slm Aratrmalar Dergisi, 26 (2011), 93-158

Bilimin arlkl olarak retildii ortam olan Batda, bu ortamn baskn din gelenei olan Hristiyanlkla bilimin etkileiminden daha doal bir durum olamaz. Bu etkileimin dier ortamlara nispetle daha salkl neticeler ortaya karaca da bir gerektir. Muammer skenderolu

Msrda ngiliz gali: Osmanlnn Diplomasi Sava (1882-1887) Sleyman Kzltoprak stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2010, 351 sayfa.

Osmanl Devletinin nemli toprak paralarndan olan Msrn 1882 ylnda ngiltere tarafndan igal edilmesi, XIX. yzyln son eyreini konu alan Osmanl tarihinin bata gelen sorunlarndan biridir. Bu sorun, ngilterenin, 1878 Berlin Kongresinden sonra, Yakndou politikalarnda ak bir ekilde deiiklik yaptnn da gstergesidir. Bu durum, modern Msr tarihi bata olmak zere, Afrikann smrgeletirilmesi ve ngilterenin smrge politikalar asndan da bir dnm noktasdr. Msrn igali ve bu srecin dnya diplomasisine etkisi, bugne kadar Batda ve Msrda yaplan birok aratrmaya konu olmutur. Osmanl Devleti, Msr sorununun en nemli baat aktrlerinden biri olmasna ramen -sz konusu aratrmalarda bu durum genelde gz ard edilerek- Osmanl taraf hakkyla temsil edil(e)memitir. lkemizde ise bu konu hakknda yaplan almalar yok denecek kadar az olmakla beraber, kapsam bakmndan snrl ve dar erevede de olsa baz almalar mevcuttur. Msrn ngilizler tarafndan igalini dorudan mstakil bir ekilde ele alan Selim Deringilin iki makalesi dnda, Babakanlk Osmanl Arivi kaynaklarna dayanarak konuyu mull bir ekilde baaryla ele alan ve deerlendiren almalarn says henz ok azdr. ngilterenin Msr igaline ve Urb Paa Hareketine ksmen deinen brahim Muhammed es-Senafirinin Osmanl-Msr ilikilerini konu edinen doktora tezi, Hasan Korkutun ngilterenin Msr igalini ele alan yksek lisans tezi, Dilek Gndein Urb Paa Hareketi ve ngilizlerin Msr igalini konu edinen yksek lisans tezi ve Rifat Uarolun Gazi Ahmed Muhtar Paa merkezinde Msr sorununu ele alan almas bunlardan bazlardr. Bu almalar, bizim tantmn yaptmz eserde ele alnan konulara ilikin ariv kaynaklarn ok snrl bir ekilde kullanmtr. Ayrca Msr konulu aratrmalarda ele alnan balklar, ismiyle msemma
138

Kitbiyat

almann temel konusuyla yakn unsurlar tayor olmakla birlikte, aslnda sorunun diplomatik sahada cereyan eden boyutu ile ilgili dorudan bir inceleme yaplmamtr. Bu almann temel amac da yazarn nszde belirttii gibi Tanzimat sonrasnda merkez ynetimi esas alarak modernlemeye alan Osmanl Devletinin ve II. Abdlhamidin Msr sorunu zelinde, diplomasiyi ne derece etkili kullandn incelemektir. Bu alma yukarda belirtilen sebeplerden kaynaklanan eksiklikleri giderme yolunda, Msr sorununa ait mevcut bilgilere katklar salamay yan amalarndan saymaktadr. Ayrca Msr sorunuyla alkal bu zamana kadar tarihin tozlu raflarnda gn yzne kartlmay bekleyen baz ariv belgeleri de bu almayla ilim dnyasna kazandrlmtr. Bu eser, Memlk sistemi, Msr, Ortadou (bize yani Trkiyeye gre Yakndou) ve Yakna ile alkal aratrmalarda bulunan yazarn doktora almasnn kapsam bakmndan biraz derinlemesine geniletilerek kitaplatrlm halidir. Yazar bize gre, Memlk Sistemi ve Memlk Devletinin Kuruluu konulu almayla balad lisans st/akademik kariyerini Msrn ngiltere Tarafndan gali ve Osmanl Devletinin Diplomasi Mcadelesi: 1882-1887 konulu doktora teziyle talandrm ve uzun yllar Msr ve Ortadou zerine yapm olduu okumalar ve tecrb kazanmlarla bu konuyla alkal almasn hitama erdirmitir. Bu almann en nemli niteliksel zellikleri, okuyucuyu skmayan akc bir slbunun olmas ve aratrmacya beyin frtnas yaatan sorular ve akabinde bu sorulara derinlemesine nfuz ederek getirilen analitik zmlemelerdir. Fakat yazar, btn blmlerde, grlerini birbiriyle uyumlu olarak akademik bir slpla ortaya koymakla beraber bazen olay tekrarlamalarndan da kendini alamamtr. Bu almada u sorulara cevaplar aranmtr: Osmanl Devleti asndan Msr sorunu nasl grlyordu? Osmanl devlet ricli Msr sorununu nasl yorumlad? ngilizlerin smrgeci siyaseti karsnda argmanlarn/kantlarn iyi savunabildiler mi? ngiltere, Msr igal ederken geici kaydyla taahhdnde bulunduu halde, sonrasnda nasl bir politika izledi de tahliye grmelerini uzatt? Tahliye grmelerini gndemden uzak tutmak iin olanca gcn sarfeden bir politika izleyen ngilterenin bu tavr Osmanl tarafndan nasl algland? ngiltere, Msr igal etmeden nce ve ettikten sonra, Msra ve Kzldenize Osmanl askerinin mdahale etmesini niin gndeme getirmiti? Msrn tahliye grmelerinde ngiltere, Sudan sorununu niin gndeme getirmiti?
139

slm Aratrmalar Dergisi, 26 (2011), 93-158

Msr igali karsnda Avrupal devletler (Fransa, Almanya, Rusya, talya ve Avusturya-Macaristan) nasl bir tepki gsterdiler? Tahliye grmeleri srecinde Avrupal devletlerin tavrlarnda ne gibi deiiklikler yaand? 1880li yllarda Avrupada eskisine nazaran daha da glenen diplomatik yaknlamalarda Msr nasl bir yer edindi? Osmanl Devleti Msr sorununu zmek iin, devletler aras g dengelerini oluturan ittifak sistemlerinde yer alma politikasna bavurdu mu? 1880li yllarda Osmanl Devletinin arlk verdii d sorunlar arasnda Msr sorunu nasl bir neme sahipti ve hangi konumdayd? II. Abdlhamidin d politikada merkeziyeti bir anlay benimsemesinin Msr sorununa yansmalar ne ekilde olmutu? II. Abdlhamidin Msr sorununa kar izledii d politika, temelde ne gibi zellikler tayordu? Bu politika realist mi, yoksa idealist miydi? II. Abdlhamid, Osmanl Devletini bizzat ilgilendiren konularda, niin sorunlarn uluslararas tartlmasna ve bu konularda bir konferans dzenlenmesine kar politikalar izliyordu? Buna sebebiyet veren bilinalt olumsuzluklar var ise nelerdi? Hidiv smail Paa devrinin sonlarna doru patlak veren Msr krizinin yaand ortamda Osmanl Devletinin Msr zerindeki etkisi ve egemenlii hangi noktadayd? Osmanl Devleti burada ne iin, ne kadar ve nasl bir mcadele verdi? Osmanl Devletinin Msr sorununu zmek iin gsterdii gayrete kar, ngilizlerin bazen kar kp bazen de zm nerilerinde bulunmalar, yani bir yle bir byle davranmalarnn arkasndaki gerek niyetleri neydi ve isteklerinde veya itirazlarnda samimi olduklar sylenebilir mi? Niyetleri zmden te bu stratejik blgeyi igal ise, Msra mdahale etme hakkn elinde bulunduran Osmanl temsilcileri neden harekete geme yerine zaman kazanma ve konjonktrel frsatlar yakalamak eklindeki politika formllerini srdrme yolunu izlemilerdi? Urb Hareketi, yerel ve global zellikler bakmndan bir deerlendirmeye tbi tutulsa Msrdaki protesto hareketlerindeki etkisi ne idi? Kemal H. Karpatn deyimiyle Urb Hareketinin Bat kart milliyetilik karakterini haiz olmas, bu olaylarn seyri asndan nasl bir deer tamaktayd? Bu hareketin zel ve genel nitelikleri nelerdi ve niin baarsz olmutu? ngiltereyi zorlayan Sudan ayaklanmasnn mimar Muhammed Ahmed niin Mehdi olduunu iddia etmi ve isyan hareketine din bir karakter olarak Hz. Peygamber ve slm tarihinin ilk dnemlerini taklit ederek sava
140

Kitbiyat

birliklerine ensar ve kendisine en yakn kabile liderlerine ise halife unvann vermiti? te bu alma, yukardaki sorulara cevaplar ararken Osmanl ariv kaynaklarn esas alarak analitik bir yaklam erevesinde ulat bilgileri, tarih okuyucularna anlalr bir ekilde sunmaya gayret etmitir. Bu dorultuda, Msr sorununa farkl perspektiflerden bakan zgn yaklamlarn katksn grmezden gelmemek amacyla Batda ve Msrda yaymlanan eserler de bu almada kullanlmtr. Bu alma, 1882 ylndan ngilterenin Msr igal etmesini temel alarak Msrda karklklarn balad 1876 ylndan, 22 Mays 1887 tarihli antlama metninin II. Abdlhamid tarafndan imzalanmasna kadar geen srede meydana gelen olaylarn ele alnp deerlendirmesiyle snrlandrlmtr. Fakat almann banda okuyucunun konuya hkimiyetinin artrlmas ve tarihsel sre ierisinde yaanan arka plan olaylarna kll olarak bakabilmesi iin Msr hakknda genel bir tarih perspektif verilmitir. 1887 yl sonundaki olaylarla son bulan bu alma, Osmanl Devletinin ngiliz askerini Msrdan kartmak konusundaki teebbslerini, daha nce olduu kadar srarl ol(a)mayn ve dk tonda bir siyaset izlemesini, ncesi ve sonrasyla derinlemesine tahlil etmeye almtr. Bu almann deikenlerini Osmanl Devletinin merkeziyetilik politikalar erevesinde Msra bak, Msrn fermanlarla elde ettii imtiyazlar bamszlk arzusuna dntrme gayretlerine kar II. Abdlhamidin tepkisi, ngilterenin Msr zerindeki smrgecilik politikalar, igalin Osmanlngiliz ilikilerine yansmas, igale kar Urb Paann liderliindeki yerel tepkiler (ulem, din nderler, tccar, eyalet mdrleri ve baz elit kesimlerin smrgeci sistemin igaline kar dayanma ve kar koyma ruhu) ve Osmanl Devletinin tepkisini ynlendiren II. Abdlhamidin d politikas oluturmaktadr. Bu almadaki temel varsaym, Osmanl Devletinin Msr igali karsnda gsterdii diplomatik mcadelenin blgenin smrgeletirilmesine ynelik ngiliz politikalarn engelledii ve geciktirdiidir. Zaten bu almada ngilterenin igalinden sonra, Msrn smrgeletirilmeye allmas srasnda Osmanl Devletinin nasl bir tavr gsterdii net olarak anlalmaktadr. Bu durum, Ortadounun smrgeletirilmesi srecinde nemli admlardan biri olarak ayrca dikkate deerdir. Bu bakmdan Suriye, Lbnan, Filistin, Irak ve Yemen gibi smrgeletirilmeye aday Msrn evresindeki dier blgelerin hkimi olan Osmanl Devletinin bu duruma gstermi olduu tepki de ayrca nem tamaktadr. te yandan imdiye kadar yaplan almalarn birounda, Osmanl d siyaseti genellikle savalar tarihi olarak incelenmi ve ele alnmtr. Fakat Osmanl Devleti asndan Msr sorunu
141

slm Aratrmalar Dergisi, 26 (2011), 93-158

tamamyla diplomatik sahada cereyan etmi olmas itibariyle, modern dnemde Osmanl Devletinin diplomasiyi nasl, ne derece etkin ve ne kadar baarl kullanabildiinin bir prototipi olarak da bize kantlad iin de bu eser nem tamaktadr. Bu mstakil alma, uluslararas gelimelerin asker faktrlerce belirlendii dier blgelere nazaran, diplomasinin belirleyici bir rol oynad corafyada meydana gelen Msr sorunu erevesinde, Osmanl-ngiliz diplomatik ilikilerinin aratrlmas, Balkanlardaki siyas gelimelerin asker g dengelerince belirlenmesinden farkl olarak Osmanl Devletinin diplomasiyi uluslararas ilikilerde bir ara olarak kullanma kapasitesini ortaya koymutur. almann Giri blm (s. 1-16), yazarnda beyan ettii zere asl sorunun arka plan, aydnlatc bir ama dorultusunda dzenlenmeye allmtr. Bu nedenle gale Doru: Mali Kriz ve Yerel Tepkiler balkl Birinci Blmde (s. 17-46 aras), Msrn Osmanl iktisad, siyas ve asker yapsndaki nemine deinilerek Osmanl Devletindeki konumu belirtilmek istenmitir. Ayrca burada Msrn uluslararas bir sorun haline gelii, Fransz igali ve Mehmed Ali Paa dneminden itibaren verilerek bir arka plan oluturulmaya allmtr. Byle bir tercih yaplmasnn bir dier sebebi de Osmanl Devletinin Msrdaki krizler karsnda gsterdii refleksleri tespit etmektir. Birinci Blm, emperyalist glerin Msra ynelmesine ayrlmtr. Burada hususiyetle emperyalist terimini kullanmadaki amacm, smrgecilik ve emperyalizm kavramlar birbirlerine yakn anlamlar artrmalarna ramen, ierik olarak farkl anlamlar tamalarnn yazar tarafndan ayrt edilerek aralarndaki ince izginin ustalkla belirlenmi olduunu vurgulamaktr. Yazara gre smrgecilik, politik ve ekonomik karakteri olan demografik bir harekettir; yani smrgeciliin esas her eyden nce gtr. Tpk XIX. yzyln balarnda talyann Trablusgarpa bilinli olarak kendi dindalarn g ettirmesi gibi. Ayrca bu blmde Hidiv smail Paann ynetimi, Msr zerindeki emperyalist kavgalar ve igale yol aan Msr mal krizi zerinde durulmu olup -ariv kaynaklar dikkate alnmakla birlikte- daha ok matbu kaynaklara dayanlarak tamamlanmtr. Osmanl Devletinin Msr Sorununa zm Araylar balkl kinci Blmde (s. 47-138) ise daha ok Osmanl ariv kaynaklarndan yararlanlmtr. Urb Paa Hareketi ve Msrda iddetlenen tepkilerin Avrupal glerin mdahalesine yol amamas iin Osmanl Devletinin ald tedbirler kapsamnda Ali Nizm Paa ve Dervi Paa heyetlerinin Msrdaki temaslar ve stanbul Konferansnda izlenen politikalar bu blmde incelenmitir.
142

Kitbiyat

Alnan bu tedbirlere ramen, ok sayda yerli ve yabancnn hayatn kaybettii Maltz olay, nlenemeyen saldr olarak tarihe geen skenderiyenin bombalanmas, Osmanl Devletinin stanbul Konferansna tepkisi ve Urb Paann Telllkebr yenilgisi, ksacas ngilterenin Msr igal ettii srete gelien olaylar bu blmde ele alnmtr. Ayrca, bir btn olarak Urb Paann hareketi de deerlendirilmeye tbi tutulmutur. Diplomasi Savalar balkl nc Blmde (s. 139-231), ngilterenin Msr igal etmesinden sonra, Osmanl Devletinin ngiliz askerini Msrdan tahliye etmek iin gsterdii uluslararas arenadaki diplomatik abalarna yer verilmitir. Msrdaki igali asndan bir meruiyet sorunu yaayan ve Sudan ayaklanmas karsnda aresiz kalan ngilterenin soruna zm bulmak iin Sr Henry Drummond Wolff u stanbula gndermesi, nc Blmde anlatlan bir dier konudur. Daha sonra yksek komiser olarak, bir yl Wolff ile birlikte olmak zere, yaklak yirmi drt sene Kahirede grev yapan Gazi Ahmed Muhtar Paann Osmanl Devletinin egemenlik haklarn korumak uruna yapt almalar ve stn gayretleri ele alnmtr. Burada gze arpan husus, Msr sorununa ilikin olarak bu diplomatn grev yllarnn tamamn kapsayan bir deerlendirme yaplmamakla birlikte, bu almay konu ve zaman dilimi olarak ilgilendiren snrlar iinde kalnarak Ahmed Muhtar Paann faaliyetlerine yer verilmi olmasdr. Byk Devletlerin Msr Sorununa likin Politikalar balkl Drdnc Blmde (s. 232-59) Avrupal glerin Msr sorunu erevesinde izledikleri politikalar ele alnm ve Fransa, Almanya, Rusya, talya ve AvusturyaMacaristann bu sorunla ilgili politikalar deerlendirmeye tbi tutulmutur. Dier bir ifadeyle ngilterenin Msr igal etmesiyle karlar zarar gren veya bu yeni durumu kendi karlar asndan deerlendirmeye alarak yeni bir strateji belirleme noktasna gelen Avrupal glerin izledikleri politikalar ortaya konulmak istenmitir. Bu balamda, Msr sorununu zmek iin Avrupa devletler muvazenesinden Osmanl Devletinin ne lde faydaland gsterilmeye allmtr. Birinci Blmn aksine ikinci ve nc blmlerde ele alnan konular, Osmanl devlet riclinin yapmak istedikleri, heyet ve diplomatlarn misyonlar gibi konular erevesinde daha ok Osmanl ariv kaynaklarna bavurularak yazlmaya allmtr. Bu blmlerin orijinalliini artran husus ise Osmanl devlet riclinin yaptklarn deerlendirirken, benimsedikleri politikalarda ne kadar baarl olduklar ve ne gibi yanllarla nereleri kardklarnn eletirilerine yer verilmi olmasdr. Bu ekilde her blmn iindeki ana balklarn mstakil bir konu olarak deerlendirilmesine de zemin hazrlanarak Msr sorunu erevesinde Osmanl Devletinin diplomasiyi
143

slm Aratrmalar Dergisi, 26 (2011), 93-158

kullanma kabiliyeti, her politika uygulan srasnda deerlendirilmitir. Bu balamda Ali Nizm Paa, Dervi Paa, Hasan Fehmi Paa ve Gazi Ahmed Muhtar Paann misyonlar ele alnarak her birinin derinlemesine kritii yaplmtr. Fakat unu belirtmek gerekir ki, Babakanlk Osmanl Arivindeki -bata Msr olmak zere- btn Afrika topraklar ile ilgili binlerce belgenin halen ok az bir ksmnn gn yzne kartlm olmas, kartlan belgelerden bir ksmnn ngilizce, Franszca ve Arapa gibi farkl dillerde olmas ve zellikle bu almann konusunun ele alnp deerlendirilmesinde nem arz eden Hariciye Siyasiye gibi fonlarn analitik tasnifinin tamamlanmam olmas da mevcut belgelere ulamay ve olaylara derinlemesine vukufiyeti zorlatran hususlardan olduu da ikrdr. Bundan dolay yazarn Msrn yakn tarihi ile ilgili olduu kadar uluslararas ilikiler ve siyas tarih alanlarna k tutan belgelerin gn yzne kartlmasndaki gayreti de takdire ayandr. Fakat bu durum eserin, allan alanla alkal boluu tam mnasyla doldurduu eklinde de alglanmamaldr. Yazarn Evelyn Baringden atfen kulland bilgilerde Msr Hidiviyetindeki nezaretlerin tm yazmalarnn, Arapa ve Franszca yapldn izhar etmesine ramen, Babakanlk Osmanl Arivindeki bu dneme ait (ayet varsa) Franszca belgelerden yararlanmam olmas byk bir eksiklik olarak gze arpmakla birlikte, dipnotlarda yer alan ve atf olarak kullanlan yabanc literatre ait matbu eserlerin ok aznn Franszca olup byk ounluunun ngilizce ve Arapa olmas da dikkatlerden kamamaktadr. Bu almann Sonu ksmnda (s. 260-9) elde edilen bulgular kayt altna alnmtr. Osmanl Devletinin amalarn ne derece baarabildii, diplomatik heyetlerin yapm olduu hatalar, dorular ve bunlarn zerine yaplan eletiriler Sonu blmnde tartlmtr. Osmanl Devletinin diplomasi geleneine bu dnemde yaplan almalarn ne gibi katklar salad/salayaca, ksacas Osmanl Devletinin kazand diplomatik tecrbe deerlendirilmi ve gnmz Trkiyesinin diplomasisine, bir nebze de olsa, k tutmaktadr. Son dnemde Ortadou (Yakndou) corafyasnda yaanan hadiselerde de bu durum ayan beyan ortadadr. Ayrca bu almada ad geen rtbe, makam, kurum adlar ile baz ifade ve terimler, incelenen dnemin zelliklerini yanstmak amacyla olduu gibi yazlmtr. Ancak yeri geldike bunlarn aslnn yanna parantez iinde veya dipnotta yeni karlklar veya aklamalar da verilmitir. Ariv vesikalarndan yaplan alntlar, metin iinde sadeletirilmitir. Eer vesikalarn nemine binaen asl verilmek gerekiyorsa bunlar dipnotlarda veya ekte belirtilmitir. Ekte verilen vesikalarn transkripsiyonlar da ayrca yaplm olup eklerdeki haritalarda metinde geen sava alanlar, asker
144

Kitbiyat

karmaya konu olan limanlar, gemiler, toplar ve tabyalar ile Avrupal gler tarafndan igal ve smrge paylamna konu olan lke ve yer adlar da bulunmaktadr. Bu alma unu gstermitir ki, Osmanl Devletinin belirledii doru strateji ve politikalar, ngiltereye kar Msr kolay bir lokma yapmamtr. Kendi karlarn korumak iin diplomasiyi etkin bir ekilde kullanan Osmanllar, diplomatik misyonlarn baarsz olmasna ramen, etkin bir d politika stratejisi belirleme konusunda baar salamtr. Ayrca Osmanl Devleti politika aralarndaki kstlama ve d politika nceliklerine ramen, fiilen igal altnda bulunan Msr zerindeki haklarn uzun sre muhafaza etmeyi baarmtr. Muhammed Tandoan

bn Sn Felsefesinde Metafizik Bilginin mkn Sorunu mer Trker stanbul: SAM Yaynlar, 2010, 272 sayfa.

Eser, srasyla Bilginin Mahiyeti, Nefsin Birlii ve Bilginin Kesinlii sorunlarnn ele alnd blmden olumaktadr. Eserin temel amac, olabildiince znel olan nitelikli bilginin nasl olup da tmel veya genel geer olabildiini, bn Sn felsefesi zelinde ortaya koymaktr. Bunun iin bilginin oluum srecinde yer alan btn unsurlar tek tek ele alnmaktadr. Bu balamda XX. yzy ln en nemli felsef sorunlarndan biri olan akl, dil, bilgi ve hakikat arasndaki mmkn her trden ilikiyi bn Sn felsefesi zerinden inceleyerek bu felsefeyi gncelleyen bir eserdir. bn Sn metafiziinin ada felsefeye gre farkl ve otantik taraf, tpk lka ve Ortaadaki dier ncel ve ardllarnda da grlebilecei zere, insan nefis ve bedenden ibaret bir bilinli varlk olarak tasarmlayarak nefis ve bedenin her birinin bilgi ve hakikate ulamakta katksn vurgulamasdr. in bu tarafnn olabildiince ruhu (spritualist) ve ada felsefenin sorunlarna uzak olduu izlenimi uyanabilir. Ama bn Sn metafiziinin zgn yanlarndan biri, ada felsefede zihin felsefesi balamnda tartlan sorunlardan her birinin, olabilecek en derinlikli lekte ele alnp zmlenmi olmasnda kendini gsterir. Bu bakmdan eser, ada bilim felsefesi ile zihin felsefesinin ortak sorunlarn bn Sn felsefesine referansla incelemektedir.
145