FUZIJE I AKVIZICIJE BANAKA Fuzija (merger) predstavlja vlasniku integraciju ili spajanje dvije ili vie bankarskih institucija

koje su pribline veliine. Akvizicija (acquisition) podrazumjeva vlasniko preuzimanje manje banke od strane vee i finansijski jae banke i u tom sluaju manja banka prestaje da postoji. Integracijom, banka koja je izvrila akviziciju preuzima imovinu i obaveze apsorbovane kompanije. Determinante ovih procesa su: poveanje trine snage smanjenje trokova i rizika u poslovanju stvaranje globalnih (svjetskih) banaka vlasniko preuzimanje nedovoljno efikasnih banaka. Prva grupa determinanti kod banaka koje preuzimaju druge banke jeste u tome da one nastoje poveati svoju trinu snagu polazei od dobrih performansi i profitabilnog poslovanja u prethodnim godinama. U ovom sluaju banka bira izmeu dvije opcije. Prva opcija odnosi se na strategiju internog rasta gdje banka pored poveanja poslovanja diverzifikacijom bankarskih proizvoda stvara i dodatnu mreu putem koje poveava zonu svoga poslovanja. Druga opcija se sastoji u kupovini manjih banaka koje imaju svoju filijalsku mreu i deponente i korisnike zajmova. Ova druga opcija daje znatno bre efekte. Druga grupa determinanti sastoji se u nastojanje da se smanje trokovi i rizici u poslovanju banaka. U ovom sluaju radi se o fuziji banaka priblino jednake veliine koje nastoje smanjiti neke fiksne trokove. Vri se reduciranje broja filijala, imajui u vidu sve vee koritenje online bankarstva, zatim utede na planu kompjuterske tehnologije, istraivanje bankarskog trita, traenje inovativnih postupaka. Trea grupa determinanti je uglavnom vezana za mega fuzije iji je cilj stvaranje velikih bankarskih institucija sposobnih za ukljuenje u globalnu konkurenciju. Radi se o ambicijama da se globalni igrai u smislu mega banka pripremaju za dalje procese globalizacije. U ovom sluaju postoje i odreene subjektivne ambicije menadera ovih bankarskih institucija da na taj nain obezbjede i svoj lini presti i odgovarajua direktna i indirektna primanja. etvrta grupa detreminanti vezana je za kontrolisani izlazak nedovoljno efikasnih banaka iz institucionalnog sistema. Tako je u SAD-u 1991. godine donesen zakon (Federal Deposit Insurance Corporation Act, FDICIA) kojim je uvedena obavezna procedura tzv. bre korektivne akcije. Na ovaj nain otvara se mogunost regulatorima banaka da bre zatvaraju one banke kod kojih kapital padne ispod propisanih kvantitativnih standarda. Zbog toga brojne banke vide izlaz jedino u tome da budu preuzete od strane neke jae banke koja bi mogla izvriti njihovu dokapitalizaciju. Najznaajniji oblici fuzija i akvizicija su: horizontalne akvizicije i vertikalne akvizicije Horizontalne vlasnike transformacije nastaju putem integracije dvije banke koje posluju na istom trinom segmentu i imaju slinu strukturu usluga koje pruaju. Ovo je najmasovniji oblik akvizicija. Tri osnovna pokretaka faktora horizontalnih akvizicija su: ekonomija obima, ekonomija okvira i ekonomija trine snage. Vertikalne vlasnike integracije predstavljaju preuzimanje banka koje se bave sukcesivnim fazama poslovne aktivnosti u vertikalnom lancu. Postoji i kombinovani tip horizontalnih akvizicija kada dolazi do preuzimanja banka ili kompanija iz drugih privrednih grana i to zbog distribucionih kanala koji su inicijalno bili dizajnirani za drugu privrednu granu. Karakteristian primjer je vlasnika integracija banaka i osiguravajuih kompanija u cilju formiranja vlasniki povezanih kompanija koje stvaraju koristi iz unakrsne prodaje bankarskih i osiguravajuih proizvoda. 1

Kod projektovanja fuzije ili akvizicije bitno je da se sagledaju sinergijski efekti, dakle da li je ukupna vrijednost proirene bankarske firme vea od zbira vrijednosti dvije bankarske firme. V(AB) > V(A) + V(B) V- vrijednost banke A- banka koja vri preuzimanje B- banka koja se preuzima (targetna banka). Evaluacija banke moe da se izrauna na bazi diskontovanog toka prinosa koji e nova banka ostvariti u narednom periodu u odnosu na kombinovanu stopu prinosa koju bi te dvije banke ostvarile. Meutim, ta evaluacija nove banke je nesigurna jer zavisi od realnosti procjene buduih prihoda i rashoda nove bankarske firme u neizvjesnom okruenju. Kod fuzija i akvizicija koristi se koeficijent trine vrijednosti. Ovaj koeficijent se dobije kao kolinik trine vrijednosti akcija banke-kupca plus eventualno iznos transakcionog novca koji se nudi akcionarima banke koja se eli preuzeti i trine vrijedosti akcija kompanije koja se nastoji preuzeti. Ako je ovaj koeficijent vei od jedinice znai da se prodavcima akcija banke nudi vie nego to je sadanja vrijednost tih akcija na berzi. Ta razlika predstavlja premiju koju nudi kupac da bi stimulirao akcionare na prodaju. Ako bi koeficijent trine vrijednosti bio manji od jedinice onda bi holderi banke koja je targetirana za trino preuzimanje bili na gubitku i do preuzimanja ne bi dolo. U procesu vlasnike transformacije koristi se i analitiki postupak koji se zasniva na odnosu cijene i prinosa po akciji (tzv. Price/Earning Ratio ili PER). On se dobija kada se trina cijena akcije podjeli sa prinosom po akciji (earnings per share). Da bi se izvrila fuzija ili akvizicija u bankarstvu, potrebno je da se predhodno dobije saglasnost regulatorne vlasti zemlje. Svrha ove saglasnosti je da se sprijee takve fuzije i akvizicije koje e dovesti do smanjenja konkurencije na bankarskom tritu. Najee koriteno mjerilo koncentracije banaka, naroito u SAD-u je HerfindahlHirschmanov indeks (HHI) koji se definie kao zbir kvadrata uea svih banaka u zemlji po osnovu zajmova ili depozita. U SAD-u se primjenuje ovaj indeks tako da ako je poslije integracije banaka HHI manji od 1800 poena i ako je poveanje ovog indeksa u odnosu na stanje prije integracije manje od 200 poena, smatra se da integracija banaka nema nepovoljne efekte na stanje konkurencije u bankarskom sektoru. Dakle, na bazi pravila 1800/200 regulatorne vlasti dozvoljavaju ili odbijaju integraciju banaka (fuzije ili akvizicije). Teorijski maksimum HHI iznosi 10.000 poena, u tom sluaju postoji samo jedna banka u bankarskom sistemu koja samim tim dri 100% zajmova/depozita (1002=10.000 poena). Teorijski minimum se ne moe tano definisati, ali on tei nuli. MODELI BANKARSKOG SISTEMA Ameriki model -Ameriki model koji je vaio od 2000. godine zasnivao se na striktnom razgranienju komercijalnog i investicionog bankarstva. Ovaj model formiran je na osnovu zakona iz 1933. godine koji je donesen poslije velike ekonomske krize poetkom 30.-tih godina.Tada je bila prihvaena ocjena da su uzroci krize bili povezani sa velikom ekspanzijom kredita komercijalnih banaka, to je prethodilo berzanskom slomu koji je povukao u ekonomsku krizu ameriku i svjetsku ekonomiju. -Gornji koncept je pomogao brem rastu amerikog finansijskog trita u odnosu na rast koji bi postojao da je bila dozvoljena vea intermedijacija komercijalnih banaka u okviru itavih SAD kao i da su komercijalne banke imale zakonsku osnovu da vre emisiju vrijednosnih papira za velike kompanije na tritu kapitala. Ovaj koncept je djelovao na ograniavanje 2

koncentracije potencijala i uticaja komercijalnih banaka i istovremeno dovodio do jake uloge trita kapitala. Time je stvoren sistem kontrole kompanija od strane finansijskih berzi. U amerikom modelu uloga banaka nija naroito znaajna u spoljnoj kontroli veih kompanija iz tog razloga to se investiciono finansiranje samo manjim dijelom vri preko bankarskih institucija a vecim dijelom putem emisije akcija i obveznica na tritu kapitala. Jedino su preduzea koja nisu registrovana na finansijskim berzama vie usmjerena na bankarsko kreditiranje i u tom segmentu ekonomije postoji jaa uloga banaka u sprovoenju kontrole tih manjih i srednjih kompanija. -Meutim, na osnovu zakona iz 1994. godine dozvoljeno je bankama da otvaraju filijale u drugim saveznim dravama kao i da se vre fuzije banaka ija su glavna sjedita locirana u raznim saveznim dravama. Time je ukinuto teritorijalno ogranienje poslovanja komercijalnih banaka, tako sada americke banke mogu da posluju na cijeloj teritoriji SAD. Krajem 1999. godine donesen je zakon koji je unio jo znaajnije institucionalne promjene u amerikom finansijskom i bankarskom sistemu. To dovodi do ukidanja zakonskog razdvajanja komercijalnih banaka, investicionih banaka i osiguravajuih kompanija. Dozvoljeno je stvaranje finansijskih holding kompanija koje su dobile pravo da mogu da se angauju u svim oblicima finansijske aktivnosti. -U funkcionalnom pogledu i dalje postoje razlike u poslovanju osiguravajuih zavoda, investicionih banaka i komercijalnih depozitno-kreditnih banaka. Prilikom revizije amerikog finansijskog i bankarskog modela ipak nije prihvaen prijedlog da se dopusti i vlasniko povezivanje finansijskih institucija sa kompanijama u realnom sektoru ekonomije. Njemaki model -Ovaj model tradicionalno naglaava znatno vei znaaj banaka u odnosu na ameriki model. Institucionalnu osnovu spoljnjeg finansiranja kompanija u njemakom modelu ine banke. Uloga finansijskih berzi je tradicionalno bila jako ograniena, mada u novije vrijeme dolazi do brzog uspona trita kapitala. Za ovaj model je karakteristian koncept univerzalne banke koji predstavlja kombinaciju komercijalne i investicione banke. Univerzalne banke su glavni izvor finansiranja firmi svih veliina. -Poto u njemakom modelu postoji dominacija univerzalnih banaka u odnosu na trite kapitala, logino je da je i kontrola kompanija preko bankarskih institucija znaajnija u odnosu na finansijske berze. Trina konkurencija i prestrukturiranja kompanija imaju samo druge oblike nego u amerikom modelu. -Teiste kontrole ekonomske efikasnosti upotrebe resursa u njemakim kompanijama se u veoj mjeri zasniva na djelovanju upravnih i nadzornih odbora u kompanijama kao i nadzoru univerzalnih banaka. Bazini nivo upravljake kontrole u kompanijama je Vorstand (upravni odbor), u koji ulaze glavni menaderi kompanije, i on neposredno upravlja svim procesima u kompaniji. Vii nivo upravljake kontrole u kompaniji je Aufsichtsrat (upravni odbor) koji se obino sastaje jednom kvartalno. Nadzorni odbor donosi najvanije investicione i finansijske odluke, sprovodi nadzor nad radom upravnog odbora i vri izbor top menadera kompanije. Treci upravljacki nivo u kompaniji je godinja skuptina akcionara, ije funkcionisanje je pod uticajem stepena koncentracije akcijskog kapitala. Na taj nain univerzalna banka dobija na godinjim skuptinama znatno vei glasaki potencijal nego to bi bio samo na osnovu akcijskog kapitala banke u kompaniji. Bitna karakteristika njemackih banaka je koncept glavne ili domace banke za konkretnu nefinansijsku kompaniju. To znai da jedna kompanija ima odreenu banku koja je akcionar u toj kompaniji i vri glavni dio finansiranja kompanije. Ali glavna banka nema ekskluzivno pravo ni kao akcionar ni kao kreditor. Ovo je znaajno zbog toga sto se u njemakom modelu 3

nastoji da ouva visok stepen konkurencije na bankarskom tritu kao glavnom segmentu ukupnog finansijskog trita. -Bitna karakteristika njemakog modela je da univerzalna banka moe da ima uee u akcijskom kapitalu kompanija u realnom sektoru ekonomije. Meutim, zakonski propisi ograniavaju uee banaka u akcijskom kapitalu tih kompanija, tako da banka moe imati najvie do 15% akcijskog kapitala u nefinansijskoj firmi, a ukupna vrijednost akcija u nefinansijskim firmama moe da iznosi maksimalno 60% od akcijskog kapitala same banke. Njemaki model bankarstva se bazira na generalnom konceptu koji tei da smanji uticaj volatilnih berzanskih oscilacija na funkcionisanje kompanija kao i da glavnu ulogu u kompanijskoj kontroli imaju nadzorni odbori i univerzalne banke. Pozitivna strana ovog koncepta je smanjenje informacione asimetrije izmeu dunika i kreditora. Japanski model -Japanski model je blizak njemakom modelu mada se i razlikuju. U japanskom finansijskom sistemu je bila znaajna dravna kontrola finansijskog sektora kao i specijalizacija banaka. Komercijalne banke se bave preteno kratkoronim depozitno-kreditnim operacijama, dok specijalizovane finansijske institucije odobravaju dugorone kredite iz potencijala koji je formiran putem prodaje dugoronih depozitnih certifikata a ne iz depozita. -Veliki uspon Japana kao finansijskog centra zasnivao se na visokim stopama ekonomskog rasta, izuzetno visokim stopama tednje prema GDP, niskim budetskim deficitima prema GDP, visokim stopama rasta izvoza kao i znaajnim suficitima u tekuim platnim bilansima. Na planu bankarstva je u japanskom modelu karakteristina uloga glavnih banaka oko kojih su formirani industrijski konglomerati poznati kao keiretsu. Industrijski konglomerati keiretsu tipa obuhvataju niz kompanija meu kojima se nalaze osiguravajue kompanije i berzanske firme. U okviru svake keiretsu grupe nalazi se po jedna komercijalna banka. Glavna banka svake keiretsu grupe pored kreditiranja uestvuje u akcijskom kapitalu koje ulaze u sastav industrijske grupe. - Neposredni i trajni odnosi izmeu glavnih banaka i keiretsu grupa omoguavaju da banka vri permamentni monitoring performansi poslovanja kompanija industrijske grupe. Takav model odnosa izmeu industrijskih preduzea i banaka smanjuje stepen informacionih asimetrija i time se indirektno smanjuje stepen vjerovatnoe bankrotstva kompanija. Meutim, odnosi izmeu kompanija i banaka su dosta suptilni i oslanjaju su na japansku filozofiju koja istie poslovni moral i povjerenje u prvi plan. - Kompanije su u ranijem razvojnom periodu imale visoke potrebe za dodatnim kapitalom usljed brze ekspanzije proizvodnje i investicija. Te potrebe su japanske kompanije mogle da zadovolje u znatnoj mjeri preko japanskih komercijalnih banaka koje su formirale visoke iznose svjeih depozita stanovnitva, na bazi rasta dohotka stanovnitva i visoke stope tednje. Dok god su japanske kompanije imale visok leverid japanske komercijalne banke su preko znatne ekspanzije kredita obezbjeivale monitoring japanskih kompanija naroito na planu profitabilnosti, investicija i menadmentske strukture. Drugi bitan faktor je preusmjeravanje dijela svjee tednje stanovnitva u kupovine vrijednosnih papira kompanija neposredno ili u ulaganja kod institucionalnih investirora. To je dovodilo do preusmjeravanja dijela spoljnjeg zaduenja japanskih kompanija sa komercijalnih banaka na triste kapitala.

ELEKTRONSKI PLATNI PROMET Tehnologija moe znaajno unaprijediti obavljanje finansijskih transakcija, omoguavajui da se ona obave bre, tanije, pouzdanije i komfornije. Jedno od mnogobrojnih podruja primjene savremene tehnologije u bankarstvu je elektronski platni promet. Ovim plaanjem postiu se velike utede u vremenu, prostorijama, ureajima, kadrovima itd., jer se smanjuje potreba uvanja, prenoenja i estog prebrojavanja golemih koliina gotovog novca, kao i potreba za izradom i uvanjem velike koliine papira. Osim toga, ovakvim plaanjem se omoguuje veoma potrebno praenje i kontrolisanje privrednih kretanja od za to odreenih ustanova. 1. PLASTINE KARTICE Plastina kartica se obino definie kao mali komad kartona ili plastike koji sadri neko sredstvo za identifikaciju (npr.potpis ili sliku), to omoguava osobi na koju kartica glasi da kupuje robu ili usluge na teret svog rauna, koji se periodino zaduuje. Omoguavajui klijentima da svoje obaveze izmiruju kreditnom/debitnom karticom, prodavac ili davalac usluga ubrzava tok finansijskih sredstava i smanjuje trokove naplate. Banka, ili druga institucija koje je dotine kartice izdala, prihvata obaveze koje stvaraju imaoci kartica kada se ove obaveze prezentiraju za naplatu. Na taj nain ukljuena je garancija banke odnosno institucije koje je kartice izdala u pogledu isplate prodavcu za robu ili usluge, ime je smanjen kreditni rizik za prodavca. Ujedno, otklanja se potreba za klasinim fakturisanjem, to ima za posljedicu potencijalno znaajno snienje tehnikih i administrativnih trokova same naplate. Treba napomenuti i da su istraivanja dokazala da je porast obima prodaje, zabiljeen posljednjih decenija, dijelom rezultat uvoenja plastinih kartica, to takoe predstavlja znaajan moment za prodavce. Posrednici u ovom obliku plaanja zarauju na lanarinama koje naplauju od svojih komitenama, na provizijama kojima naplauju svoje usluge, ali isto tako i naplatom kamata neurednim komitentima. Sa druge strane, plaanje karticom za kupca znai svojevrsnu odgodu plaanja ili kratkorono zaduivanje, to je za njega svakako privlana pogodnost. Plaanje karticom putem Interneta nudi kupcu sve uobiajene prednosti takvog naina plaanja, uvean za komfor koji je karakteristian za bezgotovinsko plaanje. Osim toga plastina kartica konzumentu prua mogunost da u svakom momentu moe kupiti robe i usluge, u zemlji ili u inostranstvu. Prednosti skraceno: - prodavac ili davalac usluga ubrzava tok finansijskih sredstava i smanjuje trokove naplate omoguavajui klijentima da koriste ovaj vid plaanja: - ukljuena je garancija banke za naplatu - smanjen kreditni rizik za prodavca; - otklanja se potreba za klasinim fakturisanjem - snienje tehnikih i administrativnih trokova; - porast obima prodaje; - posrednici u ovom obliku plaanja zarauju na lanarinama, provizijama i kamatama - plaanje karticom za kupca znai svojevrsnu odgodu plaanja ili kratkorono zaduivanje - omoguava plaanje i kupovanje putem interneta. 1.1. Kreditne kartice Kreditne kartice pojavile su se u Sjedinjenim Dravama tokom 1920-ih godina, kada su pojedine firme, poput naftnih kompanija i lanaca hotela, poele da ih izdaju svojim potroaima. Ovakve kreditne kartice bile su zatvorenog tipa, tj. mogle su da se korist e samo u prodajnim/uslunim objektima kompanije koja ih je izdala. Prvu univerzalnu kreditnu karticu, koja je mogla da se koristi u raznovrsnim prodajnim/uslunim objektima, izdavao je Diner's Club, Inc., 1950.godine. U ovom sistemu, kompanija koja posluje kreditnim karticama (Diner's Club) naplauje vlasnicima kartica godinju proviziju, a njihove raune zaduuje mjeseno ili godinje. Firme-kooperanti irom svijeta plaaju provizije za usluge Diner's Cluba u rasponu od 4 do 7% od ukupnog iznosa rauna. 5

Kreditna kartica, u dananjem smislu te rijei, je kartica koja dokazuje da je njenom vlasniku odobrena kreditna linija. Ona omoguava vlasniku da kupuje i/ili podie gotovinu do prethodno utvrenog iznosa. Vlasnik kreditne kartice pri kupovini samo potpie raun - s tim raunom nastaje kreditna razmjena. Prodavac plaa izdavaocu kartice proviziju za svaku transakciju, dok vlasnik kartice ne plaa nikakvu naknadu, ali mu se uglavnom naplauje godinja provizija, kao i provizija pri podizanju novca na automatima. Najee su kreditne kartice sa revolvirajuim kreditom, gdje banka svakom korisniku odobrava kreditni limit u okviru kojeg korisnik moe da se zadui. Korisnik ima obavezu da meseno otplauje najmanje dio duga koji je naznaen na mjesenom izvodu kao "minimalna uplata". Dio duga koji korisnik ne izmiri se prenosi u naredni mesec i na to zaduenje se dalje plaa kamata. 1.2. Debitne kartice Debitne kartice su novijeg datuma i predstavljaju metod plaanja kod kojeg se za izvreno plaanje zaduuje transakcioni raun potroaa kod banke i to odmah ili dva-tri dana poslije izvrene transakcije i to samo do iznosa pokria na transakcionom raunu. Debitne kartice su povoljnije za prodavce odnosno davaoce usluga naroito ukoliko se odmah vri zaduenje transakcionog rauna potroaa korienjem on-line veze sa kompjuterskim centrom. Na taj nain prodavci odmah dobijaju novac. Potroai kod debitnih kartica su u nepovoljnijoj poziciji u odnosu na kreditne kartice, jer ne koriste kredit do mjesenog saldiranja. Meutim, potroai mogu da dobiju kompenzaciju kod debitnih kartica npr.u vidu diskonta kod kupovine robe ili usluga. 2. DISTRIBUCIONI SISTEMI U PLAANJIMA NA MALO ATM (automated teller machines) su bankarski automati koji obavljaju rutinske operacije za korisnike. To su aparati koji sade mikroprocesore i koji imaju online vezu sa bazom podataka u banci. U sutini se radi o novom tipu elektronskih filijala savremenih banaka koje mogu da obave niz rutinskih operacija sa individualnim klijentima. Time se rastereuje filijalska mrea banaka koja moe da bude znatno redukovana. Banke su zainteresovane za ekspanziju ATM terminala, jer time smanjuju trokove, odnosno poveavaju profitabilnost, a za potroae su ovi terminali znaajni, jer rade 24 sata dnevno, a, osim toga, postavljeni su na pogodnim lokacijama. Elementarni oblik ATM su cash dispenser-i koji vre samo operacije izdavanja gotovog novca na bazi plastinih kartica. Kada klijent ubaci karticu u terminal i kada se provjeri identitet klijenta pomou njegovog PIN-a, on moe da povue novac do fiksnog limita. Meutim, savremeniji ATM vri i druge rutinske operacije, kao to su polaganje novca na transakcione i tedne raune, transfer novca izmeu transakcionih i tednih rauna, izdavanje stanja na raunima, bankarska plaanja itd. U nekim turistikim zemljama ATM mogu da budu programirane i da vre zamjenu stranog novca za domai. POS (Point-of-Sale) ili EFTPOS je vrlo znaajan elektronski sistem koji spaja potroaa, banku i trgovinu. Radi se o elektronskom sistemu za plaanja kupljene robe u trgovini putem kreditne ili debitne kartice. Prvo se vri identifikacija kupca pomou njegovog PIN-a i provjerava se rok vaenja kartice. Zatim se preko terminala dolazi u online vezu sa kompjuterom banke koja je dotinu karticu izdala, kako bi se provjerilo da li kupac ima dovoljno pokria za kupovinu, ukoliko se radi o debitnoj kartici. Ako je u pitanju kreditna kartica, kompjuter provjerava da li kupac ima dovoljno sredstava za plaanje u okviru kreditnog limita. Nakon toga banka autorizuje transakciju i rezervie novac na raunu 6

vlasnika kartice u iznosu koji je ekvivalentan vrijednosti kupljene robe. Kasnije trgovac uporeuje autorizacije koje su memorisane u POS terminalu sa potpisanim raunima i prenosi podatke o svakoj autorizovanoj transakciji poslovnoj banci na depozit. Poslovna banka zatim deponuje iznos svih rauna koje je podnio konkretni trgovac na njegov raun, umanjujui ga za diskontnu proviziju. HB Home Banking je sastavni dio daljinskog bankarstva. klijent finansijske institucije koristi kompjuter ili telefon, kao telekomunikacioni link sa kompjuterskim centrom dotine finansijske institucije. Home banking kod nas trenutno nije dovoljno razvijen, upravo zbog niskog ivotnog standarda i uslova u kojima ivimo, ali u budunosti, svakako moe postati sastavni dio funkcionisanja svakog domainstva i kompanije. Telefonsko bankarstvo koristi se kod standardizovanih usluga banaka, kao to su provjere stanja rauna, transferi novca i transakcije vrijednosnim papirima. Veina banaka danas ima tzv. pozivne centre, te sisteme koji su bazirani na automatskom prepoznavanju glasa. Online PC bankarstvo na bazi Intraneta koristi direktnu online komunikacionu vezu izmeu personalnog raunara i kompjuterskog centra banke uz koritenje modema, preko Intraneta. Pretpostavlja se da e u budunosti ovaj tip komunikacione veze najvie koristiti kompanije. Ono na bazi Interneta koristi otvorenu komunikacionu vezu izmeu komitenta i banke. Smatra se da e ovaj vid daljinskog bankarstva imati najveu primjenu kod domainstav 3. ELEKTRONSKI NOVAC Specifina monetarna informacija koja se prenosi putem elektronskih impulsa izmeu finansijskih transaktora naziva se elektronski novac. Da bi se zadovoljila definicija elektronskog novca, moraju biti zadovoljene dvije bitne karakteristike: Prvo, inicijalni vlasnik elektronskog novca mora unaprijed uplatiti novanu vrijednost, s tim da se ona pohranjuje na mikroprocesorskom ipu, koji se nalazi na plastinoj kartici ili u hard disku personalnog raunara. Drugo, ta novana vrijednost mora da bude iroko prihvaena u plaanjima za niz roba i usluga. Razlika u odnosu na debitne i kreditne kartice je u tome to se kod elektronskog novca plaanje vri unaprijed (u zamjenu za konvencionalni, kupuje se elektronski novac, koji se kasnije upotrebljava za plaanja), kod debitnih kartica se plaanje vri u momentu kupovine, a kod kreditnih se plaanje vri naknadno. Postoje dva sistema u tehnologiji koritenja elektronskog novca. U sistemu depozitnog tipa, kompanija koja emituje kartice registruje unaprijed uplaeni iznos na poseban raun vlasnika elektronske kartice. Kada vlasnik izvri kupovinu, elektronska vrijednost se transferie sa kartice na terminal ttrgovinske radnje. Kasnije trgovinska radnja prazni svoj terminal, pa se elektronski novac prenosi na njen raun kod emitenta kartice. Na kraju se saldo sa ovog rauna transferie na raun trgovine kod banke, ime se zavrava proces transformacije elektronskog u bankarski novac, odnosno depozit. Kod sistema gotovinskog tipa, elektronska vrijednost se ne vraa na bankarski depozit prodavca, nego se koristi za dalja plaanja. Na kraju treba napomenuti da elektronski novac nije zakonito sredstvo plaanja, za razliku od gotovog novca, te da jo nema znaajniju ulogu u ukupnom platnom prometu na malo, ali se u budunosti oekuje njegova ekspanzija. SISTEMI PORAVNANJA PLAANJA Poravnanja plaanja vre se izmeu ovlatenih komercijalnih banaka koje imaju raune kod centralne banke putem dva alternativna sistema plaanja: RTGS i netting sistema.

1. NETTING SISTEMI Netting sistemi predstavljaju operativnu proceduru poravnanja plaanja izmeu komercijalnih banaka, pri kojoj se potraivanja i obaveze plaanja svake pojedinane transakcije prebijaju u toku radnog dana, tako da se definitivna plaanja na kraju poslovnog dana vre samo u nekompenziranim neto iznosima. Proces plaanja se sastoji iz tri komponente, pri emu prva komponenta podrazumijeva izdavanje platnog naloga, druga podrazumijeva procesiranje plaanja, a trea komponenta podrazumijeva poravnanje, to predstavlja finalni i neopoziv transfer novca izmeu komercijalnih banaka. Netting sistemi podrazumijevaju visok stepen meusobnog povjerenja i kooperacije izmeu komercijalnih banaka kako ne bi dolo do sistematskog prebacivanja rizika sa jednih banaka na druge. U netting sistemu posebnu ulogu ima klirinka kua preko koje se organizuje i sprovodi procesiranje plaanja i multilateralna kompenzacija i to po pravilu u dnevnim ciklusima, pri emu centralna banka ima zadatak da na kraju svakog poslovnog dana sprovodi novana poravnanja izmeu komercijalnih banaka, poslije izvrenih multilateralnih dnevnih kompenzacija. Sa aspekta meuzavisnosti i povezanosti centralne banke i klirinke kue, razlikuju se dvije grupe netting sistema. --Struktura prve grupe je takva da klirinka kua nije u potpunosti vezana za centralnu banku, uslijed ega centralna banka ne mora nuno da ima obavezu obezbjeivanja dodatne likvidnosti, a to ne moe ni klirinka kua, jer nije banka i ne raspolae kreditnim potencijalom. Obezbjeenje likvidnosti se u ovom sluaju vri sprovoenjem odreenih pravila poslovanja banaka i to: 1. odreivanje limita svaka banka na bazi sopstvene i opreznosne procjene odreuje veliinu kreditnog rizika koju prihvata od strane druge banke u sistemu i to je njen bilateralni kreditni limit, dok se i banci od strane netting sistema dodjeljuje maksimalni iznos negativnog salda do kojeg moe da ide 2. sve banke kod klirinke kue uplauju kolateral u vidu dravnih obveznica 3. sporazum o podjeli gubitaka kojim je odreen maksimalni iznos gubitka koji je svaka banka uesnik u multilateralnom kompenzacionom aranmanu obavezna da primi na sebe. ---U drugoj grupi netting sistema i dalje postoji klirinka kua, ali je pod veom kontrolom centralne banke. U ovom sluaju se likvidnost obezbjeuje putem obaveznih rezervi, kao instrumenta za popunu dnevne likvidnosti komercijalnih banaka ili odobravanjem superkratkoronih kredita za likvidnost bankama koje su solventene, ali privremeno imaju problema sa likvidnou. Meutim, zbog pootrenih kriterija za dobijanje ovih kredita u posljednje vrijeme se oni zamjenjuju repo transakcijama u kojima komercijalne banke prodaju centralnoj banci dravne papire uz obavezu reotkupa poslije jednog ili nekoliko dana. 1.1. IRO-KLIRING BiH U Bosni i Hercegovini se kao netting sistem koristi iro - kliring koji podrazunijeva plaanja do 20.000,00 KM. iro - kliring predstavlja multilateralni kliring u kojem se sva plaanja izmeu svih uesnika u kliringu poravnavaju i samo rezultat tog poravnanja, neto zaduenja ili odobrenja odlaze u RTGS gdje je poravnanje konano, pri emu se ova salda prenesu sa rauna banaka koje duguju na raune banaka koje potrauju. Poravnjanja plaanja se vre dva puta dnevno, u 10:00 i u 15:00 sati. -iro- kliring koristi SWIFT formate poruka, ali ne i SWIFT mreu. Platni nalozi usmjereni u ovaj sistem moraju glasiti na BAM, moraju biti u elektronskoj formi, u propisanim fajlovima, zatieni ifrom, popunjeni u skladu sa standardima SWIFTA i vaeim odredbama za domae platne transakcije. Centralna banaka je obezbijedila bez naknade svim bankama 8

telekomunikacione linije i neophodnu raunarsku i komunikacionu opremu, ukljuujui i sigurnosne elemente, te su sve banke, u ovisnosti u kojem dijelu BiH se nalaze, vezane za podklirinke kue u Banja Luci, Mostaru i Sarajevu, a koje su povezane sa iro - kliring centrom u Centralnoj banci u Sarajevu. Centralna banka je dodatnim zahtjevima i rigoroznom politikom obezbijedila sistem od problema likvidnosti i oni se u dosadanjem periodu nisu javljali. Centralna banka komercijalnim bankama u iro - kliringu naplauje naknadu fiksno po poruci, bez obzira na iznos. 2. RTGS (REAL-TIME GROSS SETTLEMENT SYSTEM) - BRUTO PORAVNANJE U REALNOM VREMENU RTGS sistem podrazumijeva kontinuirano i instantno procesiranje platnih instrukcija, to znai da se sistem transfera novca vri po bruto metodi, jer svaka pojedinana platna instrukcija povlai poseban transfer novca. RTGS sistem ima garantovano poravnanje u smislu transfera novca izmeu rauna komercijalnih banaka kod centralne banke, ali samo pod uslovom da na raunu banke ima dovoljno pokria za dotini novani transfer. Pozitivna strana RTGS sistema lei u njegovoj brzini i sigurnosti, a negativna u potrebi vee likvidnosti komercijalnih banaka da bi sistem mogao da funkcionie. Ovaj problem je naroito izraen u razvijenijim zemljama gdje komercijalne banke ekonomiu koliinom transakcijskog novca obzirom da obezbjeenje likvidnosti podrazumijeva odricanje od kamate koja bi se dobila na bazi alternativne upotrebe slobodnih novanih sredstava. 2.1. TARGET RTGS sistem koji se koristi na nivou Evropske unije je TARGET (TransEuropean Automated Real-Time Gross Settlement Express Transfer System). Uveden je 04.01.1999. godine, a njime upravlja Evropska centralna banka. TARGET je elektronska platforma za procesiranje plaanja koji se sastoji od nacionalnih RTGS sistema zemalja lanica EU i platnog sistema Evropske centralne banke (EPM). Procesiranje plaanja poinje time to lanice sistema daju platne naloge nacionalnom RTGS sistemu koji te naloge procesira ukoliko se radi o domaim plaanjima. Ako se radi o meunarodnim plaanjima onda se platni nalozi procesiraju preko EPM do nacionalnog RTGS sistema zemlje u kojoj se nalazi banka primaoca plaanja. Svako plaanje se obavi za nekoliko sekundi to je velika prednost ovog sistema, jer minimizira razne tipove rizika. Plaanje preko TARGET sistema vre se iskljuivo u jedinstvenoj evropskoj valuti (EURO). TARGET sistem je prije svega dizajniran za plaanje velikih vrijednosti, s tim da se moe koristiti i za plaanja male vrijednosti, ali nije isplativ, jer je provizija za svaku transakciju fiksno odreena. Glavne prednosti plaanja preko TARGET sistema su velika brzina procesiranja i pouzdanost plaanja, a ukoliko se jave problemi sa likvidnosti, eurosistem je diz ajnirao rjeenja u vidu intradnevnih kredita, koji nisu limitirani i koji su beskamatni. 2.2. RTGS BiH RTGS BiH predstavlja pojedinano poravnanje platnih naloga koje se odvija u okviru SWIFT mree. Moe se koristiti za sva plaanja, a obavezno za ona koja prelaze iznos od 20.000,00 KM. Veoma je siguran, jer koristi sve prednosti SWIFT mree, te onemoguava poravnanje naloga za koje predhodno nisu obezbijeena sredstva tj. ne postoji mogunost da raun banke ode u minus. Ovaj sistem sadri CAS (Central Accounting System Centralni raunovodstveni sistem) u kome su u Centralnoj banci sredstva banaka koje uestvuju u platnim transakcijama i gdje se vri poravnanje platnih naloga. U sistemu je ugraen SWIFT Y COPY kao jedan od moguih naina toka finansijske poruke od poiljaoca do primaoca, ukljuujui i poravnanje u Centralnoj banci. 9

U praksi Y COPY mode znai da poruka poiljaoca koju je naslovio direktno na primaoca na svom putu dolazi u Centralnu banku gdje se u navedenom Y COPY iskopira dio poruke bitan za poravnanje i odlazi u CAS gdje se automatski zadui raun poiljaoca, a odobri raun primaoca, naravno ukoliko na raunu poiljaoca ima dovoljno sredstava. Kada se ova operacija obavi, sistem generie novu poruku koja se vraa u Y COPY i dozvoljava originalnoj poruci da nastavi put do krajnjeg odredita - banke primaoca. (Slika a) Ova banka, kada primi poruku od banke poiljaoca promptno moe sredstva odobriti klijentu, jer je dobijanjem poruke automatski dobila i sredstva na svoj raun. Zato se i govori o poravnanju u realnom vremenu, obzirom da u istom momentu jedna banka alje poruku i zaduuje raun klijenta koji vri plaanje, sredstva se prenose sa rauna te banke na drugu banku, a ova opet istog momenta moe odobriti raun klijenta kome su sredstva upuena. Funkcionisanje RTGS sistema

(Slika a) Izvreno plaanje Ukoliko na raunu poiljaoca nema dovoljno sredstava, poravnanje e biti odbijeno. (Slika b) CAS alje poruku o tome u Y COPY, odakle se poiljaocu proslijeuje poruka o nemogunosti izvrenja plaanja. Funkcionisanje RTGS sistema

(Slika b) Neizvreno plaanje 2.3. SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication) Ovaj sistem je poeo da funkcionie sredinom sedamdesetih godina i predstavlja neprofitno dioniko drutvo, u kojem svaka zemlja lanica ima uee u skladu sa ueem u ukupnom prometu. Njegovu tehnoloku platformu koriste mnogi nacionalni RTGS sistemi kao i TARGET. Preko SWIFT-a se vre meunarodna plaanja elektronskim putem, u kratkom vremenu i veoma sigurno, a trajnost plaanja obezbjeena je putem ifriranja poruka. SWIFT mrea koristi meunarodni standard za elektronsko transmitovanje svih osnovnih poslovnih dokumenata, tako se prenos poruka ne odnosi samo na transfere novca ve i na mjenjake poslove, depozite i zajmove sa fiksnim kamatnim stopama, plaanja kamata, poslove na deviznom tritu i slino.

10

BANKARSKI RIZICI
Rizik je odstupanje stvarnog od oekivanog prinosa. To odstupanje moe biti: - navie - upside rizik (rizik dobitka) - ako je stvarni vei od oekivanog prinosa ili - navie - downside rizik (rizik gubitka) - odstupanje stvarnog od oekivanog prinosa u smjeru koji implicira gubitak. Sve finansijske institucije, s obzirom na njihov tretman rizika, dijelimo u dvije kategorije: - Aktivno upravljane (actively managed) - komercijalne banke, osiguravajua drutva, investicioni fondovi, penzioni fondovi... - Pasivno upravljane (pasively managed) - indeksni fondovi, agencijski pulovi hipoteka (SPE)... Tipovi rizika: Kreditni rizik (credit/ default risk) Operativni rizik (operational risk) Rizik dogaaja (event risk) Rizik modela (model risk) Poslovni rizik (business risk) Rizik solventnosti (capital risk) Trini rizik (market risk) Rizik likvidnosti (liquidity risk) Zakonski rizik (legal risk) Strateki rizik (strategic risk) Reputacijski rizik (name risk)

Sistemska komponenta se ne moe eliminisati diverzifikacijom. Nesistemska komponenta mogui gubici (izbjegavanje rizika). Kreditni rizik Kreditni rizik se ogleda u vjerovatnoi ili mogunosti da dunici ne vrate kredite o rokovima dospijea zajedno sa pripadajuim kamatama. Kreditni rizik ima svoj kvalitet i kvantitet. Obino se kreditni rizik dijeli na slijedei nain: a) default plaanja - ako dunik ne izvri plaanja po kreditnom ugovoru ni poslije najmanje 3 mjeseca od roka dospijea; b) tehniki default - ako dunik prekri neku od zatitnih klauzula u kreditnom ugovoru; c) ekonomski default - ako ekonomska vrijednost aktive dunika padne ispod vrijednosti njegovog duga. Naini upravljanja kreditnim rizikom: a) kreditna analiza (metodologija za ocjenu kreditnog boniteta preduzea dunika) b) kolateral ili pokrie (npr. hipotekarni zalog, poloeni depozit...) c) diverzifikacija kredita (vei broj korisnika sa relativno manjim kreditnim iznosima). Trini rizik Za banku kaemo da se izlae trinom riziku onda kada aktivno trguje finansijskim (posebno derivatnim) instrumentima na organizovanim finansijskim tritima. Sam trini rizik moe se definisati kao mogunost negativnih ili nepovoljnih odstupanja trine vrijednosti trgovinskog portfolija usljed fluktuacija kamatnih stopa, deviznih kurseva, prinosa na dionice i/ili drugih cijena instrumenata tog portfolija tokom perioda u kome se zahtijeva likvidiranje transakcija. Prema tome, trini rizik moe biti: a) Rizik kamatne stope b) Rizik deviznog kursa c) Cjenovni rizik.

11

Operativni rizik Operativni rizik se definie kao rizik gubitka koji rezultira iz neadekvatnih ili neprimjerenih internih procesa, osoblja i sistema ili eksternih dogaaja. Osnovni izvori operativnih rizika su: a) interna prevara b) eksterna prevara c) prekid u poslu i otkazivanje informacionih ili drugih sistema d) izvrenje, isporuka i upravljanje procesima e) oteenje fiksne imovine f) neadekvatne prakse kod zapoljavanja... Iako operativni rizik ukljuuje mnogo toga to eksperti za upravljanje rizikom nazivaju poslovni rizik, on takoer iskljuuje ostale aspekte poslovnog rizika, npr. mnoge definicije operativnog rizika ukljuuju poslovni ciklus, fluktuacije prihoda banaka po osnovu provizije, fluktuacije potranje za bankarske usluge, kao i trokove njihovog generisanja itd., to je ustvari poslovni rizik. Prema tome poslovni rizik podrazumijeva fluktuacije prihoda banaka koje su uzrokovane prirodom njenog poslovanja. Rizik likvidnosti Rizik likvidnosti ogleda se u mogunosti da banka pretrpi gubitke usljed nemogunosti izmirenja obaveza po rokovima njihovog dospijea. Osnovni uzrok nastanka rizika likvidnosti jeste rona transformacija sredstava. Obino se dijeli na: - normalni i krizni rizik likvidnosti. Dva naina za upravljanje rizikom likvidnosti: 1. Klasifikacija izvora sredstava i plasmana banke iz aspekta preostale ronosti; 2. Koritenje kredita za odravanje likvidnosti (uzajmljivanje novca na finansijskom tritu). Rizik dogaaja Definiemo ga kao mogunost nastupanja neuobiajenih ili ekstremnih dogaaja. Takvi su recimo: Slom berze, Iznenadne promjene u poreskom sistemu, Iznenadne promjene u regulatornoj politici, Kolaps kursa neke valute, Teroristiki napadi itd. Ovaj tip rizika se ne dogaa dovoljno esto da bi mogao biti adekvatno predstavljen distribucijom vjerovatnoe koja se zasniva na historijskim podacima. Scenarij stresa (stres testovi) rjeavaju ovaj problem. Zakonski rizik U sutini zakonski rizik ima dvije komponente: a) Mogunost da banka pretrpi gubitke usljed novih zakona, miljenja suda ili propisa i b) Mogunost da banka pretrpi gubitke usljed nezakonitih aktivnosti menadmenta, zaposlenika ili agenata. Rizik modela Banke koriste razne modele da bi odredile ili utvrdile vrijednost finansijskih instrumenata kao to su opcije i kako bi izmjerile nivo rizika kojim su u svojim trgovinskim aktivnostima izloene. Ovi su modeli kompleksni (npr. VaR - Value at Risk), a greke do kojih eventualno moe doi pri njihovom koritenju dodatno izlau banke riziku (riziku modela). Usljed ovog rizika banke mogu preplatiti finansijski instrument ili pak podcijeniti nivo trinog rizika koji su preuzele. Strateki rizik Strateki rizik je rizik povezan s poslovnim planovima i strategijama banaka. Ovaj tip rizika ukljuuje planove za ulazak u nove poslovne linije, proirenje postojeih usluga putem akvizicija (fuzija) i merdera i poboljanje infrastrukture (opreme, informacione tehnologije i sl.). 12

Poslovni rizik Iako operativni rizik ukljuuje mnogo toga to eksperti za upravljanje rizikom nazivaju poslovni rizik, on takoer iskljuuje ostale aspekte poslovnog rizika, npr. mnoge definicije operativnog rizika ukljuuju poslovni ciklus, fluktuacije prihoda banaka po osnovu provizije, fluktuacije potranje za bankarske usluge, kao i trokove njihovog generisanja itd., to je ustvari poslovni rizik. Prema tome poslovni rizik podrazumijeva fluktuacije prihoda banaka koje su uzrokovane prirodom njenog poslovanja. Reputacijski rizik Predstavlja mogunost da negativni publicitet u pogledu poslovne prakse banke dovede do gubitka prihoda ili pak sudskog spora. Problem mjerenja reputacijskog rizika je kompleksan: banka koja bi rezervisala novac za sluaj opasnosti od gubitka reputacije preutno bi unaprijed priznala da njeno upravljanje zasluuje (negativnu) kritiku. Rizik solventnosti ili rizik kapitala Vjerovatnoa da banka ne bude sposobna da raspoloivim kapitalom pokrije gubitke generisane od svih tipova rizika. Ovaj tip rizika nalazi se u fokusu panje regulatornih institucija. Osnovno pitanje adekvatnosti kapitala odnosi se na to da se definie nivo kapitala koji bi bio povezan sa sveukupnim rizikom, kako bi se odrao prihvatljivi nivo solventnosti. Regulatorni koncept adekvatnosti kapitala slijedi glavne principe upravljanja bankarskim rizicima: a) Svi rizici generiu potencijalne gubitke b) Krajnja zatita od takvih gubitak je kapital c) Kapital bi trebao da bude formiran na nivou pri kojem je sposoban da apsorbuje potencijalne gubitke generisane od svih tipova rizika. Proces upravljanja bankarskim rizicima Proces upravljanja bankarskim rizicima involvira slijedee faze: 1) Adekvatno mjerenje trinih i kreditnih rizika (jer od njih presudno zavisi rizik solventnosti) 2) Naplata cijene rizika iz prve faze od korisnika i bankarskih usluga 3) Izdvajanje naplaene cijene rizika u rezerve i dioniki kapital banke 4) Pokrivanje oekivanih gubitaka iz rezervi banke 5) Pokrivanje neoekivanih gubitaka iz dionikog kapitala banke 6) Formiranje ekonomskog kapitala korigovan za rizik (risk-based capital) 7) Upravljanje portfolio rizicima 8) Monitoring (kontrola) rizika od strane posebne slube u banci.

13