Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, say: 25, Erzurum, 2006

209

KURANDA ZKR KAVRAMININ ANLAM ALANI Yrd. Do. Dr. Musa BLGZ ZET Bu makale, Kurann temel kavram ve konularndan biri olan zikir kavramn ele almaktadr. Zaman ierisinde bu kavramn anlam, yeterli tasavvuf kltrne sahip olmayan ve onlarn etkisinde kalanlar tarafndan daraltlarak kullanlmaktadr. Oysa zikir kavramnn, Kuranda olduka geni bir anlam sahas mevcuttur. Bu almada Zikir ve zikrullah kavramlarnn, sadece dil veya kalple Allah hatrlamak veya baz ifadeleri belirli saylarda sylemek olmadn temellendirmee altk. Sonuta Kurann, ilah mesajlar zikir olarak nitelendirdiini grdk. Bir ok ayette Kuran, hem ismini ve hem de muhtevasn zikir, hatta en byk zikir olarak belirtmektedir. Kuran, Allah gerei gibi hatrlamaya ve hatrlatmaya, Ona hakkyla ibadet etmeye vesile olan btn sz ve eylemlerimizi zikir olarak deerlendirmektedir. Anahtar Kelimeler: Kuran, zikir, zikrullah, zikir ehli, tezekkr. ABSTRACT The Meaning Field Of The Zikr in The Kuran This article explains the Zikir, one of the basic subjects and concepts of Kuran. Meaning of this concept, has been used by the men not having enough Sufism culture and others effected from these narrating its meaning during time. Whereas (in fact) Zikr has a wide meaning field in Kuran. We have tried to costruct a base meaning that Zikr and Zikrullah do not mean only remembering Allah by tongue or heart or repeating some statements (words) in certain numbers. As a result, we have considered that Kuran describes holy messages as Zikr. In many verses, Kuran states both its name and content as Zikr even the biggest Zikr. Kuran apprasises all of our statements (words) and actions which mean praying, remembering and reminding him (Allah) properly. Key Words: Kuran, zikir (the Remembrance), zikrullah (the Remembrance of God), zikir ehli (the followers of the Remembrance), tezekkr (remember).

Atatrk niversitesi lahiyat Fak. Tefsir Anabilim Dal retim yesi

Yrd. Do. Dr. Musa Bilgiz----------------------------------------------------------------------------------210

Ama ve Kapsam Bu almann amac, Kuranda zikir kavramnn anlam alann, genel hatlaryla ve kavramsal erevede ele almaktr. Kapsam ise, zellikle yeterli tasavvuf kltrne sahip olmayanlarla, onlarn etkisinde kalp, kavramn anlamn daraltarak kullanan baz halk kesimlerinin bu konudaki bilgi ve anlaylarnn noksanln ortaya koymaktr. Bu nedenle zikrin faziletleri, insan dndaki varlklarn zikirleri ile Kuran ve hadislerde yer alan nemli zikir ifadelerinin neler olduklar konularna pek deinilmeyecektir. Zira bunlara da yer vermek, bu makalemizin hedefi olmad gibi, muhtevasn da olduka aacaktr. 1-Zikrin Szlk Anlamlar Szlk anlam itibariyle zikr; bir eyi telaffuz etmek, ezberlemek, muhafaza etmek, ders edinmek, oka okuyarak bir eyin ezberlenmesini kolaylatrmak, bir eye ynelerek onu ezberlemek, okumak, anlamak, gzel bir ekilde vmek veya eletirmek, ayplamak, sylemek, eref ve vn, hret, nianlanmak, nikhlanmak,1 unutmamak, istenilen eyin zihne dndrlmesi, hatrlama, anma, hatrlatma ve bildiimiz eyleri srekli aklda tutmak anlamlarna gelir.2 Zikir, muhafaza etme, ezberleme anlamn ihtiva eden hfzetme kelimesinden daha kapsamldr. yle ki hfz, muhafaza etmek, bir eyi korumaya deer vermektir. Zikir ise, bir eyin zihnimizde mevcut olmasn istemekle birlikte, onun anlamlar zerinde tezekkr etmek yani derinlemesine dnmektir.3 Bir baka ifadeyle zikir, unutulmu bir eyin yeniden hatrlanmas anlamn ifade ettii gibi,4 elde ettii bilginin unutulmamak zere hfzada srekli canl tutulmasn da kapsamaktadr.5 2- Kuranda Zikir Kavram Kuranda zikr ve trevlerinin getii ayetlere baktmz zaman, u ifadeler karmza kmaktadr: Allahn bizlere verdii nimetleri ve deerlerini bilmek ve krn getirmek, tefekkrle birlikte hatra getirmek, okca hatrlamak ve hatrlatmak,
1 2

bn Manzr, Cemaluddin Muhammed, Lisanul-Arab, Daru Sadr, Beyrut, 1410/1990, 1. b., 4/308 Halil b. Ahmed, Kitabul Ayn, tah. Mehdi Mahzum-brahim Samerra, Mektebetul-Hilal, Beyrut, tsz., 5/246 el-sfehan, Rab, Mfredatu Elfazil-Kur'n, tah: Safvan Adnan Davud, Daru'l-Kalem, am, 1997, s. 328 Ebul-Beka, Eyyub b. Musa, Klliyytu Ebil-Beka, tah., Adnan Dervi ve Muhammed el-Msr, Messeset'r-Risle, Beyrut, 1412/1996, 1. b. s. 67 el-sfehan, s. 328; ed-Damean, Ebu Abdillah el-Hseyin, el-Vucuh ven-Nezair li ElfazilKitabillahil-Azz, Vezaretul-Evkaf, Kahire, 1412, 1/342-347

Kuranda Zikir Kavramnn Anlam Alan----------------------------------------------------------------211

itiraf etmek,6 Allahn ayetlerini tezekkr ve tefekkr etmek, Kuran ayetlerinden ders almak,7 Kuran okumak, Allah btn noksan sfatlardan tenzih edip en mkemmel sfatlarla tesbih etmek, Allah yceltmek, dua etmek, kr etmek,8 mutlak anlamda Allaha itaat etmek,9 ayakta, oturarak, yatarak, ksaca btn hallerinde Allah' saygyla anmak, ibdet, iman, itaat etmek, kulluk yapmak, Allah rahmet ve mafiretiyle hatrlamak, Allahn emir ve yasaklarna itaat etmek,10 gemi peygamberlere gnderilen ilh mesajlar, ilahi kitaplar, vahiy, Tevrat, Kuran,11 peygamberler,12 tevhid,13 Allahn yardmna gvenmek, namaz klmak, dua etmek, tekbir getirmek, telbiyede bulunmak ve ibadet etmek,14 tenkit etmek, knamak15 zaman geldiinde gerei anlamak,16 Allahn hkmlerini benimseyerek yaamak, vmek, krn ed etmek, onlarla amel etmek ve gafil davranmamak,17 Allahn ayetleriyle insanlar uyarmak, nasihat etmek,18 kssa, haber,19 eref verici, nasihat ve dnceye sevkedici husus, gzel hatra, ikaz, delil, hatrlamaya (ibrete) sevkeden vaaz ve t,20 tezekkr edip ibret alma, t alma, syleme, uyar,21 Allah
6 7 8 9

10

11

12

13 14 15 16 17 18 19 20

Bakara, 2/40; En'm, 6/69; A'rf, 7/201; Ra'd, 13/19; brhim, 14/5; Kehf, 18/63; Meryem, 19/16 Bakara, 2/269; l-i mrn, 3/7, sr, 17/41 bn Manzr, 4/308 ez-Zemaher, Mahmud b. mer, el-Keaf an Hakaiki avmidi't Tenzl ve Uyunil- Ekavl fi Vucuhit-Tevl (Tefsiru'l-Kef), Neru'l-Belaa, Kum, 1413/1992, 1/206; el-Kurtub, Ebu Abdillah, el-Camiu li Ahkmi'l-Kur'n (Tefsiru'l-Kurtub), (bask yeri ve tarihi yok), 2/166; bn Manzr, 4/308; Ebus-Suud, Muhammed b. Muhammed el-mad, radul Aklis-Selim ila Mezayal-Kuranil-Kerim, Daru hyait-Turasil-Arabi, Beyrut, 1990; 1/1799 Bakara, 2/151-153, 238-239; l-i mrn, 3/191; Enfl, 8/2; Ysuf, 12/42; Th, 20/14 En'm, 6/118; Ra'd, 13/28; sr, 17/46; Th, 20/14, 33-34; M'minn, 23/110; Nr, 24/37; Sfft, 37/3 Bakara, 2/63; A'rf, 7/130; Tevbe, 9/126; Ra'd, 13/28; Th, 20/33-34, 43-44; M'minn, 23/110; Nr, 24/37; et-Taberi, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, Camiu'l-Beyan an Tevili Ayil-Kur'n, tah: M. Muhamed akir, Daru'l-Maarif, Kahire, 1119, 2/39 l-i mrn, 3/58; A'rf, 7/63; Hicr, 15/6, 9; Nahl, 16/44; Kehf, 18/28; Enbiy, 21/24-25; Furkan, 25/2930; En'm, 6/68; Ra'd, 13/19; Halil b. Ahmed, 5/246; et-Taber, 7/586; el-Beydav, Kad, Abdullah, Envarut-Tenzil ve Esrarut-Tevl, Dersaadet Yay. st. tsz., 2/70 Talak, 65/9-10; et-Taber, 12/143; bnul-Cevz, Ebul-Ferec Abdurrahman, Zadul-Mesr fi lmitTefsr, el-Mektebetl-slam, Beyrut, 3. bask, 1404, 8/298; el-sfehan, s. 328; el-Beydav, 2/70 Enbiya, 21/36; el-Beydav, 2/70 Bakara, 2/198; Arf, 7/205; Enfal, 8/45; Hd, 11/30,Hud, 11/114; Nr, 24/36; Ankebt, 29/45; Cuma, 62/9; Halil b. Ahmed, 5/246; bn Manzur, 4/308 Enbiy, 21/36, 60; et-Taberi, 9/26; Ebus-Suud, 6/66; bnul-Cevz, 5/350; bn Manzr, 4/308 M'min, 40/44; et-Taber, 11/65; el-Kurtub, 15/278 Bakara, 2/63; l-i mrn, 3/41; A'rf, 7/69; Nr, 24/27 et-Taber, 1/365 Ynus, 10/71; Furkan, 25/73; Sd, 38/49; et-Taber, 6/594 Kehf, 18/83; bnul-Cevz, 5/184 Enbiy, 21/10; M'minn, 23/71; Sd, 38/1, 46, 49; nirh, 94/4; et-Taber, 9/8; el-Kurtubi, 15/127; ez-Zemaheri, 3/104; Elmall, Hamdi Yazr, Hak Dini Kur'n Dili, Eser Kitabevi, st, 1971, 3. b., 5/3341

Yrd. Do. Dr. Musa Bilgiz----------------------------------------------------------------------------------212

hatrlatan gzel eyler,22 hak ile batl ayrc, aydnlatc, t verici ve yol gsterici kitap...23 Bu anlamlarn tmn ihtiva eden zikir kavramnn, hi de azmsanmayacak oranda geni bir muhtevaya sahip olduunu grmekteyiz.24 Daha genel bir ifadeyle, Allah anmak zere sylenmesi ve yaplmas tavsiye edilen, szl ve ameli eylemleri kapsayan davranlarn tmdr.25 Zikrin szlk anlam ile Kurandaki anlamlar arasnda genelde bir uyum sz konusudur. Ancak Kuran, bu kavramn anlam alann daha da genileterek zel anlamlar da kazandrmtr. yle ki zikir, unutmamak, unutmamak zere hatrnda tutmak gibi szlk anlamlarn ifade ederken, Kuranda Allah, Onun emirlerini, yasaklarn, mesaj ve uyarlarn unutmamay ve onlarla btnleerek yaamay ifade etmektedir. Genel olarak Allahn tm mesajlarna, zelde de Kurana ez-Zikr denilmesi, vahyin, ilahi mesajlarn, insanlara srekli Allah hatrlatc hususlar ihtiva etmelerindedir.26 ok geni bir anlam alanna sahip olan zikir kavramnn manas, gnmzde daraltlm ve sadece Allah'n adn dil ile anmakla snrlandrlmtr. Oysa zikir, insana sevap kazandran her trl amelin genel addr.27 nk zikir, Allah unutmamak, Ondan gafil bulunmamak ve Ona itaat etmektir. Btn ibdetlerin gayesi, z ve asl, Allah Tely hatrlamak ve Ona itaat etmektir. Allaha itaat ise, Kuran veya hadislerde yer alan bir takm gzel szleri sadece sylemek veya tekrarlamak deil; bilakis her halkrda Allaha kulluk uuru ierisinde bulunmak ve tam bir teslimiyet gstermek, her hal ve artta Onun srekli bizi gzetlediini zihnimize yerletirmektir. Bu ekildeki bir inan ve davran tarz, dinin ve ibadetin z niteliindedir.
21 22 23 24

25 26 27

A'rf, 7/57, 130; Enfl, 8/57; Sd, 38/43; Bakara, 2/221; Mide, 5/14; En'm, 6/44; Hd, 11/120; Ysuf, 12/104; Nr, 24/1; Kaf, 50/37, 45; Zriyt, 51/55 Sd, 38/32 Enbiy, 21/48; ez-Zemaher, 3/104 Zikrin Kurandaki anlamlaryla ilgili geni bilgi iin bkz. Kahveci, hsan, Kuranda Zikir Kavram ve Boyutlar, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Marmara . Sos. Bil. Ens., st., 1995, s. 30-50; Karagz, smail, Kuranda Zikir Kavram ve Allah Zikir, DB. Yay., Ankara, 2002, s. 14-21; Yldz, Mehmet, Kuran- Kerimde Zikir Kavram, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Erciyes . Sos. Bil. Ens., Kayseri, 1995, s. 45-55; oban, smail, Kuran ve Hadise Gre Zikir Kavram, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Seluk . Sos. Bil. Ens. Konya, 1998, s. 13-32; Varc, Adem, Kuranda Zikir Kavram, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara . Sos. Bil. Ens., Ankara, 2000, s. 52-68 Elmall, 1/540-543. es-Sealib, Abdurrahman, el-Cevahirul-Hisan fi Tefsiril-Kuran (Tefsirus-Sealib), MessesetlElam lil-Matbuat, Beyrut, tsz., 3/49 Elmall, 1/540-543

Kuranda Zikir Kavramnn Anlam Alan----------------------------------------------------------------213

a-Ehlz-Zikr Kuran- Kerimde, zikr kknden treyen birtakm kavram ve ifadeler yer almaktadr. Zikir kavramn daha iyi anlayabilmek iin, bunlar hakknda da bilgi sahibi olmamz gerekmektedir. Kuranda, zikre sahip olanlar, anlamnda ehlz-zikr yani zikir ehli ifadesi gemektedir. Bu ifadenin kendi balamndan koparlarak belirli bir alana yani sadece dil ile Allah zikredenlere hasredilmesi, kelimenin anlam erevesini daraltmak olur. Oysa konuyla ilgili iki ayet vardr. Bunlarn ikisinin anlamlar da birbirine olduka yakn olduu iin yalnz bir ayetin mealini vereceiz: "Ey Muhammed! Senden nce de kendilerine vahyettiimiz erkeklerden bakasn peygamber olarak gndermedik. Eer bunu bilmiyorsanz zikir ehlinden sorun.28 Bu ayetlerdeki "zikir ehli" ifadesi, ayetlerin kendi btnl ierisinde yani balamnda dnldnde, Ehli Kitap,29 kitap gnderilen toplumlar, gemi toplumlarn bu konudaki durumlarn bilen limler, Ehli Tevrat, Ehli ncil, Ehli Kitabn mminleri manalarna gelmektedir.30 Baz tefsirciler, Kur'an'n bir isminin de "ez-Zikr" oluunu dikkate alarak bu ayetlerdeki ehl-i zikrin, Kur'an ehli olduunu sylemilerdir. Nitekim ehli zikri konu eden Nahl Sresi 43. ayetin hemen pei sra gelen ayette, Belgeler, mcizeler ve kitaplarla gnderdik onlar. Sana da ey Reslm bu Zikri indirdik ki kendilerine indirileni insanlara aklayasn. Umulur ki dnp anlarlar buyurulmaktadr. Ayn ekilde ehli zikr den bahseden Enbiya Sresi 7. ayetinden sonra gelen 10. ayette de Yemin olsun ki size iinde Zikriniz bulunan bir kitap indirdik. Hala akletme yeteneinizi kullanmayacak msnz? denilmesi, hi phesiz uyarc ve hatrda tutulmas gereken bir kitap olarak, Kurann zikir, ona
28 29

30

Nahl, 16/43; Enbiya, 21/7 et-Taber, 7/586, 9/6, 11/182; ez-Zemaher, 2/606; el-Kurtub, 10/97; el-Beydav, 2/505; en-Nesef, Ebu'l-Berekt, Medarikut-Tenzil ve Hakaikut-Tevil (Tefsiru'n-Nesef), Kahraman Yay., st., 1984, 2/287 et-Taber, 7/586; en-Nehhas, Ebu Cafer, Meanil-Kuranil-Kerim, tah. Muhammed Ali es-Sabun, Camiatu mmil-Kura, Mekke, 1.b, 1409, 4/68; el-Maverd, Ebu'l-Hasan, en-Nuket ve'l-Uyn, Daru'lKutubil-lmiyye, Beyut, 1412/1992, 1.b., 3/189; el-sfehan, s. 328; er-Raz, Fahruddn, et-Tefsir'lKebr (Mefatihu'l-ayb), Daru'l-Fikr, Beyrut, tsz, 1. b, 20/37; el-Beydav, 2/505; Ebus-Suud, 5/116, 6/57; el-Bursev, smail Hakk, Tefsiru Ruhul-Beyan, Eser Neriyat, st., 1389, 5/37; el-Alusi, EbulFadl Mahmud, Ruhul-Mean fi Tefsiril-Kuranil-Azim ves-Sebil Mesan, Daru hyait-Turasil-Arab, Beyrut, 14/147, 148, 161; el-Kasim, Muhammed Cemalddin, Mehasinut-Tevl (Tefsirul-Kasm), tah. M. Fuad Abdulbaki, Daru hyail Kutubil-Arabiyye, Kahire, 1918, 1. b., 10/3812; Mevdud, EbulAla, Tefhimul-Kuran, ev. Muhammed Han Kayani ve Arkadalar, nsan Yay., st., 1995, 3/29; Esed, Muhammed, Kuran Mesaj (Meal-Tefsir), ev., Cahit Koytak-Ahmet Ertrk, aret Yay., st., 1996, 2/538, dipnot: 46; Duman, M. Zeki, Beyanul-Hak, Fecr Yaynevi, Ankara, 2006, 2/309.

Yrd. Do. Dr. Musa Bilgiz----------------------------------------------------------------------------------214

inananlarn da ehl-i zikir olduunu bildirmektedir. Allahn gnderdii kitaplarn tm zikir olarak nitelendirildiine gre, zikir ehli ifadesi de, bu ilahi kitaplarn ilmine sahip olanlar, onlara inananlar ve bunlarn ahkmn hakk ile eda eden kimseler anlamna gelir.31 Yani genel anlamda Kuran ehli de, ehlz-zikr ifadesinin kapsam iindedir. Fakat bizatihi bu ehli zikr ifadelerinin getii ayetlerde kastedilen mana bu olmasa gerektir.32 nk ayetlerin kendi ilerindeki anlam rgsne gre mrikler, ilahi emirleri insanlara ancak meleklerin bildirmeleri gerektiini, Hz. Muhammedin bir insan olarak bu ile grevlendirilmesinin mmkn olmadn iddia ederek, Onun peygamberliine kar kmaktaydlar.33 Cenab- Hak da bunlara hitaben adeta yle demektedir: Biz, ondan nce de peygamber gnderdiimizde tpk onun gibi yeryz insanlarndan bir erkee vahiy gnderiyorduk. Bunu niye garip bir olay olarak karlyor sunuz ki? Bu konuda bir pheniz varsa, sizden nce kendilerine vahiy verilmi, peygamber gnderilmi toplumlara gidin unu sorun: lahi mesaj teblile grevli olanlar insan mdr, yoksa bir melek midir?34 Burada u hususa zellikle dikkat edilmelidir. Kurandaki bu ifade, kendi balam iinde deerlendirilmelidir. Zira Kuran, mriklere ynelik olarak, ehl-i kitabn kesinlikle inkr edemeyecekleri bir konuyu onlardan sormalarn istemektedir. Yoksa inkr edebilecekleri konular veya her eyi ehl-i kitaptan sorun gibi bir anlam karlmamaldr. Mutasavvflar, ehli zikrden maksat alimlerdir demilerdir. Onlara gre alimler iki ksmdr: Birincisi, halk tarafndan kendilerine fetva sorulmak iin ba vurulan ve ilahi hkmleri aklayan fakihler. kincisi ise, seyru sluk konusunda kendilerine mracaat edilen ariflerdir. Fakihler, Allah hakknda konuamazlar. Arifler ise, Allaha ulamann adab, hkmleri ve shhat artlar hakknda konuurlar.35 Bahsettiimiz ayetlerden elde edebileceimiz sonulardan biri de udur: Belirli bir konuda bilgi sahibi olan, z sz doru, hakkaniyet sahibi, bir konunun gerek manada uzman, insafl ve vicdanl bilginlere, bildikleri konulara ilikin olarak

31

32 33

34 35

er-Raz, Mefatihul-ayb, 20/37; Yldrm, Celal, lmin Inda Asrn Kuran Tefsiri, Anadolu Yaynlar, zmir, tsz. 7/3317; Karaman, Hayrettin ve arkadalar, Kuran Yolu, www.ikraislam.com, Tefsirler, 3/356, 12.04.2006 et-Taber, 7/586; es-Sealib, 3/49 Bkz. sra, 17/94; Furkan, 25/7-8, 20. Ayrca bkz. et-Taber, 7/586; el-Kurtubi, 11/240; el-Alusi, 14/147; bnul-Cevz, 4/450; en-Nehhas, 4/68 Bkz. Nahl, 16/43; Enbiya, 21/7; et-Taber, 9/6 el-Kueyr, Letaiful-arat, tah: brahim Besyun, Darul-Katibl-Arab, Kahire, tsz., 3/299

Kuranda Zikir Kavramnn Anlam Alan----------------------------------------------------------------215

mracaat etmek gerekir. Bata din meseleler olmak zere, bir konuda yeterli bilgiye sahip olmayanlarn, o hususta gr ileri srme veya i yapmalarnn yanl olduudur.36 b- Tezekkr Zikr kknden treyen kelimelerden birisi de tezekkrdr. Bu kelime, tpk zikir kavramnda olduu gibi iki eylemi ifade etmektedir. Bunlardan birincisi, kalbimizin, bildiimiz eylerden kaybettiklerini, unuttuklarn tekrar geri dndrmeye, hatrlamaya ynelik abasdr.37 Dieri ise, unutulmam olanlarn, renilenlerin, bilinenlerin, duyulanlarn ve grlenlerin de iyice zihne yerletirilmesidir.38 Yani gemi, imdiki zaman ve istikbale ynelik varlk ve olgulardan, gereklerden hareketle salam bir dnce, inan ve bilgi atmosferi oluturabilmektir. Tezekkr, dnme eyleminin nakl yani ilah olana ynelik boyutunu ifade etmektedir. Daha genel bir ifadeyle tezekkr, evrende bulunan tm varlklardaki sonsuz rahmet eserlerini ve sanat delillerini dnerek kendi noksann grmek ve Yce Yaratcnn kuvvet ve kudretini anlama yolunda aba gstermektir. nk tezekkr etme amelinde, zerinde dnlen varlklarn trlerini, zelliklerini hatrlayarak, dikkate alarak hakikati anlama gayreti vardr.39 Allah gerei gibi yani Onun istedii ekilde tanmak, ancak bu hakikati anlama yolunda aba gsterenlere yani tezekkr sahiplerine mahsustur. Tezekkr, Kur'an'da zikrin en ok kullanlan eklidir. Bu salt bir dnce deil, zellikle ilahi emir ve yasaklar dikkate alarak zihnimizi, kalbimizi ve eylemlerimizi o iradenin istei dorultusunda ynlendirme gayreti iinde olmaktr. Tezekkr, iyice dnme, anlama ve unutmama kararll iinde olmaktr. Allah, peygamberleri vastasyla insanlara ayetlerini bildirerek, onlarn ibret ve t almalarn istemektedir. bret ve t alma, tezekkr faaliyetinin sonucudur. nk bu tarz bir dnce, bizlere vahy gerekleri kavrataca gibi, bizim eref ve haysiyetimizi de yceltecektir. Kuran, bu ekilde tezekkr etmeyenlerin, varlk mertebesindeki konumlar itibariyle, hayvanlardan daha alt derecede olduklarn bildirmektedir.40
36

37 38 39 40

el-Beydavi, 1/545; antay, Hasan Basri, Kuran- Hakm ve Meali Kerim, Milsan Basn Sanayi, st., 1985, 2/491; Karaman ve arkadalar, 3/356-357; Duman, 2/309 Ebul-Beka, s. 67 el-sfehan, s. 328 Elmall, 5/3611; Karaman ve arkadalar, 3/342-343 Araf, 7/179; Furkan, 25/44; Muhammed, 47/12

Yrd. Do. Dr. Musa Bilgiz----------------------------------------------------------------------------------216

Kuranda tezekkr ifadesi, tefekkr kavramnda olduu gibi, varln hem maddi ve hem de manevi boyutlar hakknda kullanlmaktadr.41 "Biz sana mbarek bir kitap indirdik ki insanlar onun yetlerini tedebbr etsinler (iyice dnsnler) ve temiz akl sahipleri tezekkr etsinler (ders ve ibret alsnlar)".42 Kuran, hidayete ulamak isteyenler iin, feyiz ve bereket ihtiva eden esiz bir kitaptr. O, hem tedebbre ve hem de tezekkre konu olabilen ayetler ihtiva etmektedir. Fakat bu tedebbr ve tezekkr, ancak temiz akl sahipleri gerekletirebilir. Bir ok ayetin sonunda yer alan tezekkr ifadesi, Allahn ayetlerinden t ve ibret almak43 olarak deerlendirilmitir. Tezekkr ehli olanlar, hak ve batl birbirinden ayrma kabiliyet ve anlayna sahip, hccet ve fazilet sahibi kiilerdir.44 c- Tezkire Kur'an'da tezkire kavram da yer almaktadr.45 Tezkire; hatrlatma, t, hatrlatan ey, kendisi sebebiyle bir eyin hatrlanmas, unutulann zihne dndrlmesi,46 kt ilerden uzaklatrp salih amellere ynelten yani t ve ibret veren ey demektir.47 nsanolu, ftratna yerletirilmi bulunan gzel yetenekleri ve tevhidi,48 aile, eitim, adetler ve evresel faktrlerden dolay unutabilir. irk, bu tr bir unutmann eseri olup, ftrata aykr bir durumdur. Binaenaley, Kurann tezkire oluu, slama ve ftrata davet veya Hz. brahimin dinine yani Hanif olmaya ynelik bir ikaz, uyardr.49 "Biz Kur'n', ancak Allah'tan korkanlara bir tezkire olsun diye indirdik"50 ayetinde uyar ve t51 anlamlarnda kullanlmtr. Bu kelime, Kur'n anlamna da gelmektedir.52 nk Allahn en byk uyar ve tleri Kuranda mevcuttur. Kuran,

41 42 43

44 45

46 47 48 49 50 51

52

Bkz., Ra'd, 13/19; Zariyat, 51/49; Vaka, 56/62 Sad, 38/29 et-Taberi, 2/388; 5/248; el-Kurtub, 9/100, 307, 12/130, 15/221; en-Nesef, 4/40; Elmall, 4/4094; esSabun, Muhammed Ali, Safvett-Tefasr, Daru'l-Kalem, Beyrut, 1406/1986, 5. b. 3/58 et-Taber, 5/341 Tezkire ifadesinin getii ayetler iin bkz., Taha, 20/3; Vaka, 56/73; Hakka, 69/12, 48; Mzzemmil, 73/19; Mddessir, 74/49, 54. el-sfehani, s. 329 et-Taberi, 1/374, 3/445, 8/464, 9/62, 12/212 Rum, 30/30 bn Aur, Muhammed Tahir, et-Tahrir vet-Tenvr, Daru Suhnun, Tunus, tsz., 10/89-90 Taha, 20/3 et-Taberi, 12/445, 475; el-Maverd, 3/393; Vehbi Efendi, Mehmet, Hlasatul-Beyan fi Tefsiril-Kuran, dal Neriyat, st. 1969, 7/3267 lgili ayetler iin bkz. Mddesir, 74/54; nsan, 76/29; Abese, 80/11. et-Taberi, 12/224, 292, 320, 323; el-sfehani, s. 329.

Kuranda Zikir Kavramnn Anlam Alan----------------------------------------------------------------217

batan baa hak ile batln, doru ile yanln, iyi ile ktnn ikaz, t ve bilgi kaynadr. Kuran, akl sahipleri iin bir basiret, Allaha ulamak isteyenler iin bir tezkiredir. Basiret sahipleri ve Allaha ulamak isteyenler, bu Kuran ile zikrettikleri iin, hem dnyada ve hem de Ahirette nefis huzuruna ularlar.53 Kuran, peygamberimiz (s.a.v)in mzekkir, yani ilahi emirleri hatrlatan, onlarn unutulmamas iin gayret gsteren, t veren, tebli eden ve nasihat veren olduunu, zorlayc olmadn bildirmektedir.54 Allahn, peygamberin ve Kurann uyarlarndan t alan kiiye de mddekir denilmektedir. Yemin olsun: Biz, unutulmasn, ibret ve t alnsn, akldan hi karlmasn diye Kur'ann anlalmasn kolaylatrdk. Haydi var m onu aklnda tutan, dnp, ibret alan?55 d-Zikr Kuranda zikir kknden treyen kelimelerden birisi de zikrdr. Zikr, zikir kavramnn ihtiva ettii anlamlar ifade ettii gibi, ondan daha geni bir manay da kapsamaktadr. Buna gre zikr, unutmamak,56 bir eyi hafzada tutma abas iine girmek ve bu konuda gayret gstermek,57 ok zikir, youn zikir, derinliine zikir,58 zikir kavramnda olduu gibi t, ibret,59 ikaz, tezkire, akl tezkire yani tefekkr, pimanlk duyarak tevbe etmek, tezekkr,60 ve evrensel rahmet anlamlarna gelmektedir.61 ...O (Kuran), alemler iin ancak bir t ve youn bir hatrlatmadr.62 Kur'n, btn akl sahibi lemler iin, Allah tarafndan bir hatrlatma ve uyardr. Bu bir kiiye, bir snfa veya bir topluma mahsus deildir. Allah iin herkese, muhta ve sorumlu olduklar eyleri hatrlatma ve genel bir rahmettir.63 ...O (Kuran), mminler iin ancak bir t ve youn bir hatrlatmadr.64 Kurann muhatab, hem mminler ve hem de mmin olmayanlardr. Bu mbarek Kitap, inanmayanlar iin bir korkutmadr. Sadece onlarn korkun sonlarn aklar ve haber verir. Kuran kabul etmeyenler

53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64

el-Kueyr, Letaif, 4/117 aiye, 88/21-22 Kamer, 54/17, 22, 32, 40, 51 Er-Razi, Muhammed b. Ebi Bekr, Muhtarus-Shah, tah. Muhammed Hatr, Mektebet Lbnan, Beyrut, 1995, s. 226 Er-Razi, Muhammed b. Ebi Bekr, s. 226 el-sfehan, s. 329 el-Firuzabad, Muhammed, el-Kmusul-Muht, Messesetr-Risale, 3. bask, 1413/1993, s. 507-508 bn Manzur, 6/23 Elmall, 3/1974 Enam, 6/90 Elmall, 3/1974 Araf, 7/2

Yrd. Do. Dr. Musa Bilgiz----------------------------------------------------------------------------------218

iin gerek deimi olmayacak, doru haber yerini bulacaktr. Kur'n'dan istifade etmeyenler ok olabilir, ama Kur'n'n hkm dnda kalabilecek hi kimse dnlemez. u kadar var ki, bu hkm lehine olmaz da aleyhine olur. nkrclar, Kurann hkmne inanmamakla, arkalarna atmakla, dinlememekle, amel etmemek le bundan kurtulacak deillerdir. Mminlere gelince, Kur'n, onlar hakknda bir hatrlatcdr. Onlar, Kur'n' devaml bir hatrlatc, bir rehber olmak zere ellerinde ve gnllerinde tutar, herhangi bir hususta bir i yapacaklar zaman onun aka veya dolayl yoldan bildirdiklerine mracaat eder, uyar ve yol gstermesine, iznine veya yasana gre hareket ederler.65 Ve gndzn banda ve sonunda, bir de gecenin erken saatlerinde saltta devaml ol; nk muhakkak ki iyilikler, ktlkleri giderir; [Allah'] hatrnda tutanlar iin bir t,66 bir hatrlatmadr bu.67 Kuran, akl banda olan ve dnebilen herkese bir t, bir vaaz ve nasihattir.68 Zikr ve zikr kelimelerinin her ikisinin anlamlarndan biri de unutmamaktr. Bir baka ifadeyle unutma, zikr ve zikrann zt anlamlsdr. Kuran, Allahn unutulmamasn ayet unutulursa bunun ok pahalya mal olacan bildirir: u, Allh' unuttuklarndan dolay (Allh'n da) onlara kendi canlarn unutturduu kimseler gibi olmayn. Onlar, dinden kan insanlardr.69 Allah unutanlar, Ondan korkmaz, hukukunu tanmaz ve O'nun sonsuz korumasndan yardm dilemezler. Onlar sarho gibi ne yaptklarn bilmezler. nsan nefsinin, beer hukukunun kymetini anlamaz, di eylere tapar, hem kendilerini ve hem de insanl zelil ederler. Ayrca kendilerini kurtaracak hayr ve hesant dnmez, azaptan koruyacak iler yapmaz ve yarn iin bir ey hazrlamazlar. Onlar, kyamet gn yle dehetli trajedilere maruz kalrlar ki, kendilerinden geerler. nsann kendisini hissetmesi ftr olduu iin, uurdan, uurun hukukundan ve onun Allah'a bakan ynnden gaflet edenlerin ftrat bozulmutur. Bu yzden onlar, kendilerini unutmulardr. te onlar, Allaha itaatten kp isyana dalm, insanlk kymeti kalmam, fasklkta tekml etmi ve bozulmu

65 66

67 68 69

Elmall, 3/2121- 2122 Ayrca bkz. Enm, 6/90; Arf, 7/2; Enbiy, 21/84; Ankebt, 29/51; Sad, 38/43, 46; Zmer, 39/21; afir (Mmin), 40/54 vd Hd, 11/114 Elmall, 4/2833 Har, 59/19; ayrca bkz. Taha, 20/126; Mminun, 23/110; Mcadele, 58/19

Kuranda Zikir Kavramnn Anlam Alan----------------------------------------------------------------219

bir topluluktur.70 Ksacas Allah unutanlar, sz ve amelleriyle Ona itaat etmeyenlerdir. e-Zikrullah Zikir kavramnda olduu gibi anlam olduka daraltlan kelimelerden birisi de zikrullahtr. Onlar ki, inanmlar ve zikrullah ile kalpleri huzur ve doyum bulmutur; dikkat edin, kalpler gerekten de ancak zikrullah ile huzura eriir.71 Bu ayetin pei sra gelen ayette, sz konusu mminlerin nitelikleri olarak, iman ve salih amel yer almaktadr. Dolaysyla iman ve salih amel de, zikrullahtr diyebiliriz.72 Mfessirler, bu ayette yer alan "zikrullah" teriminden anlalmas gereken hususla ilgili olarak, Allaha mutlak itaat,73 Kur'n- Kerim,74 hayetullah,75 Marifetullah ve Allaha oka ibadet etmek,76 Allahn varlna ve birliine delalet eden ayet ve belgelerle Onu zikretmek77 ve mutlak anlamda Allah zikretmek manalarn vermilerdir.78 yetin balamna dikkat edildiinde, Allah' zikretmekten maksadn Kur'an olduu dnlmelidir.79 Zira bir nceki yette, inkrclarn kabul etmedikleri ey Kur'an idi; buna karlk mminlerin gnllerini huzura kavuturan zikir de yine Kur'n'dr.80 Bununla birlikte ayette konu edilen zikrullah teriminden, dil veya kalp ile Allah'n anlmasnn kastedilmi olmas da kuvvetle muhtemeldir.81 ...Zikrullah gerekten en byk ibadettir...82 Ayette yer alan "zikrullah" ifadesinde iki anlam sz konusudur: Birincisi, Allahn kulunu zikretmesi, yani ona deer vererek rahmetle anmas, kulun Allah itaat ve ibadetle anmasndan daha byk, yani daha nemlidir.83 Gerekten de kulun kulu anmasna nispetle, Allahn

70 71 72 73 74

75 76 77 78 79

80 81 82 83

Elmall, 7/4866 Rad, 13/28 ed-Damean, 1/342 el- Kurtub, 9/268 bnul-Cevz, 4/327; ez-Zemaher, 2/528; el-Beydav, I/507; en-Nesef, 2/249; Ebus-Suud, 5/20; Elmall, 4/2983 ez-Zemaher, 2/528; bn Aur, 7/137 el-sfehan, s. 328 ez-Zemaher, 2/528 bnul-Cevz, 4/327; el-Beydav, I/507; en-Nesef, 2/249 ez-Zemaher, 2/528; en-Nesefi, 2/249; bnul-Cevzi, 4/327; Elmall, 4/2983; Karaman ve arkadalar, 3/262-263. bn Aur, 7/137-138 en-Nesefi, 2/249; bnul-Cevz, 4/327; Karaman ve arkadalar, 3/262-263. Ankebut, 29/45 Mcahid b. Cebr, Tefsiru Mcahid, tah: Abdurrahman et-Tahir, el-Menuratul-lmiyye, Beyrut, tsz., 2/495; es-Sanan, Abdurrezzeak, Tefsirul- Kuran, tah: Mustafa Mslim Muhammed, MektebetrRd, Riyad, 1. bask, 1410, 3/97; et-Taber, 10/144; en-Nehhas, 5/229; el-Kurtubi, 13/308; el-

Yrd. Do. Dr. Musa Bilgiz----------------------------------------------------------------------------------220

kulunu anmas daha nemlidir.84 kincisi ise, ayetteki zikrullah ifadesini, namazla, namazdaki zikirle deerlendirenler yannda,85 mutlak manada yani belirli bir ibadete tahsis etmeyenler de vardr. nk bu ekilde Allah zikretmek, insanlar her trl ktlkten alkoyar. Binaenaleyh, Allah gerek anlamda zikreden, Ona muhalefet etmez. Ayette de belirtildii zere, Allah zikretmek, insan her trl fuhu ve mnkerden alkoyar.86 Buradaki zikrullah ifadesinde, kullarn Yce Yaratclar olan Allah oka zikretmelerine bir tevik de vardr.87 Bu Kuran terimi, genel anlamda dnmek, zikrullahn sadece bir cz olan namazla snrlandrmaktan daha kapsamldr.88 ada mfessirlerden M. Zeki Duman hocamz da, konumuz olan ayete, bu iki anlam da ifade edecek ekilde yani (Her an) Allah anmak/Allah tarafndan anlmak ise daha byktr anlamnda isabetli bir meal vermitir.89 Kalpleri Kuran ile doyuma ulam olanlar, iman etmek iin Allah'n bir hatrlatmas, zel bir bildirisi ve en ak seik teblii olan Kur'n'dan daha byk, daha faydal bir yet veya bir mucize olamayacan bilirler. nk gnller, batan baa zikrullah olan Kuran ile huzura erer, isel aclar, sanclar ifa bulur, skuna kavuur ve yatr. Allah deyince, dnceler, hareket hedefinin son noktasna ulam, mantklar durmu, btn duygular, btn korkular ve mitler son durana dayanmtr. Gnller O'nun dnda hangi dnya nimetine meylederse etsin, onlarn hepsinin daha iyisi ve daha stn bulunduundan, hibirinde karar klamaz. O ynelilerden hibiri, o kiinin ruhunun zlemini gideremez, heyecann doyum noktasna ulatramaz. Doyuma ulamak ve lezzet almak iin daha ykseine ulamak ister Fakat kalb, ilh marifetten, Allah' zikirden zevk almaya balaynca, btn maksatlarn ve btn ilerin Allah'a ynelmi olduunu anlar ve artk O'ndan yksek bir makam ve merciye, O'nun dnda bir maksuda gemek mmkn olmaz. Bundan dolaydr ki, Allah' zikretmeyen kfir ve gafil kalpler, hibir zaman straptan kurtulamaz, kalb huzuru veya gnl huzuru denilen mutluluu tadamaz. Huzur
sfehani, s. 329; el-Beydavi, 2/210; Ebussuud, 7/42; en-Nesefi, 3/259; el-Alus, 20/164; Elmall, 5/3781; Duman, 2/472 Bkz. Bakara, 2/152 en-Nehhas, 5/229; ez-Zemaheri, 3/456; el-Beydav, 2/211; Ebussuud, 7/42; en-Nesefi, 3/259; Elmall, 5/3781 bn Manzur, 4/308; el-Kurtub, 13/308 el-sfehani, s. 329 e-evkan, Muhammed Ali b. Muhammed, Fethl-Kadr, Mustafa el-Bab el-Haleb, Msr, 2. bask, 1382/1964, 4/206 Duman, 2/472

84 85

86 87 88 89

Kuranda Zikir Kavramnn Anlam Alan----------------------------------------------------------------221

bulamaz, bu kararszlk ve doyumsuzluk iinde rpnr da rpnr. Geici sebeplerin, bo emellerin sarslp yklndan kaynaklanan bir hicran acsna der Zikrullah olarak nitelenen Kurana yapmadka, srekli olarak bu pimanlk devam eder gider. Bu inkrclarn, Allah' zikretmeleri ancak Allahn tezkiriyle olur ki, iki mertebe zere tecelli eder: Birincisi, Allahn zikir iini, dorudan doruya kalplerde yaratmasdr ki, bu fiil bir hidayettir. Allah dilediine ve isteyene bu hidayeti nasip eder. kincisi de Allah' hatrlatacak yetlerle delilleri yaratmas veya gndermesidir. Bu yet ve deliller de iki ksmdr: Birincisi peygamberlere verdii kevn yani tabiatla, varlklarla ilgili mucizelerdir. Asay ejderha yapmak, atete yaktrmamak, dalar yerinden oynatmak, ly diriltmek, gkten sofra indirmek, ay ikiye blmek gibi duyularla idrak olunabilecek yetlerdir. Bunlarn tezkir kuvveti, olayn meydana geldii zamana ve orada bulunanlarn gzlemlerine bal kalacandan, geici ve snrldr. Bu tr hidayet vesileleri, btn insanlarn kalplerinin doygunlua ulamasna sebep olamaz, olsa bile hislerin arpmas ynyle deil, akllarn Allah' zikretmeye sebep olmas ynnden faydal olabilirler. Dier ksm da her zaman ve herkes iin mzekkir (uyarc) olan akl yetler ve szl delillerdir ki ite Kur'n byle bir zikrullahtr. Kur'n'n uyarlaryla Allah' zikretmeyen ve bununla tatmin olmayan kalplerin, hibir yet ve delille tatmin bulmasna imkan yoktur. Bunlar ebediyete kadar doyum ve tatminden yoksun kalacak ve ac iinde rpnp duracaklardr Artk bunlarn kalbi, selim bir kalb olmaktan kmtr. Vicdan da vicdan olma zelliini yitirmi, rm ve bozulmutur. Onun iin Kur'n'n dndrc yetlerinden istifade edemezler. Allah zikri ile tatmin olmayan bu kfirler, "kalpleri bombo"90 yeti gereince gnlleri bo heva ve heveslere kaplm kalm, kalpsiz ve vicdanszdrlar.91 nsan her durumda kendi acizliini, Allahn da yceliini bilerek hem zikrini ve hem de krn yerine getirmelidir: ...Siz beni zikredin ki bende sizi zikredeyim. Bana kredin, sakn nankrlk etmeyin.92 Bu ayette Rabbimiz, u hususlara dikkatimizi ekmektedir: Siz, emirlerimi yapp, yasaklarmdan kanarak Bana itaat edin yani salih amel ileyin ki93 Ben de size rahmet ve mafiretimle muamele edeyim. Siz zerinize farz klnan hususlar yerine getirin, Ben de bu yaptklarnzn
90 91 92 93

brahim, 14/43 Elmall, 4/2984-2985 den ksmen zetlenerek iktibas edilmitir. Bakara, 2/152 ed-Damean, 1/342

Yrd. Do. Dr. Musa Bilgiz----------------------------------------------------------------------------------222

mkfatn vereyim.94 Beni dua ile zikrediniz, Ben de sizin duanz kabul ve ihsanla zikredeyim. Yani Bana dua ediniz , Ben de duanz kabul edeyim.95 Beni hamd, vg ve itaatle zikrediniz, Ben de sizin deerinizi ykselteyim ve size bol nimet vereyim. Beni dnyada zikrediniz, Ben de sizi hem dnya ve hem de ahirette zikredeyim. Beni tenhalarda ve gizli yerlerde zikredin, Ben de sizi sahralarda ve daha hayrl yerlerde zikredeyim. Beni refah ve rahatnz zamannda zikrediniz, ben de sizi bela ve musibete uradnz zaman zikredeyim. Beni ibadetle zikrediniz, ben de size yardm edeyim. Beni, benim yolumda cihad ederek zikrediniz, ben de sizi hidayetimle zikredeyim. Beni doruluk ve samimiyetle zikrediniz, ben de size kurtulu vereyim ve size tahsis ettiim eyleri artraym. Benim ilhlm kabul ile zikrediniz, ben de sizi rahmet ve kullua kabul ile zikredeyim.96 Allaha gerei gibi kul olma inancyla hareket eden kiinin, yapt her meru i ve syledii her gzel sz nerede ve ne zaman olursa olsun zikirdir, ibadet niteliindedir. Bize Allah hatrlatan, Ona davet eden her ahsn dersi, akl ve ilm faaliyetleri, gayretleri, konuma ve almalar da zikirdir. Caddede yrrken ahlaki kurallara riayet eden, ticaretinde drst davranan, insani ilikilerinde kul hakkna riayet edenler zikir halindedir ve onlar zikir ehlidirlernk onlar, ez-Zikr olan Kuran benimsemi ve ona uygun olarak hareket etmilerdir. slam bu ilahi kontrol ve duyarllkla yaama mertebesine ihsan demektedir. Nitekim Cibril hadisi olarak hret bulan ve peygamberimizle Cebrail arasndaki bir diyalogda Cebrail, kiinin Allah gryormuasna veya Onun tarafndan grlyor duygusuyla ibadet etmesini ve her halini buna gre dzenlemesini Peygamberimize bildirmi ve bu durumu ihsan olarak nitelendirmitir. Gerekte biz Allah gremesek bile, O bizleri her hal ve artta grmektedir.97 nsan her durumda Allah zikretmekle mkelleftir. Bir kulu, Allah zikirden alkoyacak hibir sebep olmamaldr. Mmin, rahatlk ve afiyette Allah zikrettii ve krettii gibi, musibet, afet ve felketler zamannda da Allah'a snmak, Onun

94

95 96 97

et-Taberi, 2/39; bn Kesir, Ebul-Fida smail, Tefsirul-Kuranil-Azim, Darul-Marife, Beyrut, 1969, 1/196 Mmin, 40/60 Elmall, 1/542-543 Buhari, man, 36,Tefsir, Rum Sresi, 31; Mslim, man,1; Nes, man, 6; Ebu Dvud, Snnet, 17; Tirmiz, man, 4; bn Mace, man, 9

Kuranda Zikir Kavramnn Anlam Alan----------------------------------------------------------------223

yardmn istemek mecburiyetindedir. Mminin bu sn yapmasyla Allah'n rzasn kazanaca her ameli, bir zikirdir.98 f- Zakir ve Zakirat Zikr ve ehlz-zikr terimleriyle birlikte ele alnmas gereken iki kavram daha var. Bunlar: Zakir ve zakirattr.99 Zakr, zikreden erkekler, zakirt ise, zikreden kadnlardr. Zikir kavramnn anlamlarn gz nne aldmzda zakir ve zakirat, mutlak anlamda yani her hal ve artta Allaha itaat edenler ve Onu hakkyla zikredenlerdir. ... Allah oka zikreden erkek ve kadnlar iin, Allah, mafiret ve byk bir mkfat hazrlamtr.100 Allah oka zikretmek, sadece zikirle ilgili szleri oka tekrarlamak deil, kulun dil ve kalbiyle Allah zikretmesi, ilim tahsil etmesi, Kuran okumas, namaz klmas, taat ve ibadeti oka yaparak, Allah hibir halde yani ebediyyen unutmamas demektir.101 Yani diliyle, kalbiyle, ruhani ve cismani vcut organlarnn tmyle hatta kainattaki zerrelerin miktarnca Allah ve Onun yce sfatlarn zikretmektir.102 Zikri bu anlayla yapanlar, mutluluk ve zntlerinde, sknt ve bollukta, shhat, huzur ve musibet zamanlarnda dil, kalp ve btn organlaryla Cenab- Hakk zikrederler.103 Her konuda mminler ve tm insanlk alemi iin rnek ve nder olan Peygamberimiz (s.a.v) de,104 Rabbimizi bu anlayla yani Btn vakitlerinde Allah zikretmitir.105 Allah dncesi, insan kalbinin derinliklerinde yer etmedike byle bir davran, yani oka zikri baaramaz. Bu tarzdaki Allah dncesi, kiinin zihnini ap bilinaltna ve vicdannn derinliklerine yerletiinde, ancak o zaman her yapt ite ve her syledii eyde Allah'n adn hatrlayp anabilir. Her ie balarken bismillah ve bitirdiinde elhamdlillah der; yatmadan nce Allah'n adn anar ve uyandnda Allah' hatrlar. Konumalarnn arasnda da defalarca Allahn ismini zikreder ve yardmn ister, her nimeti iin O'na kreder. Her karlat belada,
98

99 100 101

102 103 104 105

nal, Ali, Kuranda Temel Kavramlar, Nil Yay. zmir, 1999, s. 21; Bozyel, Resul, Zikir zerine, Haksz 8 (Kasm 91), s. 798 Hud, 11/114; Ahzab, 33/35 Ahzab, 33/35 el-Kurtubi, 2/166; ez-Zemaheri, 3/539; el-Beydavi, 2/246; en-Nesefi, 3/303; bnul-Cevzi, 6/396; elBursev, 7/177; Elmall, 6/3894; Mevdudi, 4/428, dipnot: 78; Karaman ve arkadalar, 4/353; antay, 2/749; Esed, 2/858; Duman, 3/321 el-Bursev, 7/176 e-evkan, 2/538, 4/282 Ahzab, 33/21 et-Tirmiz, Dua, 9

Yrd. Do. Dr. Musa Bilgiz----------------------------------------------------------------------------------224

korku106 ve unutma halinde107 Onun rahmetine snr ve her glkte O'na ynelir. Gnah ilediinde O'ndan korkar, bir hata yaptnda O'ndan balanma diler ve her meru ihtiyac iin O'na dua eder. Ksacas hayatn her annda ve her safhasnda onun ameli, Allah' anp zikretmektir. Yani Allah' zikretme, belirli bir zamanla snrl olmayan bir ibadettir; srekli yaplmaldr ki insan hayat Allah'la ve O'na ibadetle devaml bir ba iinde olsun. Bunun aksine sadece muayyen vakitlerde yaplan ibadetler, verimsiz bir arazide sadece bahvann abasyla hayatta kalan bir bitkinin yetimesine benzer.108 3-Zikir eitleri Zikir, kr kavramnda olduu gibi hem dil, hem kalp ve hem de bedenen yani amellerle olmaktadr. a- Dil le Zikir: Allah' isimleriyle anmak, hamd etmek, tesbih etmek, Kur'an okumak, Kuran dinlemek ve dua etmektir. Dil ile yaplan zikir, kalbi zikre yol amaldr. Nitekim dil ile zikre oka devam etmek, kulu kalb zikre gtrr denilmitir.109 Lisani zikrin amac, sadece lafzlar tekrar edip sevap kazanmak m? Yoksa Allahn ycelik, kuvvet ve kudreti karsnda kendi kklmz idrak edip Ona itaat etmek mi? Bu soruya vereceimiz cevap phesiz ki, Allahn azameti karsnda kendi kklmz ve hi olduumuzu dnerek, Ona mutlak itaat etmektir. Bu itaate ulaabilmek iin elbette dil ile zikir nemli bir aamadr. b- Kalb le Zikir: Kul, dil ve kalbi zikre devam ettike, hem kul olu niteliklerinde ve hem de seyr-i sluk da kemale ular.110 Ve onlar bir ktlk yaptklar, ya da kendilerine zulmettikleri zaman, Allh' hatrlayarak hemen gnhlarnn balanmasn dilerler; gnhlar da Allah'tan baka kim balayabilir? Ve onlar, hatlarnda bile bile, srar etmezler.111 Mminler, bir ktlk yaptklar veya herhangi bir gnah iledikleri zaman, hemen Allah' hatrlarlar da haya ve korkularndan gnahlarna hemen istifar ederler. Yaptklarna piman olup kalp ve dilleriyle, Allahtan affedilmelerini diler ve o gnah yok edecek iyiliklere kouurlar. Onlar, herhangi bir gnah sonunda derhal Allahtan utanp da hemen tevbe ve istifar
106 107 108 109

110 111

Enfal, 8/45 Kehf, 18/24 Mevdudi, 4/419-420 el-Kueyr, Abdulkerim, er-Risaletul-Kueyriyye, tah: Abdulhalim Mahmud- Mahmud b. e-erif, Darul-Kutubil-Hadsiyye, Kahire, tsz., 2/465 el-Kueyr, er-Risale, 2/465 Al- mran, 3/135

Kuranda Zikir Kavramnn Anlam Alan----------------------------------------------------------------225

ederler, ve yaptklar gnahlarda, bile bile srar etmezler.112 Kalb zikir, bedenin zikrine yani ameli zikre zemin hazrlamaldr. Ameli zikirden kastmz, Allahn yapmamz istedii kulluk vazifeleri, bir baka ifadeyle ibadetlerdir. Kalb ile zikir, Allah' gnlden anmaktr. Bu da eittir: 1-Allah'n varlna delalet eden delilleri dnmek, O'nun isim ve sfatlarn tefekkr etmek... Allah'n varlna delalet eden deliller ise snrszdr. Kuranda ve Kinatta yer alan ayetlerin tmnde, Yce Yaratcya gtren, Onun varlk ve birliini haykran, kuvvet ve kudretini gzler nne seren saysz alamet ve deliller mevcuttur. 2-lahi hkmleri yani Allah'n emir ve yasaklarn ve kulluk grevlerimizi ve bunlarla ilgili delilleri dnmek. Yani bir gnl ve vicdan muhasebesi yapmak... Ne ile mkellefim, neyi ne kadar yapmam gerekir? lahi teklifler benim iin ne ifade ediyor? Sorularnn cevaplarna kafa yormak 3-Benliimizdeki ve evrendeki varlklar ve bunlarn srlarn tefekkr ederek, her zerrenin, "ycelikler lemine ve Allah' gerei gibi bilmeye gtren birer ayna olduunu grmek, idrak etmektir. Byle bir zikirden alnacak zevkin, bir gz ap kapamak kadar olan zaman bile cihanlar deer. te bu noktada insan kendinden ve lemden geer.113 Bu anlayla yaplan kalb zikirler, amel zikre yol aar. Amel zikir de bizi gerek mmin olma bilincine ulatrr.114 c- Beden le Zikir: Vcudumuzdaki btn organlarn, sorumlu olduklar vazife ile megul olmalar ve yasaklandklar eylerden de kanmalarna bedeni zikir denlir.115 Bedeni zikre ameli zikir de diyebiliriz. Bu noktada hem Allah ile ve hem de insanlarla olan muamelelerimizin, drst ve samimi olmas gerekir. Dolaysyla yaptmz her ii, ibadet uuru ierisinde yapmal ve aksi durumda hesaba ekileceimiz endiesini tamalyz. Zikir, btn ksmlaryla birlikte kalple, ruhla dorudan ya da dolayl olarak ilgilidir. Zira yaplan ameller, kalbi, ruhu msbet ya da menf bir ekilde etkileyecektir. nk insann madd ve mnev yn arasnda bir iliki vardr. Bu iliki sebebiyledir ki ruhta meydana gelen bir eserin, davrann bedene birtakm etkileri olur. Ayn ekilde bedende birtakm fiil ve davrann tekrarndan da nefiste kuvvetli bir meleke oluur ki bu da bedenden ruha kan eserler, etkilerdir... Bu yzden insanda hsn-i
112 113 114 115

Elmall, 2/1175-1176 Elmall, 1/540-543 Enfal, 8/1- 4 Elmall, 1/540-543

Yrd. Do. Dr. Musa Bilgiz----------------------------------------------------------------------------------226

tefekkre engel olmayacak ekilde ve kendisine iittirecek kadar dil ile zikir yapld zaman, bu dil ile yaplan zikirden dolay hayalde bir etki oluur. Ve bundan ruha bir nr ykselir. Sonra bu nurlar, ruhtan dile, lisandan hayle, hayalden akla yansr. Karlkl aynalar gibi birbirini takviye ve biri dierini gelitirerek kemal noktasna eritirir. Bunun mertebelerine son yoktur. Marifet yolculuu, ite bu nihayetsiz deryada Hakkn isteine doru yrmektir...116 Bu yry yapanlarn kalbi yumuar, gzel duygu ve dnceleri geliir, varlklara kar da merhametli ve drst olur. Zikir, dil ve beden ile yaplan kalb bir uyanklk iinde gerekletirilmelidir. Bu yzden tasavvufi eserlerde, Allah unutmaktan daha irkin bir masiyet olmad ifade edilmitir.117 Zira zikir, gaflet ve nisyann yani unutmann habersiz ve duyarsz olmann zdd demektir. Bu anlamda zikir, Allah unutmamak yani hibir hal ve artta Ondan gafil olmamaktr.118 Kurnn, zikir konusunda asl mesaj da bu olsa gerektir. Dolaysyla gafleti gidermeyen zikir, hakikatte zikir deildir. Nitekim Allah' zikir iin farz klnan namaz gafletle ed edenler knanrken,119 onu hu iinde yerine getirenler vlmtr.120 Allh, szn en gzelini, (Kur'n'n yetlerini gzellikte) birbirine benzer, ikierli bir Kitap halinde indirdi. Rablerinden korkanlarn, ondan derileri rperir, sonra derileri ve kalbleri Allh'n zikrine kar yumuar. te bu (Kitap) Allh'n hidayet rehberidir. Dilediini bununla doru yola iletir. Ama Allh kimi sapklnda brakrsa artk ona yol gsteren olmaz. 121 Ayetin hemen ba ksmnda szn en gzeli olarak indirilen Kitaptan bahsedilmektedir. Pei sra gelen cmlelerde de, Rablerinden korkanlarn o Kitap ile olan mnasebetleri konu edilmektedir. Yani Kurandaki azab ayetleri zikredildii zaman, mminlerin kalpleri rperir. Rahmet ayetleri zikredildii zaman ise, kalplerinde bir yumuama belirir.122 Mminler, Allahn Zikrullah olarak nitelendirdii kitabnda bulunan hkmleri tasdik eder, onlara kar saygl davranr ve onlarla amel ederler.123

116 117 118 119 120 121 122 123

Elmall, 4/2362-2363 el-Kueyr, er-Risale, 2/471 Kahveci, s. 66, 76, 77, 79, 94-95; Yldz, s. 26-28; oban, s. 58-61; Varc, s. 49-52 Mn, 107/ 4-5 M'minn, 23/1-2 Zmer, 39/23 en-Nehhas, 6/169 et-Taber, 10/628

Kuranda Zikir Kavramnn Anlam Alan----------------------------------------------------------------227

Yine ayn ekilde "Gerek mminler ancak o kimselerdir ki yanlarnda Allah zikredilince kalpleri rperir, kendilerine Onun yetleri okununca bu, onlarn imanlarn artrr ve yalnz Rablerine gvenip dayanrlar... "124 yeti, zikrin, gnl titretecek derecede bir uur ve uyankllk iinde yaplmas gerektiine dikkat eker. Ayetteki Allah zikredilince kalpleri rperir ifadesine kaynaklarmzda u anlamlar verilmitir: Bu nitelikteki mminlerin yannda, Allahn kendisinden korkulmasn ifade eden sfat ve fiillerinden bahsedilmeksizin, sadece Allah isminin zikredilmesi bile, onlarn Allaha olan sayglarndan dolay kalplerinde bir rperti uyanr.125 Onlar, iman kuvvetinden ve Allahn hakkna riayet ettiklerinden dolay Onun huzurunda ve gzetiminde bulunuyorlarm gibi davranrlar.126 Bunlarn yannda "Allah denildii zaman yrekleri oynar, kalplerini rahmet midi ve sevgi heyecan kaplar, muhabbetle kark bir korku sarar, Allah'n azamet ve ihtiamndan kaynaklanan bir rperti kaplar.127 O mminler, Allahn emir ve nehiylerine tam bir teslimiyet, ballk gsterir ve bunlarn gereklerini yerine getirirler.128 Onlar, insanlarla olan muamelelerini en gzel ekilde yapar, Allah ve Resulne de mutlak anlamda itaat ederler.129 Bu ayetin hemen devamnda Allahtan gerei gibi korkan mminlerin bir takm zellikleri yer almaktadr. Bu zellikler: Kendilerine Kuran okununca, Allahn ayetleri hatrlatlnca, bu ayetler onlarn Allaha olan tam teslimiyetlerini ve imanlarn artrr. Onlar namaz gerei gibi klar, Allahn verdii rzklardan hi tereddt etmeksizin infak ederler. Daha sonra hemen bu ayetlerle balantl olarak bu vasflar tayan kiilerin, gerek yani hakiki mmin olduklar belirtilmektedir.130 Mminler, inandklar, her an tesbih ettikleri ve nnde kulluk yaptklar Rablerini hi bir zaman unutmaz ve Ondan gafil olarak hareket etmezler. Yce Allaha kar duyduklar sevgi ve takva duygusu, srekli onlarn iindedir. Onlar, devaml bir ekilde Allah zikrederler. Bu zikir (anma), sadece unutulan eyin tekrar akla getirilmesi deil, bilakis; srekli kalpte ve benlikte olan Allahn varln tekrar hatrlamak, Onun nimet verici olduunu itiraf etmek, Onun bykln ve yceliini dile getirmek ve ibadeti yalnzca Ona yaptn amelleriyle gstermektir.
124 125 126 127 128 129 130

Enfl, 8/2 Ebus-Suud, 4/4; Elmall, 4/2367 el-Kurtubi, 7/321 Zmer , 39/23; Elmall, 4/2367 Ebus-Suud, 8/208 bn Aur, 5/256 Enfal, 8/2-4

Yrd. Do. Dr. Musa Bilgiz----------------------------------------------------------------------------------228

Mmin, Kurandaki ayetleri okuduka, evrenin her kesine yerlemi olan saysz ayetleri grdke, onlardan haberdar olduka, Rabbini tekrar hatrlar. Onun kalbi ve organlar Allah anmaktan hibir zaman uzak kalmaz. Kurandaki ve evrendeki ayetleri, Allaha gtrecek bir sebep ve vasta olarak grr ve bundan dolay da iman artar.131 Allahn ve Onun yceliini tekrar aklna getirir. Fakat onun bu hatrlay, yalnzca zihninde bir beliri veya dilinde bir sz halinde kalmaz. Bu hatrlamann tesine geer, dili ve kalbiyle yapt zikir, bedenini kaplar, organlarda amel yani ibadet olarak ortaya kar. Sosyal hayatndaki tm davranlarn da bu bilin ierisinde yrtr. Kuran, zikrin her durumda yaplabileceini belirtmektedir: Onlar ki ayakta dururken, otururken ve yan st uzandklarnda Allah' zikrederler [ve] gklerin ve yerin yaratl zerinde tefekkr ederler: Ey Rabbimiz! Sen bunlar[n hi birini] anlamsz ve amasz yaratmadn. Sen ycelikte snrszsn! Bizi atein azabndan koru!132 Bu hal, ayaktayken, otururken, yatarken insann btn hallerini iine alr. Yani gerek meguliyet ve gerekse dinlenme hallerinin hepsinde Allah' zikrederler, dillerinden brakmazlar". Bu tam akl sahipleri, her ne halde bulunurlarsa bulunsunlar, kalpleri Allah' zikirden baka bir ey ile huzur ve gven zevkini bulamadndan, Allah' zikirden gaflet etmezler, gnlleri srekli ilh murakabenin yani tefti ve kontroln duyarll iindedir. Bu ayetteki zikirden maksat, dil ile zikir, namaz klmak, Kuran okumaktr denilmitir.133 Abdullah b. Mesuda gre, bu zikirden maksat namazdr ki, kudretleri yettike ayakta, yoksa oturarak, yoksa yatt yerde namaz klanlar demektir. Bununla beraber namaz, zikirler cmlesinden saylrsa da, btn zikirler namazdan ibarettir de denemez. Binaenaleyh bu ayette konu edilen zikir, namazdan daha genel kapsaml olan mutlak zikirdir.134 Ayette grld gibi zikir, belirli bir zaman, mekn veya ibadete zg deildir. Yce Yaratc, her halimizde Onunla birlikte olmamz emretmektedir. nk Allah' anmak demek, ona kalpten balanmak, srekli olarak onun gzetimi ve denetimi altnda yaadmzn farknda ve uurunda olmaktr.

131 132 133 134

Enfal, 8/2 l-i mrn, 3/191 et-Taber, 3/550 Elmall, 2/1258

Kuranda Zikir Kavramnn Anlam Alan----------------------------------------------------------------229

Kuran, insan dndaki canl ve cansz varlklarn tmnn de Allah zikrettiklerini, Onu hamd ile tesbih ve Ona kaytsz artsz itaat ettiklerini bildirir.135 Zihnimize yle bir soru gelebilir: nsan dndaki canl ve cansz varlklar, sadece lisanlaryla m Allah tesbih ediyorlar? Yoksa her hal ve artta Ona itaat mi ediyorlar? phesiz ki sz konusu varlklar, hem dilleriyle ve hem de halleriyle Allaha itaat etmektedirler. Cansz varlklar bile Allah hamd ile tesbih edip Ona kaytsz artsz itaat ederken, insan bu itaatin dnda kalabilir mi? Tabi ki hayr. 4- ez-Zikr Olarak Kuran Ayetlere baktmz zaman, Kurann, hem isim olarak ve hem de ihtiva ettii gerekler bakmndan zikir olduunu grmekteyiz.136 Kuran, Allahn varln, emir ve yasaklarn hatrlatan, hatrlamamz konusunda rehber olan bir kitap olduu iin zikirdir. Kuran, uyarc ve hatrlatcdr.137 O, Allahn tekliini, esizliini, varlk ve yceliini bildirmekle kalmayp, Ona kar nasl davranmamz gerektiini de belirleyen bir hidayet rehberi ve sebebidir. "te bu (Kur'n), bizim indirdiimiz bir zikirdir. imdi onu inkr m ediyorsunuz?" 138 Kuran- Kerim hem mbarektir, hem de zikir. Ayetlerini dndke, tedebbr ve tezekkr arttka daha iyi kavranlan; idrak arttka gereklii ve aklad gerekleri bilinen, dolaysyla insana hayr devam eden mbarek bir kitap, mkemmel bir ttr.139 Hi phesiz Zikri (Kuran) biz indirdik biz; onun koruyucular da gerekten biziz.140 Allahn peygamberimize indirdii ey, ne idi? Hi phesiz vahiylerin toplam olan Kuran idi. u halde Kuran, kendisine ez-Zikr demektedir.141 nk O, batanbaa bir t, hatrlatma, insanlarla ilgili nemli hususlar aklayan bir ilh bildiri, hidayet ve rahmet kaynadr.142 O, ayn zamanda srekli Allah hatrlatan ayetlerden meydana gelmektedir. Bu manada kalpler, Kuran ile huzur ve skn
135

136

137 138 139 140 141

142

Bakara, 2/30; Rad, 13/15; Nahl, 16/49; sra, 17/44; Enbiya, 21/20; Hac, 22/18; Nur, 24/41; Rahman, 55/6; Hadid, 57/1; Har, 59/24;... Hicr, 15/6; Taha, 20/99; Al-i mran, 3/58. Kurann ez-Zikr oluuyla ilgili olarak bkz. Kahveci, s. 57; Yldz, s. 45-48; oban, s. 43; Varc, s. 53-55 Taha, 20/3; Vaka, 56/73; Hakka, 69/12, 48; ... Enbiya, 21/50 Duman, 2/360 Hicr, 15/9 et-Taberi, 1/67, 7/586, 9/6, 9/35; Ebus-Suud, 5/20; el-Alusi, 6/152, 13/49, 17/182; bnul-Cevz, 4/384, 5/355; ez-Zemaher, 3/121, 2/572; en-Nehhas, 6/276 Kurann zikir olduunu ifade eden ayetlere ilikin olarak bkz. Al-i mran, 3/58; Maide, 5/91; Araf, 7/63; Yusuf, 12/104; Hicr, 15/ 6, 9; Nahl, 16/43,44; Enbiya, 21/2, 24, 36, 50; Th, 20/ 99; Furkan, 25/18, 29; uara, 26/5; Ysin, 36/11; Sad, 38/1, 8, 87; Fussilet, 41/41; Zuhruf, 43/5, 36, 44; Necm, 53/ 29; Kamer, 54/25; Kalem, 68/51, 52; M'minn, 74/71; Tekvir, 81/27; Talk, 100/10

Yrd. Do. Dr. Musa Bilgiz----------------------------------------------------------------------------------230

bulur. nsanlar, onun ayetlerini tefekkr ve tedebbr etsinler ve dosdoru yolda hidayet zere yaasnlar diye Kuran gnderilmitir.143 Zikirde en kestirme ve en erdirici yol, Kurandr. Onu okuyup zerinde tefekkre dalmak, en mkemmel zikirdir.144 Bunun bilincinde olan mutasavvf Kuadal brahim Halvet, Kuran dnda baka zikir ve evrad ile uramamalar konusunda mntesiplerini uyarmtr.145 Allah yegne taplacak varlk, Onun gnderdii ilahi mesajlar ve Kuran da tabi olunmas gereken bir hidayet rehberi olarak kabul etmeyip, bir takm canl veya cansz varlklara ibadet edenlerin, Onun zikrini unutanlarn, ahirette, taptklar nesnelerle yzletirilecekleri Kuranda arpc ifadelerle dile getirilir: Hele o gn Rabbin onlar Allah'tan baka taptklar eylerle toplar da, der ki: "Siz mi saptrdnz u kullarm, yoksa kendileri mi saptlar? Onlar da: "Haa seni tenzih ederiz. Seni brakp da senden baka her hangi bir tanr edinmemiz bize yakmaz. Fakat sen onlara ve atalarna o kadar nimet verdin ki, sonunda senin zikrini unuttular ve helaki hak eden bir topluluk oldular." derler.146 Bu ayetteki zikir ifadesi, ilahi mesaj yani Kuran, zikrullah ve Allahn kitabna iman ile birlikte onunla amel etmektir. Bu durumun zdd, ayette de ifade edildii gibi ez-Zikrin unutulmas yani nisyandr.147 Yce Allah, Kurann zikir/zikir sahibi olduunu bildirmekle kalmamakta, ayrca mutlak anlamda hayr ve rahmet kayna olan, insanln iyilik ve gzelliini isteyen bu erefli kitaba yemin etmektedir. Zikir sahibi Kurana yemin olsun ki.148 Bu ayetteki ez-Zikr, insanlar arasnda yaylm, hret bulmu gzel hatra,149 eref, an ve vn sahibi, tezkr yani uyar nitelikli bir kitap demektir.150 "yleyse sen, sana vahyedilen Kur'an'a sarl. phesiz ki sen doru bir yol zerindesin. Gerekten o Kur'n, hem senin iin, hem kavmin iin bir zikirdir; yaknda sorgulanacaksnz."151 Bu ayetlerde de Kurann zikr olduu aka belirtilmektedir. nk Kuran, her trl ihtilaftan uzak, kendisinde hibir noksanln bulunmad muhkem ve erefli bir kitaptr.152 Kuran, t almak ve tezekkr etmek isteyenler iin t kaynadr.153 Hz.
143

144 145 146 147 148 149 150 151 152

Tefekkr, tedebbr ve ilim ifade eden dier Kuran kavramlar iin bkz. Bilgiz, Musa, Kuranda Bilgi Kavramsal ereve Bilgi Trleri, nsan Yay. st. 2003, s. 13-157 ztrk, Yaar Nuri, Kuran- Kerim ve Snnete Gre Tasavvuf, st., 1979, s. 245 ztrk, Yaar Nuri, Kuadal brahim Halveti, Fatih Yaynevi Matbaas, st., 1982, s. 103 Furkan, 25/17-18 Vehbi Efendi, 9/3802 Sad, 38/1 er-Razi, Muhammed b. Ebi Bekr, s. 226 et-Taberi, 10/544; el-Beydavi, 2/306; el-sfehani, s. 328 Zuhruf, 43/43-44 bn Manzur, 4/308; er-Razi, Muhammed b. Ebi Bekr, s. 226; ed-Damean, 1/344; Elmall, 5/3341

Kuranda Zikir Kavramnn Anlam Alan----------------------------------------------------------------231

Peygamberin mmetinden bir ksmnn Kuran kabul etmemesi, onun, Allah, peygamber ve mminler nezdindeki itibar ve erefini drmez. Bilakis itibar ve erefleri yok olanlar, Kuran kabul etmeyenlerdir. Kuran, insanlk iin bir rahmet kayna olduu iin, gemi mmetlerin olaylarndan ibrete vesile olacak kssa ve haberleri, dinde ihtiya duyulan eyleri, saysz ibret tablolar eklinde gzlerimizin nne sererek ibret almamz ister. Bu anlamda Peygamberimizden de bir hadis rivayet edilmitir: Kuran zikirdir. Binaenaleyh onu tezekkr ediniz.154 Rabbimiz Kurann eref ve vn kayna olduunu bildirdii gibi, onun tebliiyle grevli olan ve kendisine zikrin vahyedildii Hz. Peygamber (s.a.v) i de zikri yceltilmi olarak belirtmektedir.155 Hz. Muhammede, Kuran ve peygamberlik makamnn verilmesi, bir ok ayette Allaha itaatle birlikte zikredilmesi, kelime-i ehadette yer almas, alemlere rahmet olarak gnderilmesi,156 son peygamber olmas, gemi kitaplarda adnn yer almas, onun, dnya ve ahirette ad, an, itibar ve erefinin yceltilmi olmas demektir.157 Gemite ve gnmzde, onu yakndan tanyan nice insan, onun insanlk alemine en hayrl insan olduu ve en byk hizmeti sunduu kanaatiyle ve byk bir samimiyetle kendisine sayg duymakta ve ona kar kran borcu olduunu itiraf etmektedir.158 ada melliflerden Muhammed el-Behiy de, zikir kavramnn, yce kitabmzda ncelikli ve arlkl olarak Kur'an anlamnda kullanldn belirtir.159 Allah' zikretmek; Onun ycelii ve azameti karsnda m'mini uurlandran bilinli bir eylemdir. Bu davrann insan hayatndaki eseri; doruluk, Allah yoluna uyma, kendisine ve bakasna ktlk veren eyden kanma, hayatnn her annda Allahla olma eklinde belirir. M'min, bir insan olarak yanlabilir, hata edebilir ve unutabilir. Bu durumda o kii, Allah yoluna uymasna engel olan hatal durumlar grebilecek bir kabiliyete de sahip olmaldr. Yanlr, unutur veya hata ederse; tekrar Allah'n istedii kul olma yolunda bir aba iine girmelidir. nk Allah' zikir, olumlu davrana iten
153 154 155 156 157

158 159

el-Kurtub, 9/93 bn Ebi eybe, Muhammed, el-Musannef fil- Ehadisi vel-Asar, tah. Kemal Yusuf el-Hut; Mektebetr-Rd, 1.bask, 1409, 6/152, Hadis no: 30275; bn Manzur, 4/308 nirah, 94/4 Enbiya, 21/107 bn Manzur, 4/308; Ebus-Suud, 9/173; Elmall, 8/5922; Karaman ve arkadalar, 5/584; Duman, 1/99. Peygamberimizin eref ve itibarnn ycelii hakknda bkz. l-i mran, 3/31, 132; Nisa, 4/80; Nur, 24/62-63; Ahzab, 33/4, 56; Hucurat, 49/2 Duman, 1/99 el-Behiy, Muhammed, nan ve Amelde Kuran Kavramlar, ev., Ali Turgut, Yneli Yaynlar, stanbul, 2003, s. 30, 189

Yrd. Do. Dr. Musa Bilgiz----------------------------------------------------------------------------------232

akl ve ruh bir faaliyettir.160 Kur'an, bu konuda m'minlere yle sesleniyor: "O takv sahipleri, bir ktlk yaptklarnda, ya da kendilerine zulmettiklerinde Allah' zikrederler. O'nu hatrlayp gnahlarndan dolay hemen tevbe istifr ederler...161 Allah'n zikir olarak niteledii kitabn dnya hayatnda rehber edinmeyenler, onun uygulanmasn istedii gerekleri hayata tamayan yani kitabndan uzaklam olanlar, Kymet gn feryad edecek ve yaptklarnn pimanln hem szl olarak ve hem de beden diliyle gstereceklerdir. Kuran bu sahneyi u ifadelerle tasvir etmektedir: O gn zalim, parmaklarn srr: "Eyvah! der, keke o Peygamberle birlikte bir yol tutaydm. Eyvah! keke falancay dost edinmeyeydim! Vallahi bana gelen Zikirden beni o uzaklatrd. Zaten eytan, insan ite byle uuruma srkleyip sonra da yzst, yalnz brakr. O gn Peygamber: "Ya Rabbi, halkm bu Kur'an terkedip ondan uzaklatlar! der.162 Ayette, Peygamberimiz kendisine Allah tarafndan indirilmi olan vahyi, kitab zikir olarak nitelendirmekte163 ve mmetinin o zikri mehcur ettiklerini yani onu terkedip uzak durduklarn, onunla amel etmediklerini, onu hayatlarna sokmadklarn Rabbine ikayet etmektedir. Kitabn, Zikrin terk edilmesi iki anlama gelmektedir: Bunlardan birisi, onunla amel etmemek; dieri de onun hakknda sama sapan konuup, evvelkilerin uydurma masallardr kabilinden szler sylemektir.164 nkarclar, Allahn ez-Zikr olarak isimlendirdii yce kitabn dikkate deer grmediler. Kabul etmedikleri gibi, ardndan da gitmediler. Onu anlamsz ve deli samas bir ey yerine koydular. Onu elenme ve alay konusu haline getirip Ona ilgisiz kaldlar.165 Bunun nedeni, dnyev istek ve tutkularna aykr bulduklar iin ya da zamann deien artlar karsnda geerliini yitirmi bir reti olarak grdkleri iindir. Halbuki Kuran mesajn benimseyen toplumlarn ou, onu ilah bir mesaj (vahiy) olarak grmekte ve kelimenin en geni anlamyla, her bakmdan tutarl ve her ada geerli olduuna inanmaktadrlar.166

160 161 162 163 164 165 166

el-Behiy, s. 30, 189 l-i mrn, 3/135 Furkan, 25/27-30 et-Taber, 9/385; bnul-Cevz, 6/87; ez-Zemaher, 3/277; bn Aur, 9/16 Elmall, 5/3582-3583 Mevdudi, 3/585; Karaman ve arkadalar, 4/138. Esed, 2/732, dipnot: 24

Kuranda Zikir Kavramnn Anlam Alan----------------------------------------------------------------233

"O lemler iin bir zikirdir"167 ayetinde yer alan O zamiri, Kur'n168 veya Hz. Peygamber manasna da gelmektedir. Ayetteki zikir kavramn, Hz. Peygamber olarak anlayanlara gre, onun ahsiyeti batanbaa zikir, nasihattir.169 Zikir kavramnn, "ilmi aklda tutmak" anlamn ele aldmzda ayetin manas u ekilde de dnlebilir: "O (Kur'n), lemler iin (aklda tutulmas, hatrlanmas gereken) bir ilimdir ancak."170 Kur'an, kalplerde olan kfr, irk, nifak, fsk, isyan, inkr, phe ve her trl yanl inan, hakikati kabul etmeme ve bilmeme (cehalet) anlamndaki manevi hastalklar iin ifadr. Onda hikmet, korkutma, tevik ve kalbin iyi olmasn salayacak ve ibret almay gerektirecek gzel tler vardr. man edenlerin Allahn zikri ve Haktan inen ayetlerle kalplerinin yumuayp tamamen boyun eme zaman hl gelmedi mi? Sakn onlar da kendilerinden nce kitap verilenler gibi olmasnlar! ...171 Bu ayette konu edilen Allah'n zikrinden maksat, Allah'n adnn anlmas, yahut Kur'n'dr. nen hak da, Kur'n ile Allah tarafndan indirilen hkmlerdir. mn, nce bilgi ve sevgi gibi iki ruh hlini ihtiv etmektedir. Sonra da Hak Tel tarafndan gelen emir ve nehiylere gre hayrl ilere teebbs etme ve gzel ahlk ile ahlklanmay gerektirir... te bu yet, Allah' zikir ve Hakk'n hkmlerine tam bir sayg ve teslimiyet melekesi kazanarak faaliyet ana gemeleri zamannn geldiini hatrlatmaktadr. nk "Asl mminler o kimselerdir ki, Allah Tel'nn ism-i celili zikredildii zaman kalpleri arpar ve yetleri okunduka imanlar artar."172 u halde iman edenler, ite byle olsunlar. nceden kendilerine kitap yani Tevrat ve ncil verilip de sonra lm unutarak, ard arkas kesilmeyen arzular peine den ve kalpleri katlaan, Allah adn duyduklarnda zikr ve nasihat tesir etmeyen, hakka boyun emeyen ve hak neesi duymayanlar gibi olmasnlar. "te onlar, imdi katlkta ta gibi, yahut daha da ileri "173 bir duruma geldiler. Onlarn ou, dinlerinin snrlarn am, kitaplarndakini terk etmilerdir. Yani onlar kendilerine bildirilen kitaptan pay almay unuttular...174 Onun iin siz onlar gibi kat kalpli ve fsk olmayn da, Allah Tel'nn zikrine, Kur'n'da ki vaaz ve uyarsna, indirdii gerek hkmlere
167 168

169 170 171 172 173 174

Sd, 38/87 el-sfehan, s. 328; ez-Zemaher, 4/109; en-Nesef, 4/48; Ebus-Suud, 7/178; e-evkan, 4/635; elAlus, 23/232; bn Aur, 11/309 Mevdud, 6/384 Turhan, Kasm, "Kur'n'da Felsef Antropoloji", Bu Meydan Dergisi, Say:1, st., 1989, s. 89. Hadid, 57/16 Enfl, 8/2 Bakara, 2/74 Mide, 5/14

Yrd. Do. Dr. Musa Bilgiz----------------------------------------------------------------------------------234

itaat ve teslimiyeti alkanlk edinecek ekilde yumuak ve ince kalpli olun. Bu yette asl kastedilen konulardan biri de hu yani Allaha kar saygl davranmadr.175

Sonu Kuran ayetlerine baktmzda zikr kavramnn olduka geni bir anlam sahas mevcuttur. Bu almada grdmz gibi zikir kavram ile zikrullah terimi, sadece dil veya kalple Allah hatrlamak veya baz zikir ifadelerini belirli saylarda sylemek deildir. Zikretme ibadetini bu ekilde anlamak, Kurann zikir ve zikrullah terimlerinin anlamn olduka daraltmak olur. Biz bu almamzla bu tr zikrin olmadn veya olmamas gerektiini savunuyor deiliz. Gayemiz, ilmi ve dini bir hakikatin ortaya kmasdr. Hakikate ulamak ise, cz veya ksm bak asyla deil, ancak btncl bakmakla mmkndr. Bu nedenle dil ve kalp ile yaplan zikir de zikirdir ama bu, Kurann zikir olarak nitelendirdii davranlarn hepsi deil, bir ksmdr. Kuran, her halimizde Allah hatrlama ve hatrlatmaya ynelik olarak gerekletirdiimiz btn davranlar, zikir olarak belirtir. Zikir, her halkrda Allaha kulluk uuru ierisinde bulunmak ve tam bir teslimiyet gstermek, her hal ve artta Onun srekli bizi gzetlediini zihnimize yerletirmektir. nsann gizli-aikr btn muamelelerinde ilahi kontrol ve mahede altnda olduunu bilerek uurlu bir ekilde yaama gayreti iinde olmas, zikrin en nemli hedefidir. Bu ekildeki bir inan ve davran tarz, dinin ve ibadetin de z niteliindedir. Zikir, kulun Allaha olan balldr. Kul, bu ball zedeleyen ve yok eden unutma, inanmama, kretmeme, deerini idrak etmeme, davranlarn Allahn emir ve yasaklarna gre dzenlememe gibi engellerden uzaklatka zikrullaha tutunmu ve zikir ehli olmu olur. Yani zikir, kulun zihn, fikr, uur ve amel danklktan kurtulup, Allaha kavumak iin harcad abalar ve gerekletirdii ibadetlerdir. Rabbimiz, peygamberlere gnderilen ilh mesaj ve kitaplar, zikir olarak nitelendirmektedir. Genel olarak Allahn tm mesajlarna, zelde de Kurana ezZikr denilmesi, vahyin/ilahi mesajlarn, insanlara srekli Allah hatrlatc hususlar ihtiva etmelerindedir.

175

Elmall, 7/4745-4746

Kuranda Zikir Kavramnn Anlam Alan----------------------------------------------------------------235

Zikrin szlk anlam ile Kurandaki anlamlar arasnda genelde bir uyum sz konusudur. Ancak Kuran, bu kavramn anlam alann daha da genileterek zel anlamlar kazandrmtr. Zikir, unutmamak, unutmamak zere hatrnda tutmak gibi szlk anlamlarn ifade ederken, Kuran, zikrin bu szlk anlamlar yannda zellikle Allah, Onun emirlerini, yasaklarn, mesaj ve uyarlarn unutmamay ve onlarla btnleerek yaamay ifade etmektedir. Kurandaki "zikir ehli" ifadesi, ayetlerin kendi btnl ierisinde yani balamnda dnldnde, Ehli Kitap manasna gelmektedir. Ancak Allah, gnderdii kitaplarn tmn ez-Zikr olarak nitelendirildiine gre, zikir ehli ifadesi, hem nceki ilahi kitaplar benimseyenleri ve hem de Kurana gnl verenleri kapsamaktadr. Buna gre Kuran, bir konunun gerek manada uzman olan, insaf ve vicdan sahibi kiilere mracaat etmeyi emretmektedir. Kur'an'da zikrin en ok kullanlan ekillerinden biri de tezekkrdr. Tezekkr, salt bir dnce deil, zellikle ilahi emir ve yasaklar dikkate alarak zihnimizi, kalbimizi ve eylemlerimizi o iradenin istei dorultusunda ynlendirme, t ve ibret alma gayreti iinde olmaktr. Kuran, batan baa hak ile batln, doru ile yanln, iyi ile ktnn ikaz, t ve bilgi kaynadr. Bu anlamda Kuran, kendisine tezkire demektedir. Kuran, mminler iin zikr yani unutulmamas, hafzada tutulmas gereken ok zikir, youn zikir, derinliine zikir, t, ibret, ikaz, tezkire, tefekkr, tezekkr ve evrensel rahmettir. Bu yzden mminler, Kurann rehberliinde hareket eder, hibir hal ve artta Allahtan ve Kurandan gafil olmazlar. Mminler, Allah gryormuasna ve Allah tarafndan grlyor olduklar inan ve duyarllyla davranrlar. Bu duygularla yaptklar btn i ve amelleri de zikirdir. Kuran, her hal ve artta Allaha itaat eden, Onu hakkyla zikreden erkekler iin zakir, kadnlar iin de zakirat kelimesini kullanr. Kuran, zikrin gnl titretecek derecede bir uur ve uyankllk iinde yaplmas gerektiine dikkat eker. Buna gre mminler de, insanlarla olan muamelelerini en gzel ekilde yapar, Allah ve Resulne de mutlak anlamda itaat ederler. Kuran, insan dndaki canl ve cansz varlklarn tmnn de Allah zikrettiklerini, Onu hamd ile tesbih ve Ona kaytsz artsz itaat ettiklerini bildirir. nsan dndaki canl ve cansz varlklar, hem dilleriyle ve hem de halleriyle Allaha itaat etmektedirler.

Yrd. Do. Dr. Musa Bilgiz----------------------------------------------------------------------------------236

Kurann, hem isim olarak ve hem de ihtiva ettii gerekler bakmndan zikirdir. O, Allahn tekliini, esizliini, varlk ve yceliini bildirmekle kalmayp, Ona kar nasl davranmamz gerektiini de belirleyen bir hidayet rehberi ve sebebidir. Zikirde en kestirme ve en erdirici yol, Kurandr. Onu okuyup zerinde tefekkre dalmak, en mkemmel zikirdir. Allah'n zikir olarak niteledii kitabn dnya hayatnda rehber edinmeyenler, Kymet gn byk bir kayp ve pimanlk yaayacaklardr. Kuran, kendisini benimseyen toplumlarn, onu ilah bir mesaj (vahiy) olarak grdklerini ve her bakmdan tutarl ve her ada geerli olduuna inandklarn bildirir.