neyyire ve biri kz, dieri erkek ikiz ocuklar auf. Neyyire doan oluna babasnn adn verdi: Hasan li. Bu ocuk ileride mill eitim bak Hasan li Ycel'di. Onun da tpk dedesi gibi ikiz ocuklar oldu: Canan (Ero-lat) ve Can (Y el). 104

Samz sakalmz birbirine kart. zerimizdeki kyafetlerle tam bedevilere benzemitik. S rluklara ramen Bingazi'ye ulaabildik. Kimi arkadamz bu g yollan rahat at. Mesela Ali (Cebesoy) Paris'teki atae militer grevini brakp Fransz balk gemisiyle gizlice Bingazi kmt. Enver Bey yannda Rauf (Orbay) Bey ve mer Fevzi Bey'le birlikte gazeteci kimlii k seyahat etmilerdi. de harp muhabiriydi, Tanin ve Tercman Hakikat gazetelerinin... F thi (Okyar) Bey bizim, Mustafa Kemal'le birlikte Trablus-garp'a gelmemize biraz armt. Bir gn Mustafa Kemal'e "Onlarla senin ne iin var?" diye sorduu kulama geldi. Byle konu asnn nedeni, bata Mustafa Kemal olmak zere Fethi de (Okyar) dahil baz arkadalar, ttiha ve Te-rakki'ye mensup subaylarn siyasetle ilgilenmelerine karydlar. "Ya siyaset, ya ordu" ilkesini benimsiyorlard. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin 22 eyll 1909 tarihind eki Selanik Kongresi'nde bu grler dile getirilmi ve sert tar-tmalar kmt. Karar al ongre Mustafa Kemal'in dediine hak verir gibi oldu. Ve Enver Bey unu anlad ki, bu ada m ttihat ve Terakki iin tehlikeliydi.

Enver Bey'i severdim ama onun kadar olmasa da Mustafa Kemal'i de severdim. Bir gn gidip Mustafa Kemal'i uyardm: "ok hrslsn. Gzn hibir ey grmyor. Bu hrsn bana o arada Abdlkadir ile Enver'in amcas Halil'e dikkat et!" dedim. Ne demek istediimi a nlamt. Aslnda Mustafa Kemal'i vurup ortadan kaldrma grevi ilk olarak, Hsrev Sami (Kz ile bana verilmiti! Biz kabul etmemitik. Enver ve Mustafa Kemal, onlar iki rakipti !.. Enver Bey, Fethi (Okyar) Bey'i de rakip grrd! Sanyorum dier iki arkada da bundan v azgetiler. Ama Enver Bey ile Mustafa Kemal'in srtmeleri hi bitmeyecek gibiydi. Tabi Fe thi (Okyar) Bey, bizim ttihat ve Terakki'nin fedasi olduumuzu bildii iin, Mustafa Kema l'in bizimle nasl yolculuk yaptna aryordu. Onu ldreceimizi sanyordu! akn. 105 a Kemal'in en yakn arkadayd. Belki de bir tek Abdlkadir'le dostluu yoktu.3 Trablusgarp 'ta ok zayf 15. Frka vard. Asker azd ve cephane hi denebilecek kadar yoktu. talyanlar sker says, cephaneleri bizden kat be kat fazlayd. Trablusgarp'ta ancak Makedonya'da rendiimiz ve tatbik ettiimiz komitaclk metoduyla savatk. zellikle geceleri vur ka uladk. ttihat ve Terakki'nin gnll subaylarnn neredeyse her biri bir Arap kabilesinin b geti. Onlara gerilla savan rettik. Yoksa 3 000 kiilik, silahsz, cephanesiz derme at orduyla, 2 000 kilometreyi bulan Trablus sahillerini savunmak hi kolay olmayacak t. Kurmay Albay Neet Bey, Trablusgarp; Kurmay Binba Enver Bey, Bingazi; Kurmay Binba M ustafa Kemal, Tobruk ve tabanca at msabakasna gittii iin daha sonra aramza katlan Ha ey (Avusturya-Macaristan hkmetinin tertip ettii ordulararas at msabakasnda, 600 suba dan nc olmutu), Hams mutasarraflna getirildi. Ben yine Enver Bey'in yanndaydm. Kara e'deydi. talyan donanmasnn yapt top ateleri tozu dumana katyordu. Top mermileri bazen rarghta, yanmza kadar dyordu. Allah'tan kararghmz deniz seviyesinden 300 metre kada ikte bir kayaln zerine kurmutuk. Samzda yarlar, maaralar vard. Karargh yerinin ad sur'du! Karargh evresi adrl ordugh halini ald. Arap kabileleri kendilerine gre adr leler meydana getirdi. Bu adrlar arasnda Enver Bey'in adr hemen gze ar-pyordu. Asln z ark serdarnn otana benziyordu. 3 Cumhuriyet'in ilk Ankara valisi olan Abdlkadir, 13 temmuz 1926 tarihinde, Atatrk'e dzenlenen zmir Suikast'na kart iddiasyla idam edild cemiyetin fedalerinden-di. stanbul'daki, bata gazeteci Hasan Fehmi cinayeti olmak z ere, baz faili mehul cinayetleri onun iledii iddia edildi. 106 Hasrlar, kilimler, hall ar ve adr iinin drt kesinde kutsal manalar ieren yazlar vard. O Saray'a damat olmu edenle ok sayg gryordu. Gen damadn etrafnda grlmemi bir sadakat ve itaat halkas y r yanmzda savatrmak iin din birliini ne -karyorduk. Yine de gnde iki kuru gm eriyorduk. Ganimetleri de paylatryorduk. Araplara, askeri usullere gre saf tutmay, yry ft kol nizamn retiyorduk. Her on kii bir onbaya balyd.

lgintir, her on kiilik mangada, iki Arap kadn bulunurdu. Mangann ekmek torbalarn, mat larn, hatta yedek cephaneyi bunlar tard. Yarallar bunlar alr, yaralar bunlar sarard in ardndan kararghta alamak, atlar yakmak, ilahler okumak da bunlarn greviydi. Zavall ar bazen sava alannda ehit olurlard. Araplar slam yolunda ehit dmekten gurur duyarlar bi birka yl sonra deiecekti bu ulv amalar. Silahlan, cephaneleri ve binlerce askeriyl lyanlar aylar gemesine ramen baarl olamyorlard. talyan devletinin itibar sarslm baa kamyorlard. ok yerde onlar sahile kadar srklyorduk. Trk'n gc yine destanla rada bir aksilik oldu. stanbul'dan gnll gelip aramza katlan "Bandrmal" diye bilinen z i bir subay vard, ad kr. Bu adam iki yldr ortalklarda gzkmyordu. Meruti-yet'ten s a karmt. Harp Okulu'nda siyas bir yn yoktu. imdi birdenbire gnll olup Bingazi'de . Hayatta her eyi affederim, casusluk dnda. Ben bu adamdan phelendim. 4 Abdlmecid'in o ehzade Sleyman Efendi'nin kz Naciye Sultan'la evli olan Enver Bey, Trablusgarp'tayke n daha nikhl eini grmemiti. Naciye Sultan o tarihte henz 12 yandayd.

107 phelerimi arkadalarma atm, ama oral bile olmadlar. Onlara da kzdm. Bu vurdumdu nereye varacakt?.. Sonuta ne yaptm; bir gece adrna gidip uyandrdm ve alnndan vurdum! slarn sonu lm olmalyd. Anlalmaz tepki aldm. Tekrar tekrar anlattm, bu adamn talya casusluk yaptn. O da baz Araplar gibi talyanlarla ibirlii yapyordu. Bunca yllk su casus olup olmayacam bilmeyecek deildim herhalde! Enver Bey'in o kadar kii nnde beni sulayc konumas ok anma gitti. stanbul'a dnmeye karar verdim... Kimseye haber verme iimiz yolu bu kez tek bama kat edip stanbul'a ulatm. Kh deve stnde, kh tren ve vap uluk yapmtm. Yorgun dmtm. stanbul'da ou kimse, talyanlarn Trablusgarp'taki kat-l Camii nnde otomobiliyle bir Arna-vut'a arpan talyan elisinin ofrn konuuyordu. Kader l'daki ilk otomobil kazasn da bir talyan yapmt. Bu arada ttihat ve Terakki hkmeti de ya uramt. ttihat ve Terakki, drt yllk iktidarn 16 temmuz 1912'de muhaliflere brak gemiti. "Asker siyasete karmasn" diyen bizim baz arkadalar sonunda iktidar da, orduy a muhaliflerin eline brakmlard. Biz fedaler, cephe cephe koutururken, muhalefet Arnavu uk'ta daa karak bizim hkmeti korkutup iktidar ele geirmiti. Sadrazamlarn biri gidiy geliyordu. Hakk Paa Kabinesi, Said Paa Kabinesi ve imdi de 80 yandaki Gazi Ahmed Muht ar Paa Kabinesi... Bu kabine devrin en yal kiilerinden oluuyordu. Yllardr grev yapan zam Kmil Paa, Hseyin Hilmi Paa ve Arnavut Ferid Paa kabinedeydi. Gazi Ahmed Muhtar Paa nn kabinesi ttihat ve Terakki'ye karyd. Bize yakn kumandanlarn, valilerin, memurlar nin yerleri deitirilmiti. Hkmet, ttihat ve Te-

108 rakki Cemiyeti'ne kar sk ve sert tedbirler almaya balamt. Cemiyet'i de, frkay rmilerdi. stanbul polisi cemiyet ve frka yelerinin peine dmt. rgpl Hayri Efendi Bey (Mentee) Alman Sefarethanesi'ne, Cavid Bey Fransz Sefarethanesi'ne ka-mlard. Tala t Bey nce Tokatlyan Oteli'nin tavan arasn-daki kk bir odaya, sonra Sahip Molla'nn Paa 'de-ki korusu iindeki beki kulbesinde saklanmt. smail Canbulat kendisini gzaltna ala ibat memuru Niza-meddin Efendi'yi ldrmt. Dr. Abdullah Cevdet, Salah Cimcoz, esbak Tra bzon Valisi Sleyman Nazif, Hseyin Cahit (Yaln), Aka Gndz gzaltna alnmt... Orduda reketler balamt. stanbul'daki Halaskar Zabitan Grubu'nun, Makedonya'daki baz subaylarl ve Hrriyet ve tilaf Frkas'yla ilikisi vard. Meclis'in kendisini feshetmesini istiyorl ard. ttihat ve Terakki Cemiyeti kendi iinde kaynyordu. 20 austos 1912 tarihindeki kon gre byk kavgalara sahne oldu. Kongrede iki grup yart. Benim de dahil olduum grubun ba ancal Hakk ekiyordu. Dier grubun banda ise Talat Bey vard. Kongre topland. Ortalk t nd; bu nedenle Cemiyet azalarnn yzde 10'u katlabilmiti kongreye. Bizimkiler cephelerde rpyorlard. Kongre nizamnamesine gre, frka mebuslarnn ancak yzde 10'u kongreye katla du. Halbuki hepsi gelmiti. Ve hepsi "Byk Efendi" diye hitap ettikleri Talat Bey'e b alydlar. lk frtna bu konuda koptu. Sapancal Hakk birka kez krsye gelip, bu kongre e Terakki Cemiyeti'nin kongresi olduunu hatrlatp frka mensubu fazla saydaki mebuslarn salonu terk etmesini istedi. O tarihlerde cemiyet ile frka arasnda anlamazlklar vard. aha dorusu biz cemiyet mensuplar frkay kk gryorduk! 5 O zaman Meclis dnda kalan v a memlekete yaylm olan ittihat ve Terakki'yi sadece "cemiyet", bu cemiyetin Meclis grubuna da "frka" deniliyordu. 109 Sonunda, yaplan hileli seim sonucu bu isteimiz ka bul edilmedi. Kongrede ounluk neredeyse frkann oldu. Gndeme geildi. Muhalefet (Hrriyet ve tilaf Partisi) ve Halaskar Zabitan Grubu'nun istedii, Meclisi Mebusan'n kapatlp he men seimlere gidilmesi teklifi reddedildi. Tartma olmadan oybirliiyle alman kararlar da vard: "Meclis'i datma karan Anayasa'ya aykrdr. Trablusgarp ve Bingazi'de Osmanl ha imiyeti kesinlikle srdrlecektir." Biz karan aldk ama hkmet, talyanlarla 16 ekimde bir ntlama yapt: Trablusgarp ile Ege Denizi'ndeki Onikiada talyanlara brakld. Enver Bey an tlamann metni talyanlarca nne kondu-unda, "Ben hkmetimden emir almadm" diyecek, anca i almas uzun srmeyecekti... Ayn gn, yani 16 ekim 1912 tarihi... Hkmet i olaylar kars , d olaylar karsnda aknd. Hariciye nazr ise Ermeni Gabriel Noradunkyan'd. "Balka kadar eminim, sava kmaz" sz ona aittir. Bu sz ettiinin ertesi gn Balkan lkeleri nl'ya saldrd! Bulgar, Yunan, Srp ve Karada ordularnn toplam asker mevcudu 610 000'di. iz ancak 330 000 kiilik kadroyu zor toplayabilmitik. Askerlerimizin sekizde birind e tfek yoktu. Bulgarlar, Srplar ve Yunanllar, Rumeli'de, Makedonya'da, Arnavutluk'ta bizi bozguna urattlar.

Bulgarlar stanbul zerine, Yunanllar Selanik'e, Srplar da Arnavutluk zerine yrye get em de tm bunlar birka gn iinde cereyan etti. Sadece biz deil dnya aknd. Hi kimse sine abuk yenilip hezimete urayacan tahmin etmemiti. Hatta Balkan lkelerini Os110

manl'ya kar birletiren Rusya bile. Bata Bulgarlar olmak zere Balkan lkeleri talyanlar ze at savatan yararlanmak istiyorlard. Ama bu kadar abuk yenileceimize kimse inanmyo Sava neredeyse 15 gn srmt. Yz kzartc bir durumdu! Balkan bozgunu srasnda hkmet imde bu kez sadrazam koltuunda Kmil Paa oturmaktayd. Haberi duyunca kzgnlkla yanmdak adalara, "Kzna sahip -kamayan adam, devlete nasl sahip kacak?" dedim. Koskoca sadraza araylarda bym kz (stelik evli ve iki ocuu vard) evin gen Ermeni asyla Paris'e anlar kendi aralarnda Makedonya'nn nasl bllecei konusunda kavgaya girmilerdi. Bizim miz ise bakayd. Rumeli'yi kaybetmitik. Arkadam Resneli Niyazi'nin memleketi Resne bata olmak zere Makedonya elimizden tek tek kyordu.6 Ya Selanik? Bir tek tabanca patlamad an Yunanlara teslim edilmiti! 470 yl sonra Selanik'e yabanc ordu girmiti. Biz, Make-d onya'da hrriyet iin daa kanlar Selanik'e, "Kbei Hrriyet" adn vermitik. Hrriyetin di Yunan bayra sallanyordu. Srgndeki II. Abdlhamid, Alman Lorelei gemisiyle zor kaabil iti Selanik'ten. 9 kasmda Selanik, 18 kasmda Manastr dt. Dalarnda ekya kovalad astr artk bizim deildi. Gzelim Makedonya da bir bir elimizden kp gitmiti; artk ne rez, ne de Kavala kalmt avucumuzda. 20 kasmda Arnavutluk bamszln ilan etti. Bitmed , kodra, Yanya, Ohri, Debre ve Dra artk kendini savunamayacak durumdayd. Kahraman aske rlerimiz btn zorlua ramen bu kaleleri teslim etmiyorlard. 6 Resneli Niyazi'nin ei ve klar gibi baz yaknlar Resne'de kald, baz akrabalar ise o tarihlerde Anadolu'ya g et ye'nin bugn yaayan en byk ney stad Niyazi Sayn, Resneli Niyazi'nin yeenidir.

111 Rumeli boalyordu. 500 yldr egemenliimiz altndaki Avrupa topraklarn terk ediyorduk Her yere kargaa hkimdi. Sadece sava yenilgisi deil, kolera ve dizanteriden Balkanla r'da kaybettiimiz asker says 40 000'i bulmutu. (Koleray, Suriye'den takviye iin arl etler getirmiti.) Sadece Trk olduu iin, Mslman olduu iin, ldrlen insanmzn say

Balkan Sava'nda sivil Trk ve Mslmanlara yaplan zu-lmleri, vahetleri aratrmak iin 'Tetkiki Mezalim Cemiyeti" kuruldu. Dernek eitli dillerde bastrdklar brorleri, foto r Avrupa bakentlerinde datt. Dernek temsilcileri lke lke dolap konuabilecek resm y arad. Ama uygarlk beii Avrupa'da herkes, Balkan vahetine gzlerini kapayp kulaklarn ek temsilcileri sadece baz gazetelerin muharrirleriyle grebildiler. Ancak onlar da bir buuk milyona yakn Mslmann ldrld bu vaheti habere deer bulmamlard! Balkanlar r ay olmu ve bu kadar ksa srede Bulgarlar Bykekmece Gl kenarna kadar gelmiti. Ner ul'a gireceklerdi. Bulgarlar askerlerine "Yarn argrad'da (stanbul) olacaz" diye moral veriyorlard.7 Bata Enver Bey olmak zere Trablusgarp'tan dnen arka-dalarn hepsi Bulgar ordusunu durdurmak iin cepheye kotu. Mustafa Kemal ve Fethi (Okyar) Bey Bolayr Kolo rdusunda, Enver Bey ve Halil Bey, Hurid Paa'nn atalca'daki ko-lordusunda grev ald. tt t ve Terakki, hkmet kavgasn ve parti ii tart -malar ikinci plana atmt. Artk Enver barmtk. Et ve trnak birbirine kser miydi? 7 Balkan Savalar'n izleyen gazeteciler ar leride Rusya'da Ekim Devrimi'ni gerekletiren en nemli isimlerden biri olan Lev Troki de vard. Dneme farkl alardan akmak isteyenler, Balkan Savalar adl kitab Arba Yaynl edinebilir. 112 atalca'daki cephede ben de varm. O kadar mutluydum ki, yine cephey e gitmitim ite... O gnlerde Halil Bey, Hurid Paa'ya bir neri gtrd: "Ordu hareket kab ti bakmndan zayf. Uzun zamandan beri tahkim edilen dman mevziine yaplacak taarruzda, m uvaffak olmak ans karsnda atalca mevziimizin tehlikeye dmesi ihtimali de vardr. Bu ticeler dourur. Bu sebeple ordu mevcuduna dokunulmadan, aktan bulunacak bir kuvvetle Bulgarlara kar denizdeki hkimiyetimizden istifade ederek, Bulgar ordusunun gerisine bir karma yapmak suretiyle dman mevzii drlebilir ve hafif birliklerle panie kapla kip edilir." Halil Bey'in teklifi kabul edildi. Kollar svadk. stanbul hapishanelerin den 4 000 kadar gnll setik. Bunlar Yl-dz'daki Zuhaf Alaylar koularna yerletirdik r program tatbik ederek, silah kullanmay, bomba atmay ve avclk yapmay rettik. Zaten o lah kullanmay biliyordu. Bunlarn elbiseleri de askerlerden farklyd; ordu modeli gibi deil, avc kyafeti gibiydi. Klasik cephane kutular yerine de mein tfeklikler hazrlat nlar gerillayd. Henz o tarihte bilmiyorduk ama ileride kuracamz Tekilat Mahsusa'nn te ini atmtk... Nihayet hareket saati geldi. 4 000 cezaevi gnllsyle birlikte gizlice gemi e binip denize aldk. Yanmzda bir haftalk yiyecek ve her gerilla iin de bin mermi vard anbul'dan ikindi vakti hareket etmitik. Hava karard zaman atalca hatt hizasna ulatk arartma halinde seyrederek Bulgar ordusunun sa kanadnn gerisine vardk. Sahile sokuldu k. Denizden cephe gerisine karma yapacamz dnemeyen Bulgarlar sahile nbeti bile koy dal gemiden denize indirdik. Kademe kademe sahile kmaya baladk. lk sandaldaydm. 113 yaptmz yer Kumburgaz'd. Karmza kan ilk ky sardk, darya ku uurtmayacak eki Bulgar casusu olabilirdi. Kilise cephanelerimizi saklamaya uygundu.

Gemideki herkes sa salim kyya ulamt. Tan aaryordu. Bulgarlarn grmemesi iin gemi Kaptann istikameti stanbul'du ve ne olursa olsun geri dnmeyecekti. Byle emir verilmit i. Birlikleri harp nizamna sokarak kontrole baladk. 300 eksiimiz vard. Bunlar korkup gemiden inmemilerdi. Aslnda hrsz, katil, dolandrc, kumarbaz, ayya ve canilerden kurul u birliin ne yapacan biz cephede ilk kez grecektik. Halil Bey feda mfrezesine bir konu yapt: "te gr-dnz, kaptan bize ihanet etti ve gemiyle kat! imdi arka-mzda deniz, n lar var. Yapabileceimiz tek hareket sessizce tepelere trmanarak Bulgar ordusunun g erisine saldrmaktr. Ortadaki engel kalknca kendi ordumuza kavumu olacaz. Baka da ku miz yok." Mevcudu drt ksma ayrdk. Her ksmn banda bir subay bulunuyordu. leride t r tepeye doru bir mfreze ekibi ilerlemeye balad. Drdnc ekip ihtiyat olarak geride kal u tepeler rahata ele geirildi. Bulgarlar buraya nbeti bile koymamlard. Osmanl'y ksa a bozguna urattklar iin kendilerine ok gveniyorlard anlalan. Bulgar ordusu vadide p adrlar iinde uyuyordu. mfreze ekibinin 2 600 silah adrlara evrildi. Ve silahlar a ya balad. Birka dakika iinde vadi, akn Bulgar askerlerinin cesetleriyle doldu. Vadini kurlarna doru inmeye baladk. Bulgarlar panik iindeydi. Srgn ky zerinden atalca'ya rd. Kardan gelen Bulgar askerleri ka durdurdu ve bir izgi izerek savunma hatt olut ikratya'da bulunan bir tepe zerinden, stanbul'u sa-vunmak iin bekleyen bizimkilere, durumu beyaz bayrakla bildirmek istedik, ama bizimkiler buna top atyla karlk 114

verdi. Hemen ayana abuk iki delikanlya bir pusula yazp Bykekmece Kprs zerindeki b e ula-trdk. Bulgarlarn Srgn ky-atalca istikametine ekildiini, Bulgar sahra topus zde-ki kiilerin talim ve terbiyelerinin bundan sonra yaplacak cephe savana uygun olm adn, yardma gelmelerini bildirdik. O geceyi Srgn ky karsnda muharebeye hazr vaz e geirdik. Sabahleyin ilk kla dman topu atee balad srada, sahil boyunca uzun bir lar bizim mzrakl svari sancamzd. Sancak komutan gelip bizi buldu. Emrimizdeki gnll resini de svari sanca ko-mutanna verip, Halil Bey'le birlikte stanbul'a dndk. Gnler s a Bulgarlara ilk kez geri adm attrmaya muvaffak olmutuk. Balkan Sava'nn birinci perdes bitti. Atekes ilan edildi. stanbul'da ilgin gelimeler oluyordu. Mttefikler atekes kou larn yle sralamlard: O gne kadar savata kaybedilen yerlere ilave olarak Edirne Bulg Yanya Yunanllara, Debre ve Dra Srplara, kodra Karadallara, hem de buralar savunan a rimizle birlikte teslim edilecekti. Ya silah ve cephane? Sadece Edirne'de 430 to p kaybedil-miti, binlerce mermi ve tfekle birlikte. Bunlar da onlarn olacakt... Daha dn emrimiz altnda yaayanlarn cretlerine amamak elde deildi. Tarihi zaferlerle dolu uzun, daha dn bamszlna kavuan kk devletlerin karsnda urad utan verici ka i kabul etmeyecektik. Baz kiilerde top seslerini iitecek kulak kalmamt! Gereken yapl

Gerekirse Babli'yi (Babakanlk) basmaktan geri dur-mayacaktk. Avrupa'da torun "Yakub C emil" 1983 ylnn 15 nisanyd. Frankfurt'a gitmek iin hazr-lklara baladk. ki kompart -2-3 ve 4-5-6. Ben 4'm! 6 Mehmet Ali Aabey. Bu kez aramza yeni bir arkada daha katld: "Akrep!" O da 5 numara. Biz ikinci gruptayz: 4-5 ve 6. lk kompartman hedef lkeye nis an aynn ilk gn km. km diyorum nk ben onlar tanmyordum. Merkez almalar , Mehmet Ali Aabey ve "Akrep"! almalarmz ay nceden balatmtk. Ankara Gl-ba'n hem de ofiste maketlerle alyorduk... 15 ocakta almalara balamamzn bir nedeni vard ei Hayriye Hanm o gn topraa verilmiti. Ermeni militann Talat Paa'y arkadan vurduun , dmanlar sevinmesin diye alamamt bile Hayriye Hanm. Ne de olsa vatan airi Namk Kem krabasyd o!1 1 ttihat ve Terakki'nin paasndan biri olan Sadrazam Talat Paa, 15 mart 1 ta rihinde Berlin'de Tanak yesi Ermeni Sogomon Tayleryan tarafndan vuruldu. Ei Hayr i ye Hanm, Talat Paa ldkten bir sre sonra yeniden evlendi. Bu evlilikten doan oluna T t adn koydu. 116

Ne hazindir, Dr. Bahaeddin akir ve Cemal Azm de 17 nisan 1922'de Berlin'de Hayriye Hanm'n gzleri nnde vu-rulmutur. ldren kii Ermeni Aravir racyan'dr.2 Biliyordum Cemil de yaasayd, Ermeniler kesinlikle onu da ldrebilirlerdi. nk, Tehcir Ola-y'n h at Mahsusa'nn zerine attlar. Hl da bunu iddia ederler... Elilerimizin, konsoloslarm gibi, bizim ei-time balama tarihlerini hep byle acl olaylarn olduu gn-lerde seiyorl u nedenle 15 ocakta toplamlard bizi. Burada bir anm anlataym. Mehmet Ali Aabey ok kz ol bol kfrederdi. Her frsatta onunla birlikte altn syleyen, aabeyin kadim dostu o ten "irket'ten biri, Bulgaristan'da birtakm haltlar kartrmt. Aabey onun iin aza al ler ediyordu. Biz bu adama "Gzlk" diyorduk. nk gzleri iyi grmyordu. Bu "Gzlk" sayes lgaristan'da bir grevlimizi ehit vermitik. Ad Bora Selkan'd. Mehmet Ali Aabey o neden kfrler yadryordu Gzlk'e!3 Nihayet Ankara'daki almalarmz son buldu. Yine yollara " ile ben vardk. Mehmet Ali Aabey uakta yoktu. Acaba son dakikada bir aksilik mi ol mutu? nk Levon Ekmekiyan'n idam edilmesine ok kzmt. Son anda gel-mezlik etmezdi he n azndan bize haber verirdi. Ben artk "mesleime" iyice adapte olmutum; ya tcca-rydm. iyiden iyiye benimsemitim. "Alveriler" bittikten sonra sahiden bu meslee mi gesem aca a? 2 Ermeni Aravir racyan, Dr. Bahaeddin akir, Cemal Azm ve Sadrazam Said Halim Paa'y rnda ayrntlaryla yazmtr. Bu anlarn kk bir zetini kitabn sonuna koyduk. 3 Torun adn vermedii kii, 1980-1982 yllar arasnda Bulgaristan'da grev yapan Mehmet Eymr. " Ali Aabey"in Eymr'e kzmasnn gerek nedeni, bata Abdullah atl olmak zere kendisine ta erin ASALA operasyonlarnda

beceriksiz kmalar, stelik uyuturucu kaakl yapmalar myd? Torun "Yakub Cemil" ayr iyordu. 117 "Akrep" Almanya'ya bakliyat ihaleleri ve fiyatlarn ren-mek iin gidiyordu. Ayrca tannm bir neskafe firmasnn Trkiye temsilciliini almak iin grmelerde buluna ar kusursuzdu. Birlikte gitmemizin nedeni "Akrep"in ok iyi ngilizce ve Franszca bilm esiydi. Havaalannda benim ngilizcem yeterli olmazsa yardmma koacakt! Aslnda Avrupa'y caktk. lk durak Almanya'yd. Frankfurt'a indik. in garibi havaalannda "Akrep"in pasa-po rtunda sorun kt. Ben kolay getim, nk pasaportumda yurtdna klar, zellikle Alma "Akrep" iin de sorun hemen zld. Amman'dan dnerken Frankfurt'a uramtk. 'Trk ii firlie gitmitik. "Esnaf' arkadalarla tanmtk. Hatta biz oradayken on kadar Dev-Sol mi Kln Bakonsolosluumu igal etmiti.4 Mehmet Ali Aabey, "Seninkiler bo durmuyor" diye bana taklmt. Her frsatta eski solculuumuzu hatrlatrd. Frankfurt'a ikinci geliimizde hava bizi "esnaf' arkadalar karlad. Onlardan Mehmet Ali Aabey'in de gel-diini renince raha dm. Ekip bozulmamt. Frankfurt'ta fazla kalmadm. Tek bama Kln'e getim. Kln'deki Alma tinden hammadde olarak An-takya'daki fabrikaya 200 tona yakn ya siparii verdim. Bu i rketin byk orta Belika'nn Liege kentindeydi. Rahata Belika'ya girdim. Tabii "p"le oluyordu tm bu kolaylklar. Bizim "plerden biri taksi ofrl yapyordu. Bine-ceiniz n bilince, "p"nn taksisine binmek, takside grmek hayli kolay oluyordu! Avrupa'da tak lkeden lkeye rahat geiliyordu. Tabi grnmn filan nemi vard. Avrupal, Araplara, T lulara hi gvenmiyordu. Burada bir ayrnt anlataym; bizim "ilerde" tepeden tr4 Dev-Sol 3 kasm 1982 tarihinde Kln Bakonsolosluu'nu igal etti. 118

naa yani ceketinden, gmleinden, ayakkabna kadar ortalama bir insan gibi giyineceksin. Bu temel kuraldr. Dar ktn zaman, bulvarlarda insanlara kartn zaman kyafetinle . Cak cak tecek, all morlu tirtler, ipek gmlekler, lks takm elbiseler, ne bileyim, r lyan ayakkablar filan giymeyeceksin. "Ben buradaym" demeyeceksin yani. kyafeti olara k giyecein pantolonlarn a ksm normal pantolon gibi olmayacak. Derin ve bol olacak. Ce ketler de yle. Normal ceket giyilmez. Omuz bandan itibaren geni kesim ve bol olmal. M esela kolun, ceket yokmu gibi iinde hareket edebilmeli. Gmlekler, yaz k fark etmez, m utlaka ksa kollu olacak. Cartlak renkli, abartl izgili gmlekler giyilmeyecek. Ayakkabl ar da rahat olacak. zellikle kaymamak, ses -karmamal. Uzun adm atabilmeye, komaya msai olmal. Kyafet renkleri, ncelikle sradan, gri, lacivert, krll, duman renginde olmal. aya kmadan nce" elbiselerinle mutlaka bir iki prova yaparsn.

"Aleti" (tabancay) bel ukuruna koyarsn. Ceket, kabala-rndan baya aada, yani uzun olu fif darya bombe verilir. "Alet" tamamen kaybolur. Yok, tabanca tekli veya ikili asm al bulunduruluyorsa, yanlardan hafif bombe verilir. Bu giysiler dardan alnmaz tabi. ze olarak dikilir. Ve sadece "byk alverilerde" kullanlr. Ben her seferinde, pards ve c olsun, hepsinin sa kolumun i tarafna, sa bileime yakn yere bir yuva yaptrrdm. Bazen li malzemeyi oraya koyardm. Takm elbiselerin astarlar, dmeleri kolay sklmeyecek cinst olmal. Kavgada sklenler ileride yakalandnda mahkemede delil olarak kullanlabilir. Bu esuvara ek olarak bir de, byk ve salam pamuk mendil gerekiyor. Bu mendil ok nemlidir, her iine yarar. Yarann zerine mendille bastrrsan kan kaybn nler. Kolunu bacan ba . Ben hl cebimde bir mendil tarm. O gn119 lerden kalma bir alkanlk. amar slip bi ort olmal ki, "aleti" rahat koyabilesin. Klotun lastikleri elinin kalnlnda olmal. acak ki, "alet" dmesin. "e" giderken valizimizde en az iki takmmz, iki ift ayakkabm ara uygun orabmz bulunur. oraplar jartiyer tipi olmaldr. Ben kamam oraya koyardm. Ve u kyafetlere uygun kaln kemer. Kemerler USA'dan (Amerika'dan) zel gelir. Son delikt en sonra kemer iinde, bir boay rahatlkla kesebilecein, ss gibi duran, aslnda ok keski grevi yapan metal vardr. Kemer iinden baparmanla ortaparman birletirip hzla ve s eline gelir. ektiin zaman mutlaka ie yaramaldr. Yoksa bir daha yerine koyma ansn yoktu . Bu kemerler ok pahaldr. Piyasada satlmaz. Kolay kolay kimseye gsterilmez. Taklitleri nin yaplmasndan korkulur. Kyafet konusunda tek bir sz vardr: "Herkes gibi ol!" Biz de Avrupallar gibi giyindik, turlayp duruyoruz. Liege-Brksel ekseni bizimdi. Bu blgede ASALA'nn kltr evleri vard. Ayrca Hollanda'da, Rotterdam-Arnhem ekseni de bizimdi. Bura da da ASALA'nn terr yuvalar bulunuyordu. Liderleri Ara Toranyan'd. Bizim ekibi zellikl e ikaz etmilerdi; buralarda kesinlikle can kayb istemiyorlard. Srekli ikaz etmelerin in nedeni, biz eitimimizi korkutmak zerine deil, yok etmek zerine almtk. Avrupa'dan ca kayb istenmiyordu ama Amerika'dan gelen bir haber hepimizi ok artt. Ermeniler svire Lozan kentinde kinci Ermeni Dnya Kongresi'ni toplamlard. Kongrenin paras Amerika'daki meni iadamlarndan geliyordu. te o para babalarndan biri, Los Angeles'ta oto-mobiline konan bombayla ldrld.5 5 Ermeni iadam Viktor Galustiyan 15 temmuz 1983 tarihinde Los A ngeles'ta ldrld. 120 Bunu bizimkiler mi yapt, yoksa kendi i atmalarndan m kaynakla yok. Tek bildiim, otomobile bomba yerletirme biraz "bizim teknie" benziyordu! O tar ihlerde Avrupa'nn eitli lkelerinde haftada iki kere sabaha kar baz binalarda patlamal olmaya balamt. Patlamalar nedense hep Ermeni kltr evlerinde oluyordu! 'Tavanlar" pan mlard. Patlamann olduu binann d cephesinde yalboyayla 'TM" yazlyordu. "TM" hakkn bir yorumda bulunuyordu. 'Tekilat Mahsusa yeniden kuruldu" diye yazyordu Ermeni gaze teleri. "TM" ad onlar ok korkutuyordu. Onlar da duvarlara, "Turc=SS" yazyorlard.

Gya bizim Ermenilere 1915'te yaptmz tehcir ile Al-manlarn 1940'l yllarda Yahudilere y ykrm aynyd! Zaten Avrupa'da hep bu propaganday yayyorlard. Onlar bir orduya yakn ki erinde olduklarn d-nyorlard. Halbuki Avrupa'daki "tavanlar" korkutan ekip sa-dece 6 . Bir de dier ekip vard. Yani ta atlasa 10-12 kii! Belki bir iki taeron da kullanlm lir. Ama onlar da bu iin "okulundan" olmad iin ellerine yzlerine bulatr-mlard.6 Av i" sahiden keyifliydi. lke lke dolayorduk. Gerek onlar gerekse biz, -tabi kart gruplar da- 1915 Tehciri'ni yaam bir neslin nc kuaz. Yllar sonra bu kez Avrupa cadde ve so kar karyaydk. Avusturya'da bir Ermeni gazetesine (ad ya Armenia ya da Hay Baykar olaca k) kanl protez bir ayak gnderdik. Herifler biraz da yaygarac olduklar iin gazetelerin de, 'Trkler ga-zetemize kopmu ayak gnderdiler" diye yazdlar. Paketin zerindeki "TM" d amgas dlerini koparyordu. 6 Torun "Yakub Cemil"in adn vermedii ve her frsatta beceriks zler diye kzd taeronlarn hepsi lkcyd: Cengiz Cmert, Kenan Eretin, Rafet Karanlk bdullah atl, Mehmet ener, Ahmet Tevfik Esensoy, Oral elik, Rifat Yldrm, zeyir Bayrakl i. Gazeteci Necdet Aan'n yazdna gre (Aktel 481/2000) Avrupa'da baz bombalama faaliyet ine katlan bu ekibin banda MT grevlisi Metin Gnyol vard. Bu ekibe kii bana ayda 3 2 r veriliyordu. Para daha sonra 4 700 dolara karlmt. 121 Asl grlty bizden nce gele psi "okulluydu" onlarn. Basn brolarndan, gazetelere, radyo-evlerine kadar her yeri t epelemilerdi. nk onlar bu konuda uzmanlamlard. Bir bombann hazrlann, dzenein onlar kadar deil. Tepeleme ileri ok iyi organize edilmiti. Bir hafta bir l-kede patla ma oluyordu, dier hafta bir baka lkede. Snrlardan rahat geiliyordu. Avrupa lkelerinin stihbarat tekilatlarndan yardm gryor muyduk, bilmiyorum. st dzey grmelerde ben yok hmet Ali Aabey ile "Akrep" yrtrd bu ileri. Dier ekibi ve ilikilerini zaten hi bilmem zorlan-madmz syleyebilirim. Yalnz yaadmz bir olay ilgintir... "Akrep" bir defas t sonucu, sorumlu olduumuz eksenin dna km, Belika'nn - adn iyi ha-trlyorsam -, ceyars 50 kadar "tavann" bulunduu yuvalarna gitmi. Kapda durup slk alarak hepsinin i ektikten sonra pardssnn altndaki silah gsterip, evik bir hareketle kepenkleri zer ka-patvermi. 'Tavanlar" bu olay da ok abarttlar. Gya hepsini ld-recekmiiz, yok sila tarayacakm, yok bomba atacak-mz... Akla geleni yazyorlard. Sonunda Belika'y terk ett aha sonra "ev sahiplerimiz" tarafndan lkeden kovulduumuzu rendim. Paris'e getik... Meh et Ali Aabey'in dediine gre her ehidimizin inti-kamm tek tek alacaktk. Beyrut'ta renm ; MOSSAD' dier lkelerin istihbarat rgtlerinden ayran en nemli zellii "intikamc" ol i geleneklerine gre kendi adamlarndan biri ldrldnde onun mutlaka intikam alnrd. T -el olarak tanmlanan bu anlay MOSSAD hl uygular. 122 Biz de sadece son dnem ehitlerim n deil, Talat Pa-alarn, Dr. Bahaeddin akir'lerin, Sadrazam Said Halim Paalarn, Cemal P aalarn intikamn alacaktk... Dn onlar Ortadou'da, Avrupa'da kan aktmak iin do-layor

imdi sra bizdeydi... Srada Ara Toranyan vard ve zaten izi de bulunmutu. Ara Toranyan uluslararas platformda da sz sahibi bir ASALA lideriydi. Toranyan hakknda her bilgi ye sahiptik. Birini anlataym: ASALA'nn Madrid'de patlatt bir bomba sonucu spanya'nn etecisi Jose Antonio Gurria-ran bacaklarn kaybetti. Bu gazeteci kafasna koydu, bomb ac ASALA "tavanlar-nn" peine dt. Sonunda, ii hnla dolu olan bu gazeteci Paris'te e mezarlnn kapsnda 1982 yl ubat ay banda Ara Toranyan'la bulutu. Ara Toranyan s yi davasna kandrd. Neden terr yaptklarn gazeteciye inandrd. Sonra bu spanyol gaze 'a iki saat mesafedeki el-Fatah topraklarndaki ASALA kampna giderek, bacam kaybetmesi ne neden olan bombay koyan "tavanlarla" tant. Sonra ne oldu dersiniz; gazeteci LaBomb a adn verdii kitabnda ASALA'y vd! Ermenilerin dnyann neresinde olursa olsun toplant tlp konumalar yapt. Gazeteciyi, ASALA sempatizan yapan kii, ite bu Ara Toran-yan'd. muza gre hitabeti ok gl biriymi. nandrc konumas en byk zelliiymi. ok da zek bu Ara Toranyan kadar ansl bir adam grmedim. 22 martta arkadalar otomobiline bomba koydular, bomba patlamad! 3 temmuzda kendisi ierideyken patlatlmak zere babasnn emlak a bomba yerletirildi, aksilik o bomba da patlamad. Ancak ncs patlad. Basnda ve baz rda, Toranyan'n kulland oto-

123 mobilin markas olarak Peugeot 504 yazld. Bu yanllk bilinli olarak yapld. O gnl ulcular ASALA'y kendilerinin bitirdii yalann sylyorlard. Onlar tuzaa drmek iin b yapld. O kadar kzgnm ki, kendi anlarma bile bu apulcular katveriyorum. Neyse... Toranyan'n otomobili sanyorum Franszlarn "Balta" dedikleri bir seriydi. Ben bu oper asyonda da yoktum. Arkadalar, otomobillere en ksa srede, mekanizmada hibir aksilik ol mayacak dzenei yerletirmiler. yle eitilmilerdi zaten. Ara Toranyan da bozulan arabasn mirde yapldn sanyordu! Otomobilinin n blmne konuyor bomba. Sonuta araba hareket ed a patlyor. Ancak herif yine lmden kurtuluyor. nk patlama armda frlayan motor, Toran uyan bir kalkan grevi gryor. Yaralanyor ama lmyor!7 Bizi en ok uratran da bu adam o "iler" olurken bizim kiilik ekip "keyfine" bakyordu! Champs-Elysees'ye alan bulvarda sra sra kahveler vardr. "Rue Opera" adl bir kahvede buluuyoruz. Ayr ayr otu-ruyoruz. rt bir oturuyoruz hep. Mehmet Ali Aabey ile ben otururken, "Akrep" tek bana oturuyor du. "Akrep" Mehmet Ali Aabey'le nemli bir ey konuacaksa onlar ikisi bir arada otururk en, ben ayr oturuyordum. Buluma vakti olarak hep tenha saatleri seiyoruz. Yine yle b ulutuumuz bir gn...

Kahvenin bir kesinde mzik kutusu vard. Baktm orta yalarda bakml bir Fransz kadn eli epsinin zerin7 ansl olan sadece Toranyan deildi. 13 ocak 1981 tarihinde, Trkiye'nin P aris Bykeliligi'nde mavir olarak grev yapan Ahmet Erbeyli'nin otomobiline bomba kondu. Arabasyla 10 metre ilerledikten sonra bombann patlamas sonucu Ahmet Erbeyli, otomobi ldeki byk hasara ramen ans eseri kurtuldu. 124

deki 45'lik plaklarla masalar dolayor. Siz istediiniz pla gsteriyorsunuz o gidip mzik tusunda onu alyor. Bizim masaya geldi. Mehmet Ali Aabey'le Franszca ko-nutular. Mehme t Ali Aabey bana "istediin bir plak var m?" diye sordu. Baktm bir tanesinin kabnda, b ir sr svari, ellerinde ince uzun kllar, kimileri boru alyor. Resim houma gitti. Bu dim. Fransz hanm gld. Mehmet Ali Aabey'e bir eyler syledi, bu kez birlikte glmeye ba Neyse Fransz kadn gitti, mzik kutusu benim setiim pla almaya balad. Baya da gze hmet Ali Aabey'e, "Niye gldnz?" diye sordum. Se-tiim plak, "Hafif Svari Alay'nn Hcu ransz kadn da bunun zerine, "Arkadanz pek de hafif svari gibi durmuyor" demi. Eh bi betli bir yapmz vard. Trkiye'ye dndkten sonra bir gn Glba'nda eitim yaparken, hede mtm. Birden Mehmet Ali Aabey Paris'teki o gnmz hatrlayp bana, "Senin sahiden hafif kalmam" demesin mi? Paris'te keyifli gnler geiriyorduk ama sabrszlanyordum. "Alveri e ekiyordum. Bu arada "ilerimi" de halletmeye alyordum. Paris merkezine 45 dakika uzak lkta Argen diye, genelde kk-orta sanayi tesislerinin, ite lastik fabrikalar, oto yedek paralar ve eitli byklkte ya fabrikalarnn bulunduu bir yer vard. Bizim Bursa'nn aki daha muntazam. rdn'e ya ithal etmek iin grmelerde bulundum. Numune tahlil raporu a dm. Ne kadar protein, ne kadar asit vs. var diye. Otelin kk bir teleksi vard, bu bilg ileri An-takya'daki fabrikaya gnderiyordum. Birka gn sonra yant geldi. Gnderdiim belge lerde protein miktarnn ok dk, asit miktarnn ise yksek olduu belirtiliyordu. Dolay yaplamayaca belirtiliyordu. Halbuki bizim her eyimiz hazrd, kaelerimiz, imza sirkler vs. Meer i sonra anlald, ii ok iyi rendiini iddia eden 125 ben, protein ile asit ra irbirine kartrmm! Hadi bala her eye yeni batan. Mehmet Ali Aabey'in, dediim gibi k du; "Senin proteinine de..." diye balard. Ben de, "Aabey, halletmediin bir protein k almt" dedim espriyle kark. O gnden sonra kzdmz, kfretmek istediimiz kiilere, ayla "protein" derdik... Biz "iimizle" urarken, "tavanlar" dur durak bilmiyordu. 14 te mmuzda akama doru aldmz bir haber hepimizin moralini allak bullak etti. Brksel dare Dursun Aksoy ASALA tarafndan ehit edilmiti. Ramazan bayramnn son gnyd.

Zaten bayram uzaklarda geiriyoruz diye zlrken bu olayla oke olduk. Evinden kp otomob bindii anda, daha arabasn altrmaya frsat bulamadan bana ve gsne kurun yemiti. tim kalmt... Bizi lkelerinden kovanlar kimlere hangi zeminleri hazr-lyordu. Bir gn son a Paris Orly Havaalan'nda bomba patlad. 'Tavanlar" olmayacak bir eyi yapmlard. 15 temm z 1983 tarihinde, Trk Hava Yollar'nn brosunu bombalayacaz diye, ii "ellerine yzlerin latrmlard! kisi Trk, bei Fransz, biri Amerikal 8 kii lp, 60 kii yaralannca d y deildi; herifler geliyor, stanbul'da Kapal-ar'ya bomba koyuyor, masum iki Trk vatand r, 25 Trk vatanda yaralanyor dnyann kl kprdamyordu.8 Bu Amerikallarn, Avrupall et-liydi?.. yle ya canm, bizimkiler lnce pek sesleri km-yordu. 8 Kapalar'daki kanl haziran 1983 tarihinde ASALA militan Mgrd Ma-daryan gerekletirdi. nce MP5 silahyla nde bulunan herkesi taram, sonra karnndaki bombay patlatarak yaamna son vermiti. 126 yede bu adamlara yardm edenler bile kt. Bunlardan biri de Behet Cantrk deil miydi?9 O 'deki bomba olayn rendiimizde, "Akrep" bir espri patlatt: "Bunlar bomba konusunda ezel den beri beceriksizdir" dedi. II. Abdlhamid'e yaplan bombal saldry kast ediyordu. Bili orsunuzdur, II. Abdlhamid'e 21 temmuz 1905 tari-hinde yaplan bombal saldr sonucu 26 k ii ld, 58 kii ya-raland. Padiah, cami k hastal yeni gemi eyhlislam Cemale sun sohbeti kurtarmt. Viyana'da zel olarak yaplp stanbul'a getirilen ve Machine Infern le denilen 100 kiloluk bombay tayan araba bir dakika nce patlatlmt. Yldz ve Beikta yan bina kalmamt. Tpk Orly Olay gibi II. Abdlha-mid'e yaplan bombal saldn da dnyad k bulmutu. Dokuz Ermeni idam edildi. Suikast planlayan Ermeni Hristofer Mikaelyan, So fya'da yeni bir bomba hazrlarken dinamit lokumunun elinde patlamas sonucu can verd i. Ne gariptir deil mi, II. Abdlhamid'in annesi Tirimjgn Sultan da (asl ad Virjin) Erm eni'dir! ASALA, Fransa ve Amerika'ya Orly'de yanllk olduunu sylese de kimseyi ikna ed emedi. Dnya kamuoyu artk ASALA'nn ne olduunu anlamaya balamt. Ne yazk ki bata Frans zere baz lkeler iin vahametini kendi vatandalar lnce fark etmilerdi. Tabi olan bi " oldu. Ara Toranyan Fransz korumalarla dolayordu. Bir aksilik olur korumalardan bir i lrse ASALA aleyhine olan psikolojik hava bu kez bize dnebilirdi. Mehmet Ali Aabey, "imdi sava psikolojik yrtmek gerekir" diyordu. 9 Annesi Ermeni olan Behet Cantrk 30 ni an 1984 tarihinde gzaltna alnd. MT'teki sorgusunda ASALA'yla ilikisini anlatmas iin li sorgulardan geirildi. Tm bu ar ithaml iddialara ramen beraat etti, 21 mays 1988 tar hinde Diyarbakr Cezaevi'nden kt. Konuyla ilgilenenler iin baknz: Soner Yaln; Beco; B antrk'n Anlar, Su Yaynclk. 127 Zaten Fransz gvenlik tekilatlar da alarm durumunda ntrol altndayd. Ses getirecek bir eylem sonras Fransa dna kmamz g olabilirdi. Sonr e gre zaten o gnlerde bizim bir baka grubumuzun lideri, ad "Korkusuz"du, Franszlar tar afndan ortaya karlmt. Yani istihbarat kimlii renilip takibe alnmt. Paris'e g ak istenmi, diplomatik pasaport sayesinde kurtulmutu. Bu aslnda Trkiye'ye mesajd, "fa aliyetlerinizi biliyoruz" diye. O da Mehmet Ali Aabey gibi emekli istihbaratyd!

"Korkusuz"un kimliinin renilmesi bizimkileri rktm olabilirdi. Dnmeye karar verdik. 22 temmuzda k yapt. Bize 28 temmuz gecesine biletler alnmt. Byle durumlarda "p epsiyonuna not brakr: "Amcanz vefat etti, yarn topraa verilecek, acilen gelin." Bylece kimseye veda etmeden alelacele kp gidebilirsiniz. Paris'ten kmadan nce rendik ki, Liz maslahatg-zarnn ei Canide Mholu ehit edilmiti.10 Elilii basan be ASALA militan 1 arasnda olan bu kandrlm zavallcklar, gndz gzne eliliimizi basyorlar. atm titerr Birlii'nin (GOE) yardmyla be ASALA militan ldrlyor. Olayda ayrca bir de Por isi lyor. Belki yaptmz hatayd, ama biz duygusal yan her zaman ar basan bir milletin aryz. Yapmamz gereken ufak te-fek baz ileri hallettikten sonra stanbul'a dndk.11 10 7 ziran 1982 tarihinde de Trkiye'nin Lizbon Bykelilii'nde szlemeli sekreter olarak gre an Nadide Akbay ve ei dar Atae Erkut Akbay, evlerine le yemei iin gittiklerinde, oto den inerken ehit edildiler. 11 Torun "Yakub Cemil" zellikle Avrupa "alverilerini" pek anlatmak istemiyordu. Herhalde bunun kendince aklamas vard. Devletin resm raporlarna gre, 27 temmuz 1983'te Fransa'da, Alfortville'deki Ermeni kltrevi ile ASALA'nn basn br osu bombaland. 28 temmuz gn ise Paris'teki Ermeni kltrevi ve radyoevi bombaland. 128 gruba istihbarat iin izin vermilerdi. Mehmet Ali Aabey de izinliydi. Ancak "Akrep"i ve beni kararghtan karmadlar. Sadece iki hafta sonu evime gitmeme izin kt. Karargha da srada Mehmet Ali Aabey uruyordu. Bilgiler getiriyordu. Orly baskn ASALA'ya byk darb vur-mutu. Avrupa'daki lider kadrosu zerindeki perdeleme12 de byk oranda kalkmt. ASALA militanlar artk Avrupa'da yarg nne kmaya balamt. Anlalan "alveri" olgunlayo ri belli olan) Ara Toranyan'n pe-ini brakmaya hi niyetimiz yoktu. Ankara kesinlikle "tasfiye" edilmesini istiyordu. Birka hafta sonra yine Paris sokaklarnda olacaktk.. . 12 "Perdeleme"den kast edilen, ASALA liderlerlerinin bulunduu lkenin gvenlik gleri t arafndan koruma altna alnmasdr. Babli'de dede Yakub Cemil 23 ocak 1913. rendik ki, p gn hkmet Dolmabahe Sa-ray'nda toplanacak. Toplanty Sadrazam Kmil Paa istemi. Ama 78 Osmanl-Rus ve 1897 Osmanl-Yunan muharebelerinde olduu gibi, hkmeti sarayda toplayar ak tercihlerini zaman kaybetmeden Zat ahaneleri'nin tasvibine arz etmek ve kati ka rara varldnda bunu hemen tatbike koymakt. Bize gre bu u anlama geliyordu: Kmil Paa 'u kurtarmak iin Edirne ve atalca'y Bulgar'a verecek! Sava stanbul'un merkezinden iyi ce hissedilmeye balad. Atlan her topun sesi ehrin iinde duyuluyordu. Millet korku ve e ndie iindeydi.

Hkmet ayrca, Ege'deki Onikiada'nn kontroln, Yu-nanistan'n srarl talebi zerine byk brakmaya hazrlanyordu. Osmanl donanmasnn Yunan deniz kuvvetlerine hibir zaman sayca mamas esasnn kabul ve Midye-Enez hattnn hudut olarak izilmek istenmesine de kabinenin ak bakmas bizi ileden karyordu. Gabriel Noradunkyan'n hazrlad Franszca sulh metni anca iyice kanaat getirdik; bunlar vatan satyordu! 130

Biz fedaler, Babli'deki Meserret Kraathanesi'nde ara sra bir araya geldiimizde ne yapa camz tartp dururduk. Kahvedeki muhabbetin son gnlerdeki konusu, stanbul'dan duyulan silah sesleriydi. Bir eyler yapmak gerekiyordu. Ama ne? ttihat ve Terakki'nin nde gelen isimleri, Vefa semtinde Emin Bee'nin evinde st ste birka gn gizli gizli bulutula . timada bulundular. lk gn Enver Bey yoktu, bu nedenle her kafadan bir ses kyordu. Bi ethi (Okyar) baka konuuyor, Ziya Gkalp (yazar) baka. Talat Bey'i, yllardan beri yannda n ayrmad Doktor Nzm, Mithat kr (Bleda), Kara Kemal gibi adamlar des-tekliyordu. Onl n iktidara el koyma taraftaryd. Sinirler gerildike itirazlar da artyordu. Harbiye Nazr rkez Nzm varken Babli baskn nasl yaplacak phesi herkesi sarmt. erkez Nzm Pa , heybetli, sert ve haris bir askerdi. Ne yapaca hi belli olmazd. Ordu iindeki gc de amazd. kinci toplantya, Bulgaristan cephesinden gelen Enver Bey de (o zaman rtbesi e rknharp binbayd) katld ve onun zoruyla karar alnd: Hkmet bir darbeyle yklacaktr si indirilip yerine bize yakn Mahmud evket Paa veya zzet Paa'ya kabine kurdurulacakt. Son toplant Talat Paa'nn evinin alt katnda gece yapld. Bu toplantda ben de vardm. Be szler tekrarland. ktidara geldiimiz ilk yllardaki hatalar tekrarlamayacaktk, yeteri k r ders almtk. Darbenin stratejisi izildi. Kalben ve fikren bize yakn, inanm dava arkad armz kritik yerlere atadk. rnein Cemal Bey, ordunun Menzil Tekilat'nn1 bana geti eki Muhafz Bl'nn ban da yine bize yakn bir zabit arkadamz atamtk. Polis kad ten biz kurmam mydk? 1 Ordunun cephe gerisi ilerinin btn.

131 Plan yapld, herkese grevler verildi. Plana gre, baskn leden sonra kabine azalarn kadro bulunduu itima saatinde olacakt. stedik ki baskn duyulduunda dardan kimsenin esi olmasn. Aksi takdirde kan dklrd. Enver Bey'in yannda benimle birlikte zmitli Mmt acakt. zmitli Mmtaz yiit bir askerdi. Selanik'te Mir brahim Paa'nn yaverliini yapm Binba Arnavut Sedat Bey'i vurmu, mebbet hapis cezasyla Akk Kalesi'ne srlm, hrriy ffedilerek stanbul'a gelmiti. Biz direkt Sadrazam Kmil Paa'nn Sadaret makam odasnn bu duu blme gidecektik. Eer oraya kadar ula-msak ve tehlike yoksa, zmitli Mmtaz cebinde yra pencereden

sallayacak, ray Devlet dairesinde bekleyen Talat Paa'ya haber verecekti. O da zemin kat koridorundan birinci kata karak yanmza gelecek ve hep birlikte Sadaret makamna gi recektik. Bu arada Babli nnde, mer Naci halka hitap ve telkin kudretini bir kez daha gsterecek, milleti yanmza ekecekti. Divanyolu'ndan Sirkeciye kadar olan saha iinde ka hveler, oteller, hatta terzi, bakkal, matbaa gibi semtteki umum yerlerde birer ves ileyle ttihat ve Terakki'ye mensup arkadalarmz olacakt. Darbe tarihini kararlatrdk: ak 1913 perembe. Eer darbe bir gn sarkarsa Babli'yi basmann hibir nemi kalmayacakt. gn, selamlk resminde Zat ahane, byk devletlerin sefirlerini kabul ederek bar beni ini syleyebilirdi. Kucaklatk, helalletik. Heyecanlydk. Sabaha kadar uyumadk. 23 ocak 1 13 perembe gn. Henz le vaktiydi. Saat daha yeni bir olmutu. Hava kapal ve souktu. Me t Kraathanesi olduka tenhayd. Gzme ocukluktan beri tandm bizim mahalleden Yenibahe taklmt, tavla oynuyordu. 132 Zabit arkadamz Hsamettin (Ertrk), yanndaki birka yii irlikte basknn haber verilmesini en-gellemek iin Polis Mdriyeti, Merkez Kumandanl, Po ve Telgraf daresi'ni igal etmeye hazrd. Babli'nin telefon hatlarn da bu ekip kesecek t bekliyorlard. lk emri onlar ald. Harekete getiler. Hkmetin yardm talep etmesini sal cak tm yollar kesildi. Merkez telgraf-hanesinde Kara Kemal Bey vard. Duruma hkim ol duu bilgisi geldi. Kablo daresi ele geirilecek, Bykdere'deki Rus Sefare-ti'nin bahesin deki telsiz istasyonu da zapt edilecekti. En byk korkumuz hkmetin haber alp harekete ge-mesiydi. Bu nedenle titiz davranyorduk. Plann ilk aamas kusursuz iliyordu. Binba E r Bey, Svari Yzbas zmitli Mmtaz, Mustafa Necib, Enver Bey'in amcas Halil, Hilmi, Sapa l Hakk, Talat Bey'le beraber kk bir topluluk oluturmutuk. Hepimiz Nuruosmaniye'deki t ve Terakki Merkezi Umumsi'nin2 karsndaki Asker Menzil Mfettilii'nde, Genel Mfetti Bey'in odasndaydk. Enver Bey heyecan gittike arttndan ayn szleri tek-rarlayp duruyo vvelce de sylemitim, aman dikkat edelim, zorunluluk duymadan silah kullanmayalm, ka n dkmeyelim." Tm gerginlie ramen eylem sonras hkmetin dece-inden o kadar emindik ki verilecek, halka datlacak, "ttihat ve Terakki Bildirisi" bile gizlice bastrlarak haz d. Bildiriyi Fethi (Okyar) Bey kaleme ald. Vakit gemek bilmiyordu. Zaman geirmek ve h eyecanmz yattrmak iin bir iki kadeh konyak itik. Saat leden sonra, ikindiye yakla ak zere anlamtk. Souk bir gn. Hava iyice bulank-lat. Ara sra hafif bir yamur ise mizi rpertiyordu. 2 imdiki Cumhuriyet gazetesi binas. 133 Etrafn tenhalndan hepimiz b sknt duymaya baladk. Sabrszlanan Talat Bey, Asker Menzil Mfettilii'nde daha fazla du. Sapancal Hakk Bey'e dnerek, "Kalk gidelim, seninle aaya kadar inelim. Bakalm bizim ler ne halde?" dedi. Onlarn gidiiyle bize verecekleri haberleri beklemeye baladk. aret geldiinde hareket etmeye hazrdk, ama bir trl gelen giden yoktu. Vakit getike "hkmet r ald" kukusu artyordu.

Byk bir kalabalk toplanr umudu iindeydik. Ancak hareket saatine 30 dakika vard. Ortalk a kimseler yoktu. Enver Bey gzn yola dikti bekliyor. Biliyoruz ki ttihat ve Terakkili arkadalar destek vermezse ve kalabalk bir topluluk oluturulamazsa hepimizin hayat t ehlikeye girecek. Sanki Manastr'da daa ktmz gn aynen yayoruz. Ya leceiz, ya ba k oldu. Sapancal Hakk yokuu karak soluk solua yanmza geldi: "Her ey tamam!" Sonra En ey'e dnd, heyecanla, 'Talat Bey Vakit kaybetmeye gelmez, acele edin' diyor" dedi. Enver Bey, her eyin hazr olduu haberini ald anda kpkrmz oldu. Artk geriye dn yo ini toparlad ve kapnn nndeki kr ata atlad. Kimse konumuyordu. Enver Bey kr atn zer de yaya olarak yannda yrmeye baladk. Ben solundaym, zmitli Mmtaz sanda. Hilmi ile Necib bizi takip ediyorlar. Yaya olarak ilerliyoruz. Bylece Enver Bey'i de muhafa zaya alm oluyoruz. Silah Tahsin, Feda Eyp gibi birka arkada daha bize eklendi. Bab yaklatka, hissediyorum, tedirginliimiz artyor. 133 Osmanl'nn kt mukadderatn dei i kukumuz yoktu. Babli binas gzkt. Babli nndeki tenhalk Enver Bey'i telalandrd a "Her ey hazr dediin bu mu?" der gibi ters ters bakt. Artk geriye dn yoktu. Babli ama ayn zamanda Muhafz Tabu-ru'ndan da bir haber yoktu. Enver Bey yava yava Bab-li'ye doru ilerliyordu ama beklediimiz kalabalk bir trl toplanmyordu. Ne oluyordu, bizim ark adalar korkup bir keye mi sinmilerdi? Civar kahvelerde ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne mensup pek ok kiinin bulunmas gerekiyordu. Benim grdm bu insanlar destek vermekten ko n baklarla sadece bizi izliyorlard. Duyduum bir ses beni kendime getirdi. mer Naci, N afa Nezareti'nin (imdiki stanbul Mill Eitim Mdrl) merdivenlerinin zerine kmt bilinen, takdir edilen mer Naci'nin yannda yazar mer Seyfeddin vard. Bu ikilinin dos tluu yllar nce Selanik'te birlikte kardklar Gen Kalemler mecmuasndan geliyordu. me 8 yann verdii gle baryordu: " Bu memleketi Abdlhamid'in zalim idaresinden kurtaran Terakki'dir. Hareket Ordusu'nu hazrlayp stanbul'a gnderen ttihat ve Terakki'dir. Meru tiyeti, hrriyeti bu memlekete hediye eden ttihat Terakki'dir. Vatandalar, hkmet Edirne mizi Bulgarlara teslime karar verdi, hrriyet kahraman, Trablusgarp kahraman Enver B ey Babli'ye yryor. Hadi siz de ona katln, onunla beraber vatan kurtarn... Yaasn v millet!.. Yaasn ttihat ve Terak-ki!.." Ne oldu ise, bu szlerden sonra oldu... Mille t zaten bkmt, gnlerdir kulaklaryla duyduu silah ve top seslerinden. Dman ha bugn h 135 bul'a girecek diye endieliydi. Byk devletlerin gemileri her an bizi yutmak iin B oaz'da beklemiyor muydu?

mer Naci heyecanl, ateli bardka millet iinden de sesler ykseldi, alklar balad. M l, kan kztran hitabet karsnda coarak bir anda sel gibi Babli nne doru akmaya de demir kapdan girince atnn s-tnden atlad. Meydann dolmasn bekleyecek vakit yoktu. alatt... Babli'nin cadde zerindeki parmaklkl d kapsnn tu-tulmas iin Enver Bey, ey'e3 "Kaplar derhal kapaynz. Vazifelilerden baka ieri kimse girmesin" emrini verdi. er Bey'le birlikte biz de Sadaret Dairesi'ne kan mermer merdivenlerden, sratle ieri g irdik. Doktor Abidin Bey birka adamyla parmaklkl kanatlar evirdi, kapy kapatt. Sadar iresi'nin byk holnde durduk. Ben ve Sa-pancal Hakk, sadrazamn bulunduu Sadaret makam o a-syla, kabine yelerinin bulunduu Vkela Meclisi salonunun kapsn muhafaza altna alaca nver Bey teki ihtilalcilerin ieriye serbeste girmesini salayacakt. Bizden nde ellerind klla ilerleyen iki arkada eyh-lislam Cemaleddin Efendi'nin muhafz iki nbetiyle kar n hi istifimi bozmamtm ki, Sapancal Hakk Bey grlercesine "ekil oradan, yoksa ban be rer!" diye bard ve kapda duran iki nbetiye de askerce, "Selam dur!" emrini verdi. Nbe r ardlar ama bu emre uydular. Salona girdik. erdeki Sadaret yaverinin odasnda ay i-m olan ve bir misafiriyle gren Sadaret Yaveri Ohrili Nafiz Bey baskn ilk anlayan kii old u. Masasnn zerinde 3 Dr. Abidin Bey, 1926 ylnda Atatrk'e zmir'de yaplan suikasta kar a idam edildi, ttihat ve Terakki'nin nc gcnn birini subaylar oluturuyorsa, dierini t torlar oluturuyordu. 136 duran tabancasn alarak dar frlad. Nafiz Bey Arnavut su-bayl d, ttihatlar sevmezdi ama cesaretiyle tannmt. ttihat ve Terakki hkmetini ykmak haziran 1912) "Halaskar Zabitan" grubuna dahildi. Nafiz Bey salona kt srada birdenbire bir tabanca sesi duyuldu. Mustafa Necib kendisine engel olmak isteyen Komiser Ce lal'e ate etmi ve kanlar iinde yere sermiti. Ko-miser silahn bile kullanamadan vurulmu u. Komiserin vurulduunu gren Yaver Nafiz daha da kararl, bizim zerimize bir el ate ett i. Bu kurun kimseye isabet etmedi, ama kendisi de zmitli Mmtaz tarafndan yaraland. Naf iz Bey yaral olarak yaver odasna girerek lmekten kurtuldu. Onunla uraacak zamanmz yokt . zmitli Mmtazla tam Sadaret makamna ynelmitik ki, Harbiye nazn yaverlerinden Kbrsl k Bey, tabanca seslerinin yaratt aknlk ve hiddetle bize, "Durun, nereye?.." diye ba alad. Bu arada d kapda toplanan gibi kalabaln ieri girmesini nlemeye alan ik etmesi zerine telaa kaplan Tevfik Bey zerime kurun yadrd. Biz de kendimizi koruduk. k Bey yedii iki kurunla yld kald. Bu arada silah seslerini duyan dardaki arkadalar avall neferi susturmulard. Mustafa Necib hasta olduundan sratle yryemiyor, biraz gerid kalyordu. Salona girdiinde, Tevfik Bey ve muhafzn cesediyle karlayor. Bu arada dor verin odasna giriyor ama bilmiyor ki, Nafiz Bey yaral ve orada saklanyor. Nafiz Bey arkadalarnn lmnden duyduu kzgnlk, nefret ve ihtilalcilerden intikam alma duygusuyl ate ediyor. Ve Nafiz Bey, Mustafa Necib'i ebediyete gnderiyor. Yiit arkadamz lmeden skt kurunla Nafiz'i bir kez daha yere seriyor. Biz grdmzde, Mustafa Necib hemen ka aver Nafiz ise oturduu kanepenin zerine d-mt.

137 Mustafa Necib Selanik Merkez Kumandan Kaymakam (Yarbay) Nzm Bey'i vuran, II. Ab dlhamid'in hafiyelerinden smail Mahir Paa'nn makamna gvenlik kontrollerini atlatarak akedonya'dan ekip gitmesini emreden cesur kardeimizdi... Hrriyet kvlcmn atee dnt amzd. Babli binasnda odalar, koridorlar sava alanna dnmt. Her yer kan iindeydi ek Sadaret odasnn nndeki kk sofaya daldk. Amacmz Vkela Meclisi salonuna girip Sa 'ya zorla istifaname yazdrmakt. Bu arada zmitli Mmtaz gsnde saklad bayra ka-rar zi Talat Bey ve arkadalarna haber verdi. Silah seslerini duyan Harbiye Nazr Nzm Paa, h r zaman olduu gibi kabaday grnyle, elleri cebinde makamndan dar kt. Karsnd ri grnce bir an ard. Birka adm atarak sofadaki yuvarlak masann nne geldi. Enver B yd, biz de iki yandan ortalarna dizildik. Ben Nzm Paa'nn solundaym, yanmda zmitli Nzm Paa'nn sanda Sapancal Hakk, onun yannda da Hilmi Bey vard. Bir yanda Erknhar ye reisinin bile bal bu-lunduu, mir (mareal) rtbesinde bir komutan Nzm Paa, dier yzba ve temen rtbesinde bizler... Nzm Paa sert bir dille, hiddet iinde, "Bu ne cret ne aryorsunuz, asi herifler!" diye barmaya balad. Enver Bey, karsnda birden koskoca biye nazrn grnce kpkrmz kesilmiti. Nzm Paa'y amiri olarak as-kerce selamlad ve Paa Hazretleri, millet Kmil Paa Hkmeti'nin istifasn istiyor, vatan satanlara ordu ms etmeyecektir" diye szlerine balamt ki, Nzm Paa yine barmaya balad. Kolumu paann sa akana tabancam yaklatrdm ve tetie bastm. Harbiye nazrnn kafasndan fkra seriliini izle138

dim. Korkulan, ekinilen Nzm Paa'nn ii bitmiti. Enver Bey sesi titreyerek, "Eyvah, Yaku Cemil ne yaptn, buna ne lzum vard?.." dedi, Enver Bey'e dndm, "Bu herife laf anlatlr " dedim ve Nazm Paa'nn yerde yatan vcuduna bir kurun daha sktm. Nzm Paa biz ttihat am myd; ite hak ettiini bulmutu. Enver Bey olay kabullenmeye alr baklaryla, y kadalara moral vermek istercesine, "nklaptr, kan dklr, millet iin gerekirse harbiye r da can verir, ne yapalm, kader. Vazifemize devam edelim" dedi. Herkes toparlanp k endine geldi. Bu arada Talat Bey de bize katlmt. Harbiye nazrnn cansz yatan halini g oldu ama sesini de karmad. O dahil herkes anlamt ki, ok yaydan kmt. Odaclardan sundan bir keye sinmiti, ona sadrazamn nerede olduunu sorduk, bir trl konuamad, dil mutu, eliyle Sadaret makam odasn gsterdi. Vkela Heyeti, iyi snmad iin Meclis odas -daret makamnda toplanmt. Enver Bey sert bir darbeyle kapy ardna kadar at. Meclisi V topland salona hep beraber girdik. Nazrlar korkudan dier odalara kamlard. Masa ba smanl mparatorluu'nun mehur sadrazam Kbrsl Kmil Paa vard. Sadrazam yerinden bile o

Bize dnerek, her zamanki kibar haliyle "Ne istiyorsunuz evlatlarm?" dedi. Enver Be y'in gveni yerine gelmiti, "Paa Hazretleri millet sizi istemiyor, imzalamaya kararl olduunuz sulhten sonra, bu devlet baki kalmaz, ltfen istifanamenizi yaznz" dedi. Kmil aa, metanet iinde ktlktan "Makam Sadareti 139 Uzma" basl bir kat ald ve iki satr iini yazd.4 Kd Talat Bey ald ve "Paa Hazretleri, 'ciheti askeriyeden vaki srar zer yazmsnz. Ltfen pencereden bakar msnz, darda sadece askerler deil, her meslekten dedi. Kmil Paa ne yerinden kalkt, ne de bir ey dedi; istifa metnindeki "ciheti aske riye"nin yanna "ve millet" ilavesini yapt. stifa mektubunu bir zarf iinde Enver Beye uzatt.5 Zarf alp odadan ktk. Ksa bir durum deerlendirmesi yaptk. Babli Baskn s en olmak zere 7 kii l-m 19 kii yaralanmt. Btn cesetlerin yaver odasna kaldrlmas Elimizi abuk tutmamz gereki-yordu. Babli'nin korumaln yapan Uak Taburu zemin katta atm ve kendilerine bir emrin gelmesini bekliyorlard. Nzm Paa ld iin bu emri kim ama her an bu emir gelebilirdi. Cemal Bey, baz nazrlar alp stanbul Muhafzl'na g-tr alat Bey Babli telgrafhanesinden, yurdun her tarafna telgrafla hkmetin ykldn bildi Hemen orada Azm Bey stanbul Emniyet Mdrl'ne atand. Sudi ve Nail yardmcs oldu. Kmi arlarnn kar harekete gememeleri iin gereken her trl tedbir alnd. Ordunun bir blm ontrolmzdeydi. Darbe henz bitmemiti. Sapancal Hakk ve dier arkadalarmz Babli bin r Bey ve zmitli Mmtaz'la oradan ayrldk. 4 ngilizler 1918 ylnda stanbul'a ayak bastkl hemen geni apl tutuklamalara baladlar. 311 kiilik kara listenin 100 kiisini, "1913 Bab basknna katlma suunu ileyen" ttihat ve Terakki yeleri oluturdu. Birinci Dnya Sava' anbul'da yaplm hkmet darbesiyle ngilizlerin ne alakas vard!.. Bu darbe Osmanl'nn i ydi? Demek ki sadrazama bouna ngilizci Kmil Paa dememilerdi... 5 27 Mays 1960 asker ha eketi, Sadrazam Kmil Paa'nn torunu, Millet Partisi genel bakanl grevinde de bulunan P . Yusuf Hikmet Bayur'u, 4 yl 2 ay hapse mahkm etti. Ayrca kamu hizmetlerinden men et ti ve Manisa'da bir yl zorunlu oturma cezasna arptrd! 140

Salonu getik, merdivenlerden inip d kapnn nne gel-diimizde Babli nnde binlerce ki hit olduk. Bir ucu cmle kapsnda, bir ucu Caalolunda, bir ucu da Sirkeci'deydi. Millet Babli'de ne olduunu konuup, tartyordu. Enver Bey'i karlarnda grnce alklamaya b y istediimiz zerine, milletin kafasndaki kar-kl gidermek ve onlara moral vermek iin yapt: "Kmil Paa istifa etti. Tamamyla milletin haklarm savu-nacak bir kabine kurulaca ktr. imdi Zat ahane'ye bilgi vermek zere Saray'a gidiyorum." Enver Bey hep ksa konuurd . Hrriyet ilan edildiinde de ancak srarlar zerine birka sz sylemiti.

Merutiyet ilannn zerinden be yl gemiti; o zamanlar "Yaasn Hrriyet Kahraman Enver bugn yine, "Yaasn Enver Bey" diye baryordu. Bir de ekleme yapyorlard: "Enver Edirne . Enver Edirne'ye!.." Enver Bey, zmitli Mmtaz ve ben, mz birbirimizin gzne baktk, Ed yi her ne pahasna olursa olsun ala-caktk!.. Babli binasnn nnde eyhlislam Cemaleddin i'nin otomobili duruyordu. Hemen ona atladk. ofr tehdit ederek Dolmabahe'ye gitmesini emrettik. Saraya giderken tabancamdaki bo yerlere yeni kurun doldurdum! Ne pahasna o lursa olsun bu darbe baaryla sona erecekti! Otomobille giderken kalabal daha rahat gre bildik. Byk bir alan hncahn dolmutu. Kalabal yarmak ok zor oldu. Millet Enver Bey' tomobili havaya kaldrmak istiyordu. Babli nnde mer Naci hl bararak ttihat ve Te-r rlarn heyecanl sesiyle anlatmaya devam ediyordu. Ama artk millet de onunla beraber bar rdu: "Yaasn millet! Yaasn ttihat ve Terakki!" Sonunda Dolmabahe'ye ulamtk. 141 Zat huzuruna kmak istediimizi Bamabe-yinci Halit Ziya Bey'e (Uaklgil) syledik. Babli'de bitenden haberleri vard. Sultan V. Mehmed, Binba Enver Bey'in huzura gelmek istediin i renince "Buyursunlar" demi. Zat ahane'nin huzuruna girdik. Elini perek karsnda vaz aldk. Zat ahane karsnda bir binba ile iki yzbay grnce arr gibi oldu. Ya da hemen sze girerek, Heyeti Vkela'nn vatan hyanetini, Edir-ne'nin Bulgarlara terkini, ordunun buna asla raz olmadn Harbiye Nazn Nazm Paa'nn lmn ve Kmil Paa'nn eheyecanl bir ses tonuyla anlatt. Sultan Mehmed Read, grltden, isyandan hi hazzetmedi en, "Peki, olum Enver, ne yapmam istiyorsunuz?" dedi. Enver Bey,"Sadarete Mahmud ev ket Paa kulunuzu ge-tirmek ve mhr ona teslim eylemek dileindeyiz Efendimiz. Bakomutan lk vekletine zzet Paa kulunuzun getirilmesini ve kabine kuruluncaya kadar da Talat Be y'in Dahiliye nezareti vekilliine tayin buyurulmasn millet adna istirham ediyorum Efe ndimiz" dedi. "Peki yle yapnz, memnun oldum. Beni bu ciz adam-lardan kurtardnz. Var ol olum, Allah size muvaffakiyet versin. Mahzuziyeti ahane'mi orduya ibla ediniz!" de mesi zerine bata Enver Bey olmak zere Zat ahane'yi asker selamyla selamladk ve karke e elini ptk. Darbenin son raundu... Saraydan karken bizi bir tela almt; Zat ahaneye d evket Paa'nn adn vermitik ama paadan henz haber yoktu. Biz Babli'ye yrrken, Ku l Hakk'y, Mahmud evket Paa'nn skdar'daki evine gndermitik. Ancak ondan haber yoktu. ada biz saraydayken stanbul Muhafz Memduh Paa ile Kurmay Bakan Kzm (Dirik) Bey, Bab elmi ve hemen ieri girmiler. Memduh Paa'y bilmiyorum ama Kzm Bey bizdendi. Cemiyet'e 6 ylnda girmiti. Makedonya'da bizlerle bera142

berdi. Babli'yi basacamz biliyordu. Zaten bilerek kurmay bakanlna getirilmiti.6 S Kzm Bey'i bir kenara ekip, durumun gayet nazik olduunu, Memduh Paa'y idare etmesini, paann bir yere kmldamamasn salamasn rica etmi. Sapancal Hakk tedbiri

elden brakmamak iin, Kzm Bey dnda bir de Memduh Paa'nn yaveri Caferelebili Mehmed de uyarm. O da bizdendi, ttihatyd. Saraydan Babli'ye gelmitik. Basknn zerinden d . Mahmud evket Paa, ttihat ve Terakki'nin sadrazamlk teklifini zorla kabul etmiti. Anc ak bir istei vard: kuraca kabinede Talat Bey'e grev vermeyecekti. nk yedi ay nce (9 1912) Harbiye nazrl grevinden Talat Bey'in muhalefeti nedeniyle ayrlmak zorunda kalm at Bey, Mahmud evket Paa'nn Hareket Ordusu komutanlndan itibaren nfuzunu giderek art an ve adeta diktatr haline gelmesinden rahatszlk duymutu. yle ya, iki cambaz bir ipte oynamazd! Paa imdi Talat Bey'den "cn" almak istiyordu. Mahmud evket Pa-a'nn ad Dol aray'na bildirilmiti, yapacak bir ey yoktu, teklifi kabul edildi. Mahmud evket Paa, sk ar'dan Dolmabahe Saray'na gitti, huzura kt. Sadaret tayini iradesini ald ve "Hatt Hm unu yazdrd. Ayrca "mir"lik (mareallik) rtbe-sini de ald. Vakit ge olduundan Sadaret ni bir son-raki gne kald. Sadrazam otomobiliyle Babli'ye girerken byk bir alk tufany rland. Mir Mahmud evket Paa yeni hk6 ttihat ve Terakki'nin iki nl subaynn ocuk i'nin iki olu Mithat ve Saim ile Kzm (Dirik) Bey'in olu Orhan 1930'lu yllarn ikinci ya rsnda Almanya'da Mnih Teknik niversitesi'nde birlikte okudular. lme ba koyan iki feda ocuklar birbirleriyle nedense hi diyalog kurmadlar. Bu olay deil ama, 1930 ylnda kz tiyatrocu Muammer Karaca'ya k olup kamas Kzm Dirik'i oke etti. Bu olay zerine zmir den istifasn Atatrk nledi! 143 metin bakan olarak Babli'nin cmle kapsndan girdiin sekiz buuu olmutu. Heyhat! Gnler ne abuk geiyordu... yl nce 31 Mart Ayaklanmas dusu'nun banda stanbul'a giren kumandan Mahmud evket Paa imdi sadrazam olarak Babli' riyordu!.. Yedi sadrazam Mahmud evket Paa otomobilden indi, binektana kt, halk selaml e yksek sesle konumaya balad: "Zat ahane'mizin iradesine tevfikan sadareti u g za-m bul ettim. Kabineyi kurduktan sonra elimizden geldii kadar alacaz. Bu anda sizden de y ardm bekleriz. Sktu muhafaza ederek buradan ekilmenizi emir ve rica ederim." Mahmud e vket Paa kap nnde Talat Bey ve Cemal Bey'le karlat, Talat Bey'e souk davrand. Bekle u ve gece Mahmud evket Paa, Talat Bey hari kabinesini kurdu. Harbiye nazrl grevini de enmiti. Enver Bey'in amcas Halil Bey stanbul merkez komutan-lna tayin edildi. Ve gecen in ilerleyen saatlerinde yeni sadrazam, Sadaret makamna oturarak ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin nde gelen isimleriyle Babli erknnn tebriklerini kabul etti. ttihat ve T kki Cemiyeti artk iktidar fiil olarak eline almt... Devrik Dahiliye Nazr Reid ve Mal azr Abdurrah-man beyler her zaman ttihat ve Terakki'nin ba dmanlaryd. Bize kar der garazlar vard. Yapmadklarn brakmamlard. Tanin gazetesini kapattrm, ttihat ve Te apatmak istemilerdi. imdi elimize dmlerdi ite. Ama bizimkiler ne yapyordu, bu adamla ygda kusur etmiyorlard. Dayanamadm. Sapancal Hakk'ya, "Byle ol-mayacak. Bu adamlar rah at durmazlar, keke balamken Reid Bey ile Abdurrahman Beyi de Nzm Paa'nn yanna, 44 erseydim!" dedim.

Sapancal Hakk bana, "Ne yapyorsun? Artk bu, pek ayp olur! Teslim olmu, kuvvetleri ve n uzlar kalmam adamlar ldrmek ok irkin olur! Bize yakmaz, bundan vazge" dedi. Bu laf pemi attrd, cevap bile vermeden uzaklatm. stanbul Muhafzl Komutanl'na getirilen akamnda yaz yazarken buldum. "Memleketin selameti uruna ve milletin intikamn almak iin Reid Bey ile Abdurrahman Bey'i de vuraym! Ne dersiniz?" dedim. Cemal Bey sinirli v e hayret eder bir halde elindeki kalemi brakarak, sert bir dille bana, "Artk ben b u dakikadan itibaren byle eylere meydan vermem! imdi biz hkmeti ele aldk. Hkmsz, se adam ldrenleyiz. Bir daha byle ey iitmeyeyim!" dedi. Bu kadar tepkiden sonra yapacak bir ey kalmad. Mecburen vazgemek zorunda kaldm. Benim hakl olduum bir yl deil birka ra ortaya kacakt... Harbiye Nazr Nzm Paa ile iki yaverinin ve bir komiser ile iki nef n lmesi aleyhime ok fazla tepki yaratt. Sanki hepsini ben vurmutum? ttihat ve Terakki Cemiyeti, aleyhine geliebilecek olaylarn olmasn engellemeye alyorlard. Tm dmanl dralm teklifim zerine Talat Bey ve Cemal Bey'in bir grme yaptklarn duydum. Hem muhal i korkutmak istiyorlar, hem de beni ve benim gibi dnen ttihat ve Terakki'nin yiit fed alerine gzda vermek istiyorlard. Ne olur ne olmaz diye, gvenlikleri iin, Reid Bey ve durrahman Bey'i birka gnlne stanbul Muhafzl'na nakletmeye karar vermilerdi. Sadraz evket Paa da bu karar onaylamt. Reid Bey ve Abdurrahman Bey, tutuklu bulunduklar oda etli yemeklerle beslendiler. Misafir gibi kabul grdler. Sonra da ellerine pasaport, ceplerine harcrah konularak Avrupa'ya gnderildiler. 145 Bamuharrir Ali Kemal,7 Gmlcne li smail Hakk ve Rza Nur gibi birka kiiyi de gstermelik olarak tevkif edip, sonra yurt dna kmalarna izin verdiler. Hepsi o kadar. Bize ne oldu dersiniz? Enver Bey'in etrafnd n ayrlmayan, gzn budaktan saknmayan biz fedaler nasl dllendirildik dersiniz?.. Rumel Makedonya'da Bulgar ve Srp etecilerine kar savaan bizdik... Merutiyet ilan iin Mana daa kan bizdik... Hrriyeti korumak iin gericilerle stanbul caddelerinde savaan bizdik .. Trablusgarp llerinde bir kar topramz vermemek iin direnen bizdik. Bulgar, Yunan, dularna kar vatanmz savunan bizdik. Dn bize, "aerei mbeere" (slam dininin ilk gn ikleri byk hizmet ve cesaretten dolay hayatlarnda cennet mjdelenen) unvan verenler, bu artk "ae-re" deil, "haere" diyorlard! Ve sonunda amalarna ulatlar. Bizi ordudan att . 3 ubat 1913 tarihinde orduyla ilikimizi kestiler. Sadrazam ve Harbiye Nazr Mahmud e vket Paa, Sada-ret'e gnderdii belgede yle diyordu: "... teden beri ttihat ve Terakki C miyeti murahhaslkla-rnda hizmet etmek suretiyle siyas cereyanlara teslimi nefs fiki r etmi zevattan olup 'kymet ve meziyete hibir gna (ekilde) noksanlar olmamakla beraber orduda hizmetleri, 7 kdam gazetesinin bayazar Ali Kemal, ttihatlara kar hep sert muh fet yrtt. Hrriyet ve tilaf Frkas'nn da yesi olan Ali Kemal, Kuvay Milliye'ye ve Ku a da kar kt. 6 kasm 1922'de zmit'te lin edildi. Ali Kemal'in olu Zeki Kuneralp 1978 adrid bykelilii yapt. 2 haziran 1978 tarihinde makam otomobili, "Ermeni Genocite Komon dosu"

adl rgt tarafndan tarand. Ei Necla Kuneralp ile bacana emekli bykeli Beir Balco i Kemal'in torunu ise tarihi Sinan Kuneralp'tir. 146

ordunun siyasiyattan ekilmesi hakkndaki emeli katinin husulne mni olacandan, Yzba Me Nzm, Mla-zm Evvel Hakk (Sapancal Hakk), Yzba Yakub Cemil, Yzba Yusuf Musa ve M hsin, Mla-zm Evvel Hseyin Rahmi efendilerin dahi nisbeti askeriyele-rinin kat (askerl ikle ilikilerinin kesilmesi)..."8 Sadece niformamz karmtk, iimizdeki vatan millet a ar sktnda yine bizi yardma aracaklard. Hem de ksa bir sre sonra... 8 Belgenin a umsal Tarih dergisi, aralk 1999. Paris'te torun "Yakub Cemil" 15 kasm 1983. Tarihi iyi hatrlyorum; nk o gn Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ilan edildi. Paris'te skan Ar Marsilya'ya geecei bilgisi o gn geldi. Hangi gn ve hangi saatte gidecei bilgisi elimi e ulamt. Trenle yolculuk yapacan bile renmitik. Marsilya ekibi iyi almt. Fazl edefi zaten 1,5 yldr fotoraflarndan, slaytlarndan ez-berlemitik. Oturduu ev adresi ze e maketlerle almaya baladk. Saha maketleri harikayd. Champs-Elyseesye yakn oturuyordu ir ucu Seine Nehri zerindeki Pl. de l'Alma Kprs'ne, dier ucu Champs-Elyseesye uzanan, nllerin oturduu V. George Caddesi zerindeki tarihi bir binann ikinci katnda kalyordu slnda ben, "Pl. de l'Alma Kprs" diye bilmem. Bizde her yer numaralandrlr. O kpry be asndan bilirim. Caddeleri, sokaklar da numaralarndan bilirim. Bizim ekip yine kiiydi. Ben, Mehmet Ali Aabey ve "Akrep". Mehmet Ali Aabey beni ayr bir gruba brakmyordu. 148 Paris'e giriimiz kolay oldu. yldzl bir otelde kalyorum, yanlmyorsam ad Hotel Eiff Beikta'n Akaretler semtindeki sra evler gibi. Eski bir bina. Be katl. Yangn merdiveni lmas otelin seilmesi iin nemli nedenlerden biri. nc kattaydm. Odadan Eiffel Kulesi kelere, yaptn ilere, kimliinde yazan mesleine gre kalnacak oteller belirlenir. Ya fa snn temsilcisi Paris'e geldii zaman nerede kalmas gerekiyorsa orada kalmak zorundasnzd . Ne en lks bir otelde, ne daha ucuz bir pansiyonda deil. tiraz edemezsin. Pansiyons a pansiyonda kalrsn, Hilton ise Hilton'da. Kalacamz yerler biz daha o lkeye gitmeden n e sap-tanr. izgiyi (lke snr) atktan sonra, gvenliinden, yeme imenden, yani tm iht n sorumlusundur. Bunun iin kesin bir diyet vardr. Her trl svy az alrsn, buna iki de e dahildir. Beyrut'ta olduu gibi bazen sarho olurum. Ne yapalm her yasak insan cezbe diyor. Mehmet Ali Aabey de benim gibidir. Ama "Akrep" bize hi benzemez, ok disiplin lidir. Onunki askeri disiplin!

Dnyann her yerinde en iyi yiyecek peynir ekmektir. Dier yiyecekler barsaklarnda hayli hareketlere neden olabilir. Kahvalt otelde yaplr; yarm dilim kzarm ekmek, ok az peyni e yarm bardak kahve veya ay. Ama kesinlikle ekersiz. Otel dnda yememeye gayret ederiz. Otel bizim iin gvenliklidir. Tanmayz ama biliriz ki baz personel bize yakndr veya " biri otelde alyordur! Mze biletleri, girilmeyen sinemalardan alman biletler ve kk kit r da, ya evraklaryla birlikte otel odanz-daki masann zerine geliigzel braklmaldr. larn, elbiselerini, evraklarn belirli yerlere koyarsn. Oda temizlikileri dnda eer biselerin senin koyduun gibi deilse, hissedersin ki "ziyaretilerin" gelmitir. Eer eyal arnda hi kprdama olmamsa yine phelenirsin. O zaman uyu bakalm uyuyabilirsen! 149 p nda hemen oteli terk edersin. Hatta ehri, lkeyi bile. nk aa kmsndr. Otel grevl si'ne, Notre-Dame Katedra-li'ne nasl gideceinizi sorarsnz. Bunlarla sohbet ederken O rtadoulu ortalama bir iadamnn kltryle konumanz gerekir. Bu sohbetlerde de dikkat ek lazmdr. Bizim otelin evresinde yaayanlarn byk ounluu Trk't. Bir gn az kalsn ki aya kacakt. Bir gece, ilk kez mz bir araya gelip lokantada yemek yiyip iki ierken, y i masada oturan genten biri, "Siz Trk msnz?" diye sordu Franszca. Afalladk! Mosmor old k! Mehmet Ali Aabey Franszca, 'Trk olduumuzu nereden karyorsunuz, siz kimsiniz?.." ded . O kii yanlmyorsam, o gnlerde Paris'te bulunan, Maz-har Alanson'du. Yanndaki arkadala r da Fuat ile zkan'd. Kadehleri tokuturu eklimiz Trklere benziyormu, o ne-denle dikka rini ekmiiz. Hani bizde dettir; bymzle rak ierken, kadehinin alt tarafna vurulmak bykte yan yana vurdurmak iin abalar ya, onu grmler. Trk bize iyi bir ders vermit da dikkatli ol-malydk! stelik Paris ASALA militanlaryla kaynyordu. Burada size bir no t aktaraym; o gnlerde Paris'te bulunan ASALA militanlar Nairi Uranyan ve Aza Uranyan yllar sonra (28 ekim 1999) Ermenistan'da Parlamento binasn basp bata Babakan Vasgen S arkisyan ve Meclis Bakan Karen Demirciyan olmak zere 8 kiiyi ldrdler. Yani adamlar sah den ok tehlikeliydi. Dikkatli olmalydk. Ama dikkatsiz davranlarda da bulunuyorduk... B u nedenle Paris'te "bizim evdekilerden" fra yedik. Mehmet Ali Aabey dikkat ekmemek ii n bir kz arkada buldu. Otelde onunla kalyor. Kamufle iin kadn her zaman iyidir. Ama yl e ok dikkat eken hayat kadnlar gibi deil. Kadn da fazla dikkat ekmeyecek. Bir gn bekl miz haber "p"den geldi, hedef istenilen yerdeydi. 150 Malzemeler de hazrd. "Akrep" hem n gitme taraftaryd, ancak Mehmet Ali Aabey'e ulaamyorduk. Nerede olduu belli deildi. K mseye haber de vermemiti. "Mehmet Ali Aabey olmadan gitmem" dedim. Aramzda ufak bir tartma kt. kald. Dedim ya Mehmet Ali Aabey biraz apknd. Byle bir aksilii tabi . Ama ba hep apknl y-znden belaya giriyordu. Daha nce de izinsiz Londra'ya gidip e sevgilisiyle bulumas olay olmutu. "pler" her eyi ceride (rapor) etmilerdi. Akam "ev landk.

Mehmet Ali Aabey'e benim yanmda "ev sahibesi" tara-fndan fra atlmas dorusu arma gi e, "Paris'in her sokanda, caddesinde ehitlerin kan yerde dururken, siz nasl byle bo ve mi, tatile gelmi turistler gibi davranrsnz?.." laf boazma dmledi...l Hepimiz epey aslnda. Franszlar bombalama olaylarndan sonra rahat almamza izin vermiyorlard. Zaten grubumuz tamamen aa kmt. "Ev"den ayrldktan sonra birbirimizle bir sre konumadk an szler gerekten ok ar gelmiti. Paris'e gelirken "Savulun tavanlar Jn-Trkler geliyo ye taklmtk birbirimize. u dtmz hale bak. Aklma babam geldi... 1963 maysnn son tk o ni-formaszd. En deerli varl tabancasn vermek zorunda kalmt. Babamn alad almumcu'da1 Paris'le; 24 ekim 1975'te Bykeli smail Erez ve ofr Talip Yener; 22 aralk 9'da Turizm Maviri Ylmaz olpan; 4 mart 1981 'de alma Maviri Reat Morali ve din gre elli Ar; 24 eyll 1981'de Elilik gvenlik grevlisi Cemal zen ldrld. 26 eyll 1980'de drya urayan basn ataesi Seluk Bakkalba fel oldu. 151 ki evimizde grdm. Babam da t ub Cemil gibi uruna lm gze ald niformasn karmak zorunda kalmt. Rtbesi de ney ba! Yani dedem de, babam da ayn rtbedeyken ordudan karlmlard! Nasl bir kaderdi bu! dece niformasn kaybedecekti; lider bildii Kurmay Albay Talat Aydemir gibi idam edilm eyecekti! Talat Aydemir'i ben ocukluumdan hatrlyorum. Aydemir'i dedem Yakub Cemil'e benzetirim. Son dakika-larn ezbere bilirim. Diyebilirim ki, hatratn yz kez oku-muumdur ok hazindir o son anlar: 22 ubat (1962) ve 21 Mays (1963) ihtilal giriimlerinin li-d eri Kurmay Albay Talat Aydemir 5 temmuz 1964 sabah saat 02.30'da Ankara Asr Cezaevi mdrnn odasna getirilir. nfaz emri yzne kar okunur. Salk muayenesi ve din telk yaz idam gmlei giydirilir. Elleri kelepeli olduu halde sehpaya ilerleyen Talat Aydemi r son arzusu olarak, "Kendi iimi kendim grmek istiyorum, kelepelerimi karn" der. ste ne getirilmez. Sehpaya kar. Boynuna ip geirildikten sonra, "Memleket iin feda olsun" diyerek iskemleyi tekmeler. Saat 02.50'yi gstermektedir... Babam idam edilmedi a ma niformasn karmak zorunda kalmas bizim aile iin ikinci bir ykm oldu. Acya dayana ile Teyzem (dedem Yakub Ce-mil'in kz) vefat etti. Tpk halas Edare (dedem Yakub Cemil'i n kz kardei) gibi evlenmemiti. Kadky'de ahap bir evde kz kardei lkyle birlikte otur Bu evi onlara Enver Paa'nn ald sylenirdi. Herhalde vicdan azabndan kurtulmak iin ver !.. Enver Paa'nn ei Naciye Sultan bizimkilere mendil, tarak verirmi, "satp geinin" diy . Ondan nce bykannem Nevver Hanm, arkap'da bir han giriinde azlk satar-m. Dedem bir yn hi bilinmez. O ldrd kiilerin ailelerine yardm yapacak kadar byk bir ins ne gnah var?" dermi. Aile iinde hep, "Eer o paralar bir yere koysayd, biz zor 152

gnlerden hi gemezdik" diye konuulurdu. Sonra iki kz kardei Cibali Sigara Fabrikas'na s ktular. Oradan da emekli oldular. Onlar fabrikaya Cumhuriyet ga-zetesinin sahibi Yunus Nadi yerletirmiti. Nadi ailesiyle dostluklar hep srd. Bazen, iki kz karde Cemile ve lknn, elimden tutup beni Cumhuriyet gazetesine gtrdklerini hayal gibi hatrlarm. e Terakki yelerinin birbirleriyle ilikileri de il-ginmi. rgt iinde birbirine dman ol darya bunu hi belli etmezlermi. rnein, kar grupta olan Doktor Nzm, bizimkileri b almadan tedavi edermi! Doktor Nzm da yiit in-sanm. ttihat ve Terakki'yi hatrlamam ca ice skt. Vatan topra iin cepheden cepheye koanlarn torunlar Paris'te gnl elendiriy anm sahiden ok skkn. bir an nce bitsin istiyorum... Franszlarn nl arkcs Charl i aslldr. Konserlerine giri creti 800 franktr. Yani o kadar nldr. Hl da hayattadr ni bir gen kz var; o da arkc. Bu kz Ara To-ranyan'la ayn apartmanda oturuyordu. Torany n ikinci katta, kz beinci katta. Bu kz ile Mehmet Ali Aabey ak yayorlar. Kz, Mehmet A Aabey'in Trk olduunu biliyor. Yanl hatrlamyorsam, ticari atae olarak tanyor. Aabey 'deki einden, grevinden ayrlp Paris'te birlikte yaayacaklarn sanyor. Kzn Ermeni m ASALA'yla filan ne ilgisi vard, ne de bilgisi. Aslnda Mehmet Ali Aabey de kza kendi ni kaptrmt. Trk filmi gibi... Bir yanda ak hikyesi sryor, dier yanda Toranyan'n ta gibi... Sk takipteyiz. Ara Toranyan evden ok az kyordu. Gidecei yere tak-

153 siyle gidiyordu. Artk otomobil kullanmamay renmiti an-lalan! O kadar bombay "kim e" vazgeerdi herhalde! Taksi ofr mutlaka gvendii kiiydi. Srekli Opera'ya doru gidiyo Arada bir de, Paris Galeria denen yere u-ruyordu. Alveri yapyordu. Biz yakn takip yapm oruz, o "plerin ii. Sanyorum taksi durana da bir eleman yerletirildi veya "satn al hazrland: "alveri" Toranyan'n evinde yaplacakt. Mehmet Ali Aabey daha nce birka ke : Taksiye biniyor (taksi ofr "p"), Aznavour'un akra-bas kzn bulunduu apartmana gid nszlarn lks konutlarnda bizdeki gibi kapc yoktur, gvenlik grevlisi vardr. Bu apartma lisi gelen kiinin kimliine bakar, kime geldiini sorar, sonra kar tarafa byle bir misaf r bekleyip beklemediini sorar. Kardan "O.K." alnca apartmana girmesine izin verir. M ehmet Ali Aabey apartmana artk olduka rahat giriyordu. Bunda verdii bahiin de, hediyel rin de nemi vard herhalde. Son gnlerde Aabey sepet sepet iekle, buketlerle apart-mana itmeye balad. Kz ieklere bouyordu. Apartman grevlisi Mehmet Ali Aabey'i tand ii , taksi ofryle birlikte yardm ediyordu. 20 aralk akam "evde" toplandk.

Ara Toranyan yarn 13.30 treniyle Marsilya'ya gidiyordu. Taksiyi filan armasn, her ihti mali dndk. Futbol ma gibi; gol bir saniyelik olaydr. Ancak goln olu srecinin arkas rce saniye vardr. "Alveri" de yledir! Her dakika, her saniye planland. Malzemeleri tak side "p"den alacaktk. Taksiye kii binecektik; Mehmet Ali Aabey, "Akrep" ve ben. "Ak ile ben apartmana gelmeden nce inecektik. Apartman grevlisinin bizi grmesini istemi yorduk. p-helenebilirdi. 154 Mehmet Ali Aabey ile ofr apartmana girip grevliyi de her zaman olduu gibi yukar kata karacaklard. Ama bir aksilik olur ve grevli bizi grrse on a devre d braka-caktk. Yani, "ne pahasna olursa olsun"du! "Alveri" kesinlikle sonul t... Mehmet Ali Aabey, "Allah utandrmasn!" dedi, daldk. Otele dndm. Resepsiyon grev , "Happy birthday" demesiyle a-rdm ama kendimi toparladm. "Alveri" olaca gnden bir laka odanzda kk bir pasta olur. Arkadalarnz doum gnnz iin gndermitir. Otel de y yapar mutlaka. Garsonlara da birka para pasta gnderirsiniz, bu arada yarn ayrlacanz ersiniz. Btn otel kendi halinde, halim selim, bo vakitlerinde mzelere giden, iyi bahi veren rdnl ya fabrikas temsilcisinin ayrlmasna zlr! Doum gn kutlayan bir adamn apacan kim tahmin eder? 21 aralk. Saat 12.00 sular... M. Ali Aabey ve taksici ("p") e 1'Alma Kprs knda "Akrep" ile beni aldlar. Bagaj iek dolu. Ayrca taksinin arka k buketler vard. ieklerden zaten zor sdk. Malzemelerimizi aldk, susturucular yerletir yrut'un aksine bu kez mekanizma tam oturmutu. stelik elimde tam istediim tabanca var d: Browning... Apartmana yaklarken biz indik. nerken Mehmet Ali Aabey, "Benden nce olm asn" dedi. Yani ben gelmeden adamn iini bitirmeyin demek istiyor. Bamzla onayladk. "Ak ep'le birlikte apartmana doru yrmeye baladk. Grnrde hibir anormallik yok. Bizimkiler tlerle, buketlerle apartmana girdiler. ki dakika sonra nefesimizi tutup girie geldi k, gven-

155 lik grevlisi yoktu. Kap akt. Minik bir ta paras kapnn kapanmasna engel olmutu szldk. Eski asansrn halatlar aaya iniyordu. Bizimkiler kzn kapsna henz ulama niye srmedi. Hol karanlk.

Kapnn nnde Mehmet Ali Aabey'i beklerken bulduk. Taksici ve gvenlik grevlisine, "iekl beraber sama-yz, ben merdivenlerden geleyim, hem bylesi daha iyi, srpriz olur" demi. i "p'nn gvenlik grevlisini kzn kapsnn nnde biraz oyalamas gerekiyor. Onu yapac plana uygun gidiyor. Darda bir taksi (o da "p") gya Ara Toranyan'a gelmi gibi bekl oranyan'n dairesinden telefon sesi geliyor, arkasndan kapnn zincirleri ve srgs alyo fon eden bizim taksici, yani "p"; geldiini haber veriyor. Kap ald. Ve srpriz! Daire ik. Mehmet Ali Aabey tabancasn Ara Toranyan'n kafasna dayad. "Akrep" zerini arad. Tah ettiimiz gibi koltuk altndan ek Vizr kt. Mehmet Ali Aabey olaanst Franszca'syl i. Arkasndan ilk onun susturucusu konutu. Sonra bizimki. Ara Toranyan pencerenin nne yld. Zamanmz yoktu. Kapy kapatp ktk. Mehmet Ali Aabey merdivenden yukar katlar dik. Asansr aaya iniyordu, Mehmet Ali Aabey, "Yoruldum, beni aln" dedi. Bu kez gvenlik grevlisiyle yukar kt. 156

Ellerimiz ceplerimizde "Akrep'le birlikte yrmeye baladk. Ksa bir sre sonra "p"nn le Mehmet Ali Aabey geldi. Hemen arka koltua kendimizi attk. stikamet Orly Havaalan'yd Eiffel'i getik. Malzemeleri otomobilin iindeki zulalara koyduk. Kolonyal mendiller le ellerimizi sildik. Orly yolunda drtllerini yakm bir baka taksi ald bizi. Havaalan g riinde mz ayrldk. Bizim Trk Hava Yollan brosu nnden geerken orada bulunan kk T amladm. Biletlerimiz cebimizdeydi. Otelden ayrlmz da "pler halledecekti. Orly'den er zamanki klasik numarama baladm. Zaten uaa son anda binebilmitim. Az kalsn karaca nsz hostese, olabildiince kibarlaa-rak "Ltfen" dedim, "kulaklarm zonklamaya, gzlerim k ararmaya balad. Yardm edin!" Kabine gidip kolonya iesini alp gelmesi saniye srmedi. dan daha yal olan hostes geldi. Birlikte kolonyayla bileklerimi ovmaya baladlar. "Bun un gzleri alktan kararr, bol sosisli bir sandvi her eyine iyi gelir." Trke konuan ki esini hemen tandm. Demek Mehmet Ali Aabey arkamda oturuyordu. Uaa girdiimde arkamda ot uran kiinin yzn gazeteyle kapatm olmas tuhafma gitmiti. Demek ki, Mehmet Ali Aabey ydi. akac yan ortaya kard byle durumlarda. Trke konutuu iin hostesler Mehmet Ali ediini anlamamt. Gerekten de yirmi saattir boazmdan bir lokma yiyecek gememiti. Kap annn bittiini anons ederken, hostes kz elime siyah bir karanfil brakt. "Arka tarafta r msyden" dedi.

"Akrep" de sa salim uaa binmiti. kardm grltden onlar da benim uakta olduumu anl

157 Yanmdaki yal Fransz kadn, yemek yerken halime zlm, yuvarlak kk ekmeini bana zaten hibir ey kalmamt. Sadece kk bir ikolata vard, onu da yal hanmn verdii ek mee balaynca kadnn gzleri yerinden oynad. Hostesin yanl telaffuzlarna ramen Marmar 'nin zerinde olduumuzu duyunca yle rahatlamm ki, arka koltuktaki Mehmet Ali Aabey'in e ini skmm. "Yava ol ay" sesiyle kendime geldim. Uaa binerken gsterdiim tedirginliin girdi-imizde yerini rahatla brakmasna bir anlam verememiti hostesler. Yeilky Havaala a bulutuk. "Akrep" ve ben, nar Oteli'nde kalacaktk. Mehmet Ali Aabey evine gidecekti. Evine gitmeden nce bizimle otele geldi. Odaya kp otur-duk. Bir iki yere telefon ett i. Ben dier grubun dndn sanyordum. Meer onlar da bizim "alverii" beklemiler. Onla fli bir yol-culukla Trkiye'ye dnmlerdi. Paris'ten ayarladklar te-lekzlarla Marsilya z nden gemiyle zmir'e gelmilerdi. Mehmet Ali Aabey otelin resepsiyonundan ald zarflar bi e uzatt. Ankara'ya dn biletleriydi. "Alveri iyiydi, borcumuzu dedik. Borlu kalmak za ize yakmazd. Yeni bir senet var m bilmiyorum, ama ben imdi ok yorgunum, eve gidiyorum" dedi. kmadan sordum, "Aabey evde Ara Toranyan'a Fran-szca neler syledin?" "Akrep" gld tabi o Franszca biliyordu, ben ise cahil-dim. "Dedim ki: 'Bizde bir sz vardr; eliye zeval olmaz, derler. 24 ekim 1975 tarihinde smail Erez ve makam ofrne Bir-Hakeim Kprs rinde kurun yadrlrken sen de orday-dn. O drt kiilik ekipteydin. te o gn orada sen burada biz varz. Biz sadece eliyiz, sen o bile deilsin'." Mehmet Ali Aabey bu kez sa hiden ok yorgun grnyordu. 158

Paris'teki kza gnlden balanmt. Daha sonra anlatrken gzlerinin dolduuna ahit oldum 'ten ayrldktan sonra kz bileklerini kesip intihara teebbs etti. Kullanldn hazmedeme a Toranyan olayn bizim yaptmz renmi miydi, bilmiyorum. Mehmet Ali Aabey o gnlerde rak itikten sonra hep, "Menekedendi Sular/Dikensiz gl olmazm Ay-em" arksn sylerd ranyan'n ldrlmesini baka hazmedemeyenler de vard. Toranyan, Agop Agopyan ekibinden, ya ni ASALA'dan ay-rlp yeni bir terr rgt kurmutu. Ekibini yeni yeni topar-lyordu. "Alv zamannda yaplmt. Zaten bu nedenle oke olan militanlar bizim elilik, konsolosluk gre rine sava atlar. Ancak bunlarn zellikle bir Mslman lkede, ran'da eyleme balamas h iyana Bykelilii alma Ataesi Erdoan zen'i l-drmeyi baardlar. Erdoan zen benim . Honda marka otomobiline konulan bombann patlamas sonucu ehit oldu. Otomobiline o kadar gl bomba koymulard ki, sevgili aabeyimin vcudu

kmrlemiti. Ancak parmandaki yznden tehis edilebilmiti kimlii. ok deil, bu ol Agopyan, tm dnya basnna 'Terr zarurdir" aklamasn yapmt. Bizim basn o gnlerde ordu.3 Bu "tavanlar", tpk Agop Agopyan olaynda olduu gibi Ara Toranyan'n, bizzat biz ' TM"ler tarafndan ldrld2 28 mart 1984 tarihinde Tahran Trk Bykelilii ASALA'nn sal ae Yardmcs smail Pamuku ve Baktip Servet ktem yaraland. 15 nisanda Tahran dar Ata mir'in evi tarand. 28 nisanda Tahran Bykelilii Sekreteri adiye Ynder ve ei motosikle ki kii tarafndan silahla tarand. Ik Ynder yaraland. Babakan Turgut zal son operasyo ran'dayd. Trk resm heyeti ran'dan bir ehit cenazesiyle dnmt! 3 Erdoan zen 20 hazir arihinde ldrld. 5 ay sonra, 19 kasm 1984 tarihinde yine Viyana'da bu kez BM'de grevli nver Ergun krmz kta dururken otomobiline alan ate sonucu yaamn kaybetti. Her iki oranyan'n rgt, Ermeni Devrimci Ordusu stlendi. 159 Bu arada ilgin de bir yntem buldula ; Orly Davas'nda Ara Toranyan' sank yaptlar. "Hakk'n rahmetine oktan kavumu" bu "tav abnda yargland ve yataklktan drt aya mahkm oldu! Herhalde dnyada byle bir olay ilk ke ra Toranyan'n bana geliyordu; mezarda yatarken ceza almt!4 stanbul'da otel odasnda Pa operasyonunun detaylar zerinde mzakerede bulunduk. Hatalarmz, sevaplarmz sraladk. t Ali Aabey, sonra "Akrep" odadan kt. Yalnz bama kalmtm. Yeilky sahilinde insanla pyordu. Gidip bara ara Trke konumak istedim. Bkmtm "la'lardan, "l"lerden. Otel taraflarna gittim. O kadar lke grdm, hibirinin byle gzel havas yoktu. Yarn sabah kar nemi grecektim. Kumkap'ya gidip bir gzel rak itim. zlemitim. Bu Kumkap, Osmanl dnem meni mahallesiy-mi. Belki hl yaayanlar vardr. Size samimiyetimle sylyorum, keke Ara an da cinayetlere karmasa da gelip Kumkap'da otursayd. Keke bir iki kadeh rak isey-dik Ne yapalm, artlar m diyelim, kader mi diyelim? Onlar da vuruyor, biz de! Mehmet Al i Aabey sabah otele geldi. "Kocaolan sivil hayata kendini kaptrp gbeklenme, daha yapac amz ok ii var" dedi. Evet, bizim daha yapacak ilerimiz vard!.. Ankara'ya dnerken uak yatim gzlerimin nnden bir film eridi gibi geti. Yllar ne abuk gemiti. Ankara nivers iyasal Bilgiler Fakltesi'ni bitirmi olan ben, nasl katlmtm bu gezici timlere?.. Beyrut Paris, Atina "seferlerine" neden ve nasl katlm-tm?.. 4 Ermeni evreleri Ara Toranyan'n yaadn iddia ediyorlar. Bat Trakya'da dede Yakub Cemil 11 haziran 1913. Saat 11.30.

Sadrazam ve Harbiye Nazr Mahmud evket Paa Babli'ye gitmek iin Harbiye Nezareti'nden obiline biniyor. Solunda Seryaver Eref, karsnda Bahriye Yaveri brahim kendisine refak at ediyor. ofrn yannda en sadk ve cesur adam Kzm Aa oturuyor. Otomobil Beyazt Meyda iyor. arkap'ya sapaca srada Fatma Sultan emesi'nin sanda, tamir edilmekte olduu otomobil yol stnde durmaktadr. Bu esnada yolun nne bir cenaze kyor. Sadrazam Mahmud Paa cenazeye hrmeten otomobilin durmasn emrediyor. te ne oluyorsa o zaman oluyor, pa otomobili silahla taranyor. Kurun sesleri ortal birbirine katyor. Seryaver Eref derha tomobilden atlayarak vazifesini grmeye alyor, arabay kendisine siper ederek, atee ba. Paann sadk adam Kzm Aa da katillere ate ayor. lk dikkatlerini eken, ykk bir d kendilerine ate amas. Tamir edilen otomobilin stnden de redingotlu bir adam ate etmek tedir. Bu arada Kzm Aa ald kurunla yaralanyor. Kzm Aa'nn ykldn gren san pa a kurun daha sryor ve kurunlarn yine evvela Kzm Aa'nn zerine, sonra da otomobili Atlan kurunlardan bei Sadrazam Mahmud evket Paa'ya isabet ediyor. Kurunlardan birini iyen gen bahriye yaveri brahim Bey, paann ayaklarnn yanna dyor. atma ksa sryo ez, tamir ediliyor gibi gsterilen otomobil hzla Topkap istikametine hareket ediyor. Ykk duvar zerindeki adam ise otomobile binemiyor. Sakat ayayla to-pallayarak Gedikpaa istikametine kamaya alyor. akr Aa Han'na girdii bilgisi polise bir kadn tarafndan iyor. Yakalanp Merkez Komutanl'na getirilen bu kii Topal Tevfik'ti. Merutiyet devrinin en nl paasn, 31 Mart Ayaklan-masnda Hareket Ordusu'nun banda stanbul'a giren bu g damm kim, neden ldrtmt? Herkesin kafasnda bu soru vard. Topal Tevfik cinayeti kimler rtip ettiini hemen anlatyor. Biraz dayak yiyor tabi. San pardsl adamn ad Ziya'ym. n iinde Ziya'dan baka Nazmi, Bahriyeli evki, Hakk ve Abdurrah-man isimli kiiler varm. uikast tertip edenlerden Prens Sabahaddin, Gmlci-neli smail Hakk Bey yurtdna kamla t organize edenler arasnda ad geen Damad ehriyari (padiah damad) Salih Paa1 gzaltn ul bu haberlerle alkalanyordu. stanbul Muhafzl Komutan Cemal Bey kimsenin g-znn ya u. kinci tetiki Ziya teslim oldu. Onu bu yola sevk eden kiinin adnn Yzba Kazm oldu adn duyunca ok ardk. erkez Kzm diye 1 Abdlmecid'in oullarndan Kemaleddin Efendi ltan'la evliydi. 163 bildiimiz bu arkadamzla yllarca beraber almtk. Or-dudan atlm iine sindirememiti. evki Bey de bahriye yzbasyd. stifa edip askerlikten ayrlmt. o da ttihat ve Terakki'ye kin bes-liyordu.

htilal komitesi yava yava ortaya kmaya balamt: Albay Fuat Bey, ihtilalden sonra sta hafzl Komutan Cemal Bey'in yerine getirilmek szyle bu cinayet ebekesine katlmt. lna ise Yarbay Zeki Bey'i getireceklermi! Sadrazamla dndkleri isimler ise, Prens Sa in veya Kmil Paa'ym. Bu cinayet komitesi baya rgt olmular; birbirlerini ta-nmak ii rf bulunan beyaz mendil kullanyorlarm. Sadrazam Mahmud evket Paa'dan baka, Talat Bey'i Kemal, Selanik Mebusu Emmanuel Karasu'yu Hakk vura-cakm. Listede Cemal Bey, Jandar ma Kumandan Mehmed Bey, Maliye Nezareti zel Kalem Mdr Yahudi Nesim Ru-so, Polis Mdr A ey gibi birok ttihat ve Terakki mensubu arkada varm. Amalan ihtilal yapp ttihat ve Te ki hkmetini ykmak, kendi hkmetlerini ibana getirmekmi. Tm bunlar ayrntl anlatm a iin ucunun bize gelmesi... Ziya gibi kumara dkn, sefahat hayatna atlm katillerden Galata Kprsnden geerken polis tarafndan yakalanyor. Hakk'dan, yakalanamayan dier sal arn nerede olduu reniliyor. Beyolu Piremehmet Soka'ndaki, bir numaral ev sarlyor. an, buras ngiliz uyruklu bir kadnn ilettii gizli bir kumarhane. Evi inzibat grevliler polis ve jandarma kuvvetleri saryor. Kap krlp ieri girmeye kalklnca atma kyor tli atele Yaver Hilmi Bey orackta lyor. Bir iki grevli de yaralanyor. atma iki saat bu esnada bize haber verdiler. 164 zmitli Mmtaz, Kuuba Eref ve kardei Sami, Topu h ben Piremehmet Soka'na gittik. Kuuba Eref, Cemal Bey'e, "Bunlarn bize kolaylkla tes lmalar iin evi saran kuvvetlerden hibiri mdahale etmeyecek" diye namus sz istedi. Cema Bey, "Pekl, yakalaynz da, istediinizi yapnz" dedi. zmitli Mmtaz ve Eref, evin dam binadan at-ladlar. Kapsnn nnde hsan, Sami ve ben varm. Eref dama beraber kt jan yla damn birka yerine vurdurttu. Dam, kazmayla vurulduka evin iinden tavana doru sila h atld. Nihayet damn bir yerini delip oradan ilk olarak Eref, arkasndan zmitli Mmtaz i i daldlar. Bu arada zmitli Mmtaz ieridekilerden erkez Kzm'n sesini duyup sesleniyor, Ben zmitli Mmtaz, yanmda Eref, Sami, Topu hsan, Yakub Cemil var. Geliniz bize teslim lunuz" diyor. Zaten buraya gelmemizin bir nedeni de hepimizin erkez olmas. Yzba Kzm da rkez. stelik zmitli Mmtaz'n hemerisi. Bizim ona, onun da bize ate etmeyecei biliniyor. Zaten erkez Kzm da, "Mademki sizsiniz, yleyse size teslim oluruz" diyor. Kzm, evki ve ehmed Ali Efendi hep birlikte aaya inip bize teslim oldular. Bu arada baz polisler v e jandarmalar, erkez Kzm ve arkadalarna hakaret etmeye baladlar. Hemen araya girdik, adamlar bize teslim olmulardr. Kim tecavz ve hakaret ederse cevabm veririz" dedik. S uikastla ilgili veya ilgisiz 322 kii srgne gnderildi.3 Beyazt Meydan'nda 12 kii idam e ildi. lk idam edilen 2 Cumhuriyet'ten sonra bahriye vekili olarak grev yapt.

3 Srgne gnderilenlerin hepsi ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne muhalefet eden kiilerdi. Bu nlar arasnda Refik Halit (Karay), Refii Cevad (Ulunay), Osman Cemal (Kaygl) ve Must afa Suphi (TKP'nin ilk lideri) gibi gazeteciler de vard.

165 erkez Kzm oldu, son ipi ekilen ise Damad ehriyari Salih Paa! ldrlen Mahmud ev rine sadrazamla Said Halim Paa getirildi. Ancak hkmet yesi nazrlar bir trl seilemiy unun nedeni ttihat ve Terakki'nin genel merkeziyle biz ktibi mesuller arasnda kan anla azlkt. Ktibi mesuller olarak bir toplant yaptk. Aramzda Ma-nastr'da emsi Paa'y vura tf, Binba Sley-man Askeri, zmitli Mmtaz, Sapancal Hakk, Hsrev Sami, Topu hsan, Abd i, daha da hatrlamadm birka arkadamz vard. in z; partiyi hie sayp kendi kafas alat Bey'e dersini vermek istiyorduk. Merutiyetten nce ben dahil oumuz, onun nne gelip , yemin ederek ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girmitik. Ancak Talat Bey deimiti. imdi d ktatr gibi keyf hareket ediyordu. Biz askerleri, zellikle fedaleri sevmiyordu. Dmen su yuna gidenleri ise hemen kabineye alyordu. Toplantda karar aldk, ne Talat Bey'i ne de onun ekibi kabineye girmeyecekti! Karannz genel merkeze bildirmek iin drt kiilik bi r ekip setik; ekipte Atf, zmitli Mmtaz, Sapancal Hakk ve ben varm. Genel merkeze gitme en evvel Babli'ye urayp Sadrazam Said Halim Paa'y grelim istedik. Gittik. Sadrazam bi nezaketle karlad. Sze Sapancal Hakk balad: "Efendim burada bulunmayan dier arkadala raber verdiimiz baz kararlar var ki bunlar genel merkeze tebli etmek zereyiz. Fakat Z at Devletliniz kabineyi tekil etmek zere bulunuyorsunuz. Onun iin evvela zat samini-z i rahatsz etmeyi uygun grdk. Kararmz udur: evvela ar-kadalarna tahakkm ederek arzu e er eyi yaptrmaya alt iin Talat Bey'i kabineye almamalsnz. Bundan baka Talat Bey' u olanlardan Hac Adil, brahim, Celal beyler de kabinenizde yer bulmamaldr. Biz bu kar armzla btn ttihat ve Terakki tekilatlarnn arzu166 larna tercman olduumuza inanyor ezaketi vardr, halledilecek i, d meseleler mevcuttur ki, ahs en-dielerle hareket etmey n fikir ve rey sahibi zatlara ihtiya duyuluyor." Sadrazam Said Halim Paa bizi dinl edikten sonra, "Hac Adil ve Celal beyleri almam. brahim Bey soyludur, o cihetten alrm . Talat Bey'i almam diyemem, gelmezse memnun olurum" dedi. Mesaj almtk. Kendisini se lamlayp Babli'den ayrldk. imdiki hedef ttihat ve Terakki genel merkezi. Cemiyet'in ge merkezinin bir odasnda Ktibi Umum Midhat kr, Eyp Sabri, Doktor Nzm, Ziya Gkalp, Ka toplanmlar kendi aralarnda konuuyorlard. Bizi grnce ardlar. Burada konumay At ri tekrarlad. Talat Bey'in en yakn Midhat kr, "Peki, Talat Bey'in kabineye girmesini i stemiyorsunuz, o halde byle nazik bir zamanda Dahiliyeye (iileri bakanlna) kim gelebil ir?" diye sordu.4 Sapancal Hakk birdenbire cevap verdi: "Muhafz Cemal Bey!"

Sapancal Hakk szn tam tamamlayamamt ki, ieriye Talat Bey girdi. Konumalar muhteme dan dinliyordu. Bize dnd, "Ben kabineye girmek istemiyorum, beni sadrazam istiyor" dedi. Sapancal Hakk, biraz nce Babli'de olduumuzu belirtip Sadrazam Said Halim Paa'n erini tekrarlad. Talat Bey kalarn atarak hemen masa zerindeki telefona sarld. Sadraz konumak istiyordu. Ama nedense bir trl balant kurulamad. O ana kadar susuyordum, dayan amadm, sze kara4 ttihat Terakki'nin genel sekreterliini yapan Midhat kr Bleda hakkn itaplarda yanl bilgiler vardr. rnein eski bykeli Tanu Bleda'nn soyad benzerlii le hibir yaknl yoktur. Midhat kr'nn olunun ad Turgut'tur. Galatasaray Lisesi'nden ktan sonra ticaretle ilgilenmi ancak gen yata vefat etmitir.

167 rak, "Bizim kararmz katidir, baka trl kabine tekil edi-lemez" dedim. Talat Bey ald maz tavrlardayd. Midhat kr, 'Teklifinizi tartalm, zerinde dnelim" dedi. "Syleye adar" deyip oradan ayrldk. Bir gn sonra Cemal Bey bizleri ard. O zaman rendik bizden a neler olduunu. Meer biz ktktan hemen sonra Talat Bey, stanbul Muhafz Ko-mutanlna, Bey'in yanma gidiyor. "Bu ocuklar seni dahiliye nazr yapmak istiyorlar. Siz kabineye girerseniz bu zor gnlerde biz stanbul'u kime emanet ederiz?" diye gya endielerini di le getiriyor. Cemal Bey de, "Ben kabineye girmem ama Fethi Nafa nazn olsun" diyor. Talat Bey hemen kabul ediyor. te bu grmeden hemen sonra Cemal Bey bizi ard. Makamn mizde hemen sze balad: "ocuklar sa olun, beni gururlandrdnz. Ama inann stanbul'da evlerim var. Suikastn soruturmas sryor, stanbul'u tam manasyla dzeltmeden benim bur amama imkn yok. Siz imdi sabredin, Talat Bey girsin kabineye. Bir ay sonra kabiney i deitiririz. Ben o zaman Harbiye nazr ve Bahriye nazr vekili olurum. Ama imdi brakal abineyi onlar olutursunlar." Cemal Bey kararn vermiti, yapacak bir ey yoktu. Kabul ett iimizi syledik, tam kapdan karken Cemal Bey, "ocuklar, Talat Bey sizi Cavid Bey'in kon anda bekliyor. Bu kararnz gidip kendisine syler misiniz?" dedi. Gittik. Kapy, biz de t deildir, Cavid Bey'in refikas liye Hanm at. Ben hayatmda Sarayl bir sultan ilk kez a grdm.5 "Buyrun sizi bekliyorlar" dedi. ardk ama belli etmedik. Talat Bey'in bizi kar y tavrndan anladk ki, mjdeyi 5 Cavid Bey'in ei liye Hanm ilk evliliini II. Abdlhami ehzade Burhaned-din Efendi'yle yapmt. nl edebiyat iar Yaln, Cavid Bey-liye Hanm . 168 Cemal Bey'den telefonla alm.

zmitli Mmtaz, Talat Bey'e doru bakarak konutu; "Memleketin g durumunu takdir ediyoruz. Uzun tartmalarla vakit geirmenin doru olmadn anlyoruz. imdilik kabinenin uygun g asndan yanayz. Siz de arzu ederseniz kabineye girebilirsiniz'' dedi. Artk syleyecek sz yoktu. Kabine hemen kuruldu. Celal ve Hac Adil beylere kabinede yer verilmemiti. C emal Bey'in istedii Fethi Bey de nazr olamamt! Bizim i siyasetle kaybedecek zamanmz . Burnumuzun dibindeki dman geri pskrtp, kay-bettiimiz topraklan tek tek almalydk. A direnen Edirne dmt. Plevne kahraman Gazi Osman Paa gibi kr Paa da birka bin ki 100 000 kiilik Bulgar ordusuna kar aylardr direnmiti. Bulgarlar Trkleri Sarayii esir pna toplamlard. Bizim insanlarmz alktan yamyamla srklenmiti. Tarihin kara sayfal geiyorduk... Balkan Sava biteli 2,5 ay olmutu. Londra Antlama-s'nn zerinden 30 gn, M evket Paa'nn ldrlnn zerinden 18 gn gemiti. Arkadalarla bir araya geldik. i ev Sami, Sleyman Asker, Topu hsan, Atf ve beni murahhas setiler. Grevimiz Edirne'yi g alma hareketinin behemehal balamas iin sonuna kadar mcadele etmekti. Bu isteimizi tti at ve Terakki Cemiyeti genel merkezindeki arkadalara bildirecek ve bu dnceden bizi hib ir kuvvetin geri dndremeyeceini syleyecektik. atalca'da cephede olan Enver Bey de emi r subay zmitli Mmtaz' bize gndererek ayn gr paylatn bildirmiti. Cemal Bey de di. Kabineyi harekete geirmek iin elimizden geleni yapacaktk. Kalkp genel merkeze gi ttik. Sapancal Hakk grlerimizi bir bir sralad: 169 "Aylardan beri beklediimiz halde un ileri hareketi ve Edirne'nin geri alnmas iin verilmi bir emir yoktur. Efendiler b izim u durum karsnda iki grevimiz kalmtr, Ya bu hkmeti Kmil Paa Hkmeti gibi d kte memleketi kahpece terk edip kamak! Madem Kmil Paa Hkmeti'nin uygun grd bar ko edecektik ne diye Babli'yi basp kan dktk?" Genel merkez adna sz alan Eyp Sabri, "Biz sizinle hibir ayr noktamz yoktur. Sizin isteklerinizi Dahiliye nazrna (Talat Bey) bin kez syledik. Bizi dinlemiyor. Gidin bize sylediklerinizi ona anlatn. Gerekten bu dur umdan biz de utanyoruz, ttihat ve Terakki'nin haysiyeti lekeleniyor" dedi. Arkadala rla kararmz verdik, Babli'ye gidip durumu Talat Bey araclyla Vekiller Meclisi'ne bil eiz. Babli'de Cemal Bey'le karlatk. Bizi grnce ard. Hemen amacmz anlattk. O geldiini syledi. O gn Meclis Bulgaristan'a verilen notay grecekti. Bulgaristan'dan E -Midye hattnn boaltlmas istenmiti. Babli o gn hayli hareketliydi. Meclis o gn Bak li ve Harbiye Nazr zzet Paa'nn atalca'dan gelip kendilerine brifing vermesini bek-liyo rdu. Uzatmayaym, zzet Paa da cepheden gelip olumlu gr bildirdi. Kabine onaylad: ordumu atalca'ya doru ilerleyecekti. Zaten her ey lehimizeydi. Birinci Balkan Sava'nda iste dii topraklar alamadna inanan Bulgaristan, Yunanistan ve Srbistan'a saldrmt. Bulgar amac Ege Denizi'ne kabilmekti. Selanik'i is-tiyorlard. Bu nedenle yaplan bar antlamas gelmemiti ve mttefiklerine saldrmt.

Bu frsat deerlendirmek gerekiyordu. Ve harekete getik. Tarih 30 haziran 1913. Srtmzda formamz yoktu ama biz fedaler, gnll birliklerimizle ordumuzun en nndeydik. 170 15 temm zda Kean', 17 temmuzda psala'y, 18 temmuzda Uzunkpr'y, 21 temmuzda Edirne'yi geri ald dirne'ye ilk giren svarilerin bandaki Enver Bey yine milletin gnln fethetmiti. Hrriye ahraman Enver Bey, "Edirne'nin ikinci fatihi" olmutu! Maks talihimiz de yenilmiti. M illet sevinle gsteriler ya-pyordu. Tarihe anl sayfalarn eklendii gnlerdi o gnler... olay ise yreimizi paralad. Eratndan subayna kadar orduda hepimizin sevdii "Deli" laka l bir paamz vard; 60 yldr, Lbnan'da, Girit'te, kodra'da, Ye-men'de, Rusya'da savaan anmalar bastran Mir (Mareal) Fuad Paa. Babas da kendisi gibi mirdi: Hasan Paa. Deli Paa'nn ocuklar da aile geleneine uygun olarak subay olmulard. Ancak Deli Fuad Paa'nn subay km kk olunu Edirne'de ehit verdik. Mir Fuad Paa'nn, cenaze merasiminde g evladna syledikleri gnlerce kulamzdan gitmedi: "Ben bu aziz vatan iin ehit olamadm. idimi kaybetmedim. Bu saadete mazhar olursam ve sizler benim naam mbarek yurt toprayl erken gzleriniz nemlenirse hakkm helal etmem." 78 yandaki Deli Fuad Paa, sadece bir ev ladm deil, ne yazk ki o gn mezarda t verdii iki gencecik evladn da bu vatan iin a hit verdi. O hi ylmad, yine cepheden cepheye komaya devam etti.6 te bu ruh bize mcadel gc veriyordu... Balkanlar'a hzla girip, kaybettiimiz topraklar geri almamz zerine D Muazzama elileri hemen Sadrazam Said Halim Paa'nn makamna kotular. Gya biz daha nce y n Londra Antlamas'n tek tarafl bozmuuz, hemen "igal" ettiimiz topraklardan kmamz la imin topran igal etmiti? Szl nota vermilerdi. Onlar nota veredursunlar. ttihat ve Te Cemiyeti'nin uygun grmesiyle, Sley6 Mir Fuad Paa, 1931 ylnda 96 yanda eceliyle ld

171 man Askeri, Yzba erkez Reid, Kuuba Eref ve kardei Sami, Sapancal Hakk, Yzb kadalarn komutasnda gnll askerlerimizle Meri'i geip Bat Trakya'ya daldk. Gmlcine etoka gibi Bulgarlarn elindeki yerleri tek tek almaya baladk. Serez'e el atarak Yun an hu-duduna dayandk. Bulgarlarn Ege Denizi'yle balantsn kesmi olduk. Avrupa ayaa kal abli bizim iin Avrupa lkelerine diyordu ki: "Bunlarn bizim ordumuzla hi ilgisi yok, bu nlar o blgenin insanlar, milis kuvvetler!" Dveli Muazzama'nn basksn azaltmak iin ba b Trakya Muvakkat Hkmeti"ni kurduk.

Bu bir "cumhuriyet" hkmetiydi. Trklerin tarihinde bir ilki gerekletirmitik. Cumhuriyet kurmutuk. Bayramz bile vard. rengi vard bayramzn: matem rengi, siyah; Msl-man ; aydnlk gnleri temsil eden, beyaz. Ay-yldzmz yeil zemin zerindeydi. Ayrca birer y yah zemin zerindeydi. Bakentimiz Gmlcine. Pul bile bastrdk. Bulgarlar Osmanl Devletiyl bar masasna oturmak zorunda kald. 29 eyll 1913'te stanbul Antlamas yapld. Edirne, Dimetoka'y iine alan 25-30 kilometrekare geniliinde toprak Osmanl'ya brakld. Ancak el koyduumuz topraklar Bulgarlara veriliyordu. Biz ne yaptk; "Garbi Trakya Muvakk at Hkmeti" olarak bu antlamay tanmadk! Blgeden katlan insanlarla saymz 30 000'i bu m ay banda Bulgarlar blgeye asker ymaya baladlar. Biz de hazrlmz srdryorduk. Halim Paa bize ok bask yapt. Askere ihtiyacmz olduunu sylyorlard. Bir askerimizi edecek durumumuz yok diyorlard. Maalesef ekim ay sonunda hkmeti feshedip stanbul'a dn . nk mal, iktisad esaret devam ediyordu. D si172 yaset bakmndan Osmanl'nn kaderi g c devletlerin iradesine balyd. Bamzda Enver Bey olsa geri adm atmazdk. Aksilik it y hastalanmt. Enver Bey'in barsaklarndan rahatszl vard. Balkan Sava srasnda ap utu ama sanclar bir trl gemek bilmiyordu. Beikta Saman skelesi'ndeki evinde istiraha lmiti. zel dostlar dnda kimseyi kabul etmiyordu. nem verdii konuklarndan Sleyman A bir gn ziyaretinde bizim grmz Enver Bey'e aktard: "Efendim, byle bir zamanda ordunu eniz elzemdir. Ahmed zzet Paa gibi ii gemi bir adamn bu or-duyu diriltmesine imkn yokt r. Eer siz gemezseniz, bilin ki Talat Bey bu greve Cemal Bey'i getirecektir." Bu grme sonras Enver Bey'in kafasn sadece Harbiye nazrl megul etti. Btn devre arkadalar bay) veya binba rtbesindeyken Edirne'nin geri aln-masndan sonra Enver Bey miralay (al bay) olmutu. Mektebi Harbiye komutanlna atanmt. Ancak o, bu yeni makamna aldrmam h ne balamamt. Bu atamann kendisini pasifletirmeye ynelik komplo olduunu dnyordu. nazrln alarak ordunun bana gemeyi dnyordu. Sadece harbiye nazrln deil Erk de almay dnyordu.7 Enver Bey bizleri, yani fedalerini toplad. Orduyu yeniden tanzim e mek, canlandrmak istediini anlatt. Grmz sordu. ok sevindik, tabi ki ordunun ban iydi. O artk bizim gnlmzde "paa" olmutu bile. 7 Erknharbiye-i Umumiye Riyaseti (Genel may Bakanl) Harbiye Nazrl'na balyd. steyen harbiye nazr, iki grevi birden yr ver Paa'ya kadar bunu uygulayan harbiye nazr pek yoktu. 173 Biz artk ona, "Paam" diye hitap etmeye balamtk! Ne olursa olsun yannda olacamz syledik. Tabancalarmz klf e hazrd...

Bu toplantdan bir gn sonra, Enver Paa, Sadrazam Sa-id Halim Paa'nn yanna, Babli'ye gi . steini sadrazama da syledi. Enver Paa'nn bize anlattna gre, Sadrazam, "Siz daha z, Harbiye nazrl iin bir mddet sabretse-niz fena olmaz" demi. Enver Paa da sadece tt ve Terakki'nin deil, d l-kelerin de kendisini istediklerini biraz da sert bir slupla sylemi. Sadrazam bu kez, "Geliniz, Genelkurmay bakanln kabul ediniz" teklifinde bulun Enver Paa da, "Bizim asker tekilatmza gre Genelkurmay bakanl Harbiye Nazr-l'na bakam, harbiye nazrnn verdii emir ve talimatlara gre hareket eder. Ben bizzat orduyu i are etmek istiyorum, yoksa baka bir amir tarafndan belirlenmi politikalar takip etmek istemiyorum" demi. Dediim gibi ok konuan bir adam deildi Enver Paa. Onun hayatnda bey natlara, nutuklara rastlamazsnz. O emir verir gibi ksa ve kesin konuurdu. Sessiz, sa kin, hatta ekingendi. Ancak bu d grntsnn altnda skn bulmaz bir ihtiras adamyd. verir gibi syledikten sonra Sadrazam Said Halim Paa'nn makamndan ayrlyor. Sadrazam Sai d Halim Paa, bu grme zerine, Talat Bey'i telefonla arayarak acilen yanna aryor, dur h ediyor. Said Halim Paa, Enver Paa'yla konuurken belki de bir yl nceki Babli Baskn' amt, kim bilir! O nedenle hemen Talat Bey'i armt. Grmenin ayrntlarn renen T a birlikte hareket etmediklerini syleyerek sadrazam rahatlatyor; "Enver Bey'in bu za manda Harbiye naz-r olmasna hibir sebep yoktur" diyor. Ve hemen bizi ikyet ediyor:" O yanndaki eli silahl isizler Enver Bey'i kkrtyor." 174 Talat Bey sadrazamn makamndan, den ayrldktan sonra Cemal Bey'le gryor. "Cemal Bey ben imdi Enver Bey'e gidip, 'Olmaz esem ters tepki yapar. Hastalndan filan bahsedip u sralar byle bir atamann ok g old atr msnz?" diyor. Cemal Bey de, Talat Bey'le ayn grte; hemen otomobiline atlayp Env Beikta'taki evine gidiyor. Ba baa gryorlar. Cemal Bey diyor ki: "Hakikaten ordunun b dzene so-kulmas lazm. Fakat uzun vatan grevler sizi yordu. Al-manya'ya gidiniz, ameli yatnz olunuz, bir gzel istirahat et-tikten sonra gelip Harbiye Nazrl'nn bana gein Paa, Cemal Bey'i sahiden severdi. Hrmeti vard. Tartmaya girmeye gerek grmeden, "Hastal kadar ilerlemedi. Almanya'ya gidip gitmeme konusunda da karar-szm" diyor. Ancak b u szlerini biraz serte ifade ediyor. Enver Paa'nn kzgnlk ieren szlerini iiten Cemal nunun zerine fazla gitmiyor. Arkadan o da iyi tanyor. Ertesi gn, Talat Bey, "Enver'i o nlar kandrmtr" dedii iin, Cemal Bey biz fedaleri ard: "Arkadalar haber aldm ki, Bey'i Harbiye na-zrlna hazrlyormusunuz. Arkadalar, Avrupa lkeleri, byle bir durumda llere karm Enver Bey'in diktatrlk kuracandan korkar, tm ilikilerimiz bozulur. Halb am ve gvenli bir bar yaptmz ispat etmek iin onlar phelendirmemeliyiz. Brakn Har en bir mddet idare edeyim. Hem beni zaten siz istemitiniz. Yoksa bana gveniniz yok mu?" Cemal Bey'in szlerine Sapancal Hakk cevap verdi: "Bizim hepinize gvenimiz tamdr. Biz mutlaka unun ya da bunun Harbiye nazn olmasnda srar etmiyoruz. Yalnz teden beri b eslediimiz bir kanaat vardr, kabinede Talat Bey gibi bir tek

kuvvetli ahsn bulunmasn doru bulmuyoruz. Dier kuvvetli arkadalarn da kabineye girmesi istiyoruz. Siz de girin, Enver Bey de girsin. Bizim iin bir engel yoktur." Cemal Bey szlerimizden memnun olmamt. Biz hemen Enver Paa'nn Beikta'taki evine gittik. Dur nlattk.

175 Enver Paa, Cemal ve Talat beylerin kendisinin apandisit ameliyat iin Almanya'ya gidince yapmak istediklerini artk anlamt. Talat Bey, Harbiye nazrlna Cemal Bey'i get cekti. Bundan hi kuku duymuyorduk. Evdeki toplantda Enver Paa, "Almanya'ya gitmeyeceim . Burada ameliyat olacam. lk ameliyatm Doktor Cemil Paa yapmt. Yarn ona gidip heme t olacam" dedi. O gece Alman Hastanesi'ne gitti. Talat Bey'e ve Saray'a ameliyat ol aca bilgisini verdi. Haberi alan Talat ve Cemal beyler kafa kafaya vermiler. Harbiy e Nazr zzet Paa'y hemen atlamamak iin Cemal Bey'i Nafa nazr vekilliine getirerek kab sokma karan almlar. Bu atama, ayn zamanda Enver Paa'y kzdrmamak iin bulduklar ara emal Bey sonra bahriye nazrlna, oradan da harbiye nazrlna geecekti. Plan buydu. 3 ar 13'te Enver Paa, Cemal Bey'in nafa nazr ve-killiine tayin edildiini duydu. Ben de duy dum ki, Enver Paa'nn ameliyat olaca Alman Hastanesi'ne bata Talat Bey olmak zere yanda r dolumutu. Paa hastanede yalnz kalmt. Atlayp hastaneye gittim. Talat Bey ve arkada unduu odaya daldm. Rovelverim elimdeydi. "Hayatm kendi urunda feda etmeye yemin ettiim Enver Paa'nn hayatna, vcuduna zerre kadar bir tehlike gelirse, ameliyat yapan kim ise onu u elimdeki tabancamla hemen ldreceim. Buna alet olanlar da yaatmayacam. Bunu iyi iniz" dedim. Talat Bey teminatlar verdi, o kadar tehlikeli bir ameliyat olmadn syledi . Sesi gayet yumuakt. Rahatlamtm. Ama hastaneden ayrlmaya hi niyetim yoktu. Bu adamlar yine de gvenmiyordum. Neyse ki korktuum olmad. Ameliyat hayli baarl geti. Enver Paa tanede bir hafta kald. kt akam 176 arkadalarla evine ziyarete gittik. Atf, Sapancal leyman Askeri, Topu hsan, zmitli Mmtaz hatrladkla-rm. O gece durumu yeniden gzden ge ve kesin olarak harekete gemeye karar verdik. Enver Paa mutlaka Harbiye nazr olacak t. Mutlaka. Bu kararn gereklemesine engel olanlarla uygun grld ekilde mcadele edi rarmz tamd. Enver Paa bize u talimat verdi: "Yarn Talat Bey'i greceksiniz, 'Enver Har e nazr ola-caktr' diye tebli edeceksiniz. Talat Bey uygun bulursa mesele yoktur. Aksi takdirde, toplanp tutacamz yol hakknda gene bir karar veririz." Bu grevi, Atf, Sapan Hakk, Topu hsan ve benden oluan drt kiilik heyet yapacakt. Ertesi sabah Dahiliye Nezar ti'nde Talat Bey'i ziyarete gittik. Makamndayd. Habersiz gittiimizi garipsediyse de, kim olduumuzu -renince Nazrlk makamnn yarmdaki kk odada bizi kabul etti. Alayc ene ne emriniz var beyler?.." dedi.

Atf hemen atld ve "Biz kesin olarak karar verdik, Enver Bey Harbiye nazr olacaktr. Bun u size tebli ediyoruz. Sad-razama da syleyiniz. Ordunun slah, hkmetin glendi-rilmesi de baka are yoktur" dedi. Bu szler zerine Talat Bey u yant verdi: "Biz zzet Paa'dan nunuz. Kendisini Harbiye Nezareti'nden ekmeye hibir sebep yoktur, Enver Bey'in har biye nazrlna gelmesine daha zaman vardr. ok deil sadece birka yl beklemesi gerekiyor kez ben sinirlendim. Sesimi ykselterek, "Muhakkak hemen gelecektir, bizim ka-rarmz kesindir. Sonra karmam, piman olursunuz!" dedim. Talat Bey de sesini ykseltti, "Hod ri meydan!" dedi. Biliyordum ki i cebinde tabanca tard. Herhalde ona gveniyordu. Anca k ne olursa olsun karmzda ttihat ve Terakki'nin nemli bir ahsiyeti vard. Bakas bu s nu hemen oraya gmerdim. Balardm onun ingene-

177 liinden, Siyonist maalndan, masonluundan!8 Ama karmdaki kii ttihat ve Terakki'n iydi. Cemiyet iindeki anlamazlklar faciaya eviremezdik. Muhalefetin eline koz veremezd k. O srada Talat Bey'e Avusturya Elisi Marki Pallavici-ni'nin geldii haberini verdi ler. Talat Bey bize bir ey sylemeden kapdan karken, Sa-pancal Hakk onun duyaca bir s "Artk mesele bitmitir, burada durmaya lzum yoktur. Beyefendiye kararmz syledik, o da vabn verdi. Hadi gidelim arkadalar" dedi. Talat Bey'in bu sz zerine, "Ltfen be dakika ekler mi-siniz, grmeyi ksa keseceim, konualm" demesine al-drmadk ve odadan ktk. B aat sonra Talat Bey'in, Zat ahane Sultan Read tarafndan kendisine hediye edilen otom obiline atlayp Enver Bey'in evine gittiini rendik. Grme sonunda ikna olmu, artk Tal de, Enver Bey'in Harbiye nazrlna gelmesini kabul etmiti. Bana gelecekleri anlamt h telik, Enver Paa'nn isteinin "doru ve yerinde oldu-unu" gidip Sadrazam Said Halim Paa' ya da anlatmt. Sadrazamn da yapaca fazla bir ey yoktu. Sra Ahmed zzet Paa'nn Harbi istifa et-tirilmesine gelmiti. Bu biraz zor grnyordu. nk daha birka hafta nce, bozgu yan orduyu dzene sokarak Edirne zerine yaplan asker harektn bakomutan olan zzet Paa veri ekremlik" (padiah yaverlii) unvan verilmi, rtbesi birinci feriklie (orgenerallie seltilmiti. Talat Bey ile Devlet ras Bakan Halil (Mentee) Bey, zzet Paa'nn Nianta giderek durumu izah ettiler. Korkulan olmad, artk yorulduunu ve kesine ekilmek 8 ttiha ve Terakki'nin nde gelen birok ismi masondu: Talat Bey (en yksek rtbe mark azamla e , Emmanuel Karasu, Cavid Bey, Midhat kr (Bleda), smail Canbulat, Rauf (Orbay) Bey, A li Fethi (Okyar) Bey, mer Naci, Mustafa Necib, Resneli Niyazi, Ziya Gkalp, Hseyin Ca hit (Yaln) vb. 178

istediini syleyen Ahmed zzet Paa istifa mektubunu yazd. Enver Paa'nn Harbiye nazrl olmas iin rt-besinin en az tugeneral olmas gerekiyordu. Bunun iin ise daha alt yl va cak forml bulundu: Bingazi harektna katld iin yl, Balkan Sava'ndaki hizmeti ii rek rtbesi tugeneral yapld. Artk hibir engel kalmamt... 1 ocak 1914 tarihi itibariyl ver Bey", Harbiye nazrl-na atanarak resmen "Enver Paa" oldu. Ayn zamanda Bakomutan vek llii (bakomutan padiaht) ve Genelkurmay bakanln da eline ald. Henz 34 yandayd. gen ve dinamik bir paa bulunu-yordu. Ancak ordu hi de gen deildi. 80 yanda binbalar a stemenler, 58 yanda temenler vard. Okuma yazma bilmeyen subaylara "aa" denirdi. Enve Paa nazrla geliinin beinci gn, 7 500 subay ordu kadrosu dna kard. Ordu genl rn denetiminde sk bir eitime tabi tutulmutu.9 Askeri tekilat yeni batan vcuda getiril Enver Paa'nn bu konuda en iyi yardmcs smet (nn) Bey'di.10 Askeri tekilatmz, tali z, top ve tfeklerimiz artk Alman modeliydi. Silah ve cephane kadrosu tamamland. Gen ve ihtirasl subaylarmz vard. Askerin iman canlandrld. Bar bir yl daha srerse, Bul n'a, Srp'a, gerekirse talyanlara yeniden ders verebiliriz diye dnyorduk. Bu gc kend grmeye balamtk. Dndmz baka konular da vard... 9 Alman komutan Liman von Sanders subay saysn 1 100, harp tarihi yazarlarndan Dukakinzade Feridun 2 000, General Baki Vandemir ise 800 olarak yazar. Benzer bir uygulamay, 27 Mays (1960) Asker htilali'ni yapan komite de yrrl koydu. Orduyu genletirmek iin 235'i general ve amiral olmak ze 000 subay emekli ettiler. 10 smet Bey Enver Paa'nn gzdeleri arasna girmiti. Aslnda Mu fa Kemal'den nce onu Enver Paa kefetmiti! Atatrk zaten bir sre smet nn'ye gvenemed aa'nn adam diye!

179 Enver Paa'y ve Cemal Bey'i kabineye alan, kendisine muhalif Fethi Bey'i Sofya' ya eli yapan Talat Bey, gerek ka-binede gerekse Cemiyet'in genel merkezinde kuvve tli bir nfuz edinmiti. Herkes her eyi ona soruyor, herkes her meseleyi onunla konuuyor du. stemediimiz bamza gelmi, Talat Bey diktatr olmutu! Bunu engellemek gerekiyordu. H vakti yerinde tccardan bir arkada vard, Kemal Bey, onun Beikta'taki evinde bir pazar gn bulutuk. Toplantya, Sapancal Hakk, zmitli Mmtaz, Atf, Sley-man Askeri, Topu h ami, Reid ve Eref beyler itirak etti. O gn toplantnn mevzuu pek hararetli oldu ve gr zun mnakaalarla srd. Nihayet sonunda vaziyet takarrr etti ve u karara varld: Umum va fevkalade tedbirlerin alnmasn icap ettir-mektedir. Halbuki ttihat ve Terakki'nin ge nel merkezi bu tarih zamanda bu mhim karan almaktan pek uzaktr. Talat Bey'in tesiri hepsinin stnde derin ve mulldr. Bu hal frkann istikbalini tehlikeye gtrmektedir. O emiyet merkez azalan derhal istifa etmeli ve tara mmessilleri ile ktibi mesuller top lanarak yeni bir genel merkez heyeti semelidir. Peki nasl istifa edeceklerdi?

Dedim ki, nasl Babli'yi bastk, Kmil Paa Kabinesi'ni dattk. Bu sefer de yine yle yap a gn top-lantlar var. Gidip basar, istifalarn alrz. Araya zmitli Mmtaz girdi: "Ben emil'e katlyorum. Yalnz genel merkez aza-lan arasnda bizim mcadele arkadamz Ohrili Ey b-ri vardr, bunu ona yapamayz. Onu msaadenizle ben da-r araym, konuarak oyalayaym gerekeni ya-parsanz." Topu hsan, "Admz ekyaya, komitacya kmtr, bu nedenle dikka dkmeyelim" dedi. Anlatk. aramba gn genel merkezi basacaz. Vedalap ayrldk. Ben S Bey'le birlikte evden ktm. Yolda giderken Sleyman Askeri Bey birden durdu dedi ki: " Yakub 180 Cemil ben bu kararlan doru bulmuyorum. Bamza durduk yerde yeni dertler alaca ? Sanki istifaya sevk ettiklerimizden daha iyisini mi bulacaz? stediklerimiz olmad m; kabineyi devirdik, Enver Paa ve Cemal Bey kabineye girdi. Daha ne olsun, memleket in bu nazik durumunda genel merkezi basmak muhallerimize yaramaz m?" 'Tamam da ar kada, ne yapalm?..diye sordum. "Bak ben senin dostunum, kimseye sylemezsen bir nerim var; gidelim Talat Bey'le konualm. Esasen genel merkezi yksak da Talat Bey'i devirem eyiz. En iyisi onunla anlaalm. Bize itimad artar. Biz kan dkmeden bu ii halledelim" de i. Sleyman Askeri Bey'in syledikleri kafama yatt. "Kabul" dedim. Birlikte bir araba ya atlayp Babli'ye gittik. Talat Bey'le zel grmek istediimizi syledik. Dahiliye naz anndaki husus odasna aldlar. Hemen sonra Talat Bey geldi, odacya ieriye kimsenin girme mesini syledi. Glerek ellerimizi skarken, "Hayr ola, yine bir ltimatom vermeye mi geld niz?.." dedi. Sleyman Asker Bey, "Estafurullah Beyim" dedi. Ve balad toplantnn nerede apldn, kimlerin katldn, ne gibi kararlar alndn bir rpda anlatmaya. Biraz bo anlatmasna ne gerek vard. Talat Bey armt ama bize belli etmemeye alyordu. "Sizin miz, drst adamlar olduunuzu bilirim. Bu haberinize de hassaten teekkr ederim. Fakat k ani olunuz ki, ben hayatta kaldka bu gibi teebbslere imkn vermem" dedi. Arkasndan eli i hararetle skarak bizi uurlad. O gece neler olduunu sonradan rendim. Bizden sonra Tal at Bey otomobiline atlayp hemen Enver Paa'nn yanna gidiyor. Geceyarsna kadar olay tm -tlaryla anlatyor. Enver Paa da aryor. Hakl, nk byle bir hareketten kendisinin d lk kez ondan habersiz bir ie kalkmtk! Yine de Talat Bey'i yumuatyor, "i bana bra , ben bunlar yola getiririm, byle bir olay bir daha olmaz" diyor.

181 Ertesi sabah erken saatte zmitli Mmtaz ile Sapancal Hakk'y arp bir gzel azarly

Arkadalar Sleyman Asker'nin haris bir adam olduunu ve byle bir ii yakacana inanyor. en ok benim adm duyunca aryorlar. Ve bizim fedalerin arasnda ilk kez bir ayrlk olu en tek kazanl Sleyman Asker Bey kacak ve mkfatn Tekilat Mahsusa kurulunca alacakt asetle urarken, 29 haziran 1914 sabah gaze-telerin verdii bir haberin gelecekte dnyann en byk k-ymlarndan birine sahne olacan bilmiyorduk. Avusturya Veliaht Aridk Franzve ei des 28 haziranda Saraybosna'da bir suikast sonucu ldrlmlerdi. Suikast dzenl bistan hayaliyle yetien 19 yandaki Gavrilo Princip'ti. Balkanlar'da bir kvlcm aklmt rya-Macaristan Devleti Srbistan'a sava at. Avrupa lkeleri seferberlik ilan ettiler. A rdndan, 2 austos 1914'te Almanya Rusya'ya; 3 austosta Fransa Almanya'ya; 4 austosta ng ltere Almanya'ya ve nihayet 5 austosta Avusturya Rusya'ya sava at. Osmanl Devleti de 2 austos gn seferberlik ilan etti. Krmz zerine baslm yeil bayrakl ve tural bildi her kesinde duvarlara yaptrld. 21 yandan 45 yana kadar btn vatandalar silah al n bir gn nce Almanya'nn stanbul Elisi Baron Vangenheim ile Sadrazam ve Hariciye Nazr S id Halim Paa arasnda Osmanl-Alman ittifak antlamas yaplp imza edildi. Baz arkadala rmeye, hele Almanya'yla ittifak kurmaya karyd. Mesela nl Maliye Nazr Cavid Bey bunlard n biriydi. Enver Paa, gidip Cavid Bey'i ikna etme grevini bana verdi. Cavid Bey eki lmez gurur ve azametinden dolay pek sevilmezdi. Herkesi kk grrd. Cavid Bey'in makamn tim. Elimi silahmn zerine koyarak, savaa girip btn topraklarmz geri alacamz, 182 tan hainlii olacan anlattm. Maliye nazr ikna oldu!..11 Sava hazrlklarna balanlm gn sonra 5 austosta "Tekilat Mahsusa" resmen kuruldu. "Resmen" diyorum, nk kt da byle bir zel rgt fiil olarak vard. ran'da, Trablusgarp'ta, Balkanlar'da gerilla s apanlar bu zel rgtn fedale-riydi. Ancak o gnlerde bu mfrezelerin resm bir hviyeti yo Artk Harbiye Nezareti'ne bal, resm bir daireyiz. Adresimiz bile belli: Caalolu, Nuruos maniye, eref So-ka, Tasvir-i Efkr matbaas kars, No. 39. Tekilat'n btesi Harbiye N "tahsisat mestu-re"sinden (rtl denek) karlanacakt. Talat Bey'in srar ve Enver Paa eiyle Sleyman Asker Bey Tekilat'n bana getirildi, yardmcs ise Atf (Kaml) oldu. de ayrca, Emniyeti Umumiye Mdr Muavini Aziz Bey, Doktor Nazm Bey ve Doktor Bahaed-din akir Bey vard. Merkez kurulunda grev yapan arkadalar aylk almyorlar, fahr olarak al enim gibi eski subaylar devlet btesinden maa alacaktk artk... Ondan nce ttihat ve Ter i Cemiyeti'nden alyorduk. Benim rtbem yzbaya eitti, bu nedenle 600 kuru maa alyordum lat Mahsusa'nn ilk grev blm de yle yapld: Karadeniz sahillerindeki Rumlarn faaliye i olmak zere Hsrev Sami Bey; bamszlm ilan eden Arnavutluk blgesine Eyp Sabri Bey; gesine mer Naci Bey; Ermeni isyanlarn bastrmak iin Erzurum blgesine Doktor Bahaeddin r ve Ruen beyler, Dou'daki tm etelerin idaresinin bana da beni getirdiler.

11 Dnemin Maliye Nazr Cavid Bey, 1926 ylnda Atatrk'e kar yaplan zmir Sui-kast'na k dam edildii gn, yani 26 austosta Fransz Parlamentosu ayaa kalkp bir dakikalk sayg dur a bulundu.

183 Tekilat'ta grev yapan subaylarn zel kimlikleri vard.12 Bunlar sadece vilayetlerin t dzey yneticilerine gstermek iin tayorduk. Bu kimliklerin devlette aamayaca kap y rezeler kurmakla balyoruz. Vilayetlerde kampanyalar dzenleniyor, gnlller bulmak iin. B gnlller iinde en zoru benim 2 000 kiilik tabunundu. nk bunlarn byk ounluunu h en mahkmlar oluturuyordu.13 Geri bu "mahkmlar ordusu'yla Bulgarlara kar savamtk am idareleri ok zordu. Grevimiz belliydi: Osmanl'nn her yanma yaylacaktk. Cizvit papazlar gibi inatla, srarla alacaktk. Hindistan, Belucistan, ran, Afganistan ve Afrika'daki tm Mslmanlar ayaklandracaktk. slam dnyas tekrar halifenin emrine girecekti. syanlarla savalaryla Franszlar ve ngilizleri can damarlarndan vuracaktk. Hindistanl Mslman mamz ngilizleri ok korkutuyordu. Bu nedenle biz ttihatlara ok dmandlar... Sadece M l, bir iaretimizle boyunduruk altnda yaayan Trkleri de harekete geirecek, Ruslar, Yu-n anllar, Srplar vuracaktk. Banda Mehmet Emin (Yurdakul) kardeimizin bulunduu Trk Oc am kadro halinde bizim saflarmz-dayd. Mehmet Emin sradan biri deildi, stemen rtbesinken 1899 tarihinde ilk kez Almanya'ya askeri eitim iin gnderilen 19 subaydan biriyd i. ran'da birlikte gerilla mcadelesi vermitik. O da iyi silahordu. Kalemi de glyd. T Mahsusa olarak ilk "resm" eylemi, Sadrazam Sa12 Trkiye bu "zel kimlik"lerle, 1996'nn 3 kasmnda patlak veren "Susurluk Skandali" nedeniyle tant. Emniyet Genel Mdr Mehmet aranmakta olan Gladio'nun Trk tetikisi Abdullah atl, yeralt dnyasnn nl ismi Tark lere zel kimlikler datmt. Ayrntlar iin bkz.; S. Yaln-D. Yurdakul, Reis; Gladio'nu i. 13 Trkiye; 1990'l yllarda tutuklu ya da mahkm PKK'l itiraflarn cezaevinden karl kilik yaptrlmalarna da sahne oldu. Bkz. S. Yaln, Binba Ersever'in tiraflar. 184 id aa'nn bile haberi olmadan stanbul'da gerekle-tirdik. Osmanl-Rus Sava'ndan sonra Rusla zaferlerinin a-ns olarak 1898'de Ayastefanos'ta (Yeilky) mtareke hk-m gereince antla apld yere bir ant dikmilerdi. Antn bulunduu geni sahaya Ruslar muhafz evleri yapt kesinden buraya belirli sayda iyi silah kullanan keskin nianc bekiler getirilip yerlet irilmiti. Ant onlar koruyordu. Ancak onlar bile sabaha kar havaya uan ant kurtara-mad .. Antn bombalanmas bizim iin simgeydi ve un ufak edilmesi bakaldrnn sembolyd. Art n i siyaset bitmiti, imdi sava zamanyd... Sapancal Hakk ve zmitli Mmtaz Suriye'ye; y Badat'a; Kuuba Eref, Erzurumlu Aziz, erkez Ziya beyler Hicaz'a; Bingazili Yusuf etv Trablusgarp'a; Kuuba Sami Trkistan'a; mer Naci Bey ran'a; Emrillah Barkn Hindistan' Sabri ve Yzba Zinnun Rumeli'ye... Ben Kafkasya'ya gidiyorum. Atalarm eyh amil'lerin m eknna gidiyorum...

14 Hindistan'da Tekilat Mahsusa'ya yardmc olanlar arasnda ngilizlere kar ilk bamsz hayli nl isimler vard: Mahatma Gandhi, Muhammed Ali Cin-nah, air Muhammed ikbal, Sai d Han gibi. Ankara'da torun "Yakub Cemil" Yl 1978 sonlar... Babam kaybedeli 1,5 yl o lmutu. lk zamanlarn aknln yava yava zerimizden at-yorduk. ou zaman yanmzda olsa varl bize yeterli geliyormu demek ki. Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltes 'nde ren-ciydim. Kardeim de niversitede okuyordu. Ailemizin ekonomik durumu hi iyi dei di. Sadece bir emekli maana bakyorduk. Evde baz eyalar satmaya baladk. nce diki ma tld. O parayla evin birikmi aylk kirasn dedik. Srada ne var bilmiyordum, nk sat yoktu. Bu byle yrmeyecekti. Ulus'ta bir otelde gece mdr-lne baladm. Gece alp g diyordum. Ayrca ADYD'de (Ankara Demokratik Yksek renci Dernei) grevliydim. Solcuydum. im deildi ki? O dnem solun paralanma yllarnn balangcyd. Bitmez tkenmez tartmala aya alyordum, Saflar netleiyordu. Ben henz ortadaydm. Abdullah calan'la ayn okuldayd asal Bilgiler Fa186

kltesi'nde. O da benim gibi tartmalara fazla katlmazd. Dinleyiciydi. Okulun arkasndaki Cumhuriyet Yurdu'nda kalyordu. Silik biriydi. Bugn nl gazeteci olmu birok isimle de a rkadalk yaptm. ou imdi ke yazar. air Yaar Mira vard; sonradan Trk Dil Kurumu d un takmyla kavga etti. Ben araya girmesem ocuu parampara edeceklerdi. Okulun tartmal mlarn hi karmazdm. niversitenin nl hocalaryla dostluk kurdum, bu ilikilerim hl d ir yanda lke sorunlarn tartmak, dier yanda evin ykn tamak beni hayli yoruyordu. Sa e geliyordum. Anacm ve kardeim beni pencere nnde beklerlerdi. Evde pek yiyeceimiz olma d. Otelden yaptrdm kaarl tostlar getirirdim sabahlar. Kahvalty onlarla yapardk. uykuya dalar, okula gidemezdim. S-navlara bile giremiyordum. te o gnlerde karma baba d ostu iki kii kt. Biri Mehmet Ali Aabey'di. "irket'te st dzey grevdeydi.2 Bir de baba dostu Ergn nal Albay vard.3 Ankara Cebeci'de Harita Genel Mdrl vardr, orada aly lu sanrm hl o semtte. Babam Trk Silahl Kuvvetleri'nden atldktan sonra as-kerlikten k Bu kez sivil olarak istihbaratta almaya balad. Tpk dedem Yakub Cemil'in, niformasn nra Tekilat Mahsusa'da alt gibi... Babam, Mehmet Ali Aabey ile Ergn nal Albay' o kurumunda alt dnemden tanyor. 1 Torun "Yakub Cemil" kimliinin ortaya kmamas iin tsna ait anlarn detayl anlatmak istemedi. 2 "irket" adn genelde CA ajanlar CA me anyor. Bu alkanlk Trk istihbaratlara da geti; MT'e "irket" deniyor.

3 Torun "Yakub Cemil'in istei zerine ad deitirilmitir.

187 Babam ile Ergn Albay'n Seferberlik Tetkik Kurulu'nda birlikte altklarn biliyorum. rgn nal Albay bir gn altm Ulus'taki otele birini gnderdi, "Yarn u saatte yanma u esi gn akama doru yanna gittim. Baktm Mehmet Ali Aabey de ofiste. ay iiyorlard. Yer iler, masaya yakn koltua oturdum. Hal hatr sordular. Klasik yantlar verdim; iyiyim, a l-yorum, okul iyi gidiyor gibi. Mehmet Ali Aabey, "Olum, baban sana iyi retmi, 'kan k yorsun, kzlck erbeti iiyorum' diyorsun. Ama sende artk kusacak kan kalmam, cierlerin kusacaksn bundan sonra? Hem biz yabanc myz, bilmiyor muyuz evinizin durumunu?.." dedi . Kafama sanki balyoz yedim. Araya Ergn nal Albay girdi; "ocuu skboaz etmeyelim hemen. Bunlar darda konualm. Mesai bitiyor. kp bir eyler attralm" dedi. Mesaiden sonra vosuna binip Kzlay'a gittik. 'Tava" diye daha sonra sk gideceimiz lokantaya girdik. E pey kalabalkt. Zorbela bir masa bulduk. Uzun bir yemek oldu. Hi unutmam, hamsi buula ma yiyip rak imitik. Sohbetin konusu bendim. Mehmet Ali Aabey, tama suyla deirmenin d ece-ini, eve her ay dzenli olarak bir maan girmesi gerektiini sylyordu. Dzenli gelen maa bizi rahatlatacakt, ayrca okulu da bitirmemi salayacakt. Sz Mehmet Ali Aabey biti or, Ergn Albay alyordu; "Okuldaki anarik olaylara girip ktm duydum. Hi ailene yak r?" dedi. 4 NATO lkeleri dahilinde kurulan ve gayri nizam bir harp rgt olan Seferberl ik Tetkik Kurulu, 27 eyll 1952 tarihinde kuruldu. Finansmann ve tehizatn Amerikallar i. 1965 ylnda bytlen tekilatn ad da deiti, zel Harp Dairesi oldu. imdiki ad zel tanl'dr. 188 Beni takip etmiler, aratrma yapmlard anlalan! Bu arada sanki lokanta kmu gibi, Mehmet Ali Aabey tabancasn karp masaya koydu; "Biz babann dost-laryz, ee kt bir istekte bulunursak, bizi bununla Ankara'nn gbeinde vurmazsan senden erefsizi yo k" dedi. Hi konumuyordum. Sessizce dinliyordum... Aklm baka yerlerde... ki yl nce sta l'da Alman Hastanesi'nin bir odasnda, babamla, vefat etmeden nce yaptmz son konumay rum. Annemden ve biz ocuklarndan zr dilemiti. Hakszlk yaptn dnyordu. Haklyd, a bir kadnla evlenmiti. Bizi birka ayda bir gryordu. Teselli etmeye almtm. Yllar lk kez orada kucakladm ben. Vicdan azab ekiyordu. Bunun nedeni sadece ailesi deildi. Dedem Yakub Cemil'in mezar Topkap semtindeydi. 1950'li yllarda mezarn bulunduu blge yo la gidecekti. Herkesin ailesine durumu bildiriyorlar, ama babam bugn yarn derken m ezar gidip alamyor. Ve kahraman dedem Yakub Cemil'in mezar yola gidiyor. Dedem Yaku b Cemil'in mezar bugn yoktur, kaybolmutur!

imdi lm deindeki babam kukusuz bu hazin olay hatrlyordu. Ayn sona uramaktan korku de. Mezarm emanet edecei tek kii de bendim. Sohbet ederken konu Mehmet Ali Aabey'e de gelmiti. Gvenilir bir dost olduundan bahsetmiti. 1961 ylndan beri tanyorlard... toparlamalydm. Kadehimden bir yudum rak alp, "Aabey ne vurmas, sizler babamn dostusun z, hakkmda kt eyler dneceiniz hi aklma gelmez" dedim. altm, eve zaten maa y, "Otelden aldn kuru para hangi ihti-yacnza yetiyor? Artk devlette alacaksn. H sigortan olacak. Senin otelden aldn para anne189 nin ila parasna yetmez" dedi. Hakkmd a her eyi biliyorlard... "Hem alp hem okumak ok zor" dedim. Mehmet Ali Aabey, "Birok dan hem alyor hem okuyor. Sen de onlar gibi olacaksn. Okulu sana bitirtmemiz bizim boy umuzun borcu" dedi. Btn kalelerim dmt... Dne kadar aleyhinde Ankara sokaklarnda slog tm bir tekilatn nvesi mi oluyordum! Arkadalarm m ihbar edecektim? Yanlarndan ayr dim. Yarn leyin Mehmet Ali Aabeyle buluacaktk. Gece zor uyudum. leye doru annem uyan lktm, tra oldum. Tek takm elbisem vard, onu giyip, kravat taktm. Kzlay'da Piknik diy yer vard (sonra ykld) nnde bulutuk. Arka taraflardaki Sakarya Caddesi'ne doru yrd nasna tanm olan Trk- Genel Merkezi'nin bulunduu sokakta bir binann nnde durduk. y eliyle gsterdi: "te burada alacaksn." Binann kapsnn zerinde, "Hakimler Yksek K Bakanla greceiz. Sen hi sze girme. Belki usulen snav yaparlar" dedi. Bakann odas i tayd. Uzun boylu, kibar bir insand bakan. "Ho geldiniz" deyip elimizi skarken, Mehmet Ali Aabey'e, "Demek bahsettiiniz gen bu" dedi. Ksa bir sohbet edip aylarmz itikten ileride yakn arkadam olacak Sait Bey ieri girdi. Sait Bey beni ayn katta bir baka oday gtrd. nme kt kalem koyup, tarihimizle ilgili bir iki sorunun yantn yazmam iste snav yapld. Snavdan sonra tekrar bakann odasna girdik. Mehmet Ali Aabey hl oradayd ayrl olsun" diye beni tebrik ettiler. Artk "devlet memuru" olmutum... Mehmet Ali Aabey le ktk. Piknik'e gittik. Burann Rus salatas mehurdu. Bira syleyip Rus salatas yiyerek hbet ettik. 190

"Sana aklndan hibir zaman karmayacan bir ey sy-leyeceim. Sadece bizim meslekte deil eslek iin ge-erlidir; her iin temelinde gven yatar" dedi. Ne demek istediini birka ay sonra anlayacaktm... Evdeki madd sorunlar zlmt. niversiteye de dzenli gidiyordum. iversiteyi bitirmek zereydi. Ben ise yllardr ayn niversiteye gidip geliyordum. Benimle okula balayanlar oktan mezun olmutu.

Bu arada minnack bir kza k oldum, kimseye haber vermeden evlendim. Ev kalabalklamaya b amt. O gnlerde, Ergn Albay telefonla daireyi arayarak yanna gitmemi istedi. Gittim. K bir sohbetin ardndan ekmecesinden kard iki zarf uzatt. "Dayn smail Duran5 yarn a l'da bekliyor. Bu zarfta yol paran, bu zarfta da harc-rahn var" dedi. armtm, neden da endisi deil de bir aracyla beni stanbul'a aryordu? Daymla evde deil, Fenerbahe Ordu buluacaktk. Peki nedendi bu gizlilik? Ergn Albayla vedalatk, tam karken, "Bak evlad z insanlar burnu iin yaarlar, burnu iin lrler. Burnun hep dik olmaldr. Bunu unutma v ne derse kabul etmelisin, bu benim sana vasiyetim" dedi. Daireye dndm. Bakann beni b eklediini sylediler. e ilk girdiim dnemdeki bakan deimiti. Yeni bakan sert grn damd. Odasna girdiimde gzlklerinin zerinden bakt, daha ben bir ey sylemeden, "Ben bu fazla bilmem. Yalnz sana bazen aralklarla izin vereceiz. Gerekirse rapor vereceiz. O lmadn zamanlar maan ein alacak. Ancak buras senin statnde birine pek uygun bir yer d zun sre seni izinli ve raporlu sayamayz" dedi. 5 Torun "Yakub Cemil"in isteiyle isim deitirilmitir.

191 Ne demekti bunlar, neler oluyordu? Benim statm neydi? Neye izin veriyorlar, n eden raporlu sayyorlard? Tm bunlarn bir aklamas olmalyd... Bir tuhaflk olduu iin e, eime, kz kardeime stanbul'a gidiimle ilgili bir aklama yapmadm. Dairenin bir ii u syledim. Aileme sylemediim bilgiler her geen gn artmaya devam ediyordu. Ge vakit Ank ara terminalinden otobse bindim. Sabah Fenerbahe Orduevi'ne gidip kapdaki nbetiye daym adn verdim. Nbeti subay alelacele, ok nemli biriymiim gibi beni geni, deniz gren bi ya kard. Yalnz deildim. Odada daymla birlikte Mehmet Ali Aabey de vard. Masann etra ruyorlard. Ben odaya girince ayaa kalktlar. Daymn elini ptm. Mehmet Ali Aabey'le toka Daym smail Duran emekli albayd. Kbrs'ta Trk Mu-kavemet Tekilat'n kuran, mcahitleri Bozkurtlar EOKA'clara kar rgtleyen birka subaydan biriydi. Emekli olmasna ramen, Tr l Kuvvetleri'nde arl olan bir komutand... Daym uzun bir syleve balad: "Mustafa Ke izmi, sosyalizmi bilmeyen biri miydi, hepsini biliyordu. Ama o iki yolu da semedi . Samsun'a karken, 'Dnyann btn iileri birleiniz' deseydi arkasndan ka kii gelird afyasn iyi tanyordu. O halkna inanyordu. Evladm, insanlarn zlemleri ayr, gerekler n savunduun dnceleri ben de savunurum. Ama bunlar ne kadar Trkiye gereine uyar. Bizim emlerimiz vatansever-liktir, bu bayra, bu halk karsz sevmektir. Senin yolun biz-den ay r olmasn. Bizim verdiimiz kavgaya sen de katlacaksn. Bu kavgada, herkes nder olamaz. H rkes Mustafa Kemal olamaz. Sen bu kavgada kurunu tayan ol. Hamal ol, frnc ol, bir eyle ol, ama mutlaka vatan iin kavgann bir paras ol. Yavrum, bu kavgada senin iki sadk do stun olacak; biri hayat, dieri lm. Bunlarn koluna girerek ilerleyeceksin. Yurtseverl ik, vatanseverlik yle kolay iki szck deildir. 192

Onun uruna gerektii zaman lmeyi bilmek gerekir." Daym uzun uzun konutu. Ben bazen pen cereden denize, bazen daymn gzlerine bakyordum. Daym sonunda "Var msn?" diye sordu. D m Yakub Cemil, babam ve imdi de ben!.. Bizim ailede doan ocuklara, "kaderi benzemes in" diye "Yakub Cemil" ad konmazd! Dedem Yakub Cemil'in ad deil ama babasnn ismi benim gbek admd: Ahmet. stediimiz kadar syleyelim, kaderi benzemesin diye; vatan, bayrak nut klarnn ve tabancann hi eksik olmad bir evde byyen ocuktan ne beklenirdi? Snnet old babamn arkadalar bana hediye olarak tabanca getirmilerdi. stelik bir tane deil, arkad birbirinden habersiz olduklar iin bir gnde yedi tabanca sahibi olmutum! 12 yandan beri tabancayla ate ediyordum. Nianc olmam herkesin takdirini kazanyordu. Babam at ustal u... Ben babam uzun yllar sonra tandm. Yani neler yaptn ok sonralar rendim. rne ) htilali'nde babam da yer almt. Grevi neydi biliyor musunuz; stanbul Valisi (Fahretti Kerim Gkay) ile Emniyet Mdr'n (Alaeddin Eri) gzaltna almak! Ve aksilik karsa vurm bir grevi gnll olarak kabul eden bir babann olundan ne beklenir?.. Dalp gittim yine g iime... Ortaokul ikinci snfta ilk "gizli rgt'mz kurmutuk. rgtn iki eleman vard, de emsi zkan!6 Bizim ailenin kaderiydi bu! Derseniz ki, kadere inanyor musun? Hayr, sadece aklamasn yapamadm iin kader deyip geiyorum! 6 emsi zkan, MLSPB'nin (Marksi st Silahl Propaganda Birlii) nde gelen silahl eylemcilerinden biriydi. 18 mays 1981 t arihinde yakaland, 28 austos 1981 tarihinde itiraf oldu. imdi nerede olduu bilinmiyor.

193 Dedem, babam ve imdi de ben... Sizce bunun bir aklamas var m? Hafta sonuna kadar izinliydim. ocukluumun getii stanbul'a yakn Trakya'daki ileye gittim. Ortaokul ve lise ar-kadalarmla bulutuk. Nurullah'la, Patron Ylmazla, Toto Zafer'le eski gnlerden konutu k. Berber Ali Aabey'e gidip tra oldum. 1973 ylnn k gn terk ettiim bu yerleri ne ka m farknda bile deildim. Aslnda kendime syleyemiyordum ama sanki vedalamak iin gitmiti raya. Gemiimle, ocukluumun, deli-kanllmn o saflyla, temizliiyle vedalamaya gitm a dndm. yine bir ey sylemedim. Gnlk kouturma tekrar balamt. , okul ve ev arasn m. Ekonomik durumumuz hayli dzelmiti. stanbul'a gitmeden nceki yaantmdan tek bir deii olmutu: PTTden kiraladm bir posta kutum vard ve her gn oraya bakmaya mecburdum. Ve bi r gn posta kutusundaki notu buldum: ki gn sonra zmir'in yukarsnda bir kampta bekleniyo rdum.7 Bilgi notunun altnda, "Allah utandrmasn" yazyordu... Evdekilerle vedalatm. Mesl k bir kurs iin zmir'e gittiimi syledim. Kurs biraz uzun srecekti. Ve yeni bir hayata i k admm attm... 7 Torun "Yakub Cemil" yerin isminin yazlmasn istemedi.

Kafkasya'da dede Yakub Cemil 29 ekim 1914. Bayram arifesiydi. Eimizle dostumuzla bayramlatktan sonra grev yerle-rimize, cepheye gitmeyi dnyorduk. Aksilik. Almanlarn G en ve Breslau gemileri, ngiliz ve Fransz filosunun eline gememek iin 11 austosta bizi m sularmza snmt. Almanlarn iki gemisini, Goeben (Yavuz) ve Breslau'yu (Midilli) - H entee) Bey'in zekice nerisiyle gya be milyon altna satn alp adlarn deitirmitik! deki Alman tayfa ve Alman subaylarm da birlikte almtk ki, hepsinin kafasnda fes vard! bu iki gemi, Karadeniz'e kp o bayram arifesinde Si-vastopol'u bombalayarak savaa gir memize neden oldu. yle ya bunlar bizim gemimizdi. Almanlardan almtk! Olan bizim bayr am ziyaretlerine oldu... Aslnda ngilizlere, "Sultan Osman" ve "Readiye" adn verdiimiz iki harp gemisi siparii etmitik. Paralarm da son kuruuna kadar demitik. Hatta Readiye' i ngilizlerden teslim almak zere Rauf (Orbay) bakanlnda bir heyet Londra'ya gitmiti. B lkan Sava knca ngilizler, paralarn aldklar halde gemilerimizi teslim etmediler...1 e parasn alp vermedii Readiye gemisinin adn Repuls olarak deitirdi. kinci Dnya Sav intihar uaklar. Repuls sava gemisini yani "bizim Readi-ye"yi, kamikaze yaparak batrd. 196

Ve devletimiz, Alman Erknharbiyesi'nin talebi zerine, Dou Cephesi'nde tilaf lkelerinde n Rusya'ya sava at. Almanlar, Erzurum'daki 3. Ordu'nun Kafkasya zerinden harekete geme sini istiyordu. Bata Enver Paa'nn byle bir harekt akl kesmiyordu, "Bu hava koullarnd erinin kabul edilir yan yok" deyip duruyordu. Fakat daha sonra, Almanlar yannda sa vaa girersek ve iyi bir anlama yaplrsa, zaten iileri de kark olan Ruslarn sava ikna oldu. Avrupa devletlerinin siyas ve iktisad boyunduruundan kurtulmak iin bu sa va iyi bir frsat olabilirdi. Enver Paa harekt kararn kesinletirince erknharbiyesiyle ikte Erzurum'a hareket etti. Gemilerin bombalamasnn arkasndan Rus Ordusu Kaf-kasya' ya girmiti. Bu nedenle hemen Kafkas Cephesi'ne hareket etmem emrolundu. Hareketimi z o kadar ani oldu ki, ailelerimize veda bile edemedik. Eyalarmz alacak vakit bulama dk. Yanmza yolda konaklamamz salayacak adr gibi zorunlu eyalar alabildik. Bunlar d ledik. Bir de subaylara yeni drbn verildi. 2 000 kiilik Tekilat Mahsusa mfrezesiyle yo la ktk; nde atllar, arkada yayalar... Vatan iin lmekten ekinmeyen 2 000 feda (ounl nden karlan mahkmlar) bir araya gelmiti. Bunca yllk yorgunlua, yenilgiye ramen sava zrdk. Bu sz biraz bizim iin geerliydi. nk mfreze iinde yer alanlar cezaevi yerine c tercih etmilerdi. Yardmclarm hep bizim silahor ekipten setim! Hepsi asker kkenliydi a ordudan "atilm"lard. Ancak bizim gcmz ve arlmz ordudaki subaydan kat be kat fazl m yzbaya denkti. Ama orduda hangi yzba 2 000 kiilik mfrezeye komutanlk yapabilirdi?

Ekibin iinde kimler yoktu ki: Lazistanl Sudi Bey (Lazis-tan milletvekili), akir (Ke sebir) Bey (Cumhuriyet Dne-mi'nde ktisat vekili), Binba Asm, Memduh evket (Esen-dal; C HP genel sekreteri), Cemil Ferid (Cumhuriyet Dne197 mi'nde mebus), Yzba Halid (Deli Halid Paa), Yzba Ethem Basri Bey (ttihat ve Terakki ktibi mesullerinden) ve Abdlhamid y. Biz stanbul'dan ayrlrken gazeteler, "Almanlarla ittifak doru mu; kar cephede yer al mak karmza daha uygun deil mi; snt Alman gemilerini Karadeniz'e brakmak hata myd nin bombalanmasna neden izin verildi; harbe adeta gz kapal hemen girmek doru mu?" soru arm tartyordu. Onlar tartadursun, biz Tekilat Mahsusa mfrezeleri cepheye gidiyorduk. fkas cephesinin benim iin zel bir nemi vard. Heyecanlydm. nk dedem Fevzi ve babam Ah Kafkasya'dan s-tanbul Yenibahe'ye gmlerdi. Bizimkiler dedem Fevzi'yi anlata anlata bit iremezlerdi. eyh amil'in2 silahoruymu. Sonra Kafkas savanda yenilince Osmanl kendisine Kara-mrsel'de yer vermi. Aile byklerim dedeme benzediimi sylerlerdi. O da iyi silahorm Canl ve atakm. Kn kar altnda ykanr-m. Benim ocukluum, Ruslara kar kahramanca nesini dinleyerek geti. Aslnda imdiki durumum eyh amil'e ne kadar benzi-yordu... Onun en byk yetenei, yar vahi, istiklaline tutkun, o gne kadar hibir otoriteyi kabul etmem olan dallar bir dzene sokmas olmu. Ordusuna katlanlardan ounluunu asker kaaklar eyh amil 1795'te Dastan'n Gimri kynde dodu. ocukluu ve genlii hayli hareketli ge e her trl fizik idman yapyordu. Soluunu tutma idman yapmak iin azna bir top veya ta kotuu anlatlr. Kiiliini sertletirmek amacyla kendine fiziksel aclar vermekten hol azen gnlerce oru tuttuu ve kar zerinde yalnayak yrd oluyordu. Kendisine rnek ald uslar tarafndan ldrlmesi (1832) zerine onun yerine imam oldu. 1840 tarihinde Ruslara k ar isyan bayran at. 20 000 kiilik ordusu vard. Birok baarlar kazand, ancak 1859' 10 austos 1859'da Ruslara teslim oldu. Moskova yaknndaki Kaluga'da gzetim altnda tutul du. Birka yl sonra Mekke'ye gidi izni kt. 1871'de Medine'de ld. 198 Benim 2 000 kiil burumun da eyh amil'in milisle-rinden fark yok! Onun dallar vard, benim mahkmlarn) v h amil, askerine uyurken bile silahlarndan ayrlmay yasaklamt. Ben de yle yaptm. ey usunu bin, be yz, yz ve onar kiilik gruplara blmt. Yaklak bin kiilik her gruba bir umanda ediyordu. Ben de taburumu aynen yle bldm ve balarna gvendiim arkadalarm koyd h sonumuz ayn olmaz. eyh amil yenilince dn-yann en byk zulm Kafkas topraklarnda yaa kabilelerinin kitlesel g (1863 ylnn sonunda) byk aclar dourdu. Birka ay iinde yak kez ve 120 OOO Ab-haz, onlar almaya gelen Osmanl gemilerinin bulunduu li-manlara gi tmek zere dalarndaki kylerinden ayrldlar. Ama ne yazk ki onlar almaya gelen gemilerin ys ok azd ve geri dnmeleri de aylar srecekti. Dnmeyip beklemeyi tercih ettiler. Gemi beklerken binlerce erkez alktan, salgn hastalktan ld.

Kafkasya'dan 1864 ylnda genlerin toplam says 750 000'e ulayordu. Tek sulan hrriyetl geleneklerini ve kltrlerini korumak olan erkez gmenlerin 500 000'i akn kesimi yollarda can verdi. Allah beni belki de, atalarmn cn Ruslardan almak iin Kafkas topraklarna gn di. Sadece ben deil, zmitli Mm-taz, Yenibaheli kr, kardei Nail, erkez Eref ve karde Sami gibi Tekilat Mahsusa fedalerinin ou er-kez'di...3 Kafkasya cephesine giderken dah a nce kararlatrlan konaklama alanlarnda mola veriyorduk. Karayolunu tercih ediyoruz. n Karadeniz, Rus donanmasnn kontroln de. Kendimizi riske atmak istemiyoruz. Karayolu daha emin. Gndz btn gn yryor, gece konaklyoruz. Bu arada yol boyu mfrezenin eitimiy lgileniyordum. 3 lgintir, Trkiye'deki gvenlik glerinin (ordu ve polis) kilit noktalarn a hl hep erkezler vardr.

199 orum en can skc konaklama yeri oldu. eteler ve ordu arasnda planszlk yznden ne am olarak belirleyemediimiz bir anda, topraklarna girdiimiz bir orumlunun feveran tep emi attrd. Yol boyu uradmz kylerde, ehirlerde yiyecek bulmak sorun oluyordu. Milleti dine yetecek yiyecei yoktu. Biz de zaten aldmzn parasn veriyorduk. Ama orumlu bu ada am bozdu. Aslmasna karar ve-rip, karan hemen uygulamaya koydum. Arkadalar tepki gs-te rdiler, beni durdurmak iin, "ncir ekirdeini doldurmaz bir olay yznden adam aslr m?" e baladlar. "Mahkeme kararn bekleyelim" diyenler de oldu. Mahkeme kararn bek-lemeye ka lsak hibir i yrmezdi, adam yakalatarak, ibret ol-sun diye ehrin merkezinde, saat kules inin dibinde astrdm. Halktan bir anda inanlmaz tepki geldi. Sinirli halk kitleleri h eyecan iinde ordan oraya yrmeye, itirazlar etmeye baladlar. ikyetler dinmiyordu. orum konaklamamz kesmek zorunda kaldm. Cepheye doru yola ktk. Biz ehirden ayrldktan so tepkisi daha da artm. Bu infial karsnda orum mutasarrf dorudan doruya Dahiliye Ne ir telgraf ekmi, "dam cezas iin kanuna gre mutlaka Zat ahane'nin iradesini almak laz irken, hibir mahkeme karan olmakszn, halkn nefretini ve dmanln tahrik edecek bir su dam karar verilmesi vahim sonular dourdu" demi. Tabi bu olaylar en ok Dahiliye Nazn T t Bey'in iine yarad. Bu olaylar kendi lehine propaganda malzemesi yapt. ttihat ve Tera kki teekklne mensup yeleri Enver Paa aleyhine doldurdu. Srekli Enver Paa'nn, eli kan grup tarafndan desteklendiini ileri srd ve mevkiini kk drmeye alt. Artk alm le gnler yayorduk ki, gzmz vatan kurtarmaktan baka bir ey grmyordu. Doru ve hzl meliydi. Ben doru olduuna inandm her tedbiri almaya devam edecektim. Bu bir savat, p k oyun deildi. Konaklayarak ilerliyorduk. Yolda kk bir kaza geirdi200 imden gzm yaral bezle baladm. Gemi korsanlarna benziyordum! Kafkasya'da dalar ahlanm gibiydi. Dalat lar ok yerde 3 000 metreyi ayordu. klim ok asiydi. Yol ise yok gibiydi. Dalar insana g t vermiyordu. Kar eyll ayndan itibaren

yamaya balamt. Etrafmzda karn beyazlndan baka bir ey grdmz yoktu. Yerde bi kts tipiye yakalanmakt. zellikle geceleri bir sessizlik kaplyordu ortal. Hava karar limle savalyor, donmamak iin askerler birbirine sarlyordu. Sabahlar "kestane suyu" i uk; zerinde ince bir ya tabakas olan aya bu ad vermitik. Karavanalar hi ykan-myordu. edenle ay yal oluyordu. le ve akam ye-meklerinde kapuska veya bakla orbas yiyoruz. Ba nn iinden mutlaka bcek kyordu! Tabi bunlar ilk gnlerimizin zengin sofralaryd. Birka bunlara da hasret kalacamz bilmiyorduk. 93 Harbi'nden sonra yaplan Berlin Antlamas (1 78) ge-rei, Artvin, avat, Ardanu, Borka, Murgul Ruslara bra-klmt. Ancak Birinci Dn alamasyla birlikte bu topraklar yava yava ele geirmeye baladk. 22 kasmda Artvin'i, a oruh Nehri'ni geerek Borka'y aldk. Burada, Hopa'daki atmalardan gelen Tekilat Mah utanlarndan Rza Bey'in kuvvetleri de bulunuyordu. Maradidi Cephesi'ni kontrol ediy orlard. Rza Bey'i grdmde casus olduundan phelendii bir Grc'y cezalandryordu. D a ce-zalandrmayarak 170 denek cezasna arptrd. Rza Bey'e de-dim ki: "Cephede her gn bi rce yiit insan lyor, binlercesi hastalktan krlyor siz mahkemecilik oynuyorsunuz!" Rz , btn gece bana srarla Batum'un alnmas ge-rektiini syleyip durdu. Ben de, Batum'un ist lasnn imknsz olduunu, ertesi gn Borka'dan hareket edeceimi ve Artvin'de Doktor Bahae kir'in birlikleriyle bulua-

201 cam syledim, "stanbul emretse bile yapmam" dedim. Sa-rkam Cephesi'nde yapaca b iin Enver Paa'ya destek olacam anlattm. Enver Paa, bakumandan vekili ve ark Cephes ndan sfatyla Sarkam etrafnda sren harbi bizzat cepheden idare ediyordu. Rza Bey'e s m ama, Enver Paa'nn hayaline kimse eriemezdi. Sarkam'n hareket sahas, ne meydan muhab sine, ne de evirme manevrasna katiyen msait deildi. stelik mevsim kt. Ancak Enver Pa am'ta yapaca evirme manev-rasyla Ruslar oke edip, Kars, Ardahan ve Batum'u geri alma iyordu. Asl ama tekmil Gney Kafkasya'y fethetmekti. Rus bo-yunduruundaki Trkleri ayakl andrarak Bat Sibirya, ran, ve Trkistan' halifenin nfuzu altna alacakt. Bu ii kim yap .. Ben ve mfrezem, yani Tekilat Mahsusa... Bu nedenle Rza Bey'e katlp cephe savana i ede-mezdim. Biz Rus Cephesi'nin arkasna szp Trkleri ve Mslmanlar ayaklandrmay hesa en, Ruslar on yl nce, benzer stratejiyi hayata geirmilerdi. Ermenileri kkrtp bizi ark n ete savayla vurmak istiyorlard. En azndan gcmz blmek istiyorlard. Bizim de, Rus' atejisi aynyd. Dman cephe ge-risinden gerilla savayla vurmak! Sylediim gibi, Kafkasy hesi'ni sadece Osmanl deil, Rusya da ok nemsiyordu. Bu nedenle ar II. Nikolay, erknha yesiyle Kafkasya'ya gelmiti. 2. Trkistan Kolor-dusu'nun 19. Trkistan Alay da bize ka r savamalar iin Kafkasya'ya gnderilmiti. Szm ona, dnya Mslmanlarn "cihad mukad fetvasn veren 124. Osmanl eyhlislam Mustafa Hayri Efendi, Trkiye Cumhuriyeti'nde bab nlk yapan Suat Hayri rgpl'nn babasdr.

202 Biz zulm altndaki Trk ve Mslmanlar kurtarmaya alyorduk, onlar din dmanlaryla cephede bizlere, yani halife hazretlerinin askerlerine kurun yadr-yordu!.. Borka'dan ayrlrken bizim mfrezeye Rza Bey'in komu-tasndaki, Yzba Rauf Bey ile Borka kaymakaml Ferid Bey de katld. Rza Bey, Batum'un alnmayna kzgnd, bu yeni kiilerin bize kat ha skmt. Borka'dan ayrlmamzdan sonra Rza Bey'e, Batum'a girme emri verildi. Batum'un inden sonra buray Tekilat Mahsusa'ya terk edecek ve kalan kuvvetlerle Ardahan yry i or Bahaeddin akir Bey'e destek verecekti. Bizim de Rza Bey'in bu birliklere katlmamz istendi. Rza Bey'in istei yerine gelmiti. Rusya'nn cephe gerisine szma manevras ertele nmiti anlalan. Artk biz de cephe savana katlacaktk. Ve Batum'un igali iin harbe gir anbul'dan yardm getirmek iin yollanan Alman Binba Stange Bey, emrindeki iki muntazam taburla bizlere katld. Ellerindeki toplar ve mitralyzler hepimizi sevindirdi. Maradi di Cephesi'ni ele geirmek iin, bu toplara ihtiyac-mz vard. Toplan geirmek iin kprler p oruh Neh-ri'ni getik. Bu arada Rus donanmas Karadeniz'den zerimize srekli bomba yad du. Bu arada devam eden Rus ta-arruzunu durdurarak, Batum'a doru ilerlemeye alacaktk. Zordu ama baardk. Fakat bu srada yeni emir geldi: Ardahan'a yrneceinden, hemen Artvin e gidilmesi gerekiyordu. Batum'da ele geirilen yerlerden geri ekildik, kasaba tahl iye edildi. Zaten donanmasnn yardmyla harekete geen Rus kara ordusunun taarruzu da day anlmaz bir hal almt. Yeni strateji uydu: Artvin'den Ardahan ve Kars'a yaplacak evirme rekt, Sarkam tarafndan gerekletirilecek taarruzu kolaylatracakt. Doktor Bahaeddin rn Kazman'da ilerleme203 sini frsat bilerek plan dorultusunda Oltu ile Artvin'i zapt etti. Artvin'de benim mfrezemi beklemeye balad. Ben de ehre yaklamtm. Artvin'de, Rza ile Alman Binba Stange Bey'in birlikleri de bize katlacak ve oradan Ardahan'a yryecekt ik. Bulutuk. Mfrezeler taarruz iin hazrlk yapmaya balad. Hava dayanlamayacak kadar s Srekli giyecek takviyesi yaplmasna ramen snmakta glk ekiyorduk. Grdmz Rus ask ayaklarna kadar krklere brnmlerdi. Rus askerleri beyaz renkte giyin-milerdi, onlar k a grmek imknszd. Oysa bizler reng-renktik; kar zerinde hemen fark ediliyorduk. stelik afetlerimiz bizi souktan korumuyordu. ou askerimin zerinde Almanlarn verdii yazlk k r vard. Yllar nce Makedonya'da ekya peinde koarken ayn zamanda blgenin yaman souuy ele ederdik. Orada da k iddetli geer, kar ve tipiden gz gz grmezdi. Kar geit yerler , bazen belimize kadar bizi gmerdi. Mehur balarnda yetimi zmlerden yaplan pekmezle . Ama imdi, buras daha souktu ve bizim pekmezimiz bile yoktu!.. Sadece inancmz vard, h psi bu kadar... Bu g koullarda Artvin'e ulamamzdan hemen nce Doktor Bahaeddin akir ile Rza Bey'e harekete gemeleri ve dman kuvvetlerini kendi taraflarna ekmeleri emirleri ve ildi. Benim mfrezem, Alman Binba Stange Bey'in alay, Doktor Bahaeddin akir'in kuvvetl eriyle son kez eksiklikleri gzden geirdik. Cephanemiz ok azd. Kurundan ok soua zayiat riyorduk. 16 aralk 1914.

Sabahn erken saatinde ayn anda taraftan Ardahan'a doru taarruza getik. Kar ya durm Scaklk sfrn altnda 25 dereceydi. Ka askerimin donmu ayan kesmek zorunda kaldm koullarnda ok iddetli msademe balad. Etrafmzdaki beyazlk artk krmzya dnmt

lk ehitlerden biri Codorolu Hamid'di. "Memleketim iin ehit olacam" derdi ve verdii s u. Benim mfrezemde Binba Asm Bey ile Ethem Efendi ehit oldu. Yakn arkadam Yarbay Fai de ehitler kervanna katlmt. ki saat sren atmada 30-40 ehit verdik. Rus ordular baladlar. atmay srdren ndeki Rus askerlerinin geri ekilmesiyle, emberi yarp Ard . Ardahan ahalisi bizi byk bir cokuyla karlad. ehre girerken zerine binmem iin, bana l bir beyaz at hediye ettiler. Ancak hediyeyi kabul etmekle birlikte kendi atmla A rdahan'a girmeye karar verdim. Beyaz ata bizim mfrezeden bir asker binmek istedi; kramadm, izin verdim. Ne ilgintir ki, kr ata binen feda ehrin giriinde vuruldu, ehi u. Aslnda at bana kasten hediye ettikleri ortaya kt. Ruslarn, uzaktan beni tespit edip vuracaklar belli oldu. Osmanl ordusunun tek kumandan ben deildim ki, ortadan kaldrlmam kuvvetlerimizin ilerleyiini durdursun. Ardahan' almamzn, stanbul'da da byk sevin yara uk. Benim baarmn dilden dile dolatn, milletin bana "Ardahan Fatihi" unvan verdiini gururlandm. Sadece stanbul'da deil Kafkasya'da da herkes Ruslara gereken dersi verm enin zamannn geldiine inanyordu. Ben, Doktor Bahaeddin akir Bey ve Stange Bey ile (yo lda apoletini kaybedip, tek apoletle kalan) Stange Bey'in muavini bir Alman zabit, hep birlikte Ardahan'da zengin Ruslardan birinin evine yerletik. (Stange Bey yave rini oruh Nehri'ni geerken sulara kaptrmt.) bir odaya yerleti. Ben tek bama ayr m. Ardahan' almtk ama asl sorun bundan sonra balayacakt. Takviye kuvvetleri gelmiyord e ksa srede de gelecee benzemiyordu. Sarkam Harekt 22 aralkta balamt ve 90 000 timiz ala ve soua yenilmek zereydi. Allahuek-ber Dalar geit vermiyordu. Dalar acma lor-du'yu tm kuvvetleriyle birlikte yutuvermiti... Tabiatn merhametsiz kanunlar Rusl ara yaramt, ler-lemeye balamlard. Biz de Ardahan'da, kapana kslm durumdaydk. Hat aldmz eve Ardahan'n Trk kuvvetlerince alndndan haberi olmayan, beyazlara brnm, keri geldi ve arkadalarn kapsn zorlayarak ieri girdi. Tabi Rus askeri de, bizimkiler akn birbirlerine bakakalmlar. O kargaa srasnda Rus askeri geldii gibi karanla k olay bile gstermiti ki, Ardahan' almtk ama elimizde tutmaya pek imkn yoktu. O soukt bile tutulmuyordu doru drst. Drt kii bir karara varmak zorundaydk. Ya Ardahan'da ks Ruslarla savaarak esir dmeyi ve kuruna di-zilmeyi gze alacaktk ya da Ardahan' kuatan s askerlerini yararak yeniden Artvin'e dnecektik. Zaten benim, Ruslara gre subay olm adm, bir mfrezeye (eteye) kumanda ettiim iin kuruna dizilmem kanlmazd. Askerleri rd ama fedaler hemen

kuruna diziliyordu. Kuruna dizilmektense sava alannda ehit olarak erefimle lmeyi ter derdim. Almanlar teslim olmak istiyordu, nk subay olduklar iin esir kalabileceklerdi, biz ise savamaktan yanaydk. Tarttk. Sonuta bizim dediimiz oldu. Gece harekete gemeye rar verdik. Ortala sis yaylmt. Allah bizimle beraberdi. Sisten ve karanlktan yararland cepheyi yarp Artvin'e ulamak zereydik ki, Rus ordular tarafndan bize doru gelen biril erini grdk. Bunlarn bize yardma gelen Trk askerleri olduunu sandk. Ancak askerler biz aklatklarnda aslnda bu askerlerin Rus askerleri olduunu fark ederek son anda sipere ya ttk. Tam bu srada gelen askerler Trke, "Ate etmeyin, biz de Trk'z" deyince hep birden aa

206 kalktk. Ve o anda zerimize kurun yamaya balad. ehit olanlar dnda kalan bizler y ere yattk. O anda ayn ses yine Trke, "Durun arkadalar, ate etmeyin, biz de Trk'z" di krarlaynca, yeniden hep birlikte ayaa kalktk. Yine zerimize ate etmeye baladlar. Bir adamz yine ehit verdik. Sonra anladk ki, bu Ruslarn bize bir sava oyunuydu. Trke ko ise, Rus ordularna katlan yre Ermeni-leriydi. Bizi kt oyuna getirmilerdi. Bu Rus kalle ii sonunda ok zayiat verdik ve kalanlarla Artvin'e dndk. Biz boalttktan sonra Ardahan e Batum yeniden Rus askerleri tarafndan igal edildi. Kuvvetlerinin yars ehit oldu. zel likle Alman Stange Bey'in taburu ar kayplar verdi. Brakn ehitlerimizi, yara-llarmz mamtk. Ben de bomba patlamas sonucu sa elimin baparmandan yaralandm. Kam zor durdur a bunun ne nemi vard... Koskoca Osmanl ordusu srekli kan kaybediyordu. Kafkasya'da ha va ok souktu. Askerler at, tehizat yoktu. Allahuekber Dalar'nn her taraf tipide yoll rak lm askerle doluydu. Birlikler arasnda telsiz balants kaybolmutu. 90 000 kiilik bir yandan savamaktan, dier yandan souktan, hastalk ve alktan krlmt. Balkanlar' enik dmtk, Kafkasya'da le-kelihumma (tifs) ile soua... Ordu Sarkam'ta hezimete ur y ala-mamtk, stelik tmden kaybetmek zereydik! Geri ekiliyorduk. Erzurum'a kadar geril k. Son arpmalardan sonra mfrezemin mevcudu 2 000'den 465'e dt. Erzurum'a dndmde, k komutam olarak Halepli Miralay Mahmud Kmil Bey'i buldum. Harbiye Nezareti'nin hretli mstearyd. Beni denetlemeye al207 an, sz geirmek iin uraan, Tekilat Mahsusa'ya uran Mahmud Kmil Bey'e kar sert tavrlar koymak zorunda kaldm. Birka tartma sonras bu an vazgeti. Hogrl, rahat ve ak davranmaya balad. Mahmud Kmil Bey beni ordu tekilat ordu gerisindeki etelerle savama, etelerin geriden orduyu vurmasn engelleyecek tedbirl eri alma emrini verdi. nk Ermeni eteleri bize ok zayiat verdiriyorlard. Ruslarla i i ilerdi. Zaten tehizatlarnn tmn Ruslardan alyorlard. Tekilat Mahsusa mfrezemle. Er ne kar savamaya baladk. Ruslar blgede drt Ermeni taburu oluturmulard. Bunlarn ba azasp, Dro ve Antranik adl Ermeniler vard. ete elemanlar iinde Rus Ermenileri vard. Ru ar, Sibirya'ya

srgne gnderdii Ermenileri affedip bizim topraklara gndermiti. 800 kiilik, 600 kiilik eni eteleri vard. Hepsinin komutanln ise daha birka yl nce Meclisi Mebusan'da grev bus Karakin Pas-trmacyan yapyordu! Ruslar braktk, Tekilat Mahsusa'nn yiit fedaleri ra kar sava veriyorduk. Ermeni eteleri zellikle geceleri saldryordu. Neredeyse her bas ilisenin gizli blmelerinde bunlarn silahlarn ele geiyorduk. Silah ynnden neredeyse bi n gllerdi. Zaten bu nedenle de zaman zaman yenildiimiz de oluyordu. Cepheye asker gnde dikleri iin gsz den karakollarmz basyorlar. Mesela, Mara Jandarma Komutan Binba 25 askeri ehit etmilerdi. Cephane tayan birliklerimize saldryorlard. Bizim askerlerin cepheyi brakp kylerine dnmeleri iin, 'Trk kyleri yaklp yklyor" propagandas yapy ldrmyor da deiller. Kemah'n Karni kynde kadn ve ocuklar bile ldrdkleri haberi hep etti. Van ehrinin Ermenilerin eline gemesi ve Ermenilerin Bitlis, Mu, Erzurum, Bey azt, Zeytun ve Sivas blgelerinde isyan hareketini balatmalar zerine stanbul Hkmeti 24 san 1915'te tehcir karar ald. 208 Karar Erzurum'da bize de tebli edildi: 16-55 yalan arasndaki Ermeniler dardan (lke snr) ieriye, ieriden darya kamayacaklar. Erme ini Trke yapacaklar. Yeni okullar almayacak ve Ermeni ocuklar devletin resm okullarnd kuyacak. Vilayetlerde karlan Ermeni gazeteleri kapatlacak, Er-meni komite merkezleri datlacak. Harekt alanndaki zararl kiiler baka blgelere gn-derilecek. zellikle son adolu topraklarnda byk bir kargaaya neden oldu. Aman Allahm ne oldu bize byle?.. 500 y dr i ie yaadklarmzla, kap komularmzla sa-vayorduk. Karde kardee dman olmutu l'ya o kadar ok sadk olduklar iin bunlara, "milleti sadka" denirdi.5 Cemiyet'in yesi o duum iin yakndan biliyorum, ttihat ve Terakki seimlerde Tanak Komitesi'yle hep ortak l ste karrd. Ermeni cemaati bizim listelerden Meclis'e her seimde (1908-1912) 14 milletv ekili sokard. Ne eksik, ne fazla, hep 14 milletvekili! "Milleti sadka" imdi ne yapyo rdu; kprleri havaya uuruyor, yollan tahrip edip telgraf tellerini kesiyordu. Birlik lerimiz arasndaki irtibat yok etmek istiyorlar. Erkek kyafeti giymi bir kadn casusu te lefon tellerini keserken yakaladk. Deli taklidi yapt ama bizi inandramad, hemen astk. edim ya, casuslar hi sevmezdim ve hi acmazdm! Ermenileri o kadar ok kkrtan vard ki an Franszlara kadar. Hatta Mormon denen din adamlar, Ame-rika'dan burdan harekete geirmeye gelmilerdi. Ermeniler bilmeliler ki, Bulgar, Yunan, Srp ve Arnavut'a 5 Osm anl dneminde 2 Ermeni paa, 22 bakan, 28 milletvekili, 7 bykeli, 11 konsolos, 11 niver e hocas, 41 st dzey Ermeni brokrat ve bugn bile zevkle dinlediimiz Ermeni bestekrlar, natlar vard. 209

Balkanlar' verdik. Ama artk Anadolu'yu da kaybetmek iste-miyorduk. Bir kar toprak iin gerekirse binlerce fidan gibi genci ehit verirdik. Tehcir'in merkezlerinden biri de benim grev yaptm Er-zurum'du. Erzurum blgesindeki tehcirle ilgili olarak u bilgiyi gnderdiler: Erzurum'un dousundan ve Trabzon kylarndan gelenler, Ordu ve Kastamonu'ya; Erzurum'un bat ve gneyiyle Trabzon'un gneyinden gelenler, Sivas-Tokat yoluyla Ankar a'ya, Sivas-Kayseri yoluyla gelenler Kayseri ve Nide'ye; Erzurum'un dousundan ve gne yinden gelenler, Kemah yoluyla Elaz, Malatya ve Mara'a; Van ve Bitlis'ten gelenler D iyarbakr blgesine, Urfa'ya, Antep'e ve ksmen Adana'ya gnderilecekti. Erzurum nemli bi r geit ehri olmutu. Kt zerinde her ey dnlmt. Boaltlan evleri igal etmek ist ancak kirac gibi oturacaklard. Kiralarn ehir merkezlerinde kurulan fona yatracaklar, hipleri dnnce evleri teslim edeceklerdi. Hesap buydu. Tehcir kararnn ardndan Ermenile rin byk g balad. Gmen kafilelerini korumak iin yanlarna birlikler ve-riyorduk. Am t airetlerinin Ermeni kafilelerine saldrmalar karsnda ou zaman bu birlikler yetersiz rdu. Blgedeki Ermeniler zengindi ve Krtler bunlar yllardr kskanyorlard. Bu iki millet birbirini boazlamalarnn bir nedeni de ekonomik sebeplerdi. Ayn zamanda Krtler toprakl arnn Ermenilerin eline gemesini istemiyordu. nk birok Krt ehri, Ermenistan haritas riliyordu. Tabi bir de din faktr vard. Krtler Mslmand, Ermeniler Hristiyan. Tekila mfrezelerindeki askerlerden de kafilelere saldrlar olmuyor deildi. Mertliimize, tarihi millmize yakmayan grntler olu210

yordu. Ermeni kadnlar, kzlar alkonuluyor, hrszln nne geilemiyordu. Bu arada "ihti me) ve "tezvic" (Ms-lmanla evlenme) politikas hayata geirilmeye allyordu.6 Evet bu b vat. Biz de anakkale'de, Yemen'de, Sarkam'ta, Suriye'de, Badat'ta, Kutsal Topraklar'da binlerce insanmz feda et-mekteydik. Byle bir mcadelede, byle bir savata bizi kendi to klarmzda arkadan vurmalarna izin veremezdik. syanc Ermeni eteleri hi bo durmuyordu. B srekli arkadan vuruyorlard. Tekilat Mahsusa olarak dmann arkasna szp onu vurmamz n, imdi kendi cephe-mizin arkasnn gvenlii iin urayorduk. Dediim gibi, Ermeni etele iimiz zamanlar da oluyordu. te o zaman, kk bir emrin bile yerine getirilmemi ol-masna hamml edemiyordum. Emirlerin yerine getirilmemesi yenilgilerin asl nedeniydi. Byle d urumlarda mahkeme kararna bile gerek duymakszn, aslma ya da kuruna dizilme cezas veriy rdum. Neredeyse her yenilgimizin altndan bir casusluk olay -kyordu. Blge casus kaynyor u. zellikle Ermeniler ok gzel Trke konuup aramza szyorlard. iveleri bile ayn. Bun erden ayrt etmek ok zordu. Fizik olarak zaten bize benziyorlard. 3. Ordu Komutam Mahm ud Kmil Paa'nn emri vard: kim ki isyanc bir Ermeni'yi koruyup, saklar, yakalandnda e nnde aslacakt. Mesela, Hasankale civarnda jandarma erlerinden eski mstahfz7 biri ile halkndan baz kiilerin dmana para karlnda bilgi verdiklerini rendim. Sorguya ek

6 Tehcir gnlerinde daha ok Ermeni kadnlar alkonulmutur. Trkiye'de birok ailede Ermeni neler, anneanneler, babaanneler mevcuttur. Bunlarn kkenleri aile iinde sr gibidir, h i konuulmaz. Bu arada Tehcir dneminde kimsesiz kalm birok Ermeni ocua iyi kalpli Tr er sahip kt. Bu ocuklar nfusa geirilirken, ocuun baba ad "Abdullah" yazlrd; Alla a geldii iin. 7 Tanzimat'ta dzenlenen askerlik sisteminde, 40 yandan sonra balayan ask erlik grevi. 211 ama suu kabul etmediler. Jandarma erinin korkarak itiraf etmesini salamak iin, kzn rehine almak istedik. Bu kez ihtiyar jandarma, buna kar koymaya, kz etinden endielenmeye balad. Fakat mfreze komutannn "casuslar verin" isteini de redde Kz hari 16 kiinin hemen kuruna dizilmesini emrettim. Emrim derhal yerine getirildi. 16 kiinin lm yznden kararghta birok kii tarafndan sulandm. Herkes yarglanmam i da Tekilat Mahsusa'nn eleman olduum iin kurtulduum ima edildi. Bu olaydan sonra Mahm Kmil Paa'yla aramz iyice bozuldu. Ona gre millete kar, ne olursa olsun biraz daha yumu k ve koruyucu davranmak gerekiyordu. Mfreze ku-mandannn halka zulmetmesi gelecekte o k olumsuz olaylarn cereyan etmesine neden olabilirdi. Mahmud Kmil Paa'nn neden yle d utuunu tahmin ediyordum. Ermeniler dnyay ayaa kaldrmlard, "Tekilat Mahsusa mfreze or" diye. Mahmud Kmil Paa, Ermenilerin tesirinde kalmt. Bu nedenle Mahmud Kmil Paa'ya alsa, yarglanmam ve bu olaydan sorumlu tutulmam gerekiyordu. Daha olayn scakl gememit i, Mahmud Kmil Paa beni kendi ku-manda sahasnda bulunan Bitlis Alay Kumandanl emrine v rdi. Anladm ki benden kurtulmak istiyordu. Bam sadece 16 kiinin idam nedeniyle "armyo ". Sadece Mahmud Kmil Paa'y etkilememilerdi. Blgedeki baz grevliler, Tekilat Mahsusa fkasya sorumlusu Doktor Bahaeddin akir, Trabzon Valisi Cemal Azmi ve benim hakkmda "Ermenilerin katledilmelerine ve yamalanmalarna gz yummaktadrlar" diye stanbul'a jurna l telgraflar gnderiyorlard! Hakkmzda tahkikat almasn istiyorlard! Biz sadece gre uk. O dnemde o blgelerde bulunup da Ermenileri soyup zengin olanlardan deildik biz. Biz sadece emirleri yerine getiriyorduk, yani savayorduk... 212

Yeni grev yerim Bitlis'ti. Alaymn kumandan Afyonka-rahisarl Kel Ali'ydi (etinkaya).8 O da benim gibi sert ve yrekli bir askerdi. Manastr'da birlikte grev yapmtk. ttihat ve erakki'nin gz pek fedalerinden biriydi. Kurallara bal, disipline ok nem veren, cesur subayd. Herkesin de kendisi gibi kurallara riayet etmesini isterdi. Daha ilk gnden bana kendini anlatarak, uyulmasn istedii kurallar ayrntlaryla syledi. Emir verir gi numas biraz beni rahatsz etti ama zerinde durmadm. Erzurum'daki hava Bitlis'ten farkl deildi. Erzurum'da 125 000 Ermeni vard, Bitlis'te 114 000. Sivas ve Erzurum'dan so nra en ok Ermeni nfusu Bit-lis'teydi. Burada da Ermeni eteleri, bizim ordu birlikle rine srekli arkadan saldryorlard. Emirleri de Bitlis'teki Rus Konsolosluu'ndan alyorla rd. Kimse de sesini karmyordu. Bir gn yine benim tepemi attrdlar...

Bitlis'in Hizan kazasnn Sekr ky Ermenileri, asker kaan aramaya giden bizim jandarmay smanl hk-metine asker vermeyeceiz" demiler. Bunun zerine kan atmada bizim jandarma ekr kyllerinden g alan, Korsu, Ahkis, Beygeri, Viy-ris, Kmes, Arin ve Tasu gibi byk i kyleri de asker vermeyeceklerini beyan etmilerdi. Konu bana intikal etti. Tm kyler i Osmanl ordusuna asker vermeye ikna ettim! Tabi bu hi de kolay olmad... Bu arada kan larda benim de dokuz milisim ld. Bitlis vilayeti tamamen yaklp ykld. ehir harabeye d r kyde balayan isyann, nlem alnmadnda nasl 8 Ali etinkaya, 7 ocak 1925 tarihinde, T tnda, kendisi gibi o dnemde Kafkasya Cephesi'nde, Yakub Cemil'in mfrezesinde buluna n Mebus Halid Paa'y vurdu. Yargland. Beraat etti. Soyad kanunu knca Deli Halid'in ail "Karsalan" soyadn ald. Ali etinkaya stiklal Mahkemesi bakanl da yapt ve birok sehpasna gnderdi.

213 dier kylere ve blgeye yayldn gzlerimle grdm ben. Ama bunu grmeyenler de vard i sert sert uyarmaya devam etti. Yine bir gn kzarak karma geti ve "Bana bak! kide bir tabancaya sarlmakla bu i olmaz. Ordu nizamlarna uymazsan seni bitiririm, iflahn keser, seni mahvederim. Gzn a, edebinle otur!.." dedi. Eski arkadamz deimiti. Kel Ali'ye y-madm. Bir tek cmle bile sylemedim. Nedenini bilmiyorum. Enver Paa bu Kel Ali'yi ok s everdi, belki onun hatr iin sustum. Ancak hayatmda sesimi karmadm nadir anlardan bir bu. Suskunluuma ramen Kel Ali, benim halime bakarak, konumasndan hi etkilenmediimi anl ad. Ve bu olaydan sonra kendimi bu kez Badat'ta buldum... Badat'ta 6. Ordu merkezin e gnderildim. Ordunun banda Enver Paa'nn amcas Halil Bey bulu-nuyordu. Makedonya dalar a balayan bir dostluumuz vard. ran'da, Trablusgarp'ta, Balkanlar'da bu dostluk per-in lenmiti. Duydum ki, benim hakkmdan sadece Halil Bey'in geleceini dnyorlard... Bitlis yola kmadan nce, Irak'taki durum hakknda bilgi aldm. ngilizlerin Irak'a saldracan b en Enver Paa, burada bulunan kuvvetleri Suriye ve Kafkasya'ya gndermiti. Ama umulan olmam, ngilizler Basra Krfe-zi'nin en u kasabas Fao'yu igal etmiler, Basra'nn igali rna balamlard. Ben ve mfrezem daha Badat'a ulaamadan, Basra da dmt. Tekilat Ma an Askeri Bey, Basra'y almak iin ou Araplardan oluan elindeki Tekilat Mahsusa birlikl yle ngilizlere saldrm. ngiliz-Hint svarilerine 300 zayiat verdirmiti. ngilizlerin ikm yollarn bombalam, depolarn havaya uurmu ama Basra'nn elden kmasn engelleyememi Bey de, 214 bunu kendine yediremeyip tabancasyla intihar etmiti.

Sleyman Askeri Bey, stanbul'da beni oyuna getirmi, ar-kadalarm Sapancal Hakk ve zmitl tazla aram a-m. Ama intihar haberini duyunca ok zldm Affettim, onu Allah'a havale et Sava srasnda altn karl birok Arap kabilesi ngilizlerin yanna geti, ngilizler k ni yalanlarla kandryordu. ngilizler'de oyun oktu. Araplar kandrmak iin bir kehanet or a attlar. Kehanete gre, bir gn gelecekten haber verecek bir "en-nebi" blgeye gelecekt i. Msr'dan yola kacak, Nil suyunu Sina l'ne aktacakt. Ve Araplk esirlikten, klel cakt. "En-nebi" peygamber demekti. Bu kehanetten ksa bir sre sonra Msr'daki ngiliz kuv tlerinin bana Mareal "Allenby" atand. te yol gsterici peygamber "en-nebi" gelmiti!9 zler, Araplar ellerinde oynatyorlard. Dine kr k-rne ballklarn bildiklerinden, ala e onlar oyuna getiriyorlard. Gzlerimizle grmtk. Balkan Harbi'nde Yunan, Srp. Bulgar, da veliaht ve prensleri ordularnn banda cephelerde savayorlard. Bunlar cephede sava rlere hep moral veriyorlard. Ancak bizim Saray erkn yllardr sava meydanlarnda gzkm cak ne zaman Dnya Harbi balad, bizimkiler de niformalarn giyip cepheye kotular: Piyad aymakam Abdlhalim Efendi; Topu Binba Abdrra him Efendi ve Erknharp Miralay Osman Fuad fendi! Ama Enver Paa ve smail Hakk Paa gibi. Saray'dan kz alan tm kumandanlar hep ceph edeydi.10 9 kinci Dnya Sava'nda Msrdaki hvan Mslim'e gre, Mussolini'nin gerek ad di ve Mslmand! Hitler de gizlice Mslmanla gemi ve Haydar adn al mt! Bkz. Abdul dikal Hareketler, 1986 10 smail Hakk (Okday) Paa, Vahideddin'in kz Ulviye Sultan'la e vliydi. kinci evlilii ni, Blent Ecevit'in annesinin teyzesi Ferhande Hanm'la yapt smai Hakk Paa'nn ba bas da son Sadrazam Ahmed Tevfik Paa'yd. Blent Ecevit bebekliindeki eri "selefi" sadrazamn kucanda geirdi. Ar nana gre, Sadrazam Ahmed Tevfik Paa. 3,5 ya Blent Ecevit'in ileride byk adam olacan, yani "halefini" o yllarda kefetmi ti (Tar lk Edenler. ada Yaynlar. 1997) 215 Ne yazk ki ordunun gerilemesini ne ehzadelerin ne damatlarn ilah gc durdurabiliyordu. Irak cephesi de zor durumdayd. Dicle'ye doru ekild k. Son mevzi olarak Ba-dat'n gneyinde Selman Pakta tahkimat yaplmaktayd. Badat Cephesi ndeki asker harekt henz gelimemiti. Irak' savunan mfrezelerin kadrolar ikmal edilmemi Halil Bey'in kurmay heyeti bu yzden temkinli davranyordu. Bir taarruzla karlamamak iin dikkatli hareket ediyorlar, savunma durumunu devam ettirmeye alyorlard. Halil Bey bana ok yetki verdi ama sk denetim altna ald. Yetki ve denetim bir aradayd. Tekilat Mahsu dan beni alarak muvazzaf hizmetle grevlendirdi, kdemli yzba olarak emrime mstakil bir abur verdi. Aslnda beni ordu iine almasnda, etemizle sada solda ngiliz askerlerini kk k olaylar yapmamz engellemek, ordu disipliniyle kontrol altnda tutma plannn yattn d ma olsun, yle veya byle yine cephedeyim ve savayorum ya! Ancak her geen gn Halil Bey'i n denetimi skarcasna artyordu. Badat'ta stratejik olarak savunma durumunda kaldklar ii olsa gerek hibir ey yapmama izin vermiyordu. Yapacam bir hareket dman taarruzuyla kar asna neden olabilirmi, yle diyordu. Bence yanlyordu, kar taarruzla dman bozguna udik. mark ngilizlere pek gzel bir ders verebilir-dik. Sadece cesaret gerekiyordu, o k adar! Ne yalan syleyeyim, Halil Bey'in ve ordunun durumundan hi memnun deildim. Beni m dmda herkes susuyordu. Enver Paa'dan korktuklarndan ona da hibir ey intikal ettirmi lard.

O gne kadar tek yaptmz, Halil Bey'in verdii talimat dorultusunda iki taburu ileri mevz lere doru hareket ettirmek oldu. O da, cephede siperlerde savunma tedbirleri uygula mak iin. Tabura ayrlan siperlerde gnlerdir ylece bekliyoruz. Askerler yine hareketli , hi deilse yeni siperler kazyorlar! 216 lde, dmdz alanda, gzlerimi uzaklara dikmi b ruyordum. Bazen bir araya gelen be hayvan topluluunu ngiliz askerleri sanyorduk, l dyorduk, yani serap gryorduk. Ama gerekte dmandan hi ses kmyordu. Saldrya da ye korkak gibi sipere gmlm ylece bekliyorduk. ldracak hale gelmitim. Saldrp, d-man phede ilerlenebilir ve zafer kazanlabilirdi. Bir sabah eytan drtt, emrimdeki tabura ani taarruz emri verdim. Siperlerden ktk, ngilizlerin zerine doru koarak ha-rekete ge . ngilizlerin mitralyz atei yamur gibi zerimize yamaya balad. Adamlarmn ou topra asker kurtulabildi lmekten. Yine de mitralyz karsna byle cesurca kmz hem ngiliz k cephesindeki bizim ordunun dier mensuplar arasnda aknlk yaratt. Ama Halil Bey, tali a uymamamdan tr bana ok kzd. Gerek cephede, gerekse kasaba ve ehirde, artk hibir ye rlere uymadm, kurallar tanmadm, zapt edilemez olduum, infial yarattm sylentileri 'in kafasnn iirildiini, onun da durumu Enver Paa'ya intikal ettirdiini duyuyordum. o aki, Erzurum'daki idam olaylar stlp stlp anlatlyormu. Beni istemeyenler bu son k cephe gerisine gnderilmem iin uramaya balamlard.11 Bir gn Halil Bey beni huzuruna b Cemil Bey, imdi stanbul'dan, Harbiye Nezareti'nden bir telgraf aldm. Sizi oradan istiyorlar. Hemen hareket ediniz!" dedi. Aklma tek gelen kahramanlmn Enver Paa tarafnd n dllendirileceiydi. Kaymakam olabilirdim. 11 Halil Bey Yakub Cemil'e kzmakta haksz d eildi. 7 aralk 1915'te balatt ngilizleri sarma harekt, 28 nisan 1916'da baaryla s 'taki Kut l-Amare Sava 147 gn srd. Arkalarnda 1 000 l, 7 000 yaral brakan ngilizl iliz, 7 000 Hintli askerle teslim oldu. Byk Britanya'nn yenilmezlik efsanesine darb e indiren Halil Bey mirlivala ykseltildi. Cumhuriyet sonras soyad kanunu ktnda, baz rkadalarna nazire edercesine "Kut" soyadn ald! 217 stanbul'a doru biraz mit ama bira lk iinde hareket ettim. Badat'a yaptm harekt henz netice ver-memiti. Tam bu aamada yamyordum. Halil Paa bu konuda sorduum birka soruyu cevapsz brakt. Her soruumda, sou la, "stanbul'a derhal hareket etmeniz bir emirdir" diyordu. Daha sonra rendim ki, H alil Bey stanbul'a yazarak, benim Badat'tan ayrlmam salamak zere Enver Paa'ya srarla k yapm. Rtbemin zerinde niforma giymemi bile ikyet etmiler. Ben yaptklarn saklaya deilim. Aslnda o giydiim niformay ben oktan hak etmitim. Ama anlamyorlard ite... Ba ayrlarak stanbul'a gitmek zere yola ktm. Halep'te mola verdim. Ertesi gn Osmanl Ordul aku-mandan Vekili Enver Paa'nn da Halep'te olduunu renince, bulunduu yere giderek der huzuruna kmaya karar verdim. Enver Paa'ya olan biteni anlatmak gerekiyordu. Her ey kt gidiyordu. Enver Paa'ya amcas Halil Bey'i ktlemeye kimse cesaret edemiyordu. Orduda i dzensizlii bile an-latamyorlard Enver Paa'yla en zor gnlerde, en nazik olaylarda omu omuza birlikte yaadk, vatan iin hibir tehlike-den, lmden bile ekinmedik. Ben konumay da kim konuacakt.

Hemen kararghna gittim. Bayaveri (ve ayn zamanda Enver Paa'nn kz kardei Mediha'yla ev Kzm (Orbay)12 Bey, Enver Paa'yla ilikimizi bildii iin beni hemen yanna gtrd... Har heyecanla Kafkasya'da, Badat'ta olan biteni anlatmaya baladm. Enver Paa beni sakin bir ifadeyle din-liyordu. Halil Bey'den memnun olmadm anlattm. ard. Hatta ileri gitt mcasn yerden yere vurdum, bir tepki gstermedi. Cephenin bozuk durumunu, kumandanlarn hatalarnn memleketi uurumun kenarna getirdiini, cephede alk baladn, ihmalkrlkla iini anlatyor, anlattka Enver Paa mfik bir yz ifade12 1944-1946 yllar arasnda Gene akanl yapt. 218 siyle beni destekleyerek dinliyordu. O bayla onayladka ben de daha h tli anlatyordum. Aslnda istiyordum ki, "Hadi benimle Badat'a gel" desin. Hayr susuyo rdu. O sustuka ben de uzun uzun, grev yaptm yerlerdeki komutan hatalarm tek tek misall er vererek susmazcasna anlatyordum. Vehib Paa'y, Sleyman Askeri'yi hepsini ikyet etti . Sonunda konumaktan yoruldum dedim ki: "Bu komu-tanlarla hibir ey yaplamaz. Beni tme n komutan yap!" Enver Paa yine ifadesini deitirmedi, sanki dalmt, ben isteimi bir kez ha yineledim: "Beni tmen komutan yapnz! Greceksiniz, nasl baarl olacam." Nihayet k ki, Musul'da Vali Haydar Bey'in ma-iyetindeki Krt alaylarndan bir tmen kuraym, seni de o tmenin komutam yapaym, Sen stanbul'a git, orada bekle! Ben Badat'a gidiyorum. H er eyi dzelteceim, merak etme, ama imdilik senin stanbul'da vcuduna lzum var. Oraya d daha uzun grrz. Haydi Allah selamet versin, gle gle git kardeim!" dedi. Enver Paa ay kp Bayaveri Kzm Bey'i arnca, ben de mecburen izin isteyip kararghndan ayrldm. Do kurulu Hamidiye Alaylar vard. Bunlar 1910 ylnda kaldrld. Aslnda sadece ismi deiti aylar adm ald. Bunlarn banda binba ya da yarbay rtbesiyle subaylar bulunurdu. Airet r bu komu-tanlarn yardmcsyd. Takm subaylar da airetin ileri ge-lenleriydi. Enver Pa i byle bir greve layk grmesi gsm kabartt. Uar gibi stanbul'a dndm. stanbul'da rin beklediini nereden bi-lebilirdim ki... zmir'de torun "Yakub Cemil" 1979'un souk bir nisan gn Ankara'dan ayrldm. Geldiim yer, nnde usuz bucaksz denizi olan ve dar b msal, arkasnda orman bulunan dalk bir blgeydi. Sanyorum Amerikallardan kalma askeri b eitim yeriydi. Eitim kamp iin yllar nce Amerikallar semi buray. Bizim subaylar e ampn sorumlusu kimdi, bilmiyordum. nce salk kontrolnden getim. Kan tahlillerim yapld, genler ekildi. Arada srada limonata ile biskvi veriyor-lard. Akama kadar alktan lecek . Kk bir poliklinik gibi gzken salk merkezinde yok yoktu. Sanyorum bir doktorun baka be kii alyordu. ki hemire vard. Akama doru yatacam yere gtrdler. Buras temi a souktu, buna ramen pencereleri akt. Odada be karyola vard. Temiz nevresimler, batta ve her karyolann banda elik dolaplar bulunuyordu. Ben be numaral karyolada yatacaktm.

Fazla eya getirmememi istemilerdi. Getirdiklerimi dolaba yerletirdim. Dolapta koyu y eil ve kahverengi tirtler, pantolonlar ve gmlekler vard. amar, hatta orap bile k pa girdiimden beri bana elik eden gen arkada, 220 "Siz istirahat edin, dier arkadalarn da az sonra gelir" deyip gitti. Kan vermek beni yormutu. stelik atm. Yataa uzandm. G na diktim. O kadar temizlie ramen tavanda imdiye kadar hi grmediim bir bcek dolayor rsamadm bile. Kendime sz verdim; artk beni hibir ey artmaya-cakt!.. Uykuya dalmm. aman geti bilmiyordum. Bana refakat eden arkada geldi, "Buyrun akam yemeine, arkadalar sizi bekliyor" dedi. Birlikte, o nde ben arkada yemek yenecek blme getik. Dzgn, temiz masalar. Masalardaki cam srahiler ilgimi ekti, bizim evdekinin aynsyd. Refakatinin ark dalarnz dedii toplam drt kiiydi. Tantrldk: 1 numara, 2 numara, 3 numara, 4 numara numara. 4 ve ben, yani 5 numara bir masaya oturduk, 1, 2, 3 nu-maralar ayr bir ma saya oturdu. Dier arkadalar herhalde askerdi. Bilmiyordum, benimki sadece tahmin. nk asker eitim almlar gibi duruyorlar, ok disiplinli hareket ediyorlard. Belki de sivildi ler bilmiyo-rum. uras bir gerek ki, ben sivildim. Benim askerlikle ilgim sadece bir yl okuduum Kuleli Askeri Lisesi'ydi. "Kontenjan-dan" girmi ama alamayp ayrlmtm. Sa imse konumuyordu. lgimi ne ekti biliyor musunuz? Beimiz de fiziksel olarak birbirimiz e benzemiyorduk. Yllar sonra anladm bunun neden olduunu. Fransa'ya sarn, renkli gzl b Trk' gnderirsen kalabalklarda daha abuk kendini kaybettirir. Veya esmer, kvrck sal tadou'da rahat eder. Fiziksel zellikleri kullanma bir bizde, bir de MOSSAD da vardr! Ben kesinlikle Arap'a benziyordum... 1 numarann dikkat ekmesiyle, ieriye ok uzun boy lu, banda hi sa olmayan, ak gibi birisi girdi. Subaya benzeyen bu kiinin zerindeki la dier drt kiinin

221 kyafeti birbirinin aynyd. Kimsenin niformasnda rtbe yoktu. Tpk askerlikte olduu yemekten nce, "Vatan-mza, milletimize hamt olsun" gibi szler syledik. Yemee baladk. daki 4 numara, uzun boylu kiinin "binba" olduunu fsldad. Burann komutanym. Rtbes ad m "Binba"yd bilmiyorum. Yemek yerken "Binba" dierlerine bakp beni gstererek, " bir nazar boncuumuz oldu" dedi. Arkasndan ekledi; "Vatan savunurken asker sivil ayrm yaplmaz. Bu arkada da sivil Ay-Yldz" diye beni methetti. Duygulanmadm desem yalan olu r. Artk kesin olarak an-ladm ki dier arkadalar sivil deildi! Sonraki gnlerde tekrar te eddte dtm. nk yanmdaki yatakta yatan 4 numara bir gn aktrmadan "Sen asker misin?" u. Hibir ey sylemedim. Ama kafam da kart dorusu. Demek ki 4 numara da asker deildi! bittikten sonra "Binba"nn "Afiyet olsun" demesiyle ayaa kalktk. Hep birlikte, yemek y enen blmn yanndaki dershane gibi bir yer vard, oraya getik. "Binba" kampn alma pr

Sabah 06.00: kalk. 07.00'ye kadar el yz ykama, tra olma vs. Kahvalt: 07.00-08.00 aras onra alma. 12.00-12.45 aras le yemei. Tekrar alma. 17.30: alma bitimi, akam ye e ar alma temposu balad. alma temposu o kadar ard ki akam yemeini yer yemez u a yava arkadalarma snyordum. Birbirimizin kimliini ortaya karacak sorularn sorulma aten yle uzun boylu sohbete de izin yoktu. Birbirimize numaralarla hitap ediyorduk. Zaten "Binba" hep ayn sz tekrarlyordu: "inizden de olsa Allah'la bile konumanz yas timlerdeki tavrlar nedeniyle "Binba"nn kimlii ko-nusunda ipular yakalyordum. Kbrs atlm, yaralanmt. Savata gsterdii fedakrlk sonucu byk bir yerli oto222 mobil irk na otomobil hediye etmiti. O da, "Ben otomobil iin savamadm" diyerek arabay parampara tmiti. Parampara olmu otomobil kampn giriinde heykel gibi duruyordu. Herkesin grmesini istiyordu bu ibretlik olay. Anlalan orduda dn olduu gibi bugn de ok "Yakub Cemil"ler ard! Yar asker, yan istihbarat gibi yetitiriliyoruz. Ama daha ok askeri eitim gryor dece bir karac gibi deil, denizci gibi, havac gibi de eitiliyorduk. Komando eitimi gr uk. rnein ha bire silah skp silah takyorduk. Dnyada paralarna ayrp yeniden takamay yoktur benim. Ruslarn kati ve askeri yaklamn, ngilizlerin nsezi ye-teneini ve Fransz laylar izleme becerilerini bir araya getirip, biz Trklerin vatan, millet ak ve ylmaz mcadelesiyle birletirecektik. nandmz deerler iin yasalarn ve kurallarn dna , gerekten bizim iin yleydi; nce vatand! Teorik dersler fazla yoktu. Ne yalan syleyeyi m, Trki-ye'deki legal ve illegal rgtler hakknda hi bilgi vermediler. Ortadou konusunda bilgi veriyorlard. Ama daha ok Trkiye topraklarnda yaayan aznlklar zerinde duruyorl n bata da Ermeniler. Ermeni tarihini bir Ermeni'den iyi bilirim ben; Ermenilerin t arihi, nerede yaadklar, dilleri, mezhepleri, Osmanl iindeki nfuzlar, ilk isyanlar, gi ak rgtleri aklnza ne geliyorsa bunlar hepsini bilirim ben. Ermeniler konusunda uzun d rmalarnn nedenini daha sonra anlayacaktm... Meer asl mevzu ASALA'ym. Eitimin son dne nde derslerin tek konusu ASALA'yd. Belki benim gemiimden dolay, ASALA'nn Marksist-Leninist bir rgt olduunun srekli altn iziyorlard. Tepkimi lyorlard belki de. Solcu st-Leninist ol-

223 mak onlarn kafasnda zdeti. Belki de ben zerime alyor-dum.1 ASALA militanlarnn ner eitildikleri zerinde duru-yorlard. Filistin Kurtulu rgt'yle ilikisini ayrntlaryla ard. Aslnda rgtn kuruluu, yaps ve almalar hakknda kesin bilgiler, ASALA militan anana kadar yoktu. O gnlerde sadece rgtn yaymak istedii veya ak-

lamasnda saknca grmedii bilgiler vard elimizde. Bir de an-ladm kadaryla Batl istih imlerinin verdii istihbarat notlar. Onlarn verdii bilgilere de ne kadar gvenilirse! eh t bykelilerimiz Taha Carm, smail Erez, Dani Tunalgil'in nasl ldrldklerini emalar la sanki beynimize kazdlar. Mart 1979 tarihine kadar ehit edilen 10 kiinin isimlerin i ezberlemitik. Size bir ayrnt syleyeyim, 1979'a kadar yaptklar tm eylemlerde ASALA he sonu ald, arkalarnda yaral bile b-rakmadlar. 1980'den sonra eliliklerimiz, konsoloslu larmz nlem almaya baladlar. Yoksa adamlar ellerini kollarn sallayarak -ne yazk kitlarmz avlyorlard. Her olayda olduu gibi biz yine ge uyanmtk... 1 Nedendir bilinmez i terr hareketleri denince akla hep ASALA gelir. rnein, Ermeni Soykrm Adalet Komandola r'n veya daha sonraki adyla Ermeni Devrimci Ordu-su'nu kimse bilmez. Bilse de yanl bi lir, ASALA'nn yan kolu sanr. Ermeni rgtleri eylemleri deiik isimler altnda stleniyor dan ama da, sanki mcadele eden birok rgt varm havasn vermek. Ama tm terr eylemleri ya "ykmann" bir baka nedeni de var. yle ki, Ermeni terr rgtleri hakknda alma yapa k bavuru kaynaklar CA ajanlar; Clarie Sterling ve Paul B. Henze'nin kitaplar, raporlar ve konumalardr. Ermeni hareketinin balad XIX. yzyl sonlarnda, nce Hnak Komitesi ok Rusya Ermenileri arasnda doup byd. Sosyalist ideolojiyi benimsiyordu. Zaten Sovyet er Birlii kurulduktan sonra ona yaklat. Hnak rgtnn rakibi Tanaksutyun'du. Tanaksut anlsyd, milliyeti burjuva bir rgtt. ASALA, Hnak'n kolu olarak dodu. Tek dman T ldi. Mark-sist-Leninist tm rgtlerin dmanlar kimse onlarn da hedefi oydu. Bu nedenle t an Kzl Tugaylar'dan Japon Kzl Ordusu'na, FK'den rlanda Cumhuriyet Ordusu'na kadar mtte ikleri vard. Tanaklarn tek hedefi ise sadece Trkiye ve Trklerdi! Onun mttefiki ise bat Amerikal iadamlar olmak zere Bat'yd. Sovyetler Birlii'ne dmand. Ksaca, tarih sr Ermeni rgt vard. Ancak "sosyalist" ASALA gibi, "milliyeti" Tanaksutyun da silahl eyle rde bulunmasna ramen, bizim "gezici tim" nedense sadece ASALA'nn peindeydi! Yardmcs i Batl istihbarat rgtleriydi! 224

rgtn iinde tek bir ajanmz bile yoktu. Kampta artk yan askeri eitimin son aamalarna Arada srada pratik de yapyorduk. Bir olay anlataym. 13 temmuz 1979 tarihinde FK'l 4 militan Msr Bykelilii'ni basp igal ettiklerinde, bizim 5 kiilik ekip ve "Binba" An ittik. Adamlar teslim olmasayd bykelilie operasyon yapacak ekibin iinde olacak mydk yorum?.. Ama militanlar teslim olduktan sonra ieri ilk girenler arasnda bizim ekip de vard! eride bubi tuza aramtk. Bizim "Binba" az konuan biriydi. "Benim dedikler dinler ve ok alrsanz baarrsnz, yani hayatta kalrsnz" derdi sk sk. Gnlerce ta nasl kurtulunur onu altk. Bunlar bazen ehir merkezlerinde, halka aktrmadan yapard haberleme nasl yaplr; sahte dokman nasl anlalr; yaz-zarf ama metotlar nelerdir; nasl yaplr; blge etd nasl yaplr; keif dikiz kefi; hedef analizi; aklma gelen d ard. Bu dersleri genelde teorik olarak alrdk.

Bir gn, "Binba", "Bugne kadar topsuz kondisyon saha almas yaptk. Bundan sonra al e sahici malar olacak" dedi. Sahici malar dedii, hem silah hem hakiki mermilerle ya pacamz almalar olacakt. Baladk sahici malara kmaya... Kaln mermerlerden oluan, i yannda kk demir mazgallar olan odacklarda, silaha ve silah seslerine alyorduk. Te kk krmz lamba ilk nce siren sesleri karyor, sonra yanp snmeye balyordu ve bunda iinde (iimizden e kadar say-yorduk) kendimizi kedeki elik beton kabinin arkasna at . apraz ate, dz ate, tek tetik, otomatik, hepsi maz-gallardan arka arkaya geliyordu. Yzlerce mermi ekirdei iki santim nmzde arlar gibi vzldayp paralyordu her eyi. 2 ara gre benim almam biraz zor oldu. Ama bir ay sonra onlara yetitim. Sonraki eitimler de onlardan hi geri kalmadm. stelik nian konusunda onlardan daha iyiydim. Attm vuruy . Bu bizim aileye kaltmsal yoldan geen bir ye-tenekti! Silaha hkim olma yetenei bizim aileye Kafkasya erkezlerinden mirast. Kampta gnler hzla geiyordu. Gnlerden bir gn by londaki masann nnde toplandk. Masann stnde, 7,65'ten 9'lua, 14'lden piyade tfekler eitli silah vard. "Binba" bizi karsna ald. Dedi ki: "Herkes masadan bir silah alaca son ben alacam." Hepimiz srayla aldk. Ben 7,65'lik kk bir Astra aldm. Sra "Binba a ilerledi, aniden dnd, ellerini uzatt, "Ben masadan hibir ey almyorum, benim silahla unlar" diyerek ellerini gsterdi. Hepimiz ardk!.. "Binba", "Samzn teli dahil btn li silahmzdr. Ama ellerimiz bu silahn en nemli parasdr" demesiyle, yannda duran 3 n boazna sarld. O gn ellerimizin ne kadar nemli olduunu kafamza vu-rarak retti. Zaman e bu ders Atina'da hayli iime yarayacakt... Hep ayn kampta eitim grmedik. Bazen baka k amplara da geici olarak giderdik. Antalya'ya da gittik, Kayseri'ye de. Her iklimi yaadk. Gnlerce a kalp kamp kurduumuz bile oldu. yi birer "avc" olmutuk. Tabiattan be eyi, avcl bile rendik. Hl gzel balk avlarm... Trkiye'nin sayl hocalarndan psik Tabi onlar kime ders verdiklerini bilmiyordu... Yllar sonra David Morell adl bir yaz arn ntikam ocuklar adl romann okudum. Kitap, CIA'nn yetim ocuklar 226 alp, yetit ucu timler haline getirdiini anlatyordu. Robot gibiydiler; emir alyorlar ve yerine g etiriyorlard. Tabi ok iyi eitiliyorlard. Kendimi yetim ocuklar yerine koydum. Demek ki tek farkmz vard, onlar daha kkken eitmeye balyorlard. Biz neredeyse "karta kaacak z bitiyordu. Ailemi grmeyeli aylar olmutu. Kurs grdm sanyorlard. Yalan sylemi de s rhalde! Bayramlk dediimiz elbiselerimizi giymemiz istendi. Yarn 11.00'de hazr olacaktk . Sabah alkanlk zere 06.00'da kalktk. Kahvalt zenli hazrlanmt. Bir eyler oluyordu Saat 11.00'de salona girdiimde ardm; ilk gzme arpan prl prl niformasyla Ergn

Sonra ftr apkal daym setim. kisinin arkasnda her zaman glgede kalmay seven Mehmet A vard. Dier arkadalarn yaknlar da gelmilerdi. lk dayma kotum, igdsel olarak. Day leri yapyordu. "Binba"nn sesini duydum: "Hadi bakalm, 15 dakika sonra hazr olun!" "Bin a" benim tek eksik yanmn, duygusallm olduunu sylerdi. Acma, merhamet, vicdan gibi ok etmem gerekiyordu... Ksa bir hal hatr sormadan sonra 15 dakika bitti. Salona ta nmadm st rtbeliler geldi. "Binba"nn tledii gibi bir taburun karaca sesi -k Byk masann zerindeki ay-yldzl bayramzn ve si-lahlarn zerine elimizi koyarak yemi ayabildiim kadaryla ant yleydi: "Yeryznn her yannda emredilen yer ve zamanda, ca-nm la bayramz iin gzm krpmadan lmeye gideceime namusum ve erefim zerine ant ierim." poligonlarda hareketli hareketsiz hedeflere gsteri atlar yaptk. "Binba" derslikte top mamz istedi. "Bugn biraz aracaksnz, her zamankinden uzun ko-

227 nuacam" dedi: "atafatl, ssl psl, boyal insanlardan, yani teneke insanlardan uza . Ne kendilerine ne de memlekete hayr olmayan insanlarn yanna bile yaklamayn. ldnz , ama bir yanlnz duyarsam daha ok zlrm. Buraya zel grevler iin gelen herkese 'Ay iz. Baz kelimeler sadece harflerden ibaret deildir. Gezmeye gider gibi, dne gider gib i gz krpmadan lnecek deerler vardr. Ay-Yldz' hak edin. Ana eitiminiz bitti. Artk grevlerinize gidebi-lirsiniz. Ama arada srada yine buraya geleceksiniz." Sonra 1 numaradan balayarak hepimizi kucaklad. Biz de birbirimizle kucaklatk. Ayrldk. Yedi ayl , ara vermeden yaptmz eitim bitmiti. Ankara'ya dnerken bizim ekibin, yani daym, Mehm i Aabey ve Ergn Albay'n sohbetinden neden eitim aldmn ipucunu yakaladm. 1978 yln ya ekim banda, Cenevre'de gizli bir toplant oluyor. Trkiye adna toplantya, o tarihte grevli olmamasna ramen eski Dileri bakanmz hsan Sabri alayangil katlyor. Kar t in; Ermeni Tanak Partisi temsilcisi Savars Torikyan ve Hnak Partisi temsilcisi ile R amgavar Partisi temsilcisi katlyor. Toplant byk bir gizlilik iinde yaplyor. Her iki t f da sonu ne olursa olsun toplanty basna szdrmama karar alyor. Toplant balyor. Ta temsilcisi Torikyan, sert bir ses tonuyla "bize uralar uralar vereceksiniz" diye to prak talebinde bulunuyor. (Bu adam halen Amerika'da Ermeni Koleji'nin mdrdr. Uluslarar as hukuk profesrdr.) Sylediklerine gre bizim hsan Sabri alayangil gerekten kurt po emen kalemlerini, ktlarn, belgelerini topluyor, 'Terrn arkasnda kimlerin olduunu diyor ve teekkr edip toplanty terk ediyor. Yani toprak talebini mzakere bile etmiyor. Bylece bizim

228

tavrmz net olarak ortaya koyuyor. Bylece diyalog sreci kapanyor. Bizim iin de diplomat k yol kapanm oluyor... Dn yolunda bizimkiler bu olay konuunca bende imek akt. Cene diyalog sreci kesilince Trkiye ne yapacana karar verdi. Eitime gnderilme tarihime bak manzara biraz kafamda aydnland. Bu i iin benim gibi sivillere ihtiya vard! Yakaland n sadece bir terrist muamelesi grecektim, hepsi bu. Tpk, Tekilat Mahsusa'nn fedaleri i. Benim yaptklarm devleti deil, sadece beni balayacakt. Ankara'ya geldik, Ergn Albay rduevi'ne gidip bir iki kadeh ielim dediyse de daym beni eve gnderdi. Rak burnumda tty ordu. Ama ocuumun hasreti daha ar bast... Evin zilini aldm. Eim kapy aar amaz iloydum, 71 kiloya dmtm. Eski grevime, Hkimler Yksek Kuruluna dnmedim. nk kurslar rda hl devam ediyordu. Bir gn Mehmet Ali Aabey Ordu'ya gideceimi syledi. gn sonra K niz'in bu irin ehrine gittim. Tarm Bakanl'nn orada soya fabrikas vard. Fabrika ehri on kndayd. Hemen biraz tesinde de bir otel vard. Otelde kalp fabrikada 15 gn ya ko urs grdm. Kimliimi bir tek fabrikann mdr Teoman Bey vard, o biliyordu. Hatta fabrikan boratuvarnda alan gencecik kimyager karkoca bile, samimi olmamza ramen kim olduumu b ordu. Fndk ya nedir, fndk amuru nasl oluur, hangi asit-lerden geirirseniz ayiei ce detay rendim. Fndkfareleriyle tanp dost oldum! Karadeniz'in hrn dalgalarnn d at getirdim. Fabrikadaki ustalarla samimi olmutum. Akamlan bir iki tek rak atyorduk.

229 Ordu'dan sonra bir ara Trakyabirlik'in Tekirda'daki fab-rikas ile Edirne'deki genel mdrlnde de birka gn kurs grdm. Ayieinden sabun yapmann ustas oldum. Bir g Ankara'ya dndm. Yeni kurs yerim yurtdyd. Danimarka'ya gittim...

Kthane srtlarnda dede Yakub Cemil Sene 1916. Yol boyunca aklmdan kmad. Badat'tan bu gnlerde beni nasl uzaklatrabildi-ler. Enver Paa bile stanbul'dan cepheye kadar gelmit . Ama beni cephe gerisine gnderiyorlard. Bunca yapacak ii bir kenara brakp,

stanbul'a dnmek zordu. Yine de yeni bir tmenin bana gemek dncesi beni heyecanlandr bir an nce varp, hazrlklar tamamlamak lazmd. Yol boyunca grdklerimi hi unutamayaca Hayatmn en kt yolculuuydu. Trablusgarp'a gidip-dnerken bile bu kadar zorlanmamtm. A u karmakarkt. Yollarda kervanlar, insanlar herkes bir yerden bir yere gidiyordu. Has talk, alk, ktlk ve ekya saldrlar sonucu binlerce insan lyordu. Millet gzyalary p duruyordu. Kimi olunu, kimi babasn veya karsn aryordu. Kadn, oluk o-cuk her yerde yaklm insan cesetleri vard. Ceset kokularndan herkes burnunu kapatarak korunuyordu. Y ollara dklenler sadece Ermeni muhacirler deildi. Ermenilerin Van'daki saldrlar artnca an Valisi Cevad Bey ehirdeki Trklerin baka illere g etmelerini emretti. 30 000 Trk g ek zorunda kald. 232 Dnyann drt tarafndaki savatan kaan Trkler Ana-dolu'ya akyordu. le Balkanlar'dan, Kafkaslar'dan da akn akn Trk geliyordu. Onlarn hali de periand. Heps i a, sefil ve hastalklyd. nsanlar can derdindeydi. Herkes kendi tanrsna snm, kend ualar edi-yordu. Haydarpaa'da trenden indiim vakit grdm manzara da iler acsyd. Bu srede stanbul'da neler olmutu?.. Grdm kadaryla millet sefalet iindeydi. Frnlarn r uzayp gidiyordu. Ekmek de yenilir yutulur gibi deildi. eker yoktu. Olsa da fiyat 12 kurutan 300 kurua km, kimse satn alamyordu. Bir teneke gazya 30 lirayd. Her mal Rvetsiz i yaplmyordu. Yol-suzluklar, vurgunlar alm ban gitmiti. Her tarafta yeni h nleri tremiti. Cephelerden vapurlarla, trenlerle binlerce yaral stanbul'a getiriliyor du. ou koleraya yakalanmt. Bunlar iin Ayasofya, Sultanahmet, ehzade camileri ibadete k patlm, koleral askerler oraya gtrlyordu. Binlerce babo kpek alktan drt tarafa rendim ki, stanbul'daki Ermeniler yerlerinden edilmemiti. ehirde 77 000 Ermeni yayor ve sadece 3 000'e yakn srlmt. Ermeni isyanlarn karanlar destei Rusya'dan alyor le Ermeni Ortodokslar kkrtyordu. s-tanbul'daki Katolik ve Protestan Ermeniler bu kkr ra hi yz vermiyordu. Bu nedenle stanbul'dan giden Ermeni says azd. Enver Paa'nn bir a e stanbul'a gelmesini sabrszlkla beklemeye balamtm. stanbul'da pineklemekten skl erlie ilk adm attm gnden itibaren savayordum; kh Makedonya'da, Rumeli'de ete pe arp llerinde, ran'da kh dondurucu 233 Kafkas Cephesi'nde ve Balkanlar'da... imdi de, Kafkas, Suriye, Hicaz, Yemen, Irak, Romanya, Galiya, Makedonya, anakkale; dokuz ce phede birden sa-vayorduk. Ve ben stanbul'da oturuyor, dokuz cephenin hibirine gnderil miyorum. te buna dayanamyordum!.. Gnlerimi sk sk gittiim ttihat ve Terakki genel merk de arkadalarla buluup sohbet ederek geiriyordum. Duyduuma gre, Tekilat Mahsusa Erzurum ve Dou sorumlusu Doktor Bahaeddin akir hakknda tevkif mzekkeresi karlm. Arkadalar m ama kimse cevap vermiyordu... Neden kimse Tehcir olaym bize tavsiye eden Alman Genel-kurmay'ndan hesap sormuyordu? Bu fikir Almanlarn deil miydi? Hep dediim gibi, ben politikadan anlamyorum!

Zaman stanbul'da gemek bilmiyordu. Cephede bylesine iddetli atmalar srerken stanbul ak dayanlr gibi deildi. Bu arada cepheden dnen arkadalar da oldu. Sapancal Hakk, Gala da "Seyri Sefain" (Denizcilik) acentesinin bulunduu binann zerindeki dairede bir ya zhane kiralad. Ticaretle megul oluyordu. Artk aramz dzeldi. Sleyman Askeri Bey'in oy geldiimi anlad. Ha-trlarsnz, ttihat ve Terakki genel merkezini basacamz gidip Tala sylemitik. Ne cahillik! Buna ramen arkadalarm beni affetme bykln gstermilerdi. rimiz artk Sapancal Hakk'nn Gala-ta'daki yazhanesiydi. Talat Bey ve arkadalarnn bu bu larmzdan hu-zurlarnn katn, gizli polis tarafndan izlenmeye balan-dmzda anladk ca bizleri izlemeye balamlard. Ben pek umursamyor ve ilgilenmiyordum bu durumla. Beni tek ilgilendiren, Enver Paa'nn dn tarihi ve yeni grevime bir an nce balamakt. 234 Bu p hadisesi Sapancal Hakk ve dier arkadalarn ok huzurunu kard. Sapancal Hakk'nn an keresinde ayn anda alt sivil polis tarafndan izlenmi. stanbul caddelerinde hep berabe r gezmeye balamlar! Sapancal Hakk artk bu duruma dayanamaynca Polis Mdr Ahmed Bey'i t ederek durumu anlatm. Ancak Ahmed Bey ona "Altsnn birden bir araya gelmemelerini te m-bih ettim. Hata etmiler. Ben byle gzetlemelerini istemedim. imdi tekrar emir verir im, byle mnasebetsiz ey olmaz" de-mekle yetinmi! Mdr bile bu kadar pervasz olduuna g sememek gerekiyordu. Aksi takdirde kan kard!.. Bizlerin stanbul'dan ayrlp cephelere gi tmemizle, Talat Bey ve arkadalar cemiyet iindeki muhalefetten uzak, rahat bir hayat srmeye balamlard. Yeniden bulumamz keyiflerini karmt. Bir gn, Sapancal Hakk'n n yakn arkada yazar mer Seyfeddin bizi uyard: "Arkadalar aleyhinize nemli tertipler v dikkat ediniz, tehlikeye giriyorsunuz!" Bizimkiler bu durumu ok ciddiye aldlar. B en hl umur-samyordum. Aklm, bana geeceim Krt tmenindeydi. Yarbayla ykselip tmen i, beni, kendimden geirecek kadar heyecanlandryordu. Bir sre sonra Hsrev Sami Bey de aramza katld. Trab-zon'da ttihat ve Terakki mfettiiyken, Vali Cemal Azm Bey'le geinem erdi. Hsrev Sami Bey'in Talat Bey'le olan gr ayrlklar birok olayda ortaya kmt. B ul'a gelii Talat Bey ve arkadalarn, zellikle de "Kk Efendi" diye bilinen (Byk Efend Bey'di) Kara Kemal'i huzursuz etti. Hsrev Sami Bey, yle sradan biri deildi. 1907 ylnd Mustafa Kemal, mer Naci, Mustafa Necip'le birlikte Selanik'te "Vatan ve Hrriyet" t ekilatn kuran be gz pek arkadatan biriydi. Bu ihtilalci ekip, Hsrev Sami'nin Browbancasnn zerine el basp yemin etmilerdi. Hsrev Sami Bey tekilatyd ve iyi bir feday

235 Hsrev Sami Bey geldikten sonra birka kez bulutuk. Bana srekli, Talat Bey'in kend ilerine kar duyduu tepkileri anlatyordu. Ancak ben ona siyasetle megul olmadm, par rmayacam anlattm.

O da Sapancal Hakk gibi, ticarete atlmam istiyordu. Bana kendilerini ve Topu hsan' mis l gsteriyorlard. Yine de reddettim. O gnlerde Sapancal Hakk ile Hsrev Sami, Rus maynn pan (26 aralk 1914) Yavuz gemisinin onarm ihalesini almlard. Ne siyaset ne ticaret, be nim iin nce sava vard, asker olarak grevimi srdrecektim. Ne yalan syleyeyim arkadala kzyordum; hrriyet amacyla vurduumuz Enver Paa'nn enitesi Yarbay Nzm gibi, onlar d peinde kouyorlard. Aralarnda fark kalmamt. Halbuki devir komisyonculuk yapma, ihale pe de koma devri deildi... Enver Paa'nn Badat seferi uzadka uzad. Bursa kap-lcalarna g raz sakinlemeye karar verdim. Hsrev Sa-mi'ye de benimle gelmesi iin srar ettim. Hsrev Sami raz oldu. Gittik. Satvet Ltfi Bey'in kaplca oteli Servinaz'da iki hafta kaldk. Otelin mdr de Selanikli yazar Aka Gndz'd. Aka Gndz, mer Naci ve mer Seyfeddin'in ya ayd. Hikye ve iir yazyordu. Ancak nedense beni pek sevmiyordu! Otelde srekli memleket eselelerini konutuk. Hsrev Sami Bey bkp usanmadan lkenin dt darboaz anlatarak, b k istiyordu. Ancak ben de zaten durumu bilmiyor deildim. Talat Bey'e gvenmiyordum. Ama askerlikten ekilemezdim. Bunu anlatamyordum. Ticaret ve siyaset bana gre deildi. Bursa'dan dndmde mutlu haberi aldm. Enver Paa Badat'tan dnmt. Derhal grmek ze eti'ne gittim. Hemen makama kardlar. Enver Paa'ya, "Sizi bugne kadar bekledim. Halep' teyken bana vaat etmi-tiniz, benim tmen komutanl iim ne oldu?" diye sordum. Enver Paa meguld, ama bana" Personel leri Md236

r evket Bey'i gr, seni bir yere tayin eder" dedi. Derhal evket Bey'e gittim, ama ata mam yapmad. Beni bir iki gn de oyalad. Son olarak, bu kez kavga etmek zere yanna gitti . Bana, "Harbiye Nazn Enver Paa terfiniz iin bir ey sylemedi, benim byle bir atamadan aberim yok" dedi. fkeden ldrmak zereydim. Ancak evket Bey'le tartmaya gerek yoktu. Te r Enver Paa'ya gitmeye karar verdim. Hrsla makamna ktm. Burnumdan soluyordum: "Bana tm n kumandanl vereceinizi sylediniz. En zor gnnzde yannzda olan kimdi? Sizi u makama imdir? Ne abuk unuttunuz bunlar?" Enver Paa bu km beni iyice ykan bir cevapla kar emil bilmiyor musun ki ihtiyat zabitan (yedek subay) yzbalktan yukar kamaz. Bu husust lde mevcut kanun sarihtir. Benim elimden gelen bir ey yok." Sylediklerine inanamyord um. Hiddetle, "z kardeiniz Nuri Paa'ya,1 fahr feriklik nasl verildi?" diye sordum. "O nunki fahr, siz muvazzaf rtbe istiyorsunuz, bu olamaz!" dedi. "Fahr feriklik selahiy eti muvazzaf ferik derecesinde deil mi?" diye sylenmeye balamtm ki, Enver Paa sert bir ses tonuyla szm kesti: "Senin askerlikle iliiin kesilmitir. Bugn yedeksubay bulunuyors n. Yedeksubay kanununda en son terfi, yzbaya kadardr. Ben ondan ilerisini yapamam. nk nun msait deil. Ama sava alannda almak istiyorsan seni Erzurum Cephesi'ne gndereyim. Paa'ya tavsiye edeyim. Orada istediin gibi alrsn. almak istemiyorsan, git evinde a baka bir i buluruz." O kadar kesin ve net konuuyordu ki, alnmdan vurulmu a dndm. S cek bir sz bulamadm. Bir kelime bile sy1 Enver Paa'nn kardei Nuri (Killigil) Bey, 1933 ylnda stanbul Pangalt'da maden

eya fabrikas kurdu. Daha sonra fabrikay Stlce'ye tad. Burada mhimmat retip Silahl 'e satyordu. kinci Dnya Sava'nda Almanlarla ilikiye girdi. 2 mart 1949 tarihinde fabri kasnda patlama oldu. 27 iiyle beraber Nuri Bey de ld. 237 lemeden, souk bir selam vere rek makam odasndan ktm. Bunca zaman beni aldatm, oyalamt demek. Belki de alay bile e du arkamdan. Kanunda deiiklik yapa-mazm! Ama istedikleri zaman her trl kanun deiikli orlard. Anlald ki artk bana ihtiyac yoktu. yle ya, artk istediini almt, ordu bt Silahora ihtiyac kalmamt!.. Bu ruh halinde eve gitmek istemedim. Sapancal Hak-k'nn ya esine uradm. Brodaki koltuklardan birine ktm. Kolum kanadm krlmt. fke iindeydim m srtmzdan bu makamlara gelmiti. imdi kanun diyordu, mevzuat diyordu. Bizim omuzlarmz asarak ykselmiti. imdi ban eviriyor, bizi tekmeliyordu. Sapancal Hakk, "Yakub Cemil le laflarn sras deil, sen akl banda bir adamsn. Haydi kalk, evine git. zlme, bakal caksak dnrz. Baka gn gel, konualm" gibi szler sarf etti. Ben de dedim ki: "Arkada smasaydk, Nzm Paa'y vurma-saydm, ttihat ve Terakki asla iktidara gelemezdi. Her eyi b yaptm, Enver'in Harbiye nazn olmas da benim eserimdir. Talat'n gizli mukavemetine rame n Said Halim Paa'y gidip tehdit eden ben deil miydim? Benden bir rtbeyi esirgiyorlar. Kafam kzdryorlar, vallahi bir gn, hkmeti ye-niden devireceim." Sonra kapy vurup ken, Babli'ye baskn yapmay dndm. Daha nce yapmam mydk sanki?.. Eve gittim, sabah krimi arkadalara syleme-liydim. Erken saatte evden ktm, zerimdeki Tekilat Mahsusa ni sn da giymedim. Artk sivilim. Ama yine de silahlarm kuandm. Sapancal Hakk fikrimi du kplere bindi: "Sen ne halt ediyorsun ha! Sen de, ben de artk asker deiliz. Byle sama yler konuma! Vuracam, kracam diyorsun. Bamz belaya m sokacaksn? Git evine otur, la konuur, lazm gelen eyleri temin ederim. Benim haberim olmadan sakn ha hibir eye tee bs etme!" 238 Sapancal Hakk'ya birka gn bekleyeceime sz verdim. stanbul'da gnler ge utu. Kendi kendime gezinip duruyorum. i kan dkmeden halletmek iin, Enver Paa'nn bana iimi vermesini salayacak makamlarla grmeye baladm. Mutlaka bir komutan olarak cepheye itmeliydim. Orada yapacam pek ok i vard. Bir rtbenin benden esirgenmesini arlamyordu hat ve Terakki genel merkezine gittim ama kimsenin destek olmaya niyeti yoktu. Za ten biliyordum ki beni sevmiyorlar. Umudum iyice krlmaya balad. Ben stanbul'dan cephe lere gitmek iin can atarken, btn cephelerde durum ktye gidiyordu. Erenky'deki evimden minn'ne vapurla gidip gelirken, milletin savaa son verilmesi isteinin her geen gn artm kta olduunu grdm, duydum. ttihat ve Terakki'nin en son duymak isteyecei szlerdi bunlar . Bunlar muhalefetin szleriydi. Hkmet ciz haldeydi. Bar propagandas, sava aleyhtarl ahammlnn olmad konulard. Acaba Enver Paa byle yola getirilebilir miydi? Bara evet Kafamda yeni oluan bu dncelerimi anlatmak iin yine Sapancal Hakk'nn brosuna gittim Mmtaz, Hsrev Sami ve Yeniehirli Nail beyler brodayd. Onlara "Ben artk tilaf oldum!" m. Hep birden ayaa kalktlar:

"Nasl tilaf?" "Yani tilaf devletleri taraftan oldum! Bu Almanlardan hayr yok! Bu sava bir ey kmayacak. tilaf devletleriyle anlamal ve hemen bar yaplmal. Benim temas ett eler hep bu fikirde..." Sapancal Hakk Bkre'te bandan geen bir olay anlatt: "Ben Rom yken Fransz ve ngilizlerin bizimle ba-r yapmak istediklerine ahit oldum. Hatta Fransz ve ngiliz eliliklerinden baz kiiler, -Fransz Msy Mouton ve ngiliz Sefareti Mstear - bana hkmet ve genel merkez nezdinde arac olmam istediler. Enver Paa'y239 la ilikimi bildikleri iin beni arabulucu semilerdi herhalde. Onu ikna edeceimi sanyorlard. Fakat en reddettim. Bunlar, propaganda myd, yoksa ciddi bir teebbs myd, bence malum deil." H men araya girdim, "Bak grdn m" dedim, "benim dncem ne kadar doruymu..." Sapancal Hak aplan teklif kafamda yeni fikirlerin de olumasn salad. Hkmeti yerinden oynatmak mmk irdi. Fikrimi kimseye sylemeden yazhaneden kp eve gittim. Kardeim Mehmed Hsn'y a "imdi genel merkeze git, devletin bu savatan bir hayr grmeyecei muhakkak. Ben tekli bar yapmak iin teebbs edeceim. Raz olmazlarsa, hkmeti devireceim! Git anlat, ne di ni ren, bana gel, syle!" ttihat ve Terakki Cemiyeti genel merkezinde kardeim Mehmed Hs n'yle alay etmiler. Bata Maliye Nazr Cavid Bey olmak zere, bu arkadalar, Almanlarn ya savaa girmemize kar kmamlar myd? Peki o halde ne deimiti? Sapancal Hakk'nn iden. Moralim ok bozuktu. Bende gelien dnceleri dinledike Sapancal Hakk'nn sinirler du. "Bak Yakub Cemil, senin iin siyaset deil, savamak. Biliyorsun ki seni, beni, he pimizi mahvetmek iin frsat kolluyorlar. Onun iin son derece dikkat etmek lazm. Derha l aleyhimize plan kurarlar biz harekete gemeden, bizi mahvederler. Peimize onca haf iye taktlar, amalan byle bir i yznden bizden kurtulmak. Bunlarn eline byle kozlar ve ellikle sana anlattm Romanya'daki temaslarmdan hi kimseye bir ey syleme!" dedi. Sapa akk'nn uyanlar hi bitmedi. Tedirginliini anlamaya imkn yoktu. Neden korkacaktm ki? Ben genel merkezi yola getirmesini bilirdim! Hemen Kara Kemal'i aradm. Hasta olduunu sy ledi ama aceleyle Memduh evket (Esendal) Bey'i bizim eve gnderdi. 240 Dncelerimi anla ttm. Masaya yaydm "Memaliki Osma-niye" haritas zerinde, snrlar gstererek, tekli bar erektiini syledim. Memduh evket gittikten sonra bu kez Kara Kemal beni telefonla ar ad. Grmek zere beni ttihat ve Terakki'nin Nuruosmaniye kulbne ard. ki saat sonra a Kemal'in Talat Bey'e her duyduunu aktardn bi-liyordum. Ama dosta bir glmsemeyle ben elamlamas iimi biraz rahatlatt. Dncelerimi ona da atm. Tekli ba-r fikrime ok deste Konumann bir yerinde, "tilaf devletleri bizimle bar yapmak isterler mi? Acaba yabancla rla grm bir arkada var m?" diye sorduunda Sapancal Hakk'dan bahsetmedim. "imdi s geitirdim. Bana Harbiye Mstear Mahmud Kmil Paa'y grmemi, askerlerin fikrini de alm Mahmud Kmil Paa'y ziyaret edip durumu anlattm. Bana "Ya yle mi? Hele dur bakalm, bira

dnelim. Sen imdi evine git. Rahatna bak!" dedi. Anlattklarmdan hi etkilenmie benzem Tam eve giderken bir de sadrazamn fikrini alaym istedim. Sadrazam Said Halim Paa be ni hemen huzura kabul etti. D-ncelerimi anlattm. Sadrazam beni sadece dinledi. Bir ey sylemedi. Bana Talat Bey'le grmemi nerdi. Bir gn sonra tesadfen, Talat Bey ile Damat elahaddin li Bey'i Erenky yresinde bir at gezintisi yaparken grdm. Yanlarna gidip yeni dncelerimi bir rpda syledim. Talat Bey, "Haklan var! Fakat Enver Paa'ya kim laf anla cak? O bara katiyen yanamaz" dedi. Artk Talat Bey'i dman gibi grmyordum. Bana ok s nyordu. stanbul'da birka kez daha karlatk, o da bar yanlsyd! Arkadalarm, Talat 'yla ayn dnceyi paylatn, bar yanls gzktn, bizi yok etmek 241 iin frsat kullandn sylyorlard. Ben buna katlmyordum. Talat Bey elinden geleni yapyor ama Env lmanlarn yanndan ayrlmyordu. Bence iin zeti buydu. Artk kay-bedecek zamanm yoktu. D maya karar verdim. Son bir hafta beni destekleyen arkadalarla mzakerede bulundum. Sapancal Hakk'y telefonla aradm ve onu le yemeine Abdullah Efendi Lokantas'na davet e m. Sapancal Hakk geldi. Ona dedim ki: "Bizim arkadalarn stanbul'a gelmelerine lzum yok , biz seninle her eyi baaracaz." Sapancal Hakk anlamad. O zaman ona, darbe yapacam destek olacak kiileri anlattm. Hepimiz tekli bar istiyorduk. Sapancal Hakk hiddetten k ard. fkeyle konumaya balad: "Sen deli misin? Bu grtklerinin hepsi bizim aleyhimizde Sen de aleyhimize hareket etmeleri iin ipucu vermisin. Bunlarn hepsi bu frsattan ya rarlanarak bizi yok etmeye alacaklar! Sen hkmeti devireceini sylyorsun. Mademki bu f i bunlara sylemisin, kimi devireceksin? Zaten hkmet dediin bunlar deil mi?" "Bunlarn emi var? Ben hepsini mahvederim" dedimse de sakinlemedi. "Bunlar bar isteseler sana ne ihtiyalar var, kendileri yaparlar, Allah'tan belan aryorsun" dedi ve gitmek zere a yaa kalkt. nzibat Blk Komutan Nevzad Bey ile Harp Divan Ba-kan Nafiz Beyin yaveri Mu ey'in de geleceini, onlarla grmesini istedim. Ama beklemeden gitti. Tam giderken kapd a karlatlar, selam bile vermedi. Ben Sapancal Hakk'nn hrnlna ramen ksa bir s ladm. Babli'ye baskn tarihini arkadalarla belirledik: 13 temmuz 1916. Planmz uydu: B ddesi'ndeki Meserret Oteli'nde toplanacaz. Oradan kp Babli'ye yryeceiz ve hk meti 242 Ve beklediimiz gn geldi. nzibat Blk Komutan Nevzad Bey ve Harp Divan Ba-kan Naf y'in yaveri Murad Bey kylerden eli silahl kiileri toplayp getirdiler. Otellere yerleti rdik, rahat etmelerini saladm. Hatta Nevzad Bey maiyetinde bulunan inzibat er-leri nden 10 kiiyi de getirmiti. O srada duydum ki, stanbul'da Babli'yi ikinci defa ba-saca ilmeyen kalmamt. Hatta gerekirse kendi komuta arkadalarm bile ekinmeden ldreceim k Hibir eyden korkmadan, elimi kolumu sallayarak dolayordum. Arkadalara son talimatlar v ermek iin Meserret Oteli'ne girdim. stanbul'un varlkl kiilerinden, mahalleden arkadam niehirli Ali Haydar ve Yzba Ahmed'le (Maka) karlatm. Onlara

durumu anlattm. Ali Haydar Bey'in gzleri yerinden frlad. Sonra bana, "Sen deli misin ? Bir defa etrafna bak! Hafiyeler, polisler her taraf sarm lar. Otel kuatlm halde. Se bir eyden haberin yok" dedi. Herkesi tepelerim, kimin umrunda hafiyeler, polisle r... Hazrlklar bitti. Dinlenmek iin komuta odasna ekildim. Silahmla beraber yataa uza ki, kap hmla ald. Ali Haydar Bey Sapancal Hakk'y aram, baskn haber vermiti. D ncal Hakk hiddetle barmaya balad: "Sen galiba adam akll delirdin! Bir defa pencerede k, nasl muhasarada olduunuzu grrsn. Bana anlattn ve sana taraftar gzken kimselerin izim aleyhimizdedir. Bizi mahvetmek istiyorlar! imdi, bu senin deliliin yznden ya bu rada baslacaz yahut yukarda bekliyorlar ki tam Babli'nin nnde bizi tutsunlar, sust akalasnlar!" Onun sert ve frsat vermeyen konumas karsnda susup kaldm. Sadece, "Eski alara telgraf ek gelsinler. O zaman vazgeerim" dedim. Tamam" dedi. Baskndan imdilik v azgetiimizi yeni ekibime duyurdum.

243 Darbeyi erteleyiimin zerinden iki gn gemiti ki, yllardr birlikte olduumuz silah rkadalar stanbul'a geldiler. Sapancal Hakk beni arad. Yazhanesine gittim. zmitli Mmta ey de oradayd. Sapancal Hakk bana, "Enver Paa seni istiyor, bugn hemen git. yle sanyor z ki artk istediin oluyor" dedi. nanamadm. Demek tmen komutan oluyordum. Kalkp ikisin e sarldm. Heyecandan artk yanlarnda daha fazla kalamadm. Gnlerdir bu szleri duymak ii eler yapmamtm. Hkmeti bile devirmeye karar vermitim. Tam umudumu kestiim bir anda is greve gelebileceimi renmek inanlmayacak kadar gzeldi. Hemen Enver Paa'nn yanna, Ha ezareti'ne kadar neredeyse koarak gittim. Enver Paa beni bekletmeden huzuruna ald. Soluk soluaydm. Ter iinde kalmtm. Enver Paa babacan tavryla konumaya balad. nce, yaptm hareketin ocukluk olduunu ve bir kez daha byle eylere kalkmamam gerektiini se li bir sesle syleyerek, "Sen benden mutlaka bir grev istiyorsun, yle mi? Seni ran'a gn dereceim. Orda yeni bir tekilat, tmen deil, kolordu yetkisinde olacak. imdi seni oray a tayin ediyorum. Tekilat burada yap, msteara emir verdim. Tekilatn iin ne lazmsa ond iste, sana her eyi verecektir. Burada tutuklulardan, gnlllerden byk bir kta topla! Yir i gn izinde hazrln yap ve hemen buradan ran'a hareket et!" dedi. Tmen komutanlna , kolordu yetkisini almak, yeniden cepheye gitmek inanlacak gibi deildi. Nee ve coku yla Enver Paa'nn iki eline birden sarldm. Odadan kmamla Sapancal Hakk'nn yazhanesin m bir oldu. Yerimde duramyordum. zmitli Mmtaz da orada beni bekliyordu. Arkadalara mjd eli haberi verdim. Hemen greve baladm. Yeni bir Tekilat Mahsusa mf-rezesi kuracaktm, h m de kolordu dzeyinde! Enver Paa'nn talimat zerine Mstear Mahmud Kmil 244

Paa'y ziyaret ettim. nce stanbul'da tekilat kuracak, daha sonra karargh Afyonkarahis nakledecektik. Oradan ran'a hareket edecektik. Hsrev Sami Bey de yardmcm olmutu. Kolo rduyu sadece mahkmlardan oluturmayacaktk. zmir, Afyonkarahisar ve dier blgelerden de a ker kaaklarn toplayacaktk. Grevime drt elle sarlmtm. Kararghm Meserret Oteli'nin aral iki odasna kurdum. nce subay kadrosunu dzeltmek iin uramaya baladm. stediim a semem konusunda serbest brakldmdan, ok rahat alyordum. Asker kaaklar geldik kuyor, hemen talimlere balat-yordum. Silah, erzak, her trl ihtiyac temin iin urap du rdum. Fakat gelenlerin says o kadar artt ki, Bekiraa Blnn2 koular yetmez oldu. Ko ha nce dolduundan bana ok az bir yer verilmiti. Bunun zerine Harbiye Nezareti'nin Mer can tarafndaki kaps yannda bulunan iki dkkna da hibir yerden izin almadan askerlerimi rletirdim. Sirkeci otellerini de doldurmutuk. Askerlere, yer bulamadklarnda dkknlarda oturabileceklerini syledim. Fedaler, ikmalin yetersizlii nedeniyle eski psk giysilerle dolayorlard. eteci tipli bir haldeydiler. Anadolu'nun eitli yerlerinden gelen bu kabad ay klkl kiiler grenlere korku salyordu. Bu durum dier dkkn sakinlerini rahatsz et ncak bu ikyetlere ne benim, ne de askerlerimin aldrdmz vard. Bizim iin nce vatan g Klk kyafet kimin umurundayd. Daha nce de, Kafkas Cephesi'ne giderken Bekiraa B-ln pmtm. Bana verilen cephaneleri, bombalan, silahlar bln odalarna koymutum. O zaman bir patlama olacak diye birok kii tedirgin 2 imdiki stanbul niversitesi'nin bulunduu eski Harbiye Nezareti avlusunun arka tarafndaki binann ad. 245 olmutu. Mesela, Harp D ivan Heyeti bunlar arasnda grev yapmak zorunda kalmt. ttihat ve Terakki'nin stanbul te latnn banda Kara Ke-mal vard. Talat Bey'e yaknln belirtmitim. Onun bizi ok yaknd niyordu. zlesin bakalm, Kk Efendi! Benim derdim bakayd, 20 gn gemi, henz kolorduy a kamamtm. Sreyi geirdike iyice huzur-suzlayordum. Enver Paa'ya verdiim sz yeri hzn de vard. Ne yapp edip bir an nce hazr-lklar bitirmeliydim. Sanki beni oyalyorla ver Paa'nn emrine ramen Harbiye Nezareti Mstear Mahmud Kmil Paa istediim cephaneyi v te zorluk karyordu. Yine bir gn, Harbiye Nezareti Levazm ubesi reisi, ihtiya listesin Tekilat Mahsusa dairesinden onaylanmasn istedi. Tesadfen, Bakan Hsamettin Bey, Merkez umandanl inzibat subay Nevzad'n odasnda oturuyordu. Hemen yanlarna gidip uzun listey ettin (Ertrk) Bey'in nne koyarak, imzalamasn istedim. "Bu i byle ayakst olmaz, dair run, orada tetkik ederiz" deyince kafamn tas att. ektim tabancam, "Sana da ok yz verm ben Yakub Cemil'im nerede istersem bu listeyi orada tasdik edersin" dedim. Aray a Nevzad Bey girip bizi ayrd. ok sinirlenmitim. Nevzad braksa, adam kesinlikle vuracak tm!.. O kadar uratm, sonunda malzemeleri temin etmeye baladm. Rahatlamtm, yola kma kalmt. Bir gn mfrezenin banda son hazrlklar yaparken, bir inzibat memuru geldi. M utan Cevad Bey'in gr-mek istediini syledi. Byle skk bir zamanda yine nemsiz bir gnleriydi, hava ok scakt. Merkez Komutanl, Harbiye Nezareti'nin Beyazt Meyda-n'na ba cmle kapsnn yanndaki kklerden birinde bulunuyordu.

246 Meydanda birok subay ve inzibat memuru vard. Onlarn arasndan getim ve Miralay Ceva d Bey'in odasna girerek onu selamladm. "Beni artmsnz" dedim. Cevad Bey net ve souk e, "Evet, Yakub Cemil Bey, Bakomutan Vekili ve Harbiye Nazn Paa Hazretleri'nden (En ver Paa) aldm emir zerine bu dakikadan itibaren tutuklu bulunuyorsunuz. Darda sizi b en inzibat subaylarndan birine kendinizi teslim ediniz!" dedi. O birka saniyeyi nasl geirdim bilmiyorum. Aklma neden tutuklandm deil, birden silahlarm geldi. Yllardr as k yapyordum ve st rtbeden gelen bir emre boyun eilmesi gerektiini biliyordum. Sadece silahm dndm. Teneffs ettiim hava yaammda ne kadar nemliyse, silah da benim iin oy savam, ar-pm, ldrm, lmle burun buruna gelmitim. Elimden silah, bomba, mermi e le silahsz gezdiimi bilmem. Silahm teslim etmem gerekecekti, ancak silah benim iin ere ti, namustu. Allah'tan silahm istemediler. Gerek arkadam Miralay Cevad Bey'in, gerek se inzibat subaynn silahm istememesi beni ok duygulandrd. Eer silahm istemi olsala a ilk defa bu derece ar bir hakarete maruz kalacaktm. nzibat subay beraber gideceimizi syledi, birka kii daha ona katld. Hep beraber Bekiraa Bl'ne doru ilerlemeye bala rdu banda cephede savamaya gitmek iin ha-zrlanrken kendimi birdenbire Bekiraa Bl'n rutubetli hcresinde buluverdim. Yllarca ne mcadelelerin altndan kalkmtm. imdi ise a dm bir nedenle, istediim mevkiye kavumuken, byle kt bir muameleye tabi tutuluyordu e olmutu? Neden byle apar topar tutuklanmtm. Tm gelimeleri hcre komularmdan ve beni askerlerden rendim. 247 Benim hemen arkamdan Sapancal Hakk, Hollanda'ya gitmek zere b indii Sirkeci stasyonu'ndaki trenden indirilerek tutuklanmt. Treni be dakika rtar yap lsa kurtulabilecekti. O da bana yakn bir baka hcreye konulmutu. Oras da kukum yok ki h vasz, karanlk ve rutubetliydi. Demir parmaklkl pencereden sadece Sleymaniye Camii'nin kubbelerini grebiliyorduk. kimizin odasnn kapsnda birer nbeti vard. Hsrev Sami'nin bizim Tekilat Mahsusa mfre-zesine asker yazarken yakalanp getirilmesi iin, zmir Valisi Rahmi Bey'e yaz gnderilmi ama o komployu anlad iin aldr etmemiti. Bunun zerine H yalanla stanbul'a arlm ve Galata'da vapurdan karken yakalanmt. O da aknd her ami Bey hemen serbest brakld. zmitli Mmtaz'a ise kimse dokunamyordu. "Enver Paa'nn y iini yapt iin ekiniyorlar" bilgisi geldi kulama. Bence korktuklar bir olay daha var onya'da Binba Arnavut Sedat Bey'i nasl vurduunu iyi biliyorlard! 4 Tutuklamalar devam ediyordu. Ne olduunu yava yava anlamaya balyordum. Benden yana olan ve Meserret Otel i'ndeki olaya karan herkes Bekiraa Bl'ne getirilmeye balad. nzibat Blk Komutan p Divan Bakan Nafiz Bey'in yaveri Murad, Yenibaheli Ali Haydar Bey, Yahya Kaptan ve maiyetindeki drt kii, skpl smail Hakk Bey, Satvet Ltfi Bey ve niceleri...

O gnlerde, Kara Kemal, Doktor Nzm ve Doktor Baha-eddin akir lsnn Enver Paa'y yalan e doldurduunu, Talat Bey dnda kimse bilmiyordu. Meserret Oteli'ndeki olay anlatp ek rdi: Gya o gn gcmz az olduu iin darbeyi ertelemiiz. imdi kolordu seviyesinde bir gc u kolorduyla Babli'ye yryp darbe yapacakmz! Yalann biri bin paralkt. Enver Paa'y ma248

lar iin, Enver Paa'nn Harbiye Nezareti'ndeki makamna her gn gittii yol zerindeki Bak rs iindeki iki dkkna yerletirmiim! Ellerindeki uydurma polis raporlarn da Enver Pa ilerdi. Ne yazk ki Enver Paa bunlara inanmt. Sapancal Hakk ile benim tutuklanmamdan s a Ba-komutanlk Vekleti'nden Skynetim Mahkemesi'ne u emir yollanmt: "Meserret Oteli' lanarak hkmeti devirmeye te-ebbs eden Yakub Cemil Bey ve arkadalar hakknda so-ruturma sn emreylerim. Bakomutan Vekili ve Harbiye Nazr Enver" Soruturma heyeti hemen oluturul u. Soruturma heyeti bakan Rza Bey'di ve ayrca heyette yzba, bir temen, bir de A i tarafndan seilmi Mstantik (sorgu yargc) Vehbi Bey bulunuyordu. Soruturma heyeti Harp Divan'na verilen veya bu divanca arlan sanklara ait ilk tahkikat yapar, mstantik ii g arp Divan Bakan Miralay Nafiz Bey'di. Harp Divan savcln Nihad Bey, bayardmcln dmcln da Reid Bey yapyordu. Yazhaneleri Karaka Han'ndayd. Apteshaneye gidip gelir koridorda admda bir sngl asker vard. Silahlarm hl belimdeydi. lk gece yatama b Hcrenin ortasnda duran sandalyede ayak ayak stne atarak oturdum. Gzme uyku girmedi. B le bir muamele bana neden layk grlmt? fkeden ldrmak zereydim. Sabah oldu. Sorutu beni armad. Yar-glanabilmem iin mutlaka ifadem alnmalyd. lk benim arlmam gerekir buna cesaret edemedii or-tadayd. Silahlarm zerimde olduundan korkuyor olmaly-dlar.

249 kinci gn de sandalyede geirmeye kararlydm. Yatama girmek istemiyordum. Silahm dan dolay arkadalara minnet duyuyordum, ama artk onu kolayca vermeye niyetim de yok tu. Yemek de yemiyordum. nk beni zehirleyebilirlerdi. Gecenin ilerleyen vaktinde ka pm hafife vuruldu. Beni yarglayacak olan Harp Divan Bakan Nafiz Bey ieri girdi. ard ayatmn hibir dneminde bu kadar fkeli olduumu hatrlamyorum. Nafiz Bey scak bir glms girmiti ama ben oktan ayaa kalkm, yaplacak bir saldrya hazr bir savunma pozisyonu glmseyen bir yzle grnce sakinletim.

Karlkl oturduk. Havadan sudan konumaya baladk. Her an tetikte bekliyordum. Nafiz Bey'i silah konusunda beni ikna etmek ya da elimden bir yolla silahm almak iin geldiini s anyordum. Tam bu srada Nafiz Bey elini cebine daldrd. Ondan hzl davranarak iki kann silahmn namlusunu dayadm. Korkudan titremeye balad. "Aman Yakub Bey ne yapyorsun? Ter edim, gzlm bu-uland, camn smek iin cebimden kt karyordum. s-tmde tabanca fi di titreyen sesiyle. Doru syledii halinden belliydi. Hemen tabancay cebime koydum. Gzl arak sildim. Ksa bir sre sonra Nafiz Bey odadan ayrld. Gecenin kalanm da sandalye zeri de geirdim. Silahm bugn de alamamlard. Sonradan rendim ki, Mstantik Vehbi Bey, Nafi silahm teslim etmem iin beni ikna etmek zere hcreye gitmesini rica etmi. O da bu yzde odama gelmi, ama sila-hm kolayca teslim etmeyeceimi anlamt. Ertesi gn artk iyice yo um. Gergindim. Krk sekiz saattir gzlerimi krpmamtm bile! Boazma tek lokma koymamta bah apteshaneye gitmem gerekiyordu. Apteshaneye gidip gelirken iki inzibat eri b eni arkamdan 250 takip ediyordu. Her gidi geliimde sngl askerler beni se-lamlard. Onla ra selamlayarak karlk verirdim. O sabah da aptesthaneye gitmek iin hcreden ktm. Dner tam hcreye yaklamtm ki, sngl inzibatlarn arkasndan gl kuvvetli asker kt. Ali Ahmed arkadan zerime ullandlar. O kadar yorgun anmda byle ani basknla karlan ile davranacak vakit bulamadan yere ykldm. birden kollarm yakalamlard. Yiit ve beni yere yaptrdlar. te bizim byle askerlere ihtiyacmz vard. Onlarn zarar grmesin mden, bardm: "Aman dikkat edin! Namluda kurun vardr, bir kaza k-masn." Cephede dman iitlerle kar konulabilir ancak. Beni alt etmeyi baaracak cesaret onlarda vard. Hem arj erine, hem namlularna kurun srlm otomatik silahm kazasz belasz aldlar. Beni aya rlere dndm ve "Aferin! Hkmetimi byle grmek isterim!.." dedim. ardlar, herhalde kz Hibir zaman silahm vermek istemedim. Her zaman on-lar yanmda tam, hi ayrlmamtm. vi, tutuklu bir kiiden bu silahlan almakt. Bunu da byk bir baaryla yapmlard. Bekira ubay hsan ve Vasfi Bey'i yaptklar bu plandan dolay kutladm. Buradan ktmda ikisini acam syledim. Hcreye dnnce, evden gelen ama iki gndr giymediim temiz amarlarm koruduum silahlarm gitmiti. Korumam gereken silahm kalmaynca yataa girdim. Uyumamam bir neden kalmad. Zaten ok uykum vard. Hemen uyumuum. Ka gndr uykusuz olduumu bildikl nden olacak, silahlarm aldklar halde uyandrp sorguya almadlar. Ne kadar, ka saat uyu bilmiyorum. 251 Sabah, beklediim gibi, beni sorguya almak zere nbetiler geldi. stintak (sorgu) odasna girdim. lk dikkatimi eken odann ortasna konan byk bir masa oldu. Masa anda Mstantik Vehbi Bey bulunuyordu. Ben karlarnda bulunan sandalyeye oturdum. Vehbi B y'e dnerek, "Bana bak mstantik! Ben ttihat ve Terakki'nin birinci dereceden yesi ve fe dasiyim. Halbuki sen nc derecede bir ttihatsn. Sen beni nasl yarglayabilirsin?" d

"Ben o dediin ttihat ve Terakki'nin tekil ettii hkmet adna ve kanun yetkimle imdi se rguya ekmek duru-munda bulunuyorum ve bu hususta hkmetten de emir aldm. u halde imdi b en, birinci derecedeyim. Sen beinci dereceye dm bir mevkidesin! Bak Yakub Bey, buras s oruturma heyetidir, doru ko-nualm! Beni baka trl muamele yapmaya mecbur etme" diye yan verdi Mstantik Vehbi Bey hazretleri! Olay sahiden ciddiydi anlalan... Sorgu, Meserr et Oteli'ndeki toplanty sormakla balad. Ben de olan biten her eyi anlattm: "Ben seferb erlik ilanndan beri ttihat ve Terakki hk-metinin ve genel merkezin takip ettii politi kay beenmiyorum. Bildiiniz gibi ttihat ve Terakki kongrelerinde ve sras geldike arkad la beraber genel merkeze muhalefet ediyorum. Bunlar gizli deil. Hakkm olan tmen kom utanl ile yarbaylk rtbesine ykseltilmediim iin Enver Paa'ya, Mstear Mahmud Kmil ttim. Talat Bey ve arkadalar beni ekemedikleri ve benim aleyhimde bulunduklar iin Enve Paa'y doldurmak suretiyle onun benim hakkmdaki tevecchn zayflattlar. Memleketin duru u Balkan Sava zamanndaki vazi-yetten daha hafif grmyorum. O halde vaktiyle nasl Babl basarak memleketi kurtarmay baarmsak, imdi de bir tekli bar yaparak vatan felaketten afaza etmek mmkndr. Bugnk hkmet, bara yanamak istemiyor. Kabineyi deitirmek laz a Enver Paayla kar karya kalacaktm. Burada onunla vurua-caktk! Bu takdirde Allah ya o verecekti ya bana. Yani ikimizden birimiz lecek, birimiz kalacaktk! 252 Beni Meserr etten kp Babli'ye kar yrmeye tevik eden Sapancal Hakk'dr. Daha dorusu onun bana nya'ya gittii zaman oradaki tilaf devletlerinin elileriyle grm. Avrupallarn biziml istediklerini dinlemi. Bunun zerine bar arelerini bulmaya karar vermi. Bana da bu fikr at, ben de bunun zerine harekete getim. Fakat Meserret Oteli'ne gelip bizi datan da ancal Hakk'dr." Sorgu srasnda anlatmadklarm da vard. Enver Paa'nn bana kolordunun b yetkisini verdikten sonra bu baskndan vazgetiimi sylemedim. Zaten onlar da sormamlard tantik Vehbi Bey sylediklerim zerine unu sordu: "Bu dediklerini Hakk Bey'in yzne kar syleyebilir misin?" "Hay hay hepsini sylerim." Bu szm zerine, aradan ok ksa bir sre g ten sonra Sapancal Hakky odaya aldlar. Sapancal Hakk odaya girip sandalyeye oturmasyla istintak heyetinin ilk sorusu bana yneldi: "Biraz nce, 'Beni tevik eden Hakk Bey'dir ' demitiniz. O szlerinizi burada tekrar ediniz de Hakk Bey de dinlesin." Ben hi dura ksamadan sylediklerimi tekrarladm. Sonra Sapancal Hakk'y yreklendirmek iin, "Hakk, b ne var? Saklanacak bir ey yok. Bunlarn ne nemi var? ekinme, syle!" dedim. Mstantik Veh i Bey benim sylediklerimi tekrarlayarak, bunlarn doru olup olmadn Sapancal Hakk'ya s Sapancal Hakk, "Evet, vaktiyle Romanya'da kaldm gnlere dair syledikleri dorudur. Yal enim szlerimi yanl anlam. Tekli bar yapmak gereinden ben ona sz etmedim, o bana bahs Hatta kendisi bana urada burada bar ihtiyacndan bahsedildiini ve kendisinin de buna t araftar olduunu syledii zaman, ben ona, 'Ben Romanya'dayken bu kabil propagandalar y aplmaktayd. Burada 253 da bir yabanc eliliin bu i iin altn sanyorum. Fakat bu eil. Byle bir propagandaya katlmayasn' dedim ve kendisine nasihat ettim.

O zaman Yakub Cemil Bey bana, 'Hayr yle deil, ben t-tihat ve Terakki genel merkeziyl e temas ettim, evvela Mem-duh evket Bey'le konutum. Sonra Nuruosmaniye kulbnde Kara K emal'le grtm, daha sonra Harbiye Nezareti Mstear Mahmud Kmil Paa'y grdm. Sadraza Paa'yla ve en son olarak Talat Bey'le de tekli bar etrafnda temas ettim' dedi. Bu za tlarn hepsinin esas itibariyle kendisinin fikrini uygun bulduklarn syledi. Ben de ken disine, 'Mademki bu zatlarn hepsi savaa son vererek bir tekli bar yapmaya taraftar i miler, senin benim itiraz ve mdahalemize ne hacet var?' dedim. Bartan sz eden ben deil im, bana bunlar syleyen kendisidir! imdi ltfen sorunuz, adlarn saydm bu zatlarla g " diye yant verdi. Bu kez soru bana yneltildi. "Anlatlanlar doru mu?" diye Mstantik V ehbi Bey sordu. Ben hi beklemeden, "Evet do-rudur, Sadrazam Said Halim Paa, Dahiliy e Nazn Talat Bey ve Harbiye Nezareti Mstear Mahmud Kmil Paa'y grdm ve fikrimi onlara . Hepsi de bana hak verdi" dedim. Benim saknmadan verdiim her cevap karmdakileri hay rete dryordu. lenen suun cezas idam, biliyordum. Ama ben hibir eyi gizlemeden anla et, ak ne olduysa sylyordum. Sorular geldike daha da coarak cevap vermeye baladm. Be orgumdan sonra zmitli Mmtaz soruturma heyeti huzuruna alnd. Tutuklanmamt ama sorguya rilmiti. Ne kadar vakur gzkyordu. zmitli Mmtaz olaylarla ilgili sorulara u yant ver kub Cemil'in yapt grmeleri duyduktan sonra onu ardm ve nasihat ettim: 'Bu tekli bar i senin kafandan domu deildir. Kardeim Yakub Cemil, seni kandryorlar. Fakat bilmelisin ki seni de bizimle beraber ipe gnderecekler! Sen bu fikrinde srar edersen, kurtula cak deilsin' dedim. Ona, ayet Babli'ye saldrya geerse orada 254 beni ve arkadalarm eini anlattm. Nihayet kendi de beni tasdik etti. Bu olaydan sonra cepheye gitmeye me mur edilince, Hakk Bey'in yazhanesine geldi, kendisinin felaketten kurtulduunu syledi ve bana teekkr ederek boynuma sarld. Yola kaca srada, imdi tutuklanm olmasna h Meserret Oteli toplants bir buuk ay nceki olaydr. Bu olayn altnda baka oyunlar vard bli'ye 200 metre mesafede bulunan Meserret Ote-li'ndeki toplanty haber alan hkmet bura sn kendi me-murlaryla sardrd, gzetlettii ve hatta Babli nnde de silahl kuvvet b neden derhal bu toplant datlarak, Yakub Cemil ve arkadalarn hemen tutuk-lanmamlar kovuturmaya daha o gn tabi tu-tulmamlardr? Hem Yakub Cemil Bey'i, hem bizi mahvetmek i n nasl tertipler yapld sayn heyetiniz tarafndan daha iyi takdir edilip soruturulabili Bu arada soruturma heyeti Babli Baskn srasnda Enver Paa'y vurup vurmayacam sordu ememe ramen, Bakrclar'daki dkkna bu maksatla bir mfreze yerletirip yerletirmediimin ok durmuyordu. Onlar sormasa da ben syledim; ayaa kalkarak, "Enver Paa'ya suikast iin byle bir mfrezeyi Bakrclar'daki dkkna yerletirmedim, bunu ortaya atan sahtekrdr" m olmak zereydi, yarn devam edilecei sylenerek soruturmaya son verildi. Getirildiim gi bi, ellerim kelepeli hcreye gtrldm. Bu bama gelenler benim ne uykumu ne de itahm e . Yemekler gzeldi, durmadan yiyordum. Uykusuzluk da ekmiyordum. Enver Paa'ya duyduum sevgi ve sayg hi eksik olmamt. Cezam idam da olabilirdi, ama beni asacaklarn hi zann iyorum. O kadar alalacaklarn hi sanmyorum. Yine de Enver Paa'ya mektup yazmaya karar v erdim. zellikle, artk eskisi gibi hibir istek ve emel peinde komayacam, hibir makam, talep etmeyeceimi

255 yazdm. Serbest kalmak istiyordum. Enez'de bir iftlie giderek savan sonuna kadar bu iftlikte oturmama msaade edilmesini yahut mutlaka lmem isteniyorsa dmanla vuruarak l iin hangisi olursa olsun bir cepheye gnderilmeyi, vatan iin hayatm vermeye hazr oldu ve bu da mnasip deilse arzu edilen uzak bir yere srlmeyi talep ettim. Cevap yazmaya tenezzl etmedi. Belki de mektuplarm eline ulamad, bilmiyorum! Zevcem Nevver Hanm'n ben i ziyarete gelmek istedii sylendi. "Hamiledir, gelip zlmesin" dedim. Ksa bir sre sonra bir ocuum daha olacakt. Bu arada kzm burnumda ttyordu... Yalnz temiz i amar is edilirsem giy-meyi dnyorum. Altma karmayacam grsnler isterim! lme bayramlklar rim! 5 eyll 1916. Geceyars saat ikiyi biraz geiyordu. Hcrenin kaps iki kez vuruldu. He en frladm. Yllardr cephede kalmann verdii eviklikle kapy atm. "dam cezam infaz e ldiler?" diye aklmdan geti. Ama birden karmda "Kk Efendi" Kara Kemal'i grdm. Onu gr a moral verdi. "Ooo, buyrun! Ne haber?" dedim Kara Kemal, Harp Divan Bakan Nafiz Be y'le birlikte ie-riye girdiler. Birine yata, tekine odann tek sandalyesini gsterdim. B en de yatan ucuna oturdum. Kk Efendi Kara Kemal Bey dertlemek iin geldiini syledi. " gibi bir adamla derlemek mi, ne mnase bet..." dedim, "benimle kim grse o zarar grr". ara Kemal ok nemli bilgiler verecek bir yz ifadesiyle ifadeyle bana, "Yakub Cemil B ey, burada drt duvar arasnda kapanm kalmsn. Darda dnen entrikalar bilmiyorsun. e durumu uzun uzadya tarttk. Nihayet seninle grmeye, kar karya bulunduun byk t atmaya karar verdik" dedi. 256 Bana kendilerini tehlikeye atarak nasl gizli geldi klerini ve Enver Paa'nn asla bu durumdan haberdar olmamas gerektiini tembihledi ve asl konuya girdi: "Sorguda nce 'Beni tevik eden Sapancal Hakk'dr' dedin. Sonra Hakk'yla y etirilince evvelki szn unuttun. Buna karlk, tekli bar iin bana, Talat Bey'e ne sure aat ettiini lzumsuz yere anlatp, durdun..." Szn keserek, "Yalan m syledim? Sizlere ge mracaat etmedim mi? Yoksa bundan korkarak m buraya kadar geldin?" dedim. Sesimin t onu Kara Kemal'i korkutmutu. Bunun zerine Kara Kemal onu yanl anladm syledi ve sonra di: "Babli'yi basp da Enver Paayla vuruacan sylediin gnden beri, Enver Paa'nn s eti, kini bir kat daha artt. Seni bir trl affetmeye yanamyor. Enver Paa seni asmak ist yor, anlyor musun? Fakat buna karlk da zmitli Mmtaz', Sapancal Hakk'y, Hsrev'i tut or. Sen grmyorsun zmitli Mmtaz ve Hsrev Sami elini kolunu sallaya sallaya dolayor." a a kendimi toparladm. "Ben byle olduunu zannetmem. Fakat olabilir! Beni asar tekini t utar! Ben buradan ne yapabilirim? Arkadalar da benimle beraber zorla lme srkleyecek de im ya!" dedim. Kara Kemal, "Biz ne senin, ne de arkadalarnn lmn isteyenlerden deiliz. ksadm, onlara bir ey yaplmak is-tenmezken, senin kurtulmaklnn aresini bulmaktr" dedi sl are?" dedim. Kara Kemal, "Kolay var. Sen bu suta yalnz kalmakla, btn kabahatleri z ne almakla kendini g duruma sokuyorsun! Halbuki teki arkadalarnn da sutaki katklarn karrsan, o

zaman i deiir, sen de bu ar beladan kurtulursun" dedi. Bunlar dnmemi ve olaylarda y adm arkadalarmn da bana destek verdiini anlatmam gerektiini syledi. Tabi ki o gec alat Bey, Kara Kemal, Doktor Nzm, Doktor Bahaeddin akir'in Cemiyet'in merkez bina25 7 snda bir araya gelerek toplant yaptklarn, Enver Paa'nn artk kendilerinden kukuland erinden, bir k yolu bulmaya altklarn nerden bilebilirdim. Enver Paa yakn fedaler a gittiini renirse, balarna ne geleceklerini iyi biliyorlard. Ama yine de bi-liyorlard i, biz fedaler hayatta olduumuz srece her iste-diklerini rahat yapamayacaklard. yle y a, seferberlik ilan edilmeseydi genel merkezi basp hepsini alaa edecektik. Aslnda amal an biz fedalerden kurtulmakt. Kara Kemal'in bu oyunun bir paras olarak hcreme gel-diin i nerden bilebilirdim. Ama ans o gece bana glmt. nk gece apteshaneden dnen Sapancal ara Kemal'i hcreme girerken grmt. Benim hcredeki ve hararetli konumalar duyunca olan kapsndan gizlice uzanm ve ieride konuan Kara Kemal'i ve yanndaki Harp Divan Ba iz Bey'i iyice tanmt. O da armt. Haklyd. Dardan bir kimseyle grmesi yasak ekilde ziyaret edilmesi hayret vericiydi. Ve sabah Sabancal Hakk, zmitli Mmtaz' hcres ne a-rarak durumu anlatnca o da akna dnmt. Bylece Enver Paa'nn hemen olaylar d ver Paa bu olayn peini brakmayacakt. Enver Paa, zmitli Mmtaz'dan sonra beni ziyarete en Harp Divan Bakan Nafiz Bey'le grm ve artk gerek Merkez Komutan Cevad Bey'e gere Kemal'e gvenemeyeceini kesin olarak anlamt. Bu olayn hemen sonrasnda Talat Bey ziyaret ne geldiinde de ona barp armt. Ama Talat Bey akllyd, "Bir iki kii yznden kos layacaksn? Cemiyet arasna kin tohumlar m serpitireceksin? Bunca yllk dostluumuzu bozm ne gerek var?" diyerek onu yattrmt. Enver Paa'nn yannda hi ekinmeden, "Canm ne y eleyi bitirmek iin bir sizden gider, bir de bizden. Bir Yakub Cemil'i asarz, bir de bizden birini" demi. Ben yine de byle konutuuna inanmyorum. 258 Talat Bey partililer i ilk kez Enver Paa'nn huzurunda, "siz-biz" diye ayryor ve olaylarn arkasndaki komplos unu gizlemiyordu. Ancak yaplan konumann sonunda Talat Bey, Enver Paa'nn hiddetinden ek inerek geri adm atnca ve gzleri yaaracak kadar tedirgin olunca, Enver Paa da eski ark adann daha fazla stne gitmeyecekti. Orduyu kendisi kontrol ediyordu ama frka ile Cemiy et Talat Bey'in elindeydi. Talat Bey politikay iyi biliyordu. Yoksa muhalefet Enve r Paa'y hemen alaa ederdi. kisi de birbirine muhtat. Ama Enver Paa fedalerine de ih uyordu. Biliyordu ki bu siyasetin ne getirecei belli olmazd. Talat Bey'e diyor ki: "Benim acilen Almanya'ya gitmem gerekiyor, ben dnene kadar hibir ey yapmayn." Bunu sy ledii tarih 7 eyll. Yedi gn sonra dnecekti Enver Paa. Demek ki en azndan yedi gn iin mayacaktm. Eh, bu da az bir ey de-il! " Ancak benimkisi bo bir umuttu. Enver Paa'nn bu szne ramen soruturma hzlandrlacakt. Bir kez daha soruturma iin heyetin huzuruna a z, "Meserret olay baaryla sonulansayd kimlere h-kmette yer verecektin?" sorusu soruldu Daha nce bu soruyu yantsz

brakmtm. Ama bu kez Kara Kemal'in dediklerini de dnnce bir hkmet yaratmaya karar v afamda birka kabine vard" dedim. Detaylar verdim: sadrazam olarak, Bahriye Nazr ve 4 . Ordu Kumandan Cemal Paa'y yahut Anafartalar kahraman Mustafa Kemal Paa'y yahut da So ya Elisi Fethi (Ok-yar) Bey'i dnyordum! Mustafa Kemal zerinde zellikle duruyorlard. E r Paa ve Talat Bey'in Mustafa Kemal'le sevimedik-lerini biliyordum. zellikle Enver Paa ile Mustafa Kemal birbirlerini ok kskanyorlard. Mustafa Kemal'i bazen sadrazam, b azen Enver Paa'nn yerine bakomutan vekili ve Harbiye nazn yapacam kendi-sine de sylem . Babli'yi basmay dndm gnlerde, anakkale Cephesi'nden yeni dndnde yanna gidi alat Bey'i de devireceimi, kendisini Harbiye nazr yapacam sylemitim. O da tpk bizi l Hakk gibi, Talat Bey ekibinin bana oyun oynadklarn syle-yerek, ikazda bulunmutu. Sor urmada, zmitli Mmtaz, Murad ve Nevzad beylerin benim Babli'ye yrmem durumunda yanmda alp almayacaklar soruldu yine. Ben bu kez yanmda yer alacak-larndan emin olduumu syle dim. Kara Kemal'in isteine uyup ifademi deitirmitim. Akama doru soruturmaya son verild ve ben yine hcreme dndm. Bursa'ya kaplcalara gittiimde otelinde kaldm Satvet Ltfi anmdaki hcrelerden birine konmutu. Olayla ilgisi yoktu aslnda. Sadece bar yanls olm iyle tutuklanmt. Artk yava yava sonumun geldiini dnmeye baladm. Anladm ki beni aklard. Sabah tekrar sorguya arldm haberi geldi. Yeniden sorgu heyetinin karsna al a bir olay anlatmam lazm. Sorgu yerine gtrlrken ellerim kelepeli olarak srekli asker iinden ge-iriliyorum. stiyorlard ki bu manzara karsnda yklp ka-laym. Onlarn inad n iinden bir komutana yakr marur bir ifadeyle yryp geiyordum. Mstantik Vehbi Bey b nmadan sorup duru-yordu. Bu kez yine kuracam kabineyi sormaya balad. Hi durmadan kabi neyi nasl kuracam, kimlerin dahil olacan, arkadalarmdan kimlerin beni bu i iin ta tekli bar sonucu hangi snrlar iinde lkenin kalmasn baarabileceimi, sormaya balad ar zerinde duruyor, olay iyice deiyordu. Azmdan kan her eyi hi karmadan yazdrmaya dar bunaldm ki, Vehbi Bey'e dnerek, "Mstantik, sana bir ey syleyeceim. Her dediimi k iyorsun. Fakat imdi sylediklerimi yazdrma!" dedim. "Hele anlat bakalm... Ne diyeceksi n?" dedi. 260 "Bir arkadam kendini hayat sigortasna geirmek istemi; doktora muayenesin i yaptrm; sigorta irketinde btn muamelesi bitmi. Sigorta memuru kd imza edip verm amn adn, yan, babasn, ikametghn sorduktan sonra 'Sanatn nedir?' sorusuna, bizi deyince, sigorta memuru, 'O halde muameleniz bitirilemez; sizi sigorta edemem, nk b izim kumpanya sehpaya ekilmesi muhakkak olanlar sigorta etmez! Halbuki siz ttihatsnz, hatlar ecelleriyle lmezler, mutlaka salncaa binerler!' demi" diye anlattm. Mstantik bir tavrla sordu: "Ne demek istiyorsun?" "Galiba sen de beni salncaa bindireceksin ! Bu sorularndan yle anlyorum. Fakat sana bir ey syleyeyim Mstantik, ben ve Murad i e pek yakmayacaz, ama Nevzad uzundur, iyi gelecek!" dedim.

Sorgu yarglnn on iki gn devaml alarak hazrlad soruturma raporu sonunda tamam belliydi. Her cmlem bu kadar ayrntl rapora getiine gre beni hangi sonun beklediini i e anlam oldum. Ne sordularsa anlattm, beni asmak iin baka bir ey aralamalarna gerek k amt... Benim Meserret Oteli'nde yaptm toplant ncesi konu-tuum. Sadrazam Said Halim iliye Nazr Talat Bey, Mstear Mahmud Kmil Paa tekli bar teebbs arzusunda olduklar fade etmekten kanmlard. Doktor Nzm Bey, Kara Kemal ve Memduh evket (Esendal) Bey ise amen aleyhime konumulard. Doktor Bahaeddin akir Bey ise benden ok Sapancal Hakk'y su syalarmz hazrland. Bana ve Nevzad Bey'e idam, dierlerine krek cezas verildi. "... l Yakub Cemil ve Nevzad ve Murad ve smail Hakk ve Ali Haydar beylerle Yahya Kaptan ve adlar bilinen teki ahslarn bu hareketleri yazld gibi, Meserret Oteli'nde toplan basarak ve Vekiller Heyeti'ni ldr-

261 mek ve datmak suretiyle hkmeti devirmeye kalkmaktan ibaret ve buna mnhasr ve bu rla sulan Ceza Mu-hakemeleri Usul Kanunu'nun 58. Maddesiyle ibu maddenin 2. ekine uy gun olarak ar cezay gerektiren ilerde bulunmu olduundan bunlardan Yakub Cemil ve Nevza beylerin bu madde ve bu ekin birinci fkrasna ve Murad ve smail Hakk ve Ali Haydar bey lerle Yahya Kaptan ve adlar bilinen kimselerin ibu madde ve ekin son fkrasna gre Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu'nun 128. Maddesi gereince yarglanmalar stanbul Skynetim Mahk si'nde yaplmak zere cinayet suuyla yarglanmalar gerektiine..." Harp Divan Savcl h uturma raporunu gn inceledi ve sonunda iddianamesini hazrlad. Ve yarglama sreci bal at len bir sralarnda, sngl nbetiler hcreme gel-diler. ktm. Baktm dier arkadal lerinden karlyor. Hep beraber, kalabalk bir grup halinde yarglanacamz mahkemeye dor baladk. Yarglar heyeti karsna ktk. At nal gibi yan yana dizil-dik. nce teker teke imizi tespit ettiler. Mahkeme heyeti Satvet Ltfi Bey'in beraatini, dier hepi-mizin cezalandrlmasn istiyordu. Bana sorgulama srasndaki ayn sorulan tekrar sordular. Ben yeniden anlattm. Hakkmda uygulanmak istenen madde lm cezas olmasna ramen ekinmeden, nasl basacamz, vekilleri korkutacam, Enver Pa-a'yla vuruacam, tilaf devletleri ettim. Sonra Harp Divan Bakan Nafiz Bey'e dnerek, "Sen akll bir arkadasn Nafiz Bey! M eketi kurtarmak iin baka are var m syle? Sen de bu fikirdesin ya, elinden bir ey gelmi yor! Mamafih buradan knca gene yapacam budur!" dedim. Kendisini kuracam kabinede Adli nazn olarak gs-termitim. O da ben byle konuunca sinirlendi ve masaya hafif ve sinirli bir halde eliyle darbeler vurmaya balad. 262 Duruma srasnda konumalar yle asabm boz , bir ara, "Allah akna, Satvet Ltfi'yi dar atn! O bizden deildir" dedim, "ttihat ve i'nin bu irkin halini grmesin" diye bardm. Cemiyet'in ileri gelenleri benim idamm ist en ben yine ttihat ve Terakki yi dnyordum.

ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girerken yemin etmitik, ihanetin sonucu lmd. Kuruluundan bugne kadar hi kimse ihanette bulunmamt. Aramza bir casus bile sza-mamt.3 Ve ben m e hl bir yabancnn yannda Cemiyet ilerini konumak istemiyordum. Satvet Ltf arka-dam en deildi. Hrriyet ve tilaf Frkas'nn nemli isimlerindendi. Bizim Cemiyet'e muhalif Pre s Saba-haddin'in dostuydu ve bir dnem zel ktipliini yapmt. Zaten davaya onu da katmala nedeni bu ilikisiydi.4 Yarglama 24 saatte sonuland. Sapancal Hakk, Hsrev Sami ve Nail Kastamonu'ya sr-gne gnderildi.5 Yaver Murad'n ademi mesuliyetine, Yzba Nevzad'n kta lmesine, Yahya Kaptan ve dierlerinin beraatine karar verildi. Bana gelince; baz yel er ile Nafiz Bey idamm istiyorlard. Bakanvekili Salih Muammer Bey ile baz yeler ise id mma kar kyorlard. Ve heyet hakkmda ounlukla karar ald... Soruturma heyeti, "Bakan hkmeti devirmeye cesaret etmek" suu iddiasnda bulunmuken, Harp Divan, Sava Hyaneti Ka u'nun 14. Maddesi'nin 6. fkrasna uyarak idamma hkmetmiti. yle veya byle, ne nemi vard nuta idama mahkm edilmitim. 3 ttihat ve Terakki'nin nde gelen fedalerinden biri de Sil ah Tahsin'dir. Asl ad Mehmed Tahsin'di. 0 da ele avuca smaz bir kiiydi. Ad baz fail cinayetlere kart. ttihat ve Terakki kendisinden bkmt. Verilen "gizli bir vazifeyi" a asyla lme mahkm edildii iddia edildi. ls bulunamad. 4 Satvet Ltfi (Tozan), Prens S ve Ali Rza beylerle birlikte kinci Merutiyet'ten yl nce Cemiyeti nklabiye rgtn II. Abdlhamid'i tahttan indirip yerine ehzade Burhaneddin Efendi'yi geirmekti. Ademi merkeziyeti bu rgtn destekileri arasnda Namk Zeki de (Aral) vard. Yani, Rahan Ecev abas. Satvet Ltfi'nin daha sonraki yllarda ngiliz istihbaratyla alt belgelenecekt onra bu ekibi dattlar; Hsrev Sami Yozgat'a, Nail Eskiehir'e gnderildi. Sapancal Hakk gittii Kastamonu'dan 19 aralk 1916 tarihinde jandarma kyafeti giyerek kat, Ankara'ya snd.

263 11 eyll 1916. Gnlerden pazartesi... Hcremde ordan oraya yryorum. Benim ieri atlp glanmam ttihat ve Terakki Cemiyeti iinde tartmalara, endielere neden olmutu. 1889 yl at ve Terakki'yi kuran drt kiiden biri olan Ankara Valisi Doktor Reid, Talat Bey'e telgraf ekmiti. Demiti ki: "Biz hl inklap devrindeyiz. nklaplardan ve hususiyle Frans b Kebiri'nden efal ve harektmz iin bir dersi ibret almal ve inklap ricalinin avakbn malyz. Ja-kobenlerin ihtilaf ve iftirak inklabn en necip evlatlarn yut-mu ve Napolyon miyet ve istibdadn dourmutur. Dan-ton'un den ba Fransa'nn merutiyet ve hrriyetini et iin alp gtrmtr. hvan arasnda bir anlamazlk olmusa bir aile erkn ve efrad gi c dmanlarmz sevindirmemek ve bu ecnebi dmanlara frsat vermemek iin ani, makul ve m tedbir ve hareket lazmdr."6 Talat Bey'in verdii cevab tahmin edersiniz herhalde: "sta nbul'da ikilik yoktur. Efrad Cemiyet'ten Yakub Cemil'in frka kumandan olmamaktan mtev ellit infialinden istifade ile mnferit bir sulh akdi cereyan tevlit edilmek istenil mi ve Yakub Cemil'in bir aralk bu fikri benimseyerek icrasna

teebbs ettii ve maiyetinde bulundurduu ete efradndan bazlarn bu maksatla teslih etti en Diva-nharp'e tahakkuk ederek idama mahkm olmutur..."7 Talat Bey'in beni idama mah km ettirdiini biliyordum. Ne yapalm, "takdiri ilah!" Ancak kii mitlenmeden de yapamyor Sonucu bilmemenin verdii sinirlilik kt stme. Hcremde dolanp duruyorum... 6 Doktor Re iyarbakr valilii dneminde Ermeni Tehcir olaynn balca faillerinden biri olarak itham e ip Bekiraa Bl'ne kondu. nl Bekiraa Bl'nden ilk kaan kii o oldu. tilaf devletle aldrd. Hkmet Doktor Reid'i yakalamak iin elinden geleni yapt. 25 ocak 1919 tarihinde ta'ta evresi polis tarafndan sarld. Doktor Reid azna tabanca skarak intihar etti. 7 ayrnts iin bkz: Tarih ve Toplum, cilt 19, say 111, mart 1993. 264 Tan yeni yeni aaryor Sleymaniye Camii'nin heybetli kubbelerini seyrediyorum. Sabah ezan henz bitmiti ki, hcremin kapsnn hafife vurulduunu duydum. Hapishane Mdr smail Hakk Bey, yumuak bi an beklediklerini syledi. dam edileceim artk kesindi. smail Hakk'ya sa elimle kendi bo skar gibi yapa-rak, "Hakkcm byle mi?", silahn tetiine dokunur gibi a-hadetparmam "Yoksa byle mi?" diye sordum. smail Hakk mtevaz bir ifadeyle, hibir malumat olma-dn sadece yukardan istenildiimi tekrarlad. Artk son dakikalarm yaadm anladm. smail almak iin msaade istedim. Ko-ridordaki muslua gidip, kollarm svadm. Ellerimi, kollar adm, aptes aldm. Son dualarm yaptm. Temiz i amarlarm giydim. Ve hcreden ktm. adlar. Tkezlemeden, bam yukarda, dimdik yryorum. Her yer nbetilerle dolu, kasvetli, z bir hava bln zerine km. Kimse yzme bakamyor. Yzlerce nbetinin dolatn g m iin bu kadar kalabala ne lzum gr-dnz?" Cevap veren olmad. Sessizlik insann iini . D kapya yaklatmzda arabann hazr olduunu gr-dm. tfaiye Bl kasaturalarn s rmt. Kllarn ltlar altnda arabann kapsn kendim atm ve hzla ieri girdim. orum. Herkesin ii vardr, megul etmeyeyim. Savc Yardmcs Reid ve Hapishane Mdr sma bir baka arabaya bindiler. Benim arabamn yannda, at stnde, soruturma yelerinden Veli, bat Blk Komutan hsan beyler geliyorlard. Arabay bir svari bl nden, bir dier sv uyordu. 265 Hali kysn izleyerek Eyp'e doru ilerliyoruz. Deniz kzl kzl tm gzelli yp'e geldiimizde yol zerinde bir karpuz sergisi grdm. Karpuz alnmasn hsan Bey'den r im. Beni krmad. Son lokmam arabann iinde itahla yuttum. Enver Paa, cezann infaz ii ey'e kendisinin bek-lenmesini sk sk tembih etmiti. Talat Bey'i yakndan tand iin, tiyle karlamak istemiyordu anlalan.

Tabi Talat Bey beni artmamt. Enver Paa'y bekle-meden, mazbatann hazrlanmasn emre vrak da vakit kaybetmeden Merkez Komutanl araclyla Harbiye Nezareti'ne gndermiti. yurtdnda olduu iin Harbiye Nezareti'ne de, Dahiliye nazr olarak kendisi vekleten ba Karan hemen onaylamt. Gereinin yaplmas iin evrak hemen Merkez Komutan -l'na da gn kez Komutan Cevad Bey cezamn krek cezasna ev-rilmi ekliyle onaylanacan beklerken, a aylandn grnce yanllk olduunu dnp Harbiye Nezareti'ne istirhamname yazarak bu du ini istiyor. Sylediklerine gre Merkez Komutan Cevad Bey diyor ki: "Yakub Cemil Bey' in Merutiyet'in ilan gnlerinde fedakr-ca hizmetleri grlm ve Merutiyet'ten sonra orta utiyet'i yok etme amac gden hareketleri etkisiz klmakta da byk yararll grlm olm ihet kendisi hakknda takdiri hafifletme sebebi tekil ettii gibi bu zatla birlikte a yn sutan dolay sank olan teki kimselerin ks-men beraat etmesi, ksmen de cezadan affedi mi olmas sure-tiyle ceza d kalmalarndan anlaldna gre ad geen Yakub Cemil Bey'i rinin tek bana yaplmas da ayrca kanun hafifletici sebeplerden bulunduundan, yksek Ne makamlar uygun grdkleri takdirde idam cezasnn mr boyu kree evrilmesi suretiyle h har klnmasna atfet buyurulmas arz olunur."8 8 lgili yaz: Dersaadet (stanbul) Merkez K tanl darei rfiye Kalemi, numara 2616, tarih 28.6.1332. Kaynak: Mustafa Ragp Esatl, tt t ve Terakki, Hrriyet Yaynlar, mays 1975 266

Zabit ocuklar sylemiyordu ama ben anlyordum, Talat Bey yazy grnce hiddetlenmitir. da le yaplmasn emretmitir. Gne yava yava kendini gstermeye balyor. Hali k-ylarn itmitir. Silahtaraa Kprs'n geip, Kthane Kprs'nn gerisinde bir srtn nnde dur a koymamtm. Ama arabada bizim zabitlerden bir tane istedim. Onca kez lmle burun burun a yaam, silah, kan hayatmdan eksik olmamt. Ama hibir zaman ttne ihtiya duymamt gelmiti. Araba durdu. Azmda sigara olmasna ramen ellerim cebimde indim arabadan. Bir sigara daha isteyip yaktm. Bir manga silah atm asker grdm. Demek beni bekli-yorlard. arlarnda bir kazk var. Bir de kenarda bir piyade bl. imdiye kadar grmediim tedbir Ne gerei varsa... Bir sigara daha istedim.9 Sigaram ierken Savc Yardmcs Reid Bey ida erma-nn okumak isteyince szn kestim: "stemez... stemez... Okumaynz! Ben idammn seb yorum, hacet yok. Fakat unu syleyeyim ki, memleketimi felaketten kurtarmaya altm. Meml keti mahvedenlerin yakn zamanda benim akbetime urayacaklarn grrsnz!.." Bir vasiyeti leme tebli edilecek bir szm olup ol-madm sordular. "Param malm yok ki sana syleyecek olsun. oluk ocuuma Cemiyet ve arkadalarm bakar. ttihat ve Terak9 Cemal Sreya, Yakub C mil'in yaamnda ilk kez sigara imesini Sevda Szleri adl kitabnda iirselletirmitir: "Y Cemil'in Kuruna dizilmeden hemen nce st ste itii mrndeki ilk sigara..." 267

ki benim ailemi ne a brakr, ne plak!" Benim bir tek ailem vard: ttihat ve Terakki! Mf din telkine balamt ki ona da izin vermedim: "Zahmet etme Hocam, ben Allah'a kar grev yaptm, sana lzum yok!" Cebimdeki altn saatle parmamdaki yz kardm ve eime vermel . ttihat ve Terrakki'ye dua ettim. "Askerleri benim yzmden bekletmek, igal etme doru deildir" diyerek kaza doru ilerledim. Arkam dayadm. Yzm mfrezeye evirdim. Ellerimi mi balatmak istemiyordum. "Sz veriyorum, bulunduum noktadan kmldamam, lme gzlerim a k gitmek isterim!" dedim. Kabul etmediler. Ellerimi ve gzlerimi balamak zereyken, k uruna dizecek mfrezenin subayna, "Subay Efendi, grevini iyi yap ve yaptr! Hkmetin emr unutma! Kalbime nian aln. Yoksa bu kalp kolay kolay durmaz. Baka syleyecek bir ey ka lmad" dedim. "Yaasn ttihat ve Terakki" diye bardm. Sonra keskin bir ddk sesi ve heme dan patlayan on drt tfek... Zor nefes alyordum... Yan bamda bir sr fsldama... Sonr karanlk...

Torun "Yakub Cemil"in sonsz Dedem Yakub Cemil'in vcuduna on drt kurun saplan-mt. Belk fsanedir, bilmiyorum; kalbi yarm saat sonra durmu, yani yarm saat can ekimi Kthane . Dedii km, kalbi yle hemen teslim olmamt. Son nefesini verdiinde 36 yandayd. De il'in kuruna dizilmesi stanbul'da du-yulunca sylentiler kyor. Gya dedem, Enver Paa'y yaralam, Harbiye Nazn Enver Paa da tedavi iin Almanya'ya gitmiti. Bu nedenle Yakub Ce il idam edilmiti. Bir baka sylentiye gre, Yakub Cemil'in vcudundan szan kanlar topraa, "nce vatan" yazmt! Ben zellikle zmir kampndan dndkten sonra dedem Yakub Cemil'le ilg daha dorusu ttihat ve Terakki Cemiyeti'yle ilgili ok kitap okudum. Aslnda sonra anl adm ki, dedemi deil kendimi aratryordum! Kiiliimi, ocuk-luumdan bert dedemle zdele edem Yakub Cemil'i aratrmak benim iin tutkuya dnt diyebilirim. Dedem Kthane srtlar dil-diinde hakknda neler neler sylenmiti. rnein, hkmet sylentilerin nne geebilmek gn kendisine yakn baz gazetelerde Merkez Komutanl'nn tebliini yaynlatt: 270 "Yedek b Cemil Bey hak etmedii ve kanunun kabul edemeyecei bir rtbe ve memurluun kendisine v erilmemesinden ve bu grevi alabilmek iin bavurduu yerlerde isteinin yerine getirilmem esinden duyduu ksknlk ve krgnlkla..." diye uzayp giden teblide, hkmet aleyhine a et Oteli'ndeki toplantlara kadar her ayrnt anlatlyordu. Tebli yle sona eriyordu: "st Skynetim Mahkemesi'nde verilen kararn yerine getirilmesi Zat ahane'nin iradeleri cml nden bulunmu ve ferman gereince idam hkm Askeri Ceza Kanunu'nun 16.

Maddesi'nde tarif edilen ekilde dn sabah saat 7'de Kthane yaknnda usule gre yerine ge ilmitir." ldn gstermek iin bir iki kare fotoraf ekiliyor. Ne bileyim, belki de Tal n olmak istiyordu! nk o dnemde birok kii Yakup Cemil'in idam edilmesine kar kyord ni Glhane'ye gtryorlar. "Gelin cenazenizi aln" diye kardei Mehmed Hsn'ye haber gnder ar. Mehmed Hsn, "Siz kuruna dizdiniz, siz gmn!" diye tepki gsteriyor. Cenazeyi kimse a lmaynca, naa sessizce Topkap me-zarlna gtrlp defnediliyor. ttihat ve Terakki hk ra "sava hainlii" sulusu Yakub Cemil'in drt kiilik ailesine "Hidemat Vataniye (Vatan H zmeti) tertibinden 33'er kuru maa balyor! Yani dedem, "Hyaneti Vataniye" deil, "Hidema Vataniye" iin lmt! Size bir baka ilgin anekdot anlataym: Dedem Yakub Cemil'in idam iki yl gemitir. Meclis sava yenilgisinin sorumlusunu aramaktadr. Sadrazam Said Halim Paa, Birinci Dnya Sava sonrasnda Meclisi Mebusan'n 5. ubesi'nde ifade vermektedir (9 sm 1918). Komisyon yesi Basra Mebusu Hilmi Bey sorar: 271 "Yakub Cemil meselesi, g aliba zaman linizde olmutu. ittiimize gre bu mesele, siyas bir ekilde tezahr etmi f devletleri sulh akdi iin bir teebbste bulunmu. Babli'nin bundan haberi var mdr? Yo u askeri bir mahiyette mi olmutur?" Said Halim Paa yantlar: "Malumu liniz Yakub Cemi l mecnunun biri idi ve bu me-seleden hkmetin haberi yoktur." Bu yant zerine komisyon yesi Erturul (Bilecik) Mebusu emsettin Bey1, "Demek ki bu i srf askeri idi. Fakat bir adam payitahtta kuruna dizilir de, hkmetin haberi olmaz olur mu?" diye sorar. Aray a baka sorular giriyor ve komisyon dedem Yakub Cemil'in idamnn perde arkasn sadrazamd an renemiyor. Belki de fazla zerinde durmuyorlar, kim bilir! Bir anekdotta Bekiraa Bl n; stanbul'a giren tilaf devletleri , ttihat ve Terakki'nin nde gelen isimlerini, bir dnem dedem Yakub Cemil'in kald Bekiraa Bl'ne dolduruyor. Yakub Cemil'in "ruhu" mu ilinmez, ama ittihat-larn Bekiraa Bl'ndeki sohbetlerinde Yakub Cemil ismi sk sk tel diliyor. ounlukla kzdklar kiiler hakknda, "Ah, Yakub Cemil imdi yayor olsayd!.." l rlar. Mesela, tilaf devletleri zabitleri stanbul sokaklarnda Trk askerlerine ok kt dav anyor, bazen svyorlard. ttihat ve Terakki'nin nemli ismi Mithat kr (Bleda) Bey'in, " mdi bizim padiah denilen herif bizim zabitlere svmek serbesttir mi demi! Bu ne utanm azlktr ki byle bir emir verilmitir" demesi zerine, araya -ileride Cumhuriyet ynetimin ri bakanln yapacak kr (Kaya) Bey giriyor: "Mithat Bey, biz galiba bir hata iledik. O bask-nndan sonra o ii bitirecektik. Talat Bey, Yakub Cemil'in yo-lunu kesmeyecekti. Yakub Cemil Bey Saray'a gidip ii k1 emsettin Gnaltay; 1949-1950 yllarnda babakanlk y 272 knden bitirecekti. Herhalde bugn grseydi Talat Bey, ke-sinlikle izin verirdi. te o zaman ne gzel olurdu." Birka gn sonra ayn olay bu kez Kara Kemal yle anlatr arkadal

"Yakub Cemil'in dar frladn gren Enver Paa, 'Ne oluyor Yakub Cemil Bey?' diye sordu. edi ki: 'Saray'a gidiyorum. Ya bu i kknden biter yahut ben biterim.' Enver Paa sert b ir emirle Yakup Cemil'i durdurdu." Mithat kr Bey de yle konuur: "Bunu Merkezi Umum'de onumutuk. Talat Paa biraz kzmt. Kzd esas yaplmak istenene deil, zamanna ve ek urdu, peki o zaman Saray'n yerine ne konacakt? Tam bir yolu bulunmu deildi. Herkes Ya kub Cemil'i hep 'silaha sarlan adam' diye bilirdi. Lakin akl da alrd. Zamann meselele i iyi bilirdi. Etrafna korku salmas yrekliliinden, inanmlndand. Fakat yle bir kad nce, dedem Yakub Cemil, Saray mensuplarn deil, o gnk kabineden ttihat ve Terakki dman nazrlar ldrmek istiyordu. Ancak aradan ksa bir zaman gemesine ramen dedem Yakub Cemil yaptklar arkadalar tarafndan da abartlmaya balanmt bile. Belki de gnah karmak lursa olsun; dedem Yakup Cemil ve arkadalarn dnyorum da Cumhuriyet daha byle bir kua iti-remedi. Hepsi vatanseverdi. dealistti. yi niyetliydiler. Her cepheye yetimeye alt . Ate emberini her getiklerinde arkadalarn feda ettiler. Dnp geriye bakmadlar. Baka an bulamadlar. Onlar mrn oktan tamamlam bir imparatorluu ya-atmak iin canlarn fed geri durmadlar. Koca bir imparatorluun yklmasna neden olduklar gibi, yeni bir cumhuriy tin kurulmasnda da emekleri yok muydu? Bunu kim inkr edebilir? Sorgulandlar, yarglan dlar, srgn edildiler, katlar, suikasta kurban gittiler.

273 Ve idam edildiler. Bir gn bile kahretmediler. Sonuta hayatta kalmay sadece bir avucu becerebildi. Gerek bir kaybedenlerin yks... Gelelim bana, Torun Yakub Cemil'e. .. Sorularnz duyar gibi oluyorum: "Danimarka'da neler oldu? Danimarka'dan sonra ne yap-tnz?" Danimarka ve sonrasnn bana kalmasn istiyorum. Artk benim szm bitti. Tarihe vimi yaptm dnyorum. Tekilat Mahsusa'nn ilk bakan Kuuba Eref anlarn yaz hissedince, yazlmamasna karar verip hepsini yakt. Benim de yaammn bir blmn yaktm Sadece son olarak unu syleyim, ben aslnda Yakub Ce-mil'in deil, kardei Mehmed Hsn'nn runuyum. Yakub Cemil benim byk amcam, yani dedemin aabeyi. Ama bizim ailede Yakub Ce mil'i herkes aile by olarak grr ve dede der. Ben nc kuam, drdnc kuak, rnei Cemil'e dede diye hitap eder. Sanyorum bundan sonra gelenler de gelenei bozmaz. Yaku b Cemil'in iki kz, byk halalarm Cemile ve lker hi evlenmediler. Neden evlenmedikleri k nusunda aile iinde birok gr vardr. Ama bunlar bence nemsiz konulardr.

Dedemin kuanda doal olarak bugn yaayan kimse yok. Hatta ocuklarnn bile ou ld. Sa Bahaeddin akir'in kz Glseren Hanm ile Cevad Tayyar Eilmez'in olu smail Hakk hayatta Biz nc kuaz... Siz bu kitab okurken, ben hayatm idame ettirmek iin hl kouuyor r "gazi maa" alyorum. Sa olsun, tandk bir bykelimiz araclyla i buldum. 274 Adm nun hibir nemi yok. Bir gn yolda giderken kafanz kaldrp yannzda yryen adama bakn, mdir!.. Son sz; bu lke be apulcunun yaptklaryla dimdik ayakta durmuyor, bunu herkesi ilmesini istedim. Konumak zorundaydm, konutum, hepsi bu... Yazarn sonsz yerine Ermeni ilahor Aravir racyan anlatyor:1 Birinci Dnya Sava baladnda on drt yandaydm. rmn tm gibi Trk topraklarn-da domutur. ocuk saylacak yata yetim kaldktan sonra, eim ve erkek kardeimle beraber Trklerin stanbul adn verdii, Constantinople'de Boaz' yakasndaki Pera'da yaamaktaym. (...) Savan ilanndan sonra yava yava siyas durumun f armaya ve Ermenilerin nnde duran problemler zerine erikinlerin yaamakta olduu endiele paylamaya baladm. Evimiz htilalci Ermeni Federasyonu liderlerinin toplant mahalline dn ir kenarda oturarak saatler boyunca bu insanlarn gnn meselelerini tahlil ve mtalaa etm elerini dinledim. Bir mddet sonra ayn kiiler beni kemden kartarak, silahlarn nakledil i ve saklanmas vazifesini bana vermeye karar verdiler. (...) 1 Aravir racyan'n anlar Legacy adyla Boston'daki Hairenik Cemiyeti ya-ymlamtr. Kasta Yaynlar mays 1997 tarih bu kitab, Bir Ermeni Terristin tiraflar adyla dilimize evirmitir. Biz anlarn ok k i veriyoruz. 276 Bana verilen vazifeyi ifa etmek amacyla gen bir Trk ha-mal klnda dola (...) 1919 ylnda, Ermeni gnlk gazetesi Djagadamard'n ya-ynland apartmanda bir infaz kurulmutu. Bu bro ttihat ve Terakki yneticileriyle Ermeni hainleri gyaplarnda yargl k lme mahkm etmiti. (...) nfaz brosu ilk baarlarn kaydetmeye balamt bile. Ermen telerini hazrlayp Siyas Polis Mdr Read Bey'e veren Msy Haroutounian kurunlanarak l eci Chavarch Missakian' polise ispiyon eden Bulgar casusu Vladimir de ayn ekilde te mize havale edildi. (...) Sonunda bana da grev verildi. Ermeni haini Vahe h-san', 2 7 mart 1920 gn vurdum. lk kurunum alnn skalayarak onu boazndan yaralad. kinci kur oluna sapland. Artk silah kullanmayacam anlar anlamaz kamaya balad. Onu kovalarken ar n iki el daha ate ettim. Btn sokak panik halindeydi. Yayalar lk la saklanacak ye arada hsan yere dt, ban taa arpt. nc ve drdnc kurunlarm ona isabet etmiti

Daha sonra rendiime gre koruma grevlisi Osman kamadan nce beni tehis etme frsat bul kkmda bir tevkif mzekkeresi tanzim olunmutu. Gen Ermeni Cumhuriyetimize gitmem gereki yordu. Sonunda memleketim Ermenistan' grecektim. (...) ay boyunca Ermenistan' bir uta tekine kat ettim. Ardndan, gnn birinde Erivan'a arldm. (...) Tekilat beni Roma'ya y aya karar vermiti. Aralarnda eski Sadrazam Said Halim Paa'nn bulunduu ttihat ve Terakk Partisi'nin eski idarecileri bu bakentte lks ierisinde yayorlard. (...) Talimatlarn emek zere ncelikle Marsilya'ya git277 mem gerekmekteydi. Arkadalarm bana Avrupalymm g giyinmemi tavsiye ettiler. (...) Bahsedilen bu ahsn fotoraflar bizde mevcuttu. Her g ece yatmadan nce uzun uzun bu resimlere bakarak yzn hatrlamaya alyordum. zerime al ifeyi yerine getirmek iin yanp tutuuyordum. (...) 5 aralk 1921, Roma. Sabah banyo ya ptktan sonra tra oldum ve btn vcu-dumu kolonyayla ovdum. amarlarmdan kafamdaki g yah renkli artist apkasna varncaya dek tm giysilerim yep yeniydi. Elbiselerime balayn a kmaya hazr-lanan bir damadn gsterdii itinay gsteriyordum. Bir gece ncesinden silah leyip kurunlarm saymtm. (...) nce gelen kupa arabasnn sesini duydum. Hemen akabindey leleri rzgrda dalgalanarak zerime doru gelen atlar grdm. Heyecandan titremeye balam Halim Paa ile korumasn arabann iinde grebiliyordum. Kar kaldrma geerek orada bek r vermitim. Bana kalrsa buras harekete gemek asndan ideal yerdi. Kararsz admlarla at yaklan altnda ezilmeme ramak kala, kardan karya gemeye muvaffak oldum ve araba tam nm eldii anda ani bir hareketle kollarm kaldrdm. Atlar bir anda aha kalktlar. Bu anlk d amadan yararlanarak basamana atlamak zere arabaya doru kotum. Kaymama ramen bir elimle arka dayana yakalamay baardm. Varlmdan hl habersiz olan paann korumas, arabacy kalktn soruyordu. Ayn anda Said Halim Paa bana doru dnd ve gz gze geldik. Yalvaran e, korumasna, "Yaren" diye seslendi. Bu Osmanl mparatorluu'nun eski sadrazamnn son sz du. Tabancamn namlusunu sa akana dorulttuumda duyduu dehet gzlerinden okunmaktayd . Bir tek kurun kfi geldi. Bouk bir sesle arabann demesine yld. Ba neredeyse ayak u. 278 Hepimizin de ayn zamanda takma ad olarak kullandmz lakaplarmz vard. Prl pr ara gzleri Ar-ak'a "Yldrm" takma adn kazandrmt. Arak ayrca zerinde gece gndz n Natali'ye ise zenli giysileri, uzun salar, kk ayaklan ve kaslarak yrynden tr O sralar "Mehmed Ali" ad altnda bir Trkmesine yaayan Hratch Papazyan ise zarif tavr niyle "Avrupal" olarak adlandrlyordu. Bana da, yerimde duramadm iin "Cva" diyorlard

17 nisan 1922, Berlin. Uurlu olarak kabul ettiim yakasz beyaz gmleimi daha nceden de g ymitim. Vahe hsan ldrdm gn zerimde ite bu gmlek vard. Said Halim Paa suikastnd kteydim. Gmlei kendi ellerimle ykyordum. Tabancam kuma zerinde pas rengi brakmt. B nki sihirli bir zrh, bir tlsm gibiydi. Bugn de ite zerimde bu gmlek vard. (...) nce r dar ktlar: Cemal Azm'nin kars, kz ve annesiyle byk olunun nianls. Ardndan una girmi olan Doktor Bahaeddin akir geliyorlard. nemli bir konuyu tartyorlarm gibi lleri vard. Kukusuz biraz nceki toplantnn kritiini yapmaktaydlar. Onlarn arkasndan tor Bahaeddin akir'in hanm ile Talat Paa'nn dul kars geliyordu. Trkler, bulunduumuz drt blok kadar uzakta Kurfrsten-damm Caddesi yaknlarnda bulunan Cemal Azm'nin evinin yolunu tutmulard. Kar kaldrmda sokan kesine doru bir aacn glgesine sinmi bek ile krpmadan izliyorduk. (...) Savage marka Amerikan tabancas olan revolverimi ekere k Trklerin zerine atldm. Grubun dnda beklemekte olan Talat'n dul kars geldiimi gr tlad. Kadn olduuna bakmakszn sol elimle kendisine bir darbe indirdim. Bir lk atara emal Azmi o esnada bana doru dnmt. ok yaknmda duruyordu. Silah279 mn namlusunu hafi arafa doru evirerek sol gznn altna doru nian aldm ve tetii ektim. Yere ylvercebine sokmakta olan Doktor Bahaeddin akir'e doru hzla yneldim. Tabancamn namlusunu gr man "Ah ah ah!" diye haykrd. Bu korkmu hali hncm daha da artrd. Alnna nian alarak " " diye bardm. Kurun hedefine ulamayarak sol yanna isabet etti. Hl ayakta duruyordu. B rada Aram yetiti. Elindeki Mauser'i Doktor Bahaeddin akir'in alnna dorultarak tetii ek i. Yerde yatmakta olan katil arkadann zerine dtn grdm... (...) Cesetlerin zerine yan karlarna zerre kadar acmadm. Kocalar ve ocuklar katledilen Ermeniler iin bir dam sun gzya dkmler miydi? (...)

Kim kimdir Abdlhamid II (stanbul 1842-ay.y.l918), padiah (1876-1909). Kardei V. Mura d'n yerine tahta geti. 23 aralk 1876'da Birinci Merutiyet'i ilan etti, ancak 13 ubat 1878'de Osmanl-Rus Sava'n bahane ederek Meclis'i datt. Bundan sonraki otuz yl sr mutlakyet rejimiyle idare etti. 1908'de ttihat ve Terakki Cemiye-ti'nin zoruyla mer utiyeti geri getirmeye mecbur kald. Eski gcn kazanmak iin 31 Mart Ayaklanmas'ndan yara rlanmaya alt iddiasyla tahttan indirilerek Selanik'e gnderildi. 1912'de stanbul'a rildi. Hayatnn son yllarn geirdii Beylerbeyi Saray'nda ld. Ahmed zzet Paa soyad (Naslic, Manastr 1864-stanbul 1937). 1884te Harbiye'den mezun oldu. 1891-1894 yllar arasnda Almanya'da Liman von San-ders'le birlikte alt. 1908 Devriminden sonra Genelku rmay bakanlna getirildi. 1910-1911 yllar arasnda Ye-men'de grev yapt ve 1912 ylnd vana katld. 1913'te Mahmud evket Paa'nn ldrlmesinden sonra. Harbiye nazrl grev 14'te bu grevini Enver Paa'ya devretti. Birinci Dnya Sava'nda, Enver Paa'nn Sarkam ndan sonra Kafkasya Cephesi

komutan olarak grev ald (1916). ttihat ve Terakki dneminin bitmesiyle 1918'de Talat Pa 'nn yerine sadrazam oldu. Bu gre282 vi fazla uzun srmedi. 1918-1920 arasnda birok hkm e grev yapt. Mill Mcadele'ye katlmad. Ahmed Samim gazeteci (Prizren 1884-stanbul 1910) Galata-saray Sultansinde ve Robert Kolej'de okudu. tilaf ve Cidal gazetelerinin ve Yorgaki Molla Hrinos adl bir Rum'un sahibi bulunduu Saday Milletin bayazarln yapt 910). 9 haziran 1910 tarihinde faili mehul bir cinayete kurban gitti. Ahmed Tevfi k Paa, sadrazam (stanbul 1845-ay.y. 1936). 1862'de Harbiye'den svari mlazm olarak mezu n oldu. 1865'te istifa ederek Babli'nin Tercme Brosunda almaya balad. Roma (1872), (1873), Atina (1875) el-iliklerinde grev ald, 1885'te Berlin'e bykeli tayin edildi. Av upa'nn hemen btn merkezlerinde elilik ktiplii, konsolosluk, mstearlk vazifeleri grd ye nazr (1895), kinci Merutiyet'ten (1908) sonra da Ayan Meclisi -yesi oldu. Saray'a balyd ve ttihat aleyhtaryd. 14 nisan 1909da sadrazam tayin edildi. Sadrazaml 21 g bykelii yapt (1909-1914). Savatan sonra, 1919'da, iki kabine kurdu. Osmanl mparatorl un son sadrazam (kasm 1920) olarak tarihe geti. Akgl (Eyp Sabri) asker ve siyaset ada m (Ohri 1876-Ankara 1950). Harbiye mmtaz snfndan 1896'da mezun oldu. 1897 ylnda Hayri aa'nn yaverliine atand, yaraland, takdirname ald, terfi etti. Fransa'ya gitti. Makedon 'da ekya takibiyle vazifeliyken ttihat ve Terakki'ye girdi. Cemiyet'in asker kanadnn n ahsiyetlerindendi. Ohri'de kolaas rtbesindeyken, 1908 Ayaklanmasnn liderlerinden biri oldu. Banda bulunduu Ohri Mill Taburuyla daa kt; Niyazi ve Enver beylerle "hrriyet n" olarak byk hrete eriti. ttihat ve Terakki Merkezi Umum yeliine seildi (1909). a (ekim 1918) kadar bu grevi devam ettirdi. Cumhuriyet Dnemi'nde Byk Millet Meclisi' nde mebusluk yapt. Atatrk (Mustafa Kemal) Trkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu ve ilk cu mhurbakan (Selanik 1881stanbul 1938). 1902de Harp Okulu'nu, 1905'te kurmay yzba olarak Harp Akademisi'ni bitirdi. 1907'de ttihat ve Terakki Cemiye283 ti'ne ye oldu. 190 9'da 31 Mart Ayaklanmas'n bastrmak zere Hareket Ordusu'yla stanbul'a geldi. 1911'de ta lyanlarla savamak zere gnll olarak Trablusgarp'a gitti. Ayn yl binbala ykseltil ya ataemiliterliine atand. 1914'te yarbayla ykseldi. 1915'te Arburnu muharebeleri dol a altn liyakat madalyas verildi. Ayn yl albayla ykseldi. 1916'da anakkale Sava'nda dan dolay yine altn liyakat madalyas ald. Mirlivala ykseldi. 30 ekim 1918'de Yldrm Grubu komutanlna getirildi. 19 mays 1919'da kararghyla birlikte Samsun'a kt. 9 temm r genelgeyle istifa ettiini, kutsal mill gaye iin almak zere artk milletin sinesinde ferdi mcahit olarak bulunduunu, orduya, valilere ve millete ilan etti. 1920'de Me clis'i toplamak amacyla btn illerde seim yaplmasn istedi. 23 nisan 1920'de TBMM al ldi. 10 mays 1921'de Mdafaai Hukuk Grubu'nu kurdu. 5 austosta 3 ay sreyle bakomutan o larak grev ald. 19 eyllde Gazi unvan ile mir (mareal) rtbesi verildi. 1 kasm 1922de saltanat kaldrld. Ocak 1923'te Latife Hanmla evlendi. 24 temmuzda Lozan Antlamas imza land. 29 ekim 1923'te Cumhuriyet ilan edildi. 1924'te halifelik kaldrld. 14 haziran 1 926'da kendisine suikast yaplaca renildi. 1927'de askerlikten emekli oldu. 1928'de Lat in harfleri esasl yeni Trk alfabesini tantmak amacyla yurt gezisine kt. 1934'te soyad unu kabul edildi ve Gazi Mustafa Kemal'e Atatrk soyad verildi. 22 ocak 1938'de ilk siroz tehisi kondu. 10 kasm 1938'de ld. Azmi Bey siyaset adam (? 1866-Berlin 1922). 1 891'de Ml-kiyeyi bitirdi. htilalden nce Selanik'te Hukuk Mektebi'nin mdryd. ttihat ve rakki Cemiyetinin bata gelen yeleri

arasnda yer ald. 1908de Preveze'den mebus seildi. Ocak 1909'da istifa etti ve Hdaven digr'a (Bursa) vali tayin edildi. orum mebusu olarak yeniden Meclis'e girdi (1914) . Trabzon valilii yapt. Bir sre sonra, Konya'ya vali tayin edildii iin istifa etti. 1 918'de Avrupa'ya kat. Berlin'de Ermeniler tarafndan ldrld. Bahaeddin akir tp ve siy am (? 1877-Berlin 1922). ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin nemli kiilerindendi. htilal28 4 ci faaliyetlerinden tr Erzincan'a srld. Msr ve Paris'e kat. Ahmed Rza'yla alt i kard. htilalden sonra ne mebus, ne de nazr oldu, Cemiyet'in i rgtnde grev ald, elii (1912-1918) yapt. Tekilat Mahsusa'nn siyas blm efiydi. Savatan sonra Berlin'e Konferans'na katld (1920). Ermeniler tarafndan ldrld. Bleda (Mithat kr) siyaset ad k 1874-stanbul 1956). Selanik erafndan kr Bey'in oludur. Mlkiye'yi bitirdi. Paris'te isas yapt ve bu srada Ahmed Rza Bey gru-buyla tant. Talat Bey'in Selanik'e gelmesiyle Avrupa'dan dnd. ttihat ve Terakki Cemiyetinin i grubunda ok nemli bir yeri oldu. Selan k Maarif Mdrl'nde muhasebecilik yapt. Sonradan ad ttihat ve Terakki Cemiyeti olan Osm Hrriyet Cemiyeti'ni kurdu (1906). htilalci faaliyetleri yznden Avrupa'ya kamak zorund a kald, Cemiyet'in Cenevre ko-lunda alt. Serez (1908), Drama (1912), Burdur (1916 ara seimleri) ) mebusu, frkann merkezi umum yesi ve ktibi umumsi (1917-1918) oldu. Birinc Dnya Harbi yenilgisiyle ngilizler tarafndan Malta'ya srld. Dnnden sonra si-yaset d 926'da zmir Suikast'yla ilikili grlerek tutukland, beraat etti. Eski dostu Mustafa Kem l'in emri zerine 1935'te Sivas mebusu seildi. Masondu. Cavid Bey maliyeci ve siyase t adam (Selanik 1875-Ankara 1926). Selanikli bir tccarn oludur. Hseyin Cahit Yal-n'n ye'den snf arkadayd. Bu ilikileri hayat boyu srd. 1896'da Mlkiye'den mezun oldu. Zir anka -s'nda ve Maarif Nezaretinde alt. 1902'ye kadar devlet memurluunu srdrd, bu tar grevinden ayrlarak Selanik' e dnd. ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girdi. htilalden sonr 1908 ve 1912'de Selanik'ten, 1914'te anakkale'den mebus seildi. Birok kabinede Mali ye ve Nafa nazrl yapt, ayn zamanda Mlkiye'de ders verdi. ttihat ve Terakki'nin da a (1918) siyasetten ekildi, 1919'da svire'ye gitti. Trkiye'ye dndkten sonra zmir Suika t'na kart iddiasyla idam edildi. Masondu. Cebesoy (Ali Fuat) asker ve siyaset adam ( ul 1883-ay.y.1968). Dedesi 1877-1878 OsmanlRus Sava'nda ba285 kumandan olan Mehmed A li Paa, babas Mill Mcadelenin ilk Nafa vekili smail Fazl Paa'dr. Erzincan Askeri R de, stanbul'da Saint-Joseph Fransz Lisesi'nde oku-du. Harp Okulu'na girdi, 1905'te kurmay yzba olarak Harp Akademisi'nden mezun oldu. Mustafa Kemal'in Harbiye'den snf arkadayd. Makedonya'da ekya takibinde bulundu. 1918'de mirliva oldu. Mill Mcadeleye k 1920-1921'de Moskova bykelilii yapt. 1924'te Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn kuruc r arasnda yer ald. Mustafa Kemal'e suikast teebbs iddiasyla 1926'da tutukland. Akla s gibi Nafa vekillii yapt (1939-1943). TBMM bakanl grevinde bulundu (1947-1950). Yay eseri var. Cemal Paa Byk Cemal Paa da denir, asker, devlet adam (Midilli 1872-Tiflis 1 922). Enver, Talat, Cemal lsnn en yal yesi olarak n yapt. 1893'te Harbiye'yi, 1895' ay yzba rtbesiyle Harp Akademisi'ni bitirdi. Selanik'te 3. Ordu'ya atand. 1906'da ttih t ve Terakki Merkezi Umum yesi oldu. skdar kaymakaml, kodra askeri valilii grevler ndu. Albayla terfi etti. Adana (1909) ve Badat (1911) valisi, Konya htiyat Kuvvetler i kumandan (1912) olarak grev yapt. Balkan Sava'na katld. stanbul ehremini (1913), Bahriye nazr oldu. Birinci Dnya Sava'nda 4. Ordu komutanl ve Suriye valilii grevl i.

Bozgunla sonulanan Kanal Harekt'nn banda bulundu. 2 kasm 1918'de Almanya'ya kat. Tif e Ermeniler tarafndan ldrld. etinkaya (Ali) Kel Ali de denir, asker ve siyaset adam (A yon 1878-stanbul 1949). Harp Okulu'nu bitirdi. lk grevi Arnavutluk snrnda karakol komu anl oldu. 191 l'de Derne'de Mustafa Kemal'le birlikte talyanlara kar arpt. Makedony , Kafkasya cephelerinde bulundu. Malta srgnleri listesine alnarak Trkiye'den uzaklatrl M-dafaai Hukuk Grubu ynetim kurulunda grev ald. Ayva-lk'ta Yunanllara kar direni ce kurdu. TBMM ats altnda meslekta Deli Halid Paa'y vurarak ldrd. Susuz bulundu. si Bakanl yapt. 1926'da Atatrk'e suikast dzenledikleri iddiasyla birok arkada286 n rar verdi. Bayndrlk (1934) ve Ulatrma ba-kanl (1939-1940) yapt. Dervi Vahdeti gazet din adam (Lefkoa 1869-stanbul 1908). Lefkoa Medresesi'nde din renimi grd. 1890'da st 'a geldi. Cer hocas olarak Anadolu'yu gezdi. eyh-lislam olan Tokatl Mustafa Sabri Ef endi'nin kurduu Cemiyeti ttihadiyei lmiye'ye girdi ve ksa zamanda devrin din ahsiyetl erini ats altnda toplayan kuruluun balca liderlerinden oldu. ttihat Muhammedi Cemiye kurdu. Volkan gazetesini yaymlamaya balad. 31 Mart Ayaklan-mas'nn balca tertipilerin di. Hurid Paa Divan har-bince asl sulu grlp Beyazt Meydan'nda asld. Emmanuel Kara enli siyaset adam (l. Trieste 1934). Hukuk Mektebi'ni bitirdi. "Macedonia Risorta" adl mason locasnn stad zamd ttihat ve Terakki'nin Selanik kolunda alt, hareket r korunmasn salad. htilalden sonra, yabanc, zellikle ngiliz yorumcular tarafndan, erakki'nin liderlerinden ve "habis ruhlarndan" biri olarak nitelendirildi. Ancak, sanld kadar etkili olamad. Selanik (1908 ve 1912) ve stanbul'dan (1914) mebus seild 19'da talya'ya kat talyan vatanda olarak Trieste'ye yerleti. Enver Paa asker ve devle dam (stanbul 1881-Balcuvan, Tacikistan 1922). ttihat ve Terakki'nin mehur lsnn en ge lmakla birlikte en nl yesiydi. Kk bir devlet memurunun olu olarak dnyaya geldi. Annes ye Hanm, Babas Hac Ahmed Paa'dr. 1902'de Harp Akademisinden kurmay yzba olarak mez 3. Ordu'ya tayin edildi. Ekya takibinde yararllk gsterdi. Manastr'da ttihat ve Terakk emiyeti'ne girdi (1906). 1907'de kurmay binba oldu. kinci Merutiyet'in ilan iin Manast Mill Taburuyla birlikte daa kt. Bu olaydan sonra hreti "Kahraman Hrriyet" olarak yld. 1908 Ayaklanmasnn liderlerinden biri olarak n yapt. htilalden sonra, merkezi um oldu. "Suavi" takma adn kulland. 31 Mart Ayaklanmas baladnda (1909), atae militer bulunduu Berlin'den Trkiye'ye dnerek Yeilky'de Hareket Ordusu na katld. Libya'da (1911 ve Balkanlar'da 287 (1913) savat. Onu zirveye karan olaylarn iinde Babli Baskn ne areket noktas oldu. Liva komutanlna (tugeneral) terfi etti. Harbiye nazr oldu (1913). rduda s-lahata giriti. 1914'te mirliva ordu. Naciye Sultanla evlendi. Mahpeyker, Tr kn, Ali ve Sultan adnda ocuklar vard. 1918'de Osmanl ordusunun savatan yenik kmas r ttihat liderlerle birlikte lke dna kt. Trkistan'da Boleviklere kar savarke Kuvvetleri'nde yzbayd. Ordudan ayrld, Avustral-ya'daki bir uak kazasnda 1971 ylnda m Paa II. Abdlhamid'in yaveri ve bahafiyesi (stanbul- 1873-Bursa 1908). II. Abdlhamid 'in stkardei, ocukluk arkada ve esvapbas olan smet Bey'in oludur. Saray'da by stan 1894'te yzba olarak mezun oldu. Be senede albayla ykseltildi. Mevkiini muhafaza geleni jurnal etti. Merutiyet'in i-lanndan sonra lkeyi terk etme hazrl iindeyken Yen kazasnda tannd ve halk tarafndan lin edildi.

Filibeli Hilmi asker ve siyaset adam (Filibe ?-Ankara 1926). Kariyeri ttihat ve Te rakki fedalerinin birok ynden tipik bir rneidir. ttihat ve Terakki'nin en eski yelerin en biriydi. 1909'da Hareket Ordusu'nda yer ald. Tekilat Mahsu-sa'da grev yapt. Cemiyet 'in mfettii oldu. 1918'de ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan ulusal hareketi balatm ak -zere Ardahan'a gnderildi. Birinci Millet Meclisi'nde Arda han mebusuydu. Musta fa Kemal Paa'ya dzenlenen zmir Suikast'nn dzenleyicilerinden olduu gerekesiyle yargl Halaskar Zabitan Grubu ttihat ve Terakki'ye kar baz su-baylar tarafndan kurulan cunt a. Belli bal elemanlar Tev-fik (Burunsuz), Satvet Ltfi, Dr. Rza Nur, Melam eyhi Ter-li Salih'tir. Grubun gayesi, ttihat ve Terakki istibdadn ykmak ve orduyu siyasetten uz aklatrmakt. 1912 ylnda harekete getiler. ray Askeri reisliine, bu kanalla da padi bir beyannameyle ttihat ve Terakki hkmetini istilaya zorladlar. Said Paa istifa etti. ktidar partisi grubun yeni kabine hakkndaki fikrini sordu. Halaskar Grup da kabin ede Nzm Paa'nn Harbiye nazn olarak, K288 mil Paa'nn da herhangi bir vazifeyle bulunma rt kotu ve bu suretle "Byk Kabine" ad verilen Gazi Ahmed Muhtar Paa Kabinesi kuruldu. Byk Kabine'nin iktidara gemesinden ksa bir sre sonra Balkan Harbi balad. Harp devam e erken Babli Baskn gerekleti. ktidar tekrar ttihat ve Terakki'nin eline geti. Hasan azeteci (? 1866-stanbul 1909). Osmanl Ah-rar Frkas'na ye oldu. Ahmed Rza'nn Paris'te eret gazetesinde alt. htilalden sonra, ttihat ve Terakki aleyhtar yaynlar arasnda s gemeyen gazete olan Serbestiyi kard. 7 nisan 1909'da Galata Kprs zerinde ldrld. art Ayaklanmas'nn balangc oldu. Hrriyet ve tilaf Frkas siyas parti. kinci Merutiy hranl safhasnda, 1911 ylnda kuruldu. Frka ayr bulunan muhalifleri birletirdi. lk rei mat Ferid Paa'dr. Frkann amac, memlekette okpartili liberal temsil merutiyeti kurmak at ve Terakki'nin siyaset tekelini frenlemek hatta kaldrmakt. Frka doktrini iki esas l fikir zerine kuruluydu: Osmanlclk ve ademi merkeziyet prensibi. Tekilat, Takdirat, T minat, Merih gazeteleri yayn organlarndan bazlaryd. Sadrazam Mahmud evket Paa suikast ine baz elemanlar, ttihat ve Terakki hkmeti tarafndan Sinop'a srld. Ancak hkmet f esih karar vermedi. Hrriyet ve tilaf Frkas mtareke dnemine kadar etkisiz kald. Bu ar aris'e kaan yneticileri Mill Muhalefet Frkas'n kurdular. 1919 ylnda yeniden faaliyet diinde Miralay Sadk Bey ve Mustafa Sabri Efendi arasnda kan anlamazlk frkay ikiye b bu dnemdeki en nemli gazetesi Mesuliyet oldu. Merutiyet'in son seimine (1919) katlmad. Damat Ferid Paa'nn sadareti Tevfik Paa'ya terk etmesiyle frka kapand. Hseyin Hilmi Pa adrazam (Midilli 1855-Viyana 1922). Babli'de grev ald, mparatorluun deiik blgelerind let memuru olarak alt. Liberal ve becerikli bir idareci niteliiyle tannd. zellikle Ru i genel mfettii olarak (1903-1908) n yapt. ttihatlar tarafndan sevilirdi. htilalden nazrlk (dahiliye, 1908-1909; adliye, 1912) ve 289 sadrazamlk (1909-1910) grevlerinde bulundu. Viyana b-ykeliliine atand (1914-1918). Mtareke'den sonra Tr-kiye'ye dnmesi atlarla olan ilikisinden tr yasakland. Hseyin Hsn Paa asker ve siyaset adam (st . 1926). 31 Mart Ayaklanmas'nda (1909) isyanclara kar yryen Hareket Ordusu'nun komutan ln yapt. Bu grevini Yeilky'de Mahmud evket Paa'ya devretti. Sk disiplin taraftan fesyonel asker kimliiyle tannd. Ordu ile politikann birbirine karmasna iddetle kar eki temizleme faaliyetinde ordudan atlan yksek rtbeli subaylar arasnda bulunmamakla birlikte, sava srasnda faal bir grev almad. Trkiye i Partisi Genel Bakan Mehmet A edesidir.

brahim Hakk Paa sadrazam (stanbul 1863-Berlin 1918). Mlkiyeyi bitirdi (1882). Hkmet me urluu ve hukuk mderrislii grevlerinde bulundu. Her iki alanda da gsterdii baardan t nda nemli yerlere geldi. htilalden sonra ok ksa sre Dahiliye ve Maarif nazrl yapt ). Romanya bykeliliine atand (1909-1910). Sadrazam oldu (19101911). Berlin bykelilii evlendirildi (1915). Alman-Trk Antlamas'n imzalad (1917). Ayan Meclisi yesi (1917), Br est-Litovsk'ta tam yetkili temsilci (1918) oldu. nn (smet) asker ve devlet adam, Trkiy 'nin ikinci cum-hurbakan (zmir 1884-Ankara 1973). 1907 yl iinde ttihat ve Terakki Cem ti'ne girdi. 1908'de ihtilal patladnda 31 Mart Ayaklanmas'nda Hareket Ordusu'na katld. Hayatinin en nemli baarlarndan birini Yemen'de bar salayarak elde etti. 1912'de bi 'te yarbay oldu. Tmen komutanl, kolordu komutanl ve Garp Cephesi komutanl yapt. Ethem kuvvetlerine kar mcadele etti. Mudanya Mtarekesi grmelerini yrtmek zere Mus l tarafndan grevlendirildi. Lozan Konferans'na giden heyete bakan seildi ve Dileri ba Lozan'dan dndnde de babakanla getirildi (1923). Atatrk'n lmnden sonra cumhurbak Trkiye'yi kinci Dnya Sava'na sokmad. 1960'tan sonra babakanlk ve ana muhalefet partis iderlii de yapt. Atatrk'n yanma, Antkabir'e gmld. smail Canbulat asker ve siyaset a bul 1880-zmir 1926). ttihat ve Terakki'nin asker kanadnn ilklerindendi. Talat Paa'nn o gvendii kiiler arasndayd. zmit mebusu (1912), polis efi (1914). stanbul valisi (191 stanbul ehremini (1916), sve bykelisi (1918) ve Dahiliye nazn (1918) oldu. Malta'ya 924'te Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurucular arasnda yer ald. Mustafa Kemal Paa'ya dzenlenen zmir Suikast'yla ilgili grlerek stiklal Mahkemesi'nce asld. Masondu. ttiha mmediye Cemiyeti ttihad Muhammed Frkas olarak da bilinir, 5 nisan 1909'da stanbul'da k rulup, ksa sre sonra kapanan dinci siyas dernek. Dervi Vahdeti tarafndan kuruldu. Bu r yayn organ Volkan gaze-tesiydi. Kesin yesi belli deildi. Saidi Nurs'nin de aralarnda ulunduu kurucu yelerinin byk ounluu derviler, din grevliler ve alayl askerlerden amc bir ideolojiye sahip rgt Kuran ve eriatn stnln salamak, Mslmanlarn sosyal iklerini artrmak amacn gdyordu. Osmanl Meclisi'nde yesi yoktu. Osmanl Ahrar Frkas ileri vard. 31 Mart Ayaklanmas'ndan bir hafta nce kurulan rgt isyanda nemli rol stlend . Ayaklanmann bastrlmasndan sonra varl sona erdi; yelerinin bir ksm idam edildi. Ka sker ve siyaset adam (anakkale 1882-? 1947). Manastr Asker Rtiye ve dadisi'nde okudu. 903'te Harbi-ye'yi bitirdi. 4. ve 3. Ordu'da vazife ald. Ekya takibinde baar gsterdi. ianclyla mehurdu. Ali Fethi (Okyar) Bey'in araclyla ttihat ve Terakki'ye girdi. Fe unda vazife ald. emsi Paa'y vurdu. Merutiyet'in ilanndan sonra mesleinde kald. Balka a'nda yaraland. Cumhuriyet'ten sonra anakkale milletvekili olarak Meclis'e girdi. Kmil Paa sadrazam (Lefkoa 1832-Larnaka 1913). M-sr'daki Harp Akademisi'nde eitim grd. Oxfo d'u bitirdi. Msr Valisi Abbas'n hizmetinde tercmanlk yapt. Osman291 l devlet memurluu girerek, imparatorluun eitli blge-lerinde grev ald; Halep (1869) ve Kosova (1877) vali lii, ev-kaf nazrl (1880), sadrazamlk (1885) yapt. 1891'den sonra ngilizlere kar be tluk yznden itibarn yitirdi, ancak ngilizler sayesinde srgn ve benzeri cezalardan kur du. ngilizler tarafndan desteklenmesi, ayn zamanda ttihatlar arasnda liberalizm taraf olarak tannmasna yol at. htilalden sonra izledii ngilizci siyaset,

Byk Avrupa devletlerine tand imtiyazlar ve bu arada tilaf-larla olan ilikisi, onun Terakki'yle atmasna sebep oldu. Babli basknyla sadrazamlna son verildi. Karabekir r ve siyaset adam (stanbul 1882-Ankara 1948). Babas Mehmed Emin Paa'dr. 1902'de Harp Okulu'nu, 1905'te Harp Akademisi'ni (birincilikle) bitirdi. 3. Ordu emrine veril di. Kta hizmetlerini tamamladktan sonra Manastr Mntka Erknharbiyesi'nde grev ald. Bu Rum eteleriyle arpt. Manastr Gizli htilal Komitesi'ne girdi. Harp Okulu'nda retim pt. 1907'de Edirne ttihat ve Terakki Cemiyeti yesi oldu. 1908'den sonra Edirne'de 2. Ordu'da grev yapt. 31 Mart Olay zerine Hareket Ordusu'yla stanbul'a geldi. Balkan ve anakkale savalarna katld. 1918'de mirliva oldu. 1919'da Dou Anadolu'daki 9. Ordu kom nlna atand. Ordusu direni hareketinin belkemiini oluturdu. 1924'te Terakkiperver Cumh et Frkas'nn kurucular arasnda yer ald. zmir Suikast davasnda tutukland, akland. 19 kli oldu. Mustafa Kemal'in lmnden sonra siyasete dnd. 1946'da Millet Meclisi bakanl . Evliydi ve ocuu vard. Bektaydi. Kara Kemal aeci Kemal de denir, asl ad Ahmed Ke aset adam, rgt (stanbul 1868ay.y. 1926). ttihat ve Terakki'nin esnaf tekilatn kurdu ci Dnya Sava'nda iae nazrlnda bulundu. ttihatlarn tevkifi srasnda yakalanmamak r evde sakland ve yakalanacan anlaynca o evin kmesinde intihar etti. Kuuba Eref so , istihbarat (stanbul 1873-Salihli 1964). II. Abdlhamid'in kuubas Hac Mustafa Bey'i . Kuleli Askeri Lisesi'nde okudu. htilalci bir 292 rgte katld iin Edirne'ye srgn ed Edirne'de kaldktan sonra liseye dnd. Gizli rgte ye olduu gere-ekesiyle 1897'de babas an Aziz ve II. Abdlha-mid'in kuubas olmasndan dolay en hafif cezayla Hicaz'a srld deleriyle birlikte Arap htilalci Cemiyeti'ni kurdu. Tutukland. Taif zindanndan pranga dan kurtularak kat. 1907 banda deiik klk ve adlarla btn Arabistan dolat. 1907'd kki Cemiye-ti'ne katld. En nl fedalerden biriydi. Tekilat Mahsusa'nn ilk bakan old e ngilizler tarafndan esir edildi. Arapa'nn her lehesini mkemmel konuuyordu. Cumhuriye ten sonra 150'likler listesine alnp srgne gnderildi. 1938'de affedildi. Vefatndan bir sre nce hatra ve dokmanlarm Salihli'deki iftliinde yakt. Kut (Halil) Halil Paa da de asker (stanbul 1882-ay.y. 1957). Enver Paa'nn kendinden kk amcas. ttihat ve Terakki C yeti ile Tekilat Mahsusa'nn fedasiydi. Deiik cephelerde savat. Tmgenerallie kadar i. 1916'da Alman Komutan Von der Goltz'un lmnden sonra Irak'taki Osmanl kuvvetlerini ynetti. Savatan sonra Trk milliyetilerinin temsilcisi olarak Moskova'ya gitti. Cumhu riyetten sonra Trkiye'ye dnd. Mustafa Kemal'e, "Orduda bir vazifeye mi tayin edecek siniz, yoksa serbest kal-mam m istiyorsunuz?" diye sordu. Mustafa Kemal Paa, "ki gn s onra size yant vereyim" dedi. ki gn sonra ankaya'ya davet ettii Halil Bey'e, "Serbest kalmanzn daha yararl olacan dnyorum" dedi. Halil Bey bu tarihten sonra ne siyasetle askerlikle ilgilendi. Mahmud evket Paa sadrazam (Badat 1856-stanbul 1913). Basra Mut asarrf Sleyman Bey'in oludur. 1882'de Harbiye'den mezun oldu. Dokuz yl Almanya'da kal d. 1905'te ferik oldu. Konya valilii yapt. htilal srasnda (1908) Kosova valisiydi. Dah a sonra 3. Ordu'ya komuta etti. Hareket Ordusu komutan olarak 31 Mart Ayaklanmas'n bastrdktan sonra harbiye nazr ve 1., 2., 3. ordularn mfettii oldu, imparatorluun en haline geldi. ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girmedi, ancak hogr gsterdi. 1912'de tilaf grevine son verdi. Ocak 1913'teki ttihat293

 darbesinden sonra sadrazam ve Harbiye nazr yapld. Bir suikast sonucu ldrld. Mehmed aa sadrazam (Erzurum 1838-stanbul 1914). Bir sre Erzurum'da memurluk yaptktan sonra 1859'da stanbul'a geldi. Damat Celaleddin Paa'nn himayesinde ykseldi. II. Abdlhamid'in birinci ktibi (1876), Ticaret ve Dahiliye nazn ve 1879'da sadrazam oldu. htilale (1 908) kadar, Saray politikasnn olaan kaypaklna uygun olarak, kh parlad, kh gzden d 1908'de yedinci kez sadrazam oldu. nceleri ttihatlara kar dmanca davrandysa da, k a onlarla anlat. Mentee (Halil) siyaset adam (Milas 1874-ay.y. 1948). stanbul ve Paris 'te hukuk renimi grd. Paris'te ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girdi ve muhtemelen, zmir 'de Dr. Nzmla birlikte ihtilal iin alt. 1908, 1912 ve 1914'te Mentee mebusu seildi 911'de Talat Paa'nn yerine Dahiliye nazr oldu. Mays 1912'den austos 1912'ye kadar Mecl isi Mebusan bakanl yapt. Mays 1914'te ikinci kez (ekim 1915'e kadar) ve ekim 1918'de z (kasm 1918'e kadar) bu grevde bulundu. ray Devlet bakan (haziran 1913-mays 1914), H ciye nazr (ekim 1915-u-bat 1917) oldu. Mays 1916'dan itibaren Adliye nazrln veklete . Adliye nazrlna atand ve vekleten ray Devlet bakanlna getirildi (ubat 1917). kland ve Malta'ya srld. 1922'de Trkiye'ye dnd. zmir'den bamsz milletvekili seilin (1931-1946) siyasal hayatn dnda kald. ttihat ve Terakki Cemiyeti iinde Talat Paa'ya oluuyla tannd. Nzm Bey Doktor Nzm ve Selanikli Nzm da denir, siyaset adam (Selani r 1926). stanbul'da Asker Tb-biye'de okurken gizli ttihad Osman Cemiyeti'ne ye oldu (1 89). Hakknda soruturma alnca Paris'e kat. renimini Paris'te tamamlad, burada Ahmed irlikte alt. 1902'de Paris'te toplanan Birinci Jn Trk Kongresi'ne katld. 1907'de tt Terakki'ye girdi ve en aktif yelerinden biri oldu. ttihat ve Terakki tarafndan Sela nik'e davet edildi. Selanik'e 1908 htilali'nden nce gizlice ve hoca kyafetiyle geldi. Cemiyet'in Paris ve Selanik kollan arasnda 294

balant salad. Makedonya Grubu'yla birlemesine araclk yapt. Sonra zmir'e geerek ora Aa takma a-dyla bir ttnc dkkn at. ttihat ve Terakki'nin Ege tekilatn kurdu. Ba k zere subaylar arasnda alt. Anadolu'da ttihat propagandas yapt. 1908 htilali pa II. Abdlhamid'in zmir'den Selanik zerine sevk ettii asker birliklerin arasna szmann nu buldu. Merutiyet'in ilanndan sonra, perde arkasnda almaya devam etmeyi tercih etti, Selanik Belediye Hastanesi batabibi olarak kald. ttihat ve Terakki Merkezi Umumsi'ni n srekli yesiydi. 191l'e kadar Cemiyet'in genel sekreterliini yapt. 1918'de (austos-ek im) Maarif nazr olarak kabineye girdi. Mustafa Kemal'e kar ha-zrlanan zmir Suikasti'yl ilikisi olduu gerekesiyle asld. Nzm Paa asker ve devlet adam (stanbul 1858-ay.y.19 rbiye'yi bitirdikten sonra asker renimine Fransa'da devam etti. 190l'e kadar Makedo nya, Yemen ve Hicaz'da hizmet grd. II. Abdlhamid tarafndan Badat'a srld. 1908'de Edir deki 2. Ordu'ya kumandan tayin edildi. stanbul garnizon kumandan oldu (nisan 1909) . 31 Mart Ayaklanmas'ndan sonra Badat'a vali olarak gnderildi (nisan 1910-ubat 1911). ttihat ve Terakki iktidardan dtkten sonra Harbiye nazrl grevine getirildi (1912-191 abli Baskn srasnda Yakub Cemil tarafndan tabancayla vurularak ldrld. Noradunkyan rmeni asll devlet adam (stanbul 1852-?). Sultan Aziz'in frncbas Mikael Noradunkyan' Galatasaray Lisesi'ni ve Mlkiyeyi bitirdi. Babli Hariciye Kalemi'ne girdi ve ksa sre de burada mdr oldu. Tevfik Paa Kabinesi'nde Hariciye, Hseyin

Hilmi Paa Kabi-nesi'nde Ticaret ve Nafa nazr oldu. 31 Mart Ayaklanmas'ndan sonra kurul an Ahmed Tevfik Paa Kabinesi'nde yerini muhafaza etti. Gazi Ahmed Paa Kabinesi'nde yine Hariciye nazr oldu. Okyar (Ali Fethi) asker ve siyaset adam (Pirlepe 1880-stanbu l 1943). Kurmay yzba olarak Harp Akademisi'ni bitirdi (1903). ttihat ve Terakki Cemi yeti'ne girdi (1906). Tahttan in-dirilen II. Abdlhamid'in Selanik'e gtrlmesi grevini s tlen295 di. 1908 Devrimi'nden sonra atae militer olarak Paris'e gnde-rildi (1910). 1911'de ttihat ve Terakki Frkas ktibi umumsi oldu. 1912'de askerlikten ayrld, ancak y ne de Trablusgarp Cephesi'nde (1911-1912) arpt. Manastr (1912) ve stanbul (1914) mebus u seildi. Sofya elilii grevinde bulundu (1915). Birinci Dnya Sava'ndan sonra 1918'de H iyetperver Avam Frkas'n kurdu. ngilizlerce tutukland. 1920'de Mill Mcadele'ye katld. 'de mebusluk yapt. ileri bakan oldu (1923). Babakanlk grevinde bulundu (kasm 1924-ma 25). Paris bykeliliine atand (1925-1930). 1930'da Serbest Frka'y kurarak partinin gene bakan oldu. 1933'te Konya milletvekili olarak TBMM'ye girdi. Londra bykelilii (1931-1 939) ve Adalet bakanl (1939-1941) yapt. Orbay (Rauf) asker ve siyaset adam (stanbul 18 81-ay.y. 1964). Bir Osmanl amiralinin oludur. Deniz Harp Oku-lu'nu bitirdi. Denizc iliin btn kademelerinde hizmet grd. 1908'de Sisam Adas'nda kan isyan bastrd. Trabl rbi'nde deniz yoluyla ikmali salad. 1913'te Hamidiye zrhls komutan olarak ulusal bir k ahraman oldu. Birinci Dnya Sava'nda donanmada ve Tekilat Mahsusa fedasi olarak ran'da ev yapt. Mir zzet Paa Kabinesi'nde Bahriye nazrl grevinde bulundu. Brest-Litovsk v antlamalarnda Osmanl heyetinin yesiydi. Mays 1919'da ulusal direnii rgtlemek zere A u'ya geti. Hareketin liderlerinden biri ve son Osmanl Mebusan Meclisi'nde mart 192 0'ye kadar milliyetilerin bayd. Bu tarihte Meclis'in ka-patlmas zerine Malta'ya srld a dnnden sonra Ankara'ya giderek TBMM'de yer ald. Nafa vekillii (1921-1932) ve babak 1922-1923) yapt. 1923'ten itibaren Cumhuriyet Halk Frkas iinde Mustafa Kemal ve smet paalarn siyasetlerine kar muhalefetin liderliini stlendi. 1924'te Terakkiperver Cumhur yet Frkas'n kurdu. 1926'da zmir Suikast'nn arkasndaki "beyin" olmakla suland ve gy hapis cezasna arptrld. 1926'dan 1936'ya kadar yurtdnda yaad. 1939'da yine siyas i. Daha sonra Londra bykelisi oldu (1942-1944). Osmanl Ahrar Frkas ttihat ve Terakki' muhalefet etmek zere kurulan ilk siyas parti (14 eyll 1908-30 ocak 1910). 296 Frkaya mensup ve yardmc olanlar arasnda, Prens Saba-haddin, eski Sadrazam Kmil Paa, erif Paa Hasan Fehmi Efendi, Mevlanzade Rifat, gazeteci Ali Kemal vard. Kirkor Zhrap, Dr. Rz a Nur, Ahmed Samim frkann yeleri arasndayd. Damat Salih Paa da frkaya ilgi gsterdi. mlerde hibir mebusluk kazanamayan frka, stanbul dnda hibir yerde ube de aamad. Mal aima ok zayf kald. Kuruluundan bir buuk yl sonra, Nureddin Ferruh Bey frkann faaliyet ine son verildiini bildiren beyannameyi yaynlad. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti cem iyet ve siyas parti. Ad ilk olarak 1889'da duyuldu. Askeri Tbbiye rencileri tarafndan kuruldu. stibdat rejimine kar bir cemiyetti. Birka yl sonra II, Abdlhamid lke iindeki tkisiz duruma getirdi. Bir i dinamik simgesi olan asl ttihat ve Terakki Cemiyeti 190 6'da Selanik'te 3. Ordu subaylarnn giriimiyle kuruldu. lk kurucular 10 kiiydi. 1907 y Paris rgtyle anlat ve nce 'Terakki ve ttihat", sonra "ttihat ve Terakki" adn ald lanik saylyordu. rgtlenmesi Makedonya'yla snrl kalmad. Din, mezhep, millet fark gz n imparatorluun her yerine kk sald. ttihat ve Terakki nce Osmanlcl benimsedi, sonra letirici bir politika izledi. 31 Mart'ta Hareket

Ordusu tarafndan yok olmaktan kurtarld ve Cemiyet, daha fazla ordu hiyerarisini kendi yapsnda yanstmaya balad. 1908-1918 arasnda iktidarda kald. Cemiyet'in son kongresi 1 ylnda yapld. ttihat ve Terakkicilerin yurtdnda frka kuracaklar sylendi ancak bekl Rumeli, ttihat ve Terakki, Hrriyet, ray mmet, Tanin gibi Cemiyet'e ait ve bal gazete vard. mer Naci asker ve siyaset adam (? 1880-Kerkk 1916). 1902'de Harbiye'den temen olarak mezun oldu. Serveti F-nun hareketine katld. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin il k -yelerindendi. Paris'e, Kafkasya'ya, sonra da ran'a (1907) kamak zorunda kald; tut ukland, hapsedildi. htilalden (1908) sonra ttihatlarn araya girmeleriyle serbest brak emiyet iinde hayli nfus sahibiydi. Trablusgarp (1911) ve Balkan (1912) savalarna katl d. kinci Meclis'te Krkki-

297 lise (Krklareli) mebusu olarak bulundu. ttihat ve Terakki'nin merkezi umum yeliine seildi (1910-1912). Babli Baskn'n dzenleyenlerin bandayd. ran Cephesi'nde, tifs ens Sabahaddin siyaset adam ve toplumbilim kuramcs (stanbul 1878-Colombier, Neuchtel 1948). Babas Damat Mahmud Paa (1855-1903), 1899'da olu Sabahaddin ve Ltfullah'la bir likte Paris'e kat. Babasnn lmnden sonra, Jn Trkler iindeki hizbin bana geti ve mi Merkeziyet Cemiyeti'ni kurdu. tilaflarn i-deolou, ttihat aleyhtarlarnn lideriydi de stanbul'a dnd. Beraberinde babasnn kemiklerini getirdi. Hibir zaman aktan aa iderlik etmedi, perde arkasnda kalmay tercih etti. Ama Mahmud evket Paa'nn ldrlmesi muhalefeti tasfiyeye giden ttihat ve Te-rakki'den kurtulmak iin kadn kyafetiyle ngil iz bandral Victoria gemisine binerek stanbul'dan kat (1913). Trkiye Cumhuriyeti'nin ku ruluundan sonra Osmanl hanedanna mensup olduu iin yurda girmesi yasakland. Resneli Niy azi Kolaas Niyazi de denir, asker (Resne 1873-Avlonya 1913). 1896'da Harbiye'den t emen olarak mezun oldu. 1897 Yunan Sava'nda n kazand. Rtbesi ykseldi. 1903 ylndan 19 kadar 3. Avc Taburu'nda Bulgar komitaclara kar savat. Temmuz 1908'de hrriyet kahrama rndan biri oldu. Ordunun harekete gemesi kararla-trlnca emrindeki 400 kiilik Resne Mil Taburuyla daa kt. Merutiyet'in geri getirilmesine yol aan ayaklanmann lideri olarak n pt. Bir sre hayli reklam yapld, kendisinden "Kahraman Hrriyet" olarak sz edildi, ad va gemisine verildi. Resneli Niyazi asker grevine geri dnd. Hareket Ordusu'yla stanbul 'a geldi (1909). Cemiyet iinde nemli bir rol oynamad. iftliine ekildi. Arnavutluk'ta k an davas nedeniyle hasmlar tarafndan ldrld. Said Halim Paa sadrazam (Kahire 1863-Rom 1). Kava-lal Mehmed Ali Paa'nn torunu ve Halim Paa'nn oludur. Tahsilini Avrupa'da yapt Msrl bir prens olmasna ramen hayatnn byk ksmn stanbul'da geirdi. II. Abdlham n fertlerini devlete balamak siyasetini 298 takip ettii iin kendisini 1888'de paalk rt besiyle ray Devlet azalna getirdi. 1908'den sonra stanbul'a geldi. Ye-niky Belediye D esi reisi oldu. (Buradaki gzel yals, Bo-az'n en gzel yaplarndan biriydi; 1995'te yand rapa, ngilizce, Franszca bilirdi. slamlamak adyla Franszca yazd kitap, Mehmed Akif arafndan Trke'ye ev-rildi. 1912'de ray Devlet bakanlna getirildi. ttihat ve Terak ktibi umumsi, 1913'te ikinci kez ray Devlet bakan, gn sonra Hariciye nazr, Mahm suikast sonucu ldrlmesinden sonra da sadrazam oldu.

Birinci Dnya Harbi'nin kt gnlerde, Almanya'yla ittifak yaplm olmasna ramen savaa karyd. stifa etti, fakat Sultan Read'n sraryla yerinde kald. 1917 ubatnda bu gre tti, yerine Talat Paa geti, Ayan azalna dnd. Mondros Mtarekesi'nden sonra Mal-ta'ya s 919). kinci nn zaferinden sonra ngilizlerle yaplan anlama gerei Malta srgnleri ser Damat Ferid hkmetine gvenmediinden nce svire'ye daha sonra talya'ya gitti. Roma'da rmeni militan tarafndan ldrld. Naa stanbul'a getirildi, Sultan Mahmud Trbesi'nin bah babasnn mezarnn yanna gmld. Sapancal Hakk asker ve siyaset adam (Sapanca 1882-ay Halep'ten g etmi bir Trkmen ailesinin ocuuydu. Babas koyun ticaretiyle urayordu. B e-dince annesi Beikta Askeri Rtiyesi'ne yazdrd. Edirne Askeri dadsi'nden sonra girdi rp Okulundan 1903'te mezun oldu. 3. Ordu'ya katld. ttihat ve Terakki'ye girdi. Hakkn da yakalama emri knca Karada'a kat. 1908 htilaliyle hrriyetine kavutu. Ikodra'da C sorumlu sekreteri olarak alt. Birok cephede savat. Mustafa Kemal'in yakn arkadayd atld. Yakub Cemil'le birlikte yargland. Kastamonu'ya srgn edildi. Kat. stiklal gaz kard. Sleyman Asker asker (Prizren 1884-Basra 1915). Vehbi Paa'nn oludur. 1902'de Ha Okulu'nu bitirdi. 1908'den nce ttihat ve Terakki Cemiyeti yesi oldu. 1909-1911 ara2 99 snda Badat'ta jandarma komutan olarak grev yapt. 1912'de Trablusgarp'ta Mustafa Ke mal'in, 1913'te Enver Bey'in komutasndaki 10. Kolordu kurmaynda alt. Edirne'nin kurtar asnda ve onun ardndan Bat Trakya'daki ete savanda nemli rol oynad. Garb Trakya Muvak k Hkmeti'nin bakanlm yapt. 1914'te Basra valisi tayin edildi. ngilizlere kar savam ilat Mahsusa mfrezesi kurdu, savat ama yenildi. Yenilgiyi hazmedemedi, intihar etti. e si Paa asker (d. Tiran 1858). ok gen yata gnll o-larak 1877-1778 Osmanl-Rus Sava'na ki defa ya-raland. 1897 Yunan Sava'ndaki byk cesaretiyle II. Abdlhamid'in gvenini kaza arak neferlikten paala kadar ykseldi. ok cesur oluu ve padiaha mutlak sadakatiyle tan za yerine "emsi emso" kazl mhr kullanrd. Merutiyet hareketini bastrmakla grevlendi en Atf tarafndan ldrld. Talat Paa sadrazam (Edirne 1874-Berlin 1921). Krcaali'nin Cep i kynden Ahmed Vasf Efendi ile Hrmz Hanm'n oludur. Annesi ve babas Trkmen'dir. Muha Kpt (in-gene) olduunu iddia etmiler ve bu iddialarn Larousse Uni-versel'in 1932 bask ki bilgiye dayandrmlard. Ancak biyografici brahim Alaettin Gvsa bunun Tanak komitacs mebusu Vahan Papazyan'n olu Arakel Papazyan tarafndan yazldn tespit etmitir. Yoksu iledendi, snrl e-itim grd. Edirne Posta Telgraf daresi'ne girdi ve Musev Alyans sra ebi'ne Trke retmeni oldu. Mektebin mdr Msy Lupa'nn kzndan Franszca rendi. 189 t idaresi aleyhine almaya balad ve bu nedenle tevkif edildi. Edirne tevkifhanesinde 25 ay kald. 1899 ubat aynda, Kadir gecesi sebebiyle affedildi. Selanik'e srld. Mason loc sna girdi. Hukuk tahsili grd. 1906'da Osmanl Hrriyet Cemiyeti'ni kurdu. Devrim sonrasn a ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin en nemli yelerinden biri oldu. lk Mebusan Meclisi d e dahil btn ttihat ve Terakki dnemi meclislerinde Edirne mensubu olarak yer ald. 10 ma rt 1911'de evlendi. Talat Paa, ei dolaysyla Namk Kemal'in akrabasyd. Babli Baskn'n , 1913300 1917 yllan arasnda Dahiliye nazrl, 1917-1918 yllarnda sadrazamlk yapt. Cemiyet'in bu grevinden istifa etti (1918) ve 2-3 kasm 1918 cumartesi gecesi Alman Sefareti'n in Loreley adl gemisiyle Almanya'ya kat. 15 mart 1921'de Berlin'de, ran'n Salmas

ehrinde doan Ermeni komitac Sogomon Tayleryan tarafndan tabancayla vurularak ldrld. 1 'n ubat aynda naa vatana getirildi ve mcadele arkadalarndan ounun yatt Hrriyet e konuldu. Masondu. Bektaydi. Topal Tevfik suikast (l. stanbul 1913). Sadrazam Mah-mud evket Paa'nn suikastna kart. Divanharp nnde, Mahmud evket Paa'y neden ldrd paann Ruslarla anlap stanbul'u onlara verecei anlatld. Bir de gizli mektubunu okudul edi. Kendisinin okuma yazmas yoktu. Kumarbazd. dam edildi. Uaklgil (Halit Ziya) romanc ve ykc (stanbul 1866-ay.y. 1945). ttihat ve Terakki Cemiyeti yesiydi. zmir'de Nevruz, anbul'da Serveti Fnun (1896) dergilerini kard. Devlet memurluunda bulundu, Reji daresi 'nde alt. htilalden sonra niversitede estetik ve yabanc diller dersleri verdi. Padia ehmed Read) birinci ktip tayin edildi (1909). Diplomatik grevlerle Avrupa'da bulund u (1913-1914). Anlarn Saray ve tesi (3 cilt, stanbul, 1940-1942) adl kitapta anlatt. Mustafa Hayri din ve siyaset adam (rgp 1867-s-tanbul 1927). htilalden (1908) sonra btn Meclis'lerde Nide'den mebus seildi. ttihat ve Terakki Cemiyeti yesi oldu (1908-1917). Adliye (1911) ve Evkaf (1911-1912 ve 1913-1914) nazrl grevlerinde bulundu. Yaln (Hse Cahit) gazeteci ve siyaset adam (Balkesir 1874-stanbul 1957). 1896'da Mlkiyeyi biti rdi. retmenlik, gazetecilik, evirmenlik, yazarlk yapt. htilalden sonra ttihat ve Tera Cemiyeti'ne girdi. Her Meclis'te de stanbul mebusu olarak bulundu. Hseyin Kazm'la bi rlikte Cemiyet yanls bir gazete olan Tanin'i kard. Meclisi Mebusan'n bakanvekili (191 16) ve bakan (1916-1918) oldu. rgt iinde Talat Paa'nn en yaknlarndand. 1919'da 301 tarafndan tutukland ve Malta'ya srld. Anadolu'ya dndkten sonra tekrar Tanin'i yayml tin siyasetini eletirdii iin iki kez tutukland ve 1925'te o-rum'a srld. Mustafa Kemal lmnden sonra, stanbul ve Kars milletvekili olarak TBMM'de bulundu (1939-1950). 1948' den itibaren Cumhuriyet Halk Partisi'nin yayn organ Ulus'un bayazarln yapt. 1954'te b ez Demokrat Parti ynetimi tarafndan tutukland ve iki yl hapse mahkm edildi. Edebiyat v e gazetecilik alanlarndaki almalarn lmne kadar srdrmtr. Yenibaheli kr asl t adam (stanbul 1881-ay.y. 1953). Aabeyi Nail ile kendisine "Hanmn Oullar" derlerdi. as Kaymakam Dr. Ahmed Bey'dir. Annesi erkez'di. Tekilat- Mahsusa'nn fedasiydi. Aabeyi ail'le birlikte birok cephede bulundu. Ankara'daki ulusal glere silah, cephane ve a dam karan Karakol Cemi-yeti'nin de elemanyd. Kocaeli ve stanbul yresinde Kuvay Milliye yi rgtledi. lk TBMM'ye stanbul milletvekili seildi (1920). Mustafa Kemal'e kar oluan 22) ikinci grupta yer ald. Yeniden milletvekili seilemedi (1923). Aabeyi Nail, Atatrk 'e zmir'de suikast dzenlenmesi olayna ad kar-tndan idam edildi. Yenibaheli krnn yalist Partisi'nin kurucusu Burhan Ouz'dur. Ziya Gkalp asl ad Mehmed Ziya, yazar ve toplumbilimci (Diyarbakr 1876-stanbul 1924). renimini tamamlamak iin Diyarbakr'dan sta bul'a geldi (1896) ve Veteriner Fa-kltesi'ne girdi. htilalci faaliyetlerinden tr tutu klanarak Diyarbakr'a gnderildi (1897). 1908'de kard Dicle adl kk gazeteyle dikkati alden sonra ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Diyarbakr rgt temsilcisi olarak 1909 Kongre si'ne katlmak zere Selanik'e gitti. Merkezi umum yeliine seildi ve 1918'e kadar bu gre de kald. Talat Paa'nn yakn olarak tannd. Felsefe retmenlii yapt, dergiler kard r tarafndan tutuklanarak Malta'ya srld. 1921'de yurda dndnde Kemalistler tarafndan h souk karland. Daha sonra Kemalistlerle aras dzeldi. 1923'te Diyarbakr milletvekili ola ak Meclis'e girdi. Sekiz kitab yaymland.

Kaynaka Ahmad, Feroz, ttihat ve Terakki, Kaynak Yaynlar, 3. bask, 1986. Ahmad, Feroz, ttihatlktan Kemalizme, Kaynak Yaynlar, kasm 1985. Akam, Taner, Ermeni Tabusu Var m? Yaynlar, austos 2000. Akin, Sina, Jn Trkler, ttihat ve Terakki, mge Kitabevi, 2. bas 1998. Akyol, M. Cihat, Kontrgerilla, afak Matbaas, 1990. Ansiklopedik Siyasi Teri mler ve rgtler Szl, Gvenlik ve Yarg Muhabirleri Dernei Yaynlar, 1993. Artu, bra a, Kasta Yaynlar, kasm 1988. Atatrk'n Btn Eserleri, 1. cilt, Kaynak Yaynlar, 2. b vcolu, Doan, Milli Kurtulu Tarihi, 3. cilt, stanbul Matbaas, 1974. Aydemir, evket Sre , Enver Paa, 1., 2., 3. cilt, Remzi Kitabevi, 5. bask, 1993. Aydemir, evket Sreyya, T ek Adam, 1., 2., 3. cilt, Remzi Kitabevi, 13. bask, 1994. Aydemir, evket Sreyya, kin ci Adam, 1., 2., 3. cilt, Remzi Kitabevi, 7. bask, 1993. "Bahaeddin akir'in Anlar", M illiyet gazetesi, 4 nisan 1934-31 aralk 1934. Bayrak, M. Orhan, stanbul Tarihi, nkla p Kitabevi, 1996. Bulut, Faik, ttihat Terakki'de Milliyetilik, Din ve Kadn Tartmalar, cilt, Su Yaynlar, mays 1999. 304 Cebesoy, Ali Fuat, Snf Arkadam Atatrk, Temel Yaynl 00. Cemal Paa, Hatralar; ttihat Terakki ve Birinci Dnya Sava, Selek Yaynlar, 1959. C Arif, Tekilat- Mahsusa, Arba Yaynlar, kasm 1997. Criss, Bilge, gal Altnda stanbul, Yaynlar, 3. bask, 2000. avdar, Tevfik, ttihat Terakki, letiim Yaynlar, temmuz 1991. , Ercan, Yedekteki Taeron; ASALA-PKK, mit Yaynclk, 2. bask, mart 1998. laan, Emin, T Dlen Notlar, mit Yaynclk, 2. bask, aralk 2000 Dinamo, Hasan zzettin, Kutsal syan, Tekin Yaynevi, 1990. Dirik, Orhan, Babam General Kzm Dirik ve Ben, Yap Kredi Yaynlar, haziran 1998. Emirolu, Kudret, Anadolu'da Devrim Gnleri, mge Kitabevi, mart 1999. E ronat, Canan, Erturul Svarisi Ali Bey'den Aye Hanma Mektuplar, Yap Kredi Yaynlar, aral 1995. Ertrk, Hsamettin, ki Devrin Perde Arkas, Pnar Yaynevi, 1964. Esatl, Mustafa Rag tihat ve Terakki, Hrriyet Yaynlar, mays 1975. Genelkurmay Askeri ve Staretejik Ett Bak anl, Belgelerle Ermeni Sorunu, Askeri Tarih Yaynlar, 1992. Grigoriantz, Alexandre, Kaf kasya Halklar (ev. Doan Yurdakul), Sabah Kitaplar, temmuz 1999. Halil Mentee'nin Anlar Hrriyet Yaynlar, kasm 1986. Hiylmaz, Ergn, Tekilat- Mahsusa'dan MTe, Varlk Yaynl maz, Ergun, Baverenler Bakaldranlar, Altn Kitaplar, ocak 1993. Hiylmaz, Ergun, Osmanld n Cumhuriyete Gizli Tekilatlar, Altn Kitaplar, kasm 1994. Hiylmaz, Ergun, Tekilat- Mah usa, Kamer Yaynlar, 1996. Kabacal, Alpay, Domayan Hrriyet ve Yarda Kalan htilal, Cem Y ynevi. Kabacal, Alpay, Trkiye'de Siyasal Cinayetler, Altn Kitaplar, nisan 1993. Karab ekir, Kzm, Enver Paa ve ttihat Terakki, Tekin Yaynlar, 1990. 305

Karabekir, Kazm, Paalarn Hesaplamas, Emre Yaynlar, eyll 1992. Karakoyunlu, Ylmaz, ivan, Doan Kitaplk, 2. bask, mays 2000. Karatamu, Selahattin-Toker, Hlya, Trk Silahl tleri Tarihi, 3. cilt, 6'nc ksm (19081920), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, 1996. Kocahanolu, Osman Selim, ttihat Terakki'nin Sorgulanmas ve Ya as, Temel Yaynlar, 1998. Kololu, Orhan, Avrupa'nn Kskacnda Abdlhamit, letiim Yaynl Kutay, Cemal, Talat Paa'nn Gurbet Anlar, 1., 2., 3. cilt, Kltr Matbaas, 1983. Kutay, C mal, Yazlmam Tarihimiz, Semeler 1, Aksoy Yaynclk, ekim 1999. Leskovikli, Mehmet Rauf, ihat ve Terakki Ne di, Arba Yaynlar, kasm 1991. Meram, Ali Kemal, Padiah Analar, Toplu msal Dnm Yaynla-r, 5. bask, 1998. Ouz, Burhan, Yaadklarm Dinlediklerim, Simurg Yay Okyar, Osman - Seyitdanlolu, Mehmet, Fethi Okyar'n Anlar, Trkiye Bankas Kltr Yay 1997. Ortayl, lber, Osmanl mparatorluu'nda Alman Nfuzu, Kaynak Yaynlar, mart 1983. rsan, Bir htilal Daha Var, Milliyet Yaynlar, eyll 1986. zakman, Turgut, Atatrk, Kurtu u Sava ve Cumhuriyet Kronolojisi, Bilgi Yaynevi, haziran 1999. Pehlivanl, Hamit, Asker i Polis Tekilat, Genelkurmay Basmevi, 1992. Petrosyan, Yuriy Aatovi, Sovyet Gzyle Jnt r (eviren Mazlum Beyhan ve Aye Hachasanolu), Bilgi Yaynevi, nisan 1974. Ramsaur, E. E. , Jn Trkler ve 1908 htilali (eviren Nuran lken), Sander Yaynlar, 1972. Resneli Niyazi' in Anlar, bugnk dile eviren hsan Ilgar, ada Yaynlar, 1975. Sakaolu, Necdet, Bu M ak Yaynlar, 2. bask, aralk 1999. 306 Sorgun, Taylar, Mtareke Dnemi ve Bekiraa Bl r, 1998. Sreya, Cemal, Sevda Szleri, Can Yaynlar, 1990. Sreyya, Mehmet, Sicil-i Osmani ; Osmanl nlleri, 6 cilt, Kltr Bakanl-Tarih Vakfi ortak yayn, nisan 1996. akir, Ziy evket Paa, Muallim Fuat Gcyener tarihi eserler serisi, No. 18, stanbul, 1956. racyan ravir, Bir Ermeni Terristin tiraflar, Kasta Yaynla-r, mays 1997. imir, N. Bilal, Ma eri, Bilgi Yaynevi, 2. bask, nisan 1985. imir, N. Bilal, ehit Diplomatlarmz, 2 cilt, B lgi Yaynevi, aralk 2000. Tansu, Samih Nafiz, ttihat ve Terakki inde Dnenler, nklap Ki vi, 1960. Tanzimattan Cumhuriyete Ansiklopedisi, 6 cilt, letiim Yaynlar, 1985. Tevet olu, Fethi, mer Naci, Babakanlk Kltr Mstearl Yaynlar, 1973. Tevfik, Ebzziya, Ye ihi, Hrriyet Yaynlar, mart 1973. Tevfik, Rza, Biraz da Ben konuaym, letiim Yaynlar, 93. Timur, Taner, Trkler ve Ermeniler, mge Kitabevi, ekim 2000. Tinayre, Marcelle, Tinayre'nin Gnl; Osmanl zlenimleri ve 31 Mart Olay (eviren Engin Sunar), Aksoy Yayn im 1998. Topuz, Hfz, Eski Dostlar, Remzi Kitabevi, temmuz 2000. Topuzlu, Cemil, 80 Yllk Hatralarm, .. Cerrahpaa Tp Fakltesi Yaynlar, 1982. Troki, Leon, Balkan Sav sel Gney), Arba Yaynlar, eyll 1995.

Tunaya, Tark Zafer, ttihat Terakki, Bir an, Bir Kuan, Bir Partinin Tarihi, letiim Y 000. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler (1859-1952), Arba Yaynlar, 2. bas k, kasm 1992. Yaln, Soner, Beco; Behet Cantrk'n Anlar, Su Yaynlar, 7. bask, ubat ner - Yurdakul, Doan, Bay Pipo, Doan Kitaplk, 24. bask, ocak 2001. Yaln, Soner - Yurd l, Doan, Reis; Gladio'nun Trk Tetikisi, 16. bask, Su Yaynlar, ocak 2001. 307 Yaln, So , Binba Ersever'in tiraflar, Kaynak Yaynlar, 16. bask, 2000. Yavi, Ersal, Trkler, Erm ler, Krtler, Yazc Yaynevi, ocak 2001. Ylmaz, Mustafa, Milli Mcadelede Yeil Ordu, Klt Turizm Bakanl Yaynlar, 1987. Yurdakul, Doan - Erdin Cengiz, etele, mit Yaynevi, 199 r, Erik Jan, Milli Mcadelede ttihatlk (eviren Nzhet Saliholu), Balam Yaynlar, 2. b 1995. Dergiler Aktel, say 481, yl 2000. "Ali Mnif Beyin Hatralar, ttihadclarn Babl ayat Tarih Mecmuas, say 8-11; eyll, ekim, kasm, aralk 1969. Bayraktar, Bayram, "Subay larn Siyaset Yapmasn Engellemeye Ynelik Uygulamalar", Toplumsal Tarih, say 72, aralk 1 999. avuolu, eref, "Benim Grdm Babli Baskn", Yakn Tarihimiz dergisi, cilt 1, sa 62. "Fuat Balkn'n Hatralar, lk Trk Komitac", Yakn Tarihimiz dergisi, cilt 4, say 48 ak 1963. "Galip Paa'nn Hatralar, 31 Mart Vakas", Hayat Tarih Mecmuas, say 7, austos 2000e Doru dergisi, 15-21 mays 1988. Mehmetefendiolu, Ahmet, "Yakup Cemil Olayna liki n ki Belge", Tarih ve Toplum, cilt 19, say 111, mart 1993. Mehmetefendiolu, Ahmet, "Sapancal Hakk'nn Kastamonu'dan Kamas Olay", Tarih ve Toplum, cilt 19, say 114, hazira 1993. ztuna, Ylmaz, "50 Yl nce 1. Dnya Savana Girmitik", Hayat Tarih Mecmuas, say 1965. "Rauf Orbay'n Hatralar", Yakn Tarihimiz dergisi, cilt 2, say 24, 9 austos 1962. Gazeteler Hrriyet Milliyet Sabah Radikal Dizin A Abalolu, Yunus Nadi, 152 Abas, Hiram, 11 Abdullah Cevdet, 108 Abdlaziz, 102 Abdlhamid II, 19, 24, 28, 35-37, 69, 110, 126, 134, 137, 197 Abdlmecid, 69 Agopya n, Agop, 52, 57, 58, 99, 156, 158 Aar, Mehmet, 183 Ahmed Tevfk Paa, 214 Ahmed Samim , 71 Aka Gndz, 108, 235 Akgl, Eyp Sabri, 20, 30, 66,

164, 169, 179, 182, 184 Aksoy, Dursun, 123 Akin, Sina, 29 Alanson, Mazhar, 40 Alb ay Fuat Bey, 163 Ali Haydar Bey, 218, 242, 247, 261 Ali Kemal, 145 Ali Rza Paa, 71 liye Hanm, 167 Arafat, Yaser, 78 Aral, Namk Zeki Aram, 279 Ar, Tecelli, 150 Arnavut Ali, 34 Atatrk, Mustafa Kemal, 26, 31 Aybar, Mehmet Ali, 68 Aydemir, Talat, 151 Ayka, Fazl Ahmet, 71 Aznavour, Charles, 152 B Bahaeddin akir, 116, 122, 182, 200, 2 02-204, 211, 233, 247, 257, 260, 278, 279 Bakkalba, Seluk, 150 Balcolu, Beir, 145 Band mal kr, 106 Baron Vangenheim, 181 Bayrakl, zeyir, 120 Bayur, Yusuf Hikmet, 139 Bleda, Mithat kr, 130, 271 Blkba, Rza Tevfik, 36 Bulca, Fuat, 103 C Cafer Tayyar, 22 Cantrk t, 126 310

Carm, Taha, 223 Cavid Bey, 108, 167, 181, 239 Cebesoy, Ali Fuat, 28, 68 Celile Ha nm, 68 Cemal, Hasan, 31 Cemal Azmi, 116, 211, 234, 278 Cemal Paa, 122, 258 Cemal Sr eya, 266 Cemayel, Beir, 92 Cemil Paa, 175 Cemile Hanm, 151, 152, 273 Cevad Abbas, 1 01 Cevdet Bey, 63 Cimcoz, Salah, 108 Cinnah, Muhammed Ali, 184 Cirit, Oktar, 95 Codorolu Hamid, 204 Conker, Nuri, 101, 103, 184 alayangil, hsan Sabri, 227 atl, Abdul ah, 116 elik, Oral, 120 erkez Ethem, 98 erkez Reid, 171 etinkaya, Ali, 212 olpan, Ylma , 150 ubuk, Ali, 81 ubuk, evket, 81 D Dalan, Bedrettin, 12 Deli Fuad Paa, 170 Deli H alid, 197 Demirciyan, Karen, 149 Dervi Vahdeti, 66 Dikran, Leon, 95, 97, 99 Dinam o, Hasan zzettin, 13 Dirik, Kzm, 142 Dirik, Orhan, 142 Doktor Abidin Bey, 135 Dokto r Reid, 263 Dukakinzade Feridun, 178 Duran, smail, 190, 191

E Ecevit, Blent, 214 Ecevit, Rahan, 262 Edare Hanm, 20, 151 Ekmekiyan, Levon, 74, 75 , 88, 116 Emir Arslan Bey, 65 Emmanuel Karasu, 28, 163 Emrillah Barkn, 184 Enver Paa, 13, 151, 172-182, 196, 199, 201, 213-218, 231-241, 243-248, 251, 252, 254-25 9, 265, 269, 272 Erbeyli, Ahmet, 123 Eretin, Kenan, 120 Erez, smail, 157, 223 Ergu n, Enver, 158 Eri, Alaeddin, 192 Erkan, nal, 75 Erolat, Canan, 103 Ersever, A. Cem , 12 Ersoy, Mehmed Akif , 80 Ertrk, Hsamettin, 132, 245 Esatl, Mustafa Ragp, 20, 265 Esendal, Memduh evket, 196, 239, 240, 253, 260 Esensoy, Ahmet Tevfik, 120 Ethem Basri Bey, 197 Evren, Kenan, 89 Eymr, Mehmet, 116 F Filibeli Halim Cavid, 22 Fran z-Ferdinand von Habsburg, 179 311 G Galustiyan, Viktor, 119 Gazi Osman Paa, 168 Gk ay, Fahrettin Kerim, 192 Gurriaran, Jose Antonio, 122 Gmlcineli smail Hakk, 162 Gnalt ay, emsettin, 271 Gnyol, Metin, 120 Grvit, Erkan, 75, 89 H Hacikyan, Hacik, 89 Hasa n Fehmi, 72 Hasan Rami Paa, 36 Hayriye Hanm, 115, 116 Henze, Paul B., 223 Hitler, Adolf, 214 Hseyin Hilmi Paa. 24, 107 Hseyin Hsn Paa, 68 1 brahim Hakk Paa hsan, Vah 278 kbal, Muhammed, 184 nan, Ar, 214 nn, smet, 28, 178 smail Canbulat, 29, 108 smai k bey, 162, 247, 264, 265 smail Mahir Paa, 37, 38, 137 zmitli Mmtaz, 59, 101, 131-133 , 136, 137, 139, 164, 165, 168, 176, 179, 181, 184, 198, 214 K Kamac Emin, 68 Kaml, Atf, 32 Kmil Paa, 71, 107, 110, 129-131, 137-141, 162, 169, 179, 210, 211, 240, 24 4, 245, 251, 253, 260 Karabekir, Kzm, 68, 142 Karaca, Muammer, 142 Kara Kemal, 130 , 132, 166, 234, 239, 240, 245, 247, 253, 255-260, 272

Karanlk, Rafet, 120 Karasu, Bilge, 28 Karay, Refik Halit, 164 Kara Yusuf Paa, 67 K arekin, Mesrop, 89 Kesebir, akir, 196 Killigil, Nuri, 236 Kzldoan, Hsrev Sami, 104, 1 65, 168, 179, 182, 234, 235, 238, 244, 247, 256, 262 Kknel, zcan, 51 Kuneralp, Nec la, 145 Kuneralp, Sinan, 145 Kuneralp, Zeki, 145 Kuuba Eref, 164, 171, 184, 273 Kuuba i, 184 Kutay, Cemal, 17, 31, 72 L Liman von Sanders, 178 M Mabeyinci zzet Paa, 36 Maka, Ahmet, 242 Madaryan, Mgrd, 125 Mahmud Kmil Paa, 210, 211, 240, 244, 245, 251, 25 , 260 Mahmud evket Paa, 16, 68, 130, 141-145, 161-163, 165, 168 312 Mehmed II. 69 Mehmed V, 69, 141 Mehmed Nzm, 146 Mehmet Ali Aabey, 39, 49, 74, 115-117, 119, 121, 123-128, 147-150, 152-159, 186-189, 191 Melkonyan, Monte, 99 Memduh Paa, 36, 141, 142 Mentee, Halil Mholu, Cahide, 127 Midhat Paa, 35 Mihaylovski, 23 Mikaelyan, Hristo fer, 126 Mimar Muzaffer Bey, 69 Mira, Yaar, 186 Miralay Nafiz Bey, 248 Missakian, Chavarch, 276 Morali, Reat, 150 Morell, David, 225 Murad Bey, 241, 242 Mussolini, Benito Mustafa Hayri Efendi. 201 Mustafa Necib, 22, 29, 30, 34, 60, 61, 132, 13 3, 136, 137 Mustafa Suphi, 164 Mustafa evket Efendi, 32 Mlazm Hilmi, 34, 59 Mlazm Muh iddin, 65 Mnire Sultan, 162 Mir brahim Paa, 131 N Naciye Sultan, 151 Nafiz Bey, 135, 136, 241, 242, 247-249, 254, 257, 261, 262 Nail Bey, 65, 238 Namk Kemal, 35, 115 Natali, ahan, 278 Nzm Bey, 27, 29, 72, 137, 182, 260 Nzm Hikmet, 68 Nzm Paa, 32, 65, , 137139, 141, 144, 237 Nazik Hanm. 20 Neet Bey, 105 Nevver Hanm, 151, 255 Nikolay II, 29, 201 Nizameddin Efendi, 108 Noradunkyan, Gabriel, 109, 129 Nuri Bey, bkz. Conker, Nuri O

Okday, smail Hakk, 145, 162, 214, 246, 260, 261, 264, 272 Okyar, Ali Fethi, 32, 17 7 Orbay, Kzm, 217 Orbay, Rauf, 177 Osman Fuad Efendi, 214 Osman Hidayet Paa, 33 cala n, Abdullah, 185 mer Naci, 60, 63, 101. 102, 105, 177, 234, 235 mer Seyfeddin, 134 , 234, 235 nal, Ergn, 186, 187 zal, Turgut, 158 zdemir, Cneyt, 17 zen, Cemal, 150 zen, Erdoan, 158 zkan, emsi, 192 zmen, Galip, 51, 89 zmen, Neslihan, 51 zmen, Sevil, 51 P P amuku, smail, 158 Papazyan, Hratch, 278 Pastrmacyan, Karakin, 38, 207 313 Pehlivan me r, 250 Prens Sabahaddin, 262 Princip, Gavrilo, 181 R Resnell Niyazi, 12, 13, 28, 30, 31, 33, 68, 110, 142, 176 Reid Bey, 266 Rza Nur, 145 Ruso, Nesim, 163 Ruen Bey, 182 S Sahip Molla, 108 Said Halim Paa, 116, 237, 240, 253, 260, 270, 271, 276-27 8 Sandanski, 30 Sapancah Hakk, 214, 234, 235, 237, 238, 241-243, 248,252 Saral, C evdet, 75 Saranov, Boris, 22 Sarkisyan, Vasgen, 149 Sarkisyan, Zohrap, 75 Saydam , Refik, 101 Sayn, Niyazi, 110 Selim Sami, 198 Sertel, Zekeriya, 9, 65 Seryaver Er ef Bey Silah Tahsin, 72, 264 Simitko, Askar, 60 Soydan, Mahmut, 32 Stange Bey, 202 -204, 206 Sterling, Clarie, 223 Sudanl Hasan, 80-82, 90, 92, 95, 97, 99 Selkan, Bo ra, 116 Sleyman Askeri, 213, 218, 233 Sleyman Nazif, 108 ehzade Burhaneddin Efendi, 167, 262 ehzade Sleyman Efendi, 106 ener, Mehmet, 120 eyh amil, 197, 198 racyan, Ar 116, 275 kr Paa, 168 T Tahsin Paa, 36 Talat Paa, 31, 72, 278 Tarcan, Selim Srr, 36 T eryan, Sogomon, 126 Togay, Asaf, 37 Topal Tevfik, 162 Topalyan, Murat, 40 Topu hsa n, 164, 165, 168, 176, 179, 235 Toranyan, Ara, 119, 122, 123, 126, 128, 147, 152 , 153, 155, 157- 159 Tozan, Satvet Ltfi, 235, 247, 257, 261, 262 Troki, Lev, 111 T unalgil, Dani, 223 Tunaya, Tark Zafer, 20 U Ulunay, Refii Cevad, 164 Ulviye Sultan, 214 lker Hanm, 273 mit, Tark, 183 rgpl Mustafa Hayri, 201 rgpl, Suat Hayri, 201

314 V Vahideddin, 214 Vladimir, 276 W Wilhelm II. 24 Y Yahya Kaptan, 247, 260-26 2 Yaln, Feza K., 17 Yaln, Hseyin Cahit, 65, 106, 177 Yaln, iar, 167 Yener, Talip, 150 nibaheli Nail, 22, 198 Yenibaheli kr, 22, 198 Yldrm, Rifat, 120 Ylmaz Aabey, 39, 40 Ik, 158 Ynder, adiye, 158 Yurdakul, Doan, 11 Yurdakul, Mehmet Emin Yusuf etvan, 184 Yc l, Can, 103 Ycel, Hasan li, 103 Z Ziya Gkalp, 130, 166, 177 indekiler 11 Giri 19 Maked onya'da dede Yakub Cemil 39 Atina'da torun "Yakub Cemil" 59 ran'da dede Yakub Cem il 73 Beyrut'ta torun "Yakub Cemil" 101 Trablusgarp'ta dede Yakub Cemil 115 Avru pa'da torun "Yakub Cemil" 129 Babli'de dede Yakub Cemil 147 Paris'te torun "Yakub Cemil" 161 Bat Trakya'da dede Yakub Cemil 185 Ankara'da torun "Yakub Cemil" 195 K afkasya'da dede Yakub Cemil 219 zmir'de torun "Yakub Cemil" 231 Kthane srtlarnda dede Yakub Cemil 269 Torun "Yakub Cemil'in sonsz 275 Yazarn sonsz yerine 281 Kim kimdir? 3 03 Kaynaka 309 Dizin