Professional Documents
Culture Documents
Leamos en mixteco
Publicado por el Instituto Lingstico de Verano, A.C. Apartado postal 22067 1400 Talapan, D.F., Mxico Tel.5-573-2024 2005
Este libro fue preparado con la ayuda de varias personas de habla mixteca que son del pueblo de San Andrs Yutato.
Asesor lingstico: John Lyndall Williams Haught Los dibujantes: Cathy Moser de Marlett
2000 por el Instituto Lingstico de Verano, A.C. Derechos reservados conforme a la ley. Esta obra puede reproducirse para fines no lucrativos.
http://www.sil.org/mexico/mixteca/tezoatlan/L034-LeamosMixteco-mxb.htm
2000 2005
1C (versin electrnica)
Leamos en mixteco Mixteco del municipio de Tezoatln, San Andrs Yutato (mxb)
ndice
El alfabeto mixteco .......................................................................5 Leccin 1 Letras que se pronuncian igual a las del espaol...............7 Leccin 2 Los tonos .........................................................................11 Leccin 3 La letra x .........................................................................19 Leccin 4 Las vocales dobles ...........................................................22 Leccin 5 El saltillo.........................................................................25 Leccin 6 La consonante compuesta nd...........................................29 Leccin 7 La letra n al final de la palabra .......................................33 Leccin 8 La letra d.........................................................................37 Leccin 9 La consonante compuesta mv..........................................41 Leccin 10 Ms prctica con el saltillo..............................................43 Introduccin a los cuentos ..........................................................46 Yuk tach (El monte del viento) ................................................50 Cuento sco (El cuento del tlacuache) ........................................52 Tna sano xn ndig sano (El perro y el coyote viejos) ...........................................................53 Cuento ndu ndto (El huevo que brilla)....................................47
Cuento laa (El cuento de los pjaros)..........................................56 Cuento t (El cuento del pollo)..............................................58 Cuento do vnd (El cuento de la mujer con orejas gruesas)................................................60
Introduccin
Este libro puede ayudarle a aprender a leer el mixteco. Si
usted ya puede leer el espaol, no le ser difcil aprender a leer el mixteco. Estudie las diez lecciones de este libro, y dedique un tiempo especial para leer este libro.
podr leerlo. Es fcil aprender a leer el mixteco! Solamente Al final de este libro, hay varios cuentos para que usted
Aunque usted puede leer en espaol, es mucho ms divertido leer en mixteco, porque es su lengua materna, la lengua que habla directamente a su corazn. Le deseamos buena suerte!
EL ALFABETO MIXTECO
a ch d
ach
chit
do
che
ndig
ilo
jon
kt
mv
mvl
nd
nd
20
ok
pen
kon r
skuaa
2
u
vee
xi
yd
sa
Leccin 1
del espaol. Entonces ya puede leer estas palabras en mixteco. La mayor parte de las letras mixtecas se pronuncian igual a las
iti
milpa
chit
gato
ilo
conejo
ls
hueso
tt
lea
koch
marrano
kolo
guajolote
sat
cajn
nam
jabn
plumas
tmi
aguacate
tch
pjaro carpintero
tak
yuk
yugo
chivo
kt
rbol
yt
soplador
vchi
caballo
ku
n
cuna
tlacuache
sko
perro
tna
colmena
yk
1. nube 2. rbol ______________ 3. chivo ______________ 4. conejo _____________ 5. gato _______________ 6. perro ______________ 7. milpa _____________ 8. hueso ______________ 9. cuna _______________ 10. jabn _____________
6. tna; 7. iti; 8. ls; 9. n; 10. nam 1. vik; 2. yt; 3. kt; 4. ilo; 5. chit 9
Ta se r tch n chch,
n noo va sko,
10
Leccin 2
mixteco tiene sus propios tonos. Una palabra puede tener varias veremos cada tono y sus combinaciones. El tono medio El mixteco es diferente al espaol porque cada palabra en
ilo
flor
ita
guajolote
kolo
El tono alto (voz alta) se escribe con acento, pero suena Palabras con dos vocales de tono alto (alto-alto):
hueso
ls
zenzontle
tch
cervato
11
Palabras con una vocal de tono alto, y una de tono medio (altomedio):
chli
gallo
borrego
lko
tlacuache
sko
(medio-alto):
Palabras con una vocal de tono medio y una con tono alto
chit
gato
marrano
koch
pjaro carpintero
tak
El tono bajo (voz baja) se escribe con una raya abajo de la vocal.
El tono bajo
Palabras con una vocal de tono bajo y una de tono medio (bajomedio):
pluma
tmi
perro
12
tna
cama
xto
alto):
Palabras con una vocal con tono bajo y una con tono alto (bajo-
aguacate
tch
chk
tuna
puo
yk
bajo):
Palabras con una vocal de tono medio y una de tono bajo (medio-
nube
vik
cuatro
kom
nam
jabn
Palabras con una vocal de tono alto y una de tono bajo (alto-bajo):
yk
cerro
chivo
kt
n
cuna
13
tonos:
monte
yk
yuk
yugo
l se re
sk r
ski ra
l llora
milpa
iti
vela
14
tonos:
tat
padre
tata
semilla
tat
medicina
oo
pueblo
o
all
o
palma
koni
ayer
kon
guajolota
kn
querer
colmena
yk
flor de milpa
yoko
vapor
yok
Kn koni on kon.
Yati oo o i o o.
15
Entre las palabras que tienen dos slabas, hemos visto que hay
medio-alto, medio-medio, medio-bajo, bajo-alto y bajo-medio. Las palabras siguientes representan cada una de las combinaciones.
hueso
ls (alto-alto)
gato
chit (medio-alto)
chli (alto-medio)
gallo
ita (medio-medio)
flor
kt (alto-bajo)
chivo
jabn
nam (medio-bajo)
tch (bajo-alto)
aguacate
perro
tna (bajo-medio)
16
palabra. Usted puede ver de las pginas 11 a la 13 para ver si que tiene los mismos tonos que la palabra ita.
escogi los tonos correctos. Por ejemplo, chifle la palabra ilo y vea
ilo
conejo
tlacuache
sako
pluma
tomi
kochi
marrano
yuku
monte
chiki
tuna
tachi
cervato
cuatro
komi
17
ch se a ilo lk.
ch kuko r, ch k n se r iti.
N s io ilo lk n saki r,
ch k kuko k r.
n s io r n sak r,
T n chit ti r,
ch k n se r iti.
N se r yuk, ch kuko r,
18
Leccin 3
suena semejante al sonido que hacen los cohetes al salir. No tiene otros sonidos como los que tiene la letra x en espaol. En esta leccin se presenta la letra x. En mixteco la letra x
cama
xto
xikon
jcama
camalen
xi
tripas
xiti
xk
lejos
horno
xto
basura
xe
10
pia
vx
diez
ux
jcara
yx
19
xto
cama
chit
gato
xiti n
sus tripas
chit n
se llena
chit
xto
tripas
xiti
chit
con prisa
ych
yx
lejos
chika
xk
pia
vx
vich
20
ch k kn che xi kuti r,
21
Leccin 4
Cuando las palabras tienen vocales dobles, o sea dos vocales
hombre
ta
luna
yo
culebra
ko
xo
comal
che
buey
n
mazorca
y
petate
oo
pueblo
laa
pjaro
ku
da
22
y
petate
yk
monte
yo
luna
yok
vapor
yk ta ko lta ku
23
kuan r. Va k v n kki r, d k n x r.
24
Leccin 5
En esta leccin se presenta el signo que se llama el saltillo. El
saltillo es un smbolo que parece como un palito, y representa un pequeo corte de voz que divide la palabra. Se encuentra en palabras como vee (casa). Lea estas palabras:
rana
mapache
sa r
su pie
cucaracha
ty
chile
vee
casa
puerta
hongo
xi
plato
ko
25
zorrillo
kui
fruta
diente
no
mecate
lumbre
y r
su boca
saltillo. Estas palabras son distintas de las "palabras corridas", las cuales llevan vocales dobles. Lea en voz alta las siguientes palabras y note la diferencia.
chile
lengua
plato
ko
culebra
ko
yu
yo
piedra
yu
lumbre
palma
26
Taa n ndi ka iin r iin ton dn yo xn ton nda. Escriba la palabra en mixteco que corresponda a cada una de las
palabras en espaol. El primero ya est hecho como ejemplo. 1. culebra 2. chile _______________ 3. palma ______________ 4. petate ______________ 5. plato _______________ 6. lumbre _____________ 7. lengua _____________ 8. boca _______________ 9. casa _______________ 10. piedra _____________
l o.
Iin k xoo yta yo ka iti. T knn, kuan Tdo n y v m ya r ini yta, ch kua
yta o. S k n ssan r.
28
Leccin 6
mixteco la nd muchas veces se encuentra al principio de una palabra. En esta leccin se presenta la consonante compuesta nd. En el
nd
mano
ndch
frijol
pltano
ndk
huarache
ndis
huevo
ndu
tenate
ndo
kond
rodilla
tvnd
nopalitos
29
ndo
adobe
no
diente
ndo
caa
no
ojo
30
N kon nakanii iin cuent tton n ndoi. ranch. D n nduk iin tna l. D n chnan r Iin tiemp t s io l, tiempo da s io
31
nd ni oon va k r n nds r.
d n ndva r.
32
Leccin 7
En el mixteco, cuando la letra n se encuentra al final de una
1
ratn
tn
rebozo
pen
uno
iin
5
cinco
on
espina
tn
tkaon
mosca
33
kun
delgado
ku
verde
taan
frente
ta
hombre
ta ku i sao kuan ko
verde
nueve
quince
rojo
culebra
34
Qu quiere usted?
Nd kn kn n?
Qu quieres t?
Nd kn knn?
A n ks n?
Ya lleg usted?
A n ksn?
Ya llegaste t?
Nd kn n ndoo n?
Qu le pas a usted?
Nd kn n ndon?
Qu te pas?
Lea las siguientes frases y note que -an ella est al final de la
1. Kuan nn p kin na o.
2. Kuan adi r kn o.
4. Vi ka chinden yu.
(Esa mujer viene a ayudarme.)
35
Ka n cuento yo.
D n kan tyt ciudad xn tyt yk: kas. D konn ndinoo a va ssan yu vei ka tyt ciudad o xn tyt yk . N ks tyt yk ndtn r: Nd kn se y ven? ka r. vee r: D n ks tyt ciudad kn r nd kn se r Viti kn kna yu y; san vee yu n
yk.
36
Leccin 8
suena ms suave que la letra d del espaol. En esta leccin se presenta la letra d. En el mixteco la letra d
tortilla
dit
dinero
dn
cobija
do
est nadando
dt r
anillo
gaviln
dn
id din x
su pelo
muchacha
tadi
ndd
elote
37
do
cobija
ndo
caa
do
oreja
ndo
adobe
kd
chango
kond
rodilla
dk
collar
ndk
cuerno
ndta
dit
mano
nd
daa
lluvia
nda
da
oreja
do
ndo
38
39
K d k k t dito ilo nndsa. ilo nndsa. Ndti, ndti t dito ndig, k k tn ta dito
iin k ku o, d n nn a r.
dito ndig.
r dito ilo. K va ch ta k mi n ka r
40
Leccin 9
mixteco la mv se encuentra al principio de la palabra. En esta leccin se presenta la consonante compuesta mv. En el
mvl
sombrero
mvli
garrafoncito
trromv
zancudo
kri mvee
chivito
ita tmvo
dalia
Taa n ndi ka iin r iin ton dn yo xn ton nda. sombrero _______________ chivito dalia _______________ _______________
zancudo _______________
41
mvl.
ra kuan r kadik de mv r.
sat r n se r. ndni n san r vee mv r trromv . n s kin ra iin mvli tat dn. D n san r
42
Leccin 10
palabras que llevan el saltillo. Su simbolo es . El propsito de esta leccin es dar ms prctica a la lectura de
om
humo
tdm
alacrn
don
camisa
t sano
anciano
tn sano
anciana
soni ra
riega
Otros ejemplos:
kan r
matar
hace calor
in
kano
grande
43
Taa n ndi ka iin r iin ton dn yo xn ton nda. 1. hace calor _______________ 2. grande __________________ 3. anciano _________________ 4. humo ___________________ 5. camisa __________________ 6. alacrn __________________ 7. len ____________________ 8. zorillo __________________ 9. diente __________________ 10. mano __________________
45
46
prctica en la lectura del mixteco. Estos cuentos son escritos tal Yutato. Como ya estudi usted las diez lecciones, va a poder leerlos. Si tiene problemas al leerlos, nada ms busque las
como fueron relatados por unas personas del pueblo de San Andrs
lecciones donde se presentan las letras con las que tiene problemas. Al empezar, tal vez sea algo difcil, pero con la prctica, usted va a poder leerlos sin problema. Hay otros libros en mixteco que tambin va a poder leer ahora.
Y como ya sabe las letras, usted mismo va a poder escribir cuentos, historias y temas para el beneficio de los dems. Buena suerte!
47
Cuent ndu ndat n xi tat x. Ta k kunda ndo xi. N saano xi n din xonoo xi, xonoo xi. N s io iin tn sano, ta n kaki iin dan. Ta
D k n kuyat v x. K n ks kn
48
D d ka tan nan pa x xn x: kon kin ra ka koo xn. Ta kuk v r ka, ku taon, ku taon, d ch ndi kn ron
xn x?, ka x.
49
kn, t kn no, d d nko yu di koo xn x ka rey o xn o. D d vara. Kon va kan. dn n ka rey o. D iin datan n kee xi D n keen kuan nn. D n kastn xn
kuan x no rey.
n s io va xi xn de di rey.
T n sa x, n ku xi iin n in na xn rey
50
Yuk tach yuk tach. Ta k yk kano ndavo kn. o yuk. ndi skuaa, ndi ndikaa, ndi kn, ndi kolo oo San Andrs Yta Ty, o in iin yk nan
ndvo.
r skuaa. Ta k k n ni taon ra r ku d .
51
o, ch y r ke a kir den o.
D t ch k, d n nds ndikaa, n s io r
Ta k to k ni, ta k n ks nd ndiyi vi
52
Din n s kuu.
D n sa r n k . T k n kin r nd
viti.
53
xn ndig sano tna sano o. T n tu no iin k ku o, kini Iin ku n san ndig n kin ri t satoo
Tna sano
sano n san ndig sano n kin r t r. t xn ndig ka satoo tna sano o xn taon s kuu r, ch n na on t y. sano. adi r. N da ni kon dit ke tna. K chon Iin k ku ndtn tna sano xn ndig Kuchi tna sano kn. K n xin r kuan
54
ndig sano o.
K, ani. kyu taon von ka tna. Kayu kn, ani ka r. tuku tna. K, ani, ch sa sato kaan n y ka
55
56
Cuento laa no in yt. D n kaa kir di o xn kir y: N kon yu nduk a kasan y. D n kaa kir y : T n xi v yu, d n kndo nda y. Tdo nani adi l ka r. kn taon yo, adi l, ch va yu. Iin kir y, iin kir di, luu nda r kndod r
ka r.
ndo k nsa. D n kee yu vxii kand yo N taan v s yu, ndni. D n kaa laa d :
57
ka r xn y r.
D n kee r kuan r. T n nds r, d n kaa laa yi: ta kuan va yu nduk a kasan y. D n kaa laa d : n xi y, d kn n kndo nda yu. Tdo nani tak y, koto tan va y ka r. T n xi yu, d kn n kndo nda y. T Nd ku v yo, adi l. Ta i va yu,
58
D n san rn n ndtn r xn de r:
kan v n ka yu ko na ke mval n, ka n
ka rn.
59
rn xn adi r:
n kd n. K n sedo tt o. D n kaa
60
Cuent do vnd ta, ta n tnd r xn iin k , ch n xi va Dia kuan ch cuent do vnd. N s io iin
tkul. D n nxin r n s io ndu r xn adi r i r ssan ra. D n kaa adi r xn r: S n nxin tuku va takual yo ka tan
xn r.
61
D d kn n nd v x. D n y ndavo
do vnd v. vnd xn x.
62
63