Ankyra: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 2010, 2(1) DOI:10.

1501/sbeder_0000000030

BLMLERDE ve AHLAKTA NESNELLK ve GEREKLK*

Christopher W. GOWANS** Fordham University Department of Philosophy

I
Sanrm, (elimdeki) bu kahve fincan gibi, belirli bir ekli olan nesneler dnyas vardr. Fincan dndrdmde kulpu yok oluyor. Onu yan yatrdmda, iinin oyuk olmadn gryorum. Fakat gerek olan bir ey var ki, o da daima (elimde) kulplu bir fincann olmasdr, sanrm. Ancak siyset, adlet, vatanperverlik- onlar kahve fincan gibi bile deildirler. Onlarn, kendilerine ilikin algmz dnda, hibir gereklikleri yoktur. Bunlar, sanki deitirilmesi gereken bir ey varmasna deitirmeye alrsanz, hayal krklna urarsnz; bunalrsnz, bu hayal krkl ve bu bunalm, sonunda sizi fkeli yapar; saldrganlatrr. Tom Stoppardn Gerek ey inden Henry

Henry tarafndan, yukardaki pasajda ifade edilen gr, 20.yzyl Avrupa- Amerikan kltrnde ok yaygn olan bir grtr. Bu gr, fiziksel dnyaya ait inanlarla, ahlk ve siysi hayata dair inanlar arasnda temel bilisel bir farkllk olduuna ilikindir. Bu bilisel farklln, en azndan iki grn vardr. Birisi, deerlere ait inanlarn herhangi bir kant olmamasna karn, fiziksel dnya ile ilgili inanlarn nesnel bir kantnn olmas; dieri ise, fiziksel dnya hakkndaki inanlarn doruluk deerinin sezgi, gr ve irademizden bamsz olmasna karn, deerlere ait inanlarn doruluk deerinin bu bamszla sahip olmamasdr. Ksacas, nesnellik ve gerekilik, fiziksel dnyaya ait inanlar iin geerli olmasna karn, ahlk, siyaset ve bunun gibi kavramlar iin geerli deildir. Henrynin lkesi olarak atfta bulunacam bu grn yaygn olarak kabul ile bilgi, tarihsel ve kltrel snrlarda gnmze ulaan bir algoritmaya (problem zme yntemine) gereksinim duyar; uygun algoritmann bulunmamas durumunda da inan btnyle keyfileir dncesini ne karan modern Kartezyen dnce arasnda yakn bir iliki vardr. Bat kltrnde, genellikle, ahlk biliminin deil, doa bilimlerinin byle bir algoritmaya sahip
*

**

Trkesi: lker ktem, Ankara niversitesi DTCF Felsefe Blm. Makale, bir sempozyumda, St. John niversitesinden Joseph Califano bakanlnda, Bilim Felsefesi balkl oturumda yine Gowans tarafndan bildiri olarak sunulmu, daha sonra, Amerikan Katolik Felsefe Derneinin yayn organ olan Realism dergisinin 59. cildinde, 1985 ylnda yaynlanmtr.

198

Gowans, Bilimlerde ve Ahlakta Nesnellik ve Gerekilik

olduu farz edilir; bu, Henrynin lkesince, iddia edilen bilisel farkllklarn temelinde yatan asl dncedir. Ben, bu makalemde, Henrynin lkesini rtmeye alacam ve bunu, Kartezyen olmayan bir epistemolojinin anahatlarn izerek yapacam. zleyeceim yol, nce, evrede grdklerimizin, baka deyile, madd dnyann, sonra da, manev dnyann kavranlmasna ynelik sorgulamalar yapmak iin bir yntem belirlemek olacaktr. Byle bir yntemin saptanmas, aratrmalarda, adna, daha sonra, zihinde yer bulan (entelektel) idealler diyeceim baz ortak kavramlarn var olduunu, farkllk gsteren kavramlarn ise, Henrynin lkesi ile bir tutulan metafizik ve epistemolojik zellikler balamnda, deiiklikler sergilediini belirlememize katk salayacaktr. Amacmz, teori ve pratik arasnda fark olmadn sylemek deil, sadece, onlarn ayn eksende olmadn ifade etmektir.

II
Epistemolojiler, farkl merkez epistemik birimler olarak kabul edildikleri iin, byk lde eitlilik gsterirler. Merkezde yer alan, zihinsel (entelektel) idealdir. Aratrma, eitli bulgularn her birinin birok ideale ball ile meydana gelir, ama, ne ak, ne de sradan nermelerle anlalr. Sadece, aratrmay yneten insann karlarna uygun, ideallerin okluuna havale edilerek, yapsal amalarla anlalr. Entelektel idealler, ounlukla, gereklemesi mmkn olmasa da, bir anlamda, dierinin kayb pahasna da olsa, gerekletirilebilecek, baarlmaya deer hedeflerdir. Potansiyel olarak, elikili hedeflerin okluu, bunlarn, nemlerine; arlklarna gre deerlendirilmelerini kanlmaz klar; ama, burada, Platoncu teraziler (ie yarar deerler tablosu) yoktur ve arlklarn dalm deiebilir. Duygulanmlarda canl olan idealler, btnlklerini korumalarna ramen, canl olmalar nedeniyle, zamanla batanbaa deiime urarlar. Dier bir gre gre, belirgin biimleri olsa da, aslnda mphemdirler; zaman ve mekn ortak sayan bir adan deerlendirildiinde, belirginlii ne kan, geliim gstermeyen bir zellik kazanrlar. Bu aamada, benim, belli bir dnce tarznn etkisinde kaldm zannedilmesin. Ben, esasnda, burada, a priori bir teleolojiyi deil, sadece, soruturmann kapsamna giren ideallerin deerlendirmelerinin yaplmasnn ve alnan sonularn irdelenmesinin, srekli olarak deien koullara, tarihsel olaylara bamlln kastediyorum.

199

Ankyra: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 2010, 2(1) DOI:10.1501/sbeder_0000000030

Baz kiisel yarglarn dorulanmas, bunlarla ilgili ideallerden ounlukla uzaktr. Yarglar, herkese kabul edilen kuramlarn standartlarna gre meydana geldikleri iin, tipik olarak, kuramlarn geliimi, dorudan doruya idealler tarafndan ynetilir. Bu, genel olarak kabul edilen kuram sorgulandnda, entelektel krizlerde ortaya kar. Bu arada, daha zel aratrmalar, ounlukla, tam da merkezdedir. Baz entellektel idealler, belli bilim dallarna zgdr. Dierleri ise, btn aratrmalar iin ortaktr. Bilim felsefesinde tutarllk, kapsam ve basitlik, ortak idealler arasnda srekli tartlan ortak ideadir. En yeni ve ekimeli tartmalardan biri de, iki idealin, biri gelecee, dieri gemie ynelik, zamansal boyutu olduuna ilikindir. lki, bir kuramn verimli olmasdr. Bu, kiisel llere dayanmakszn, beklenmeyen ve yeni olgular yararl ve inandrc ekilde ifade etme yetenei demektir. kincisi ise, bir kuramn, aratrmann ilk aamasndan itibaren mantksal bir ba gstermesidir. Radikal dnceyi srf bu nedenle mantksz klmak doru deildir. Gemie ilikin dnceden, gncel dnceye doru bir gelime gsteren ve gemie ilikin dncenin eitli ynlerinin red ve kabul edilme nedenlerini aklayan bir anlatm, hi olmazsa, gemie dnk bir ekilde yaplmaldr. Bylesi bir giriim, kk derinlerde olan bir dnce tarzn mantksz klma abas iermez. Ancak, yine de, dar kapsaml olmakla birlikte, anlalmas kolay, gemiten gnmze kadar geen sre iinde yer alan dncelerin gsterdii geliime ynelik, eskide kalan dnce tarznn reddedilmesi gerektiine gereke oluturacak aklamann yaplmas arttr. Konuya ilikin aklayc bilgiyi vermemek, deer bilmezlik anlamna gelecektir; zira, deiik dnemlerde ortaya kan farkl kuramlar arasnda bir karlatrmann yaplamyor olmas, tutarszlk olacaktr.

III
Genellikle, bu be idealin fen ve doa bilimlerine ilikin kuramsal deerlendirmelere ynelik olduu kabul edilir. Ancak, ben, bu ideallerin, kapsaml dnsel almalarn temelini oluturmas gerektiini belirtiyor, aratrmalara mnev deerler zerine yaplacak aratrmalarn da katlmasn neriyorum. Sonu itibaryla, tutarllk, kapsam, basitlik, verimlilik ve tarih sreklilik (tarihsel srete devamlln salanmas) gibi ltlerin, bilimsel kuramlar kadar ahlki kuramlarn deerlendirilmesinde de kullanlmas salanmaldr. Ancak, bu balamda kastedilen, deerlendirmenin temelini oluturan ltler arasnda farkllk 200

Gowans, Bilimlerde ve Ahlakta Nesnellik ve Gerekilik

olmayaca deildir. Doa bilimleri, fiziksel dnyann yapsn aklar. Ahlk ise, hayat nasl yaamamz gerektiini, detayl olmasa da, genel olarak aklar. Yukarda belirtilen be ortak ideale ilveten, bu farkl amalar yoluyla, farkl ideallerin olmas, bilimsel ve ahlki kuramn deerlendirilmesi ile ilgilidir. Doa bilimlerine zg ana ideal vardr. lki, gemi ve imdiki fizik olaylarn doru tanmlamasn yapmak; ikincisi, gelecek fizik olaylar doru olarak tahmin etmek; ncs de, btn bu olaylarn, niin vuk bulduuna dair aklama getirmektir. Bu konuda, son derece az tartma vardr. Ahlka zg drt esas ideal olduuna dair iddiam, belki, tartma konusu olabilir. Bu ideallerin her biri, hayatn doasna ait mkul bir fikir iin gereklidir. Ben, bunun, insan hayatnn ve toplumun doasndan; bu doa tarafndan salanan, varln getirdii olanaklarn kabulnden, kaynaklandn savunuyorum. lk olarak, kiinin, kiisel geliimi nemlidir; kiinin, birey olarak geliimi, nasl bir yaam sreceine dair gz nne alnacak bir konudur. kinci olarak, bireyin akrabalk, dostluk, toplum, meslek ve bu trden kavramlara olan ball, ne yapacan belirlemede nemli bir edir. Bu iki idealin her biri, kiinin zel bir ilikide bulunduu ahslar, kendisi ve dierleri ile balantl olduu gibi, ayn zamanda, kiinin, iinde bulunduu faaliyet biimleri ile de ilgilidir. Geriye kalan iki ideal ise, byle bir ball olmayan kiilerin faaliyetlerine aittir. nc ideal, insann refah seviyesinin ykselmesi ile ilgili olup, genellikle ahlka dair bir konudur. Nihayet, drdnc ideal, her bireyin, zerkliine saygdr; tipik olarak, bu, ahlk adan nemli bir faktrdr. Bu bak asna gre, dier bireylere kar, gerekli veya yasak olan baz davran biimleri vardr ve ahlk, bamsz ve potansiyel olarak elikili birok soruyu yantlar. Bylece, bir ideale ulamakla, dierine ulaamamann veya onun ihllinin eit olduu frsatlarn ortaya kmas durumunda, hakiki ahlki ikilemlerle karlalabilir. Ayn ey, doa bilimleri iin de geerlidir. Doa bilimleri de bamsz ve potansiyel olarak elikili birok soruyu aklarlar. Yakn tarih ve bilim felsefesinde, ideallerin bu ekilde tespit edildiine inanyorum. Ahlk aratrmada da, tpk bilimsel aratrmada olduu gibi, idealler belirsiz, soyut bir ekilde ifade edilmitir; rnein, aklamann ve zerkliin farkl yorumlarn dnn. Bilimsel, yani soyut ve somut konularda gerekletirilen aratrmalarda ortaya kan idealler mphemdir, soyutluklar ierir ve farkl biimlerde yorumlanabilirler. rnein, aklayc beyanda bulunma ve zerklik kavramlarna ilikin yorumlarda farkllklar vardr. Ayrca,

201

Ankyra: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 2010, 2(1) DOI:10.1501/sbeder_0000000030

yaplacak deerlendirmelerde, sz edilen ideallere ynelik farkl deerlendirmelerin yapldn bir dnn. Anlalacaktr ki, ortaya kan fikirler kmesinde yer alan kanlar arasndaki uyum, hangi kannn en salam fikre sahip olduunu kantlamakta yeterli bir gvence olmayacaktr. Ancak yine de, aratrmalarn zn oluturan idealler vardr ve bu idealler, farkllk gsteren yorumlamalarn zdr.

IV
Bilim ve ahlkta inanlar, genellikle kabul edilen kuramn standartlarna deinilerek savunulur, ou zaman da, bu, przsz bir ekilde sonulanmaz. Kuramlar ise, zgn idealleri gerekletirme kapasitelerine gre savunulur ki, bu, her zaman sorunsuz olarak gereklemez. Glkler birok dzeyde ortaya kabilir. Kltrler arasnda ve kendi ilerinde hangi ideallerin aratrmaya neden olduu konusunda fikir ayrlklar olabilir. Ben, aada, bu gln, bilime gre ahlkta daha acilen zmlenmesi gerekip gerekmediini ele alacam; iki alanda da, temel inan (fikir) ayrlklarnn olduu aka grnmektedir. Buradan anlald zere, tartma konusu olan epistemolojik birimler, genel olarak dnldnde idealler katnda daha az fikir ayrlklar olduunu ne sryorum. Ancak, her dzeyde fikir ayrlklarnn tamamen yok edilemeyecei kabul edilmelidir. Yine de, birtakm ideallerden oluan bir aratrmann geersiz saylmas olasl, aratrmann baz farkl grler iermesine dayandrlamaz. Gelinen bu aamada, aratrma sonucunda ulalan sonucun geerlilii, temel insan deerlere hizmet edip etmemesiyle balantldr. Aratrma sonularnn, insan deerlere hizmet edip etmediinin saptanmas da, yine baz akla uygun (entelektel) idealler yardmyla yaplabilir. Burada, bir tr kmazdan kanlmas mmkn olmayabilir; ama, bunun bir ksr dngye dnmesi gerekmez. Zir, balangta, geleneklere yabanc olan, zn akldan alan entellektel ideallerin deeri aka ifade edilebilir ve bu gelenee ait olan idealler erevesinde savunulabilir. Her koulda, burada tartma konusu, aratrmann (sorgulamann), ahlk veya bilim zerine mi olacana dair znel sorulardr. Ayrca, bu konudaki aratrmalarn bireyselletirilmesi hususunda sorulan sorular nemlidir. (Bu da ideallerin farkl ve zerk dallar olarak gruplandrlmasdr.) Modern 202

Gowans, Bilimlerde ve Ahlakta Nesnellik ve Gerekilik

dnce, geleneksel dncenin aksine, kesin ve kanalize bir uzmanlk gerektirir ve sonu, bilim dallarnn kimlii konusunda sk sk ortaya kan tartmalardr. Baz gr ayrlklarnn, dierlerine gre daha doalm gibi alglanmas olasdr. Ancak, insan akln stn sayan grle kusursuz bir ayrmn yaplmayacann benimsenmesinin, tartmalar keyfiletirecei sonucunu beraberinde getirmez. Buraya kadar ortaya konulan sorgulamadan anlald zere, gemiten gnmze, yrtlen tm aratrmalarn temelinde bulunan ideal, her zaman olduu gibi, tek istek, gncel koullarda yer alan insan karlarnn gzetilmesidir. Her durumda, bir aratrmann idealleri kabul edilse bile, bu ideallerin yorumlanmas ve nemlerine gre deerlendirilmesinde cidd baz anlamazlklar doabilir. Bu anlamazlklar, eitli problemlerin nemi ve birbirlerine olan balantlar konusunda ne srlen yarglar krkler. Birok durumda, bu problemler, gelenee bavurularak zmlenebilir; ancak, gelenein yorumunun daima seici olmas nedeniyle, ounlukla tartmaya aktr. Dier durumlarda, kuramn kendisi, hangi problemlerin nemli olduunu tayin etmeye yardm edebilir; ancak rakip kuramlar, baka problemleri daha nemli sayabilir. Ksacas, deiik sosyolojik artlar yanstan, grecelik konusundaki olas yarglar, saduyulu insanlarn, ideallerin yorumlanmas, deerlendirilmesi ve kuram deerlendiren kesin standartlar konusunda fikir ayrlklarnda bulunmalarn mmkn klar. Burada da, yine, bir lde grecelik mevcuttur. Ancak, idealler, aratrmay oluturduu ve tek bir ana amalar olduu iin, herhangi bir kuramn savunulmasn gerektirmez. Esasnda, burada, son derece cidd snrlamalar vardr.

V
Henrynin lkesi, gerekiliin, bilimin gerek yorumu olduunu, fakat ahlkn yorumu olmadn syler. Buna karn, ben, ahlk kuram, bilimsel kuram kadar gereki klan gerekiliin (realizmin) izahn sunmak istiyorum. Realizm, inancn doruluunu, inanann alglama, kavray, irde ve bunun gibi eylerinden bamsz klar. Geleneksel realizm

anlay, gerei, inan ve onun zihinsel olarak bamsz objesi arasndaki ba olarak tanmlar. Ancak, bu ba kavramn, akla kavuturma abalar baarsz olmutur. Bu nedenle, realizm, gerein ya nemsiz ya da aklszca aran olarak anlalmtr. Realizmin daha yararl forml eklindeki ifadesi, meseleyi, gerein, dorulamadan bamsz olduu boyutuna 203

Ankyra: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 2010, 2(1) DOI:10.1501/sbeder_0000000030

evirir. Bu grten yola karsak, bir realist, o zamana kadar doru olarak kabul edilen bir inancn, yanl olabileceini kabul eder; realist olmayan ise, bunu inkr eder. Realizmin arkasndaki dnce, inanlarn gerek olmasalar bile, dorulanabileceidir. (Bu, daha sonra bulunmutur.) Realizme kart grlerin altnda yatan dnce, dorulamann, bizi geree ulatracadr; bu nedenle, dorulama, gerekten tamamen bamsz olamaz. Her iki dnce de, ksmen doru ve ikisine de, deiik inan (ikna) alanlar bakmndan, bilim ve ahlk arasnda yer verilmesi gerektiini savunuyorum. Bir aratrc topluluunun, bir inan alann, T kuramn bu alana ait idealleri en iyi ekilde yerine getirmesi nedeniyle, doru olarak kabul ettiklerini farz edelim. Bu koullarda, diyelim ki, bu topluluun yesi olan ahs P, bu inan kmesine ait B inancna sahip olduu iin hakl kabul ediliyor. nk Pnin, kuram T nin standartlarnn B inancn doruladn tahmin etmekte hakl nedenleri vardr. Pnin inanc, Bnin doru olduunu syleyerek Tnin standartlarn dorulamaktadr. Kuram Tyi kabul eden kiinin, onun standartlarn yanl uygulamas akla smaz. Zir, standartlar yanl uygularsa, onlar anlayamayacak ve hatt T kuramn kabul etmeyecektir. Buna ramen, yine de, herhangi bir nedenle standartlar yanl uygulamak mmkndr. Bundan dolay, bir inan savunulabilir ve sonunda yanl olduu ortaya kabilir. Bu yolla, kavramlar tmyle ayrmadan, gereklik ve dorulama arasndaki farkllk korunur. Ancak, bunun realizmin yapay (sahte) bir ekli olduu iddia edilebilir. nk bir inancn gereklii, ona inananlardan tamamen bamsz deildir. Bu aklama, tm inananlarn, kuramn standartlarn uygulamada hatl olabileceklerini reddeder. Bu dorudur; fakat korunmaya deer bamsz geree ait hi bir ikna, sonuta kaybolmaz. Dorulama, nemlidir; nk inancmzn (fikrimizin) doru olduunu varsaymamza neden olur. Eer, dorulama, onunla gereklik arasnda bir ilikinin olmad eklinde anlalrsa, o zaman, dorulamann deerlendirmesini yapmaya neden yoktur. Yine de, iki ayr kavram olan gereklik ve dorulama, birbirlerinden tamamen bamsz deildirler.

204

Gowans, Bilimlerde ve Ahlakta Nesnellik ve Gerekilik

VI
Bundan sonra, ele alacamz daha nemli bir mesele, realizmin, kuram dzeyinde uygulanp uygulanamayacadr. Buna, bir dereceye kadar, yukardakine benzer bir aklama getirebiliriz. Biz, kuramlarn, ilgili entellektel idealler tarafndan garanti edildiklerini dnmemize neden olduklarnda, onlarn doruluunu savunabiliriz; zaten kuramlar, bu idealler tarafindan temin edildikleri zaman dorudurlar. Burada, tek farkllk udur: bu meseleler, sradan, gerek ve dorulama durumlarndan ok daha karmak meselelerdir. Bir kuramn, ltnn gvence altna alnd inan, kurama nazaran karmak bir mesele olmayabilir. Ancak, bir dizi entellektel idealin temin ettii kuram, genellikle karmaktr. dealler, farkl alardan ve fark derecelerde gerekletirilebilir; ve, bir kuram, baz idealleri gayet iyi bir ekilde yerine getirebilirken, bazlarn o kadar iyi bir ekilde yerine getiremez. Bu nedenle, bir kuramn, hemen doru olduunu sylemekte bir mn yoktur. Kuramlar, belirli karakteristiklere ve deien derecelere bal olarak doru veya yanltrlar. Bir kuramn doruluu ve onun dorulanmasnn bamszl phe gtrmez. Ancak, bu phe, mantkl insanlar arasnda, ideallerin yorumlanmas ve deerlendirilmesi konusunda anlamazlklar olduu zaman ortaya kar. Sadece, idealler kesinletirildii, greceli nemleri tespit edildii zaman, bir kuramn savunulabilirliine, dolaysyla, doruluuna dair somut bir yargda bulunulabilir. Kuramn kabln de ieren olas faktrler, ideallerin yorumunu ve deerlendirilmesini bazen etkiler; kuramn doruluu, bir dereceye kadar bu faktrlere baldr. Sonuta, realizm, tmyle, bu dzeyde salanamaz. Fakat, bu idealler, hereye ramen, nemli snrlamalar ortaya koyduklar iin, mesele, gerek bir kapris meselesine dntrlemez. Sadece, herhangi bir kuram, doru olarak kabul edilemez. Ancak, bir kuramn doruluu ve birbirine rakip kuramlarn izfi doruluu hakkndaki sorular, hem karmak, hem de ksmen inan sahibinin, belirli bir kuramsal gr asna baldr. Bu aamada iki konuda itirazda bulunulabilir. ncelikle, iddia edilebilir ki, bir kuramn gereklik pay, belirleyici nitelik tamaktadr; bu durum ise, her nerme ister doru ister yanl olsun, iki farkl sonu ierme niteliine sahiptir ilkesini ihll etmektedir. Bir baka itiraz da, belli bir dnemin en ok rabet gren kuramnn ltlerine gre, tam gvence altna 205

Ankyra: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 2010, 2(1) DOI:10.1501/sbeder_0000000030

alnabilen bir idealin, baka bir dnemin en ok rabet gren kuramna gre gvenilir olmaktan uzak olabilecei kansdr. Sonuta, bu aklamaya gre, ayn inan, bir durumda doru, baka bir durumda ise, yanl olabilir ve bu, elikisizlik ilkesini ihll eder. Doal olarak, bu iki prensibin korunmas gerektii sylenebilir. Yine de, anlattklarmda yer alan ilkelerin belli bir uyumu vardr. elikilerden arnm olma durumu, bir aratrmada tutarlln ideal olarak benimsenmesinden kaynaklanr. kili sonuca sahip olma ve bu nitelikleri e zamanl tayabilme zellii de, aratrmann kapsam idealinin rndr. Bu nedenledir ki, belli bir kltrel zaman ve zeminde gerekletirilen, belli yorumlarn oluumunu salayan aratrmalar, (umulur ki) her konuya tutarl gereklik deeri katacaktr. Bu nedenle, zaman iinde, herhangi bir noktada, ideallerin belli bir yorumu ve nem srasna konulmas (deerlendirilmesi) balamnda bir aratrma, srekli olarak, her ilgili inancn doruluunu tespit edecektir. Buna ramen, baka bir dzeyde de bu ilkeler sorgulanmaya tbi tutulur. Gerek, eninde sonunda, entellektel ideallerle balantldr. Ancak, farkl kltrlerin bak asndan idealler btnlklerini kaybetmeden farkl ekillerde anlalabilirler. Ama, insan aklnn sezgisel olduunu benimseyen gr, tmyle, bir zihniyetin gvence altna ald kantlarn, bir baka zihniyete gre gvence altnda olmadn benimsediinden ve te yandan da, hibir anlayn ideallerinin bir inan gvence altna almasnn mmkn olmamasnn belirtilmesi nedeniyle, geree hak ettii deer verilememektedir. Yine de, gereken deerin verilemiyor olmasndaki sayca azlk, hi deer verilmiyor olmasndan daha iyidir. Bu saptamann taraftar buluyor olmas, Kartezyen algoritmadan kap, keyf bir relativizme (grececilie) snmann anahtardr. Sergilenen bu yaklamn sonucunda, diyelim ki, Batlamyusun yerin sabit, gnein etrafnda dnmyor olduuna ilikin dncesinin doru ya da yanl olduu ve Galileonun yaad dnemde Batlamyus kuramnn kesinlikle doru veya yanl olduu tartlabilir; byle bir tartma da kesinlikle hogryle karlanmaz. Ancak, bana kalrsa, bu itirazda yer alan gereklik tek sesin duyulduu bir ortamda yer almamaktadr. Form olarak tek sesli, yukarda tanmland gibi; ama, madd olarak tek sesli deil. Tpk, ideallerde yer alan inanlardaki farkllkta olduu gibi, madd bakmdan farkllk gstermektedir. Ancak, ideallerin birlii, kuramlardan kaynaklanan karlatrlabilir gerekliin salt anlalabilirliini, farkl anlamlara gelebilir klar. Deiik anlamlara gelmeye neden olma ile insana zg ideallerin deimez gereklii arasnda,

206

Gowans, Bilimlerde ve Ahlakta Nesnellik ve Gerekilik

insanolunun aratrma yapmasna olanak salayan ve onu gereklikle buluturan bir ortam vardr.

VII
Gereklik ve dorulama konusuna burada son verelim. Henrynin lkesine geri dnelim. Benim aklamam, hem bilimsel hem de ahlki kuramn aratrmasna ayn ekilde uygulanr. Buna karn, bu iki dal arasndaki nemli farkllklarn gz ard edildii iddia edilebilir. lk olarak, bir kiinin bilimin amacn kabul edemeyecei ve aka bilimin, daha nce ele aldmz ideallerini reddedebilecei sylenebilir. Buna karn, egoist bir kii, ahlkn amacn benimseyebilir; ahlk kuramnn ideallerini de aka reddedebilir. Ksacas, ahlkn idealleri mantik olarak keyfe tbi olmasna karn, bilimin idealleri byle deildir. Ancak bu farkllk yanl anlalmaktadr. ncelikle, bilim ve ahlkn, yukarda tartlan btn idealleri gz ard edecek kadar anlalr olmas phelidir. kincisi, bireyin doay aklayp, bilimin belli bir ideali haricinde tmn reddetmesinin bir anlam olabilir. rnein, ar derecede paranoyak olanlar, her eyi aklayabilirler, ancak doru tasvir etme ve tahmin etme yetenekleri yoktur veya bir solipsist (tekbenci) tasvir edebilir ve belki de tahminde bulunabilir, fakat aklayamaz. Bu kiiler, aynen, sadece kendi kiisel gelimelerinden baka bir ey dnmeyen, egoistler gibi tek tarafldrlar. Sonu olarak, kyaslama unu ihtiva eder: ahlkn egoistleri olabilir fakat bilimin paranoyaklar ve solipsistleri vardr. ncs, btn bu durumlarda sradan entellekel idealler gz nne alndnda, bu grlerden hangisinin gerekten ne dereceye kadar anlalabilir olduu ak deildir. Hem tutarllk hem de tarih sreklilik kesinlikle onlara kar almtr. Burada daha fazla itiraz ortaya kabilir. Doal bilimlerde, standartlar (ve ilgili ideallerin yorumlanmas ve nemlerine gre deerlendirilmesi) konusunda, fikir birliinin varl, ahlka gre daha olasdr. Bundan da te, ideal, fikir birliine ulama, bilimde ahlka gre ok daha belirgindir. Sonuta, yukardaki sistem kabul edilse bile, dorulama ve gereklik konusunda bilim ve ahlk arasnda nemli farkllklar olacaktr. Bir bakma, bu itiraz, bilimlerdeki ltler konusundaki anlamazlklara gereinden ok daha az, mnev deerlere ilikin ltlere ise, gereinden ok daha fazla nem 207

Ankyra: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 2010, 2(1) DOI:10.1501/sbeder_0000000030

atfetmektedir. Bununla beraber, burada, aka grlen bir farkllk vardr ve bu farkllk aklanmaldr. Aklamann bir ksm, Aristotelesin yapt, bir btnn, eit iki parasndan ayn deerde kesinlik beklenemez szne kadar uzanr. Ancak, ben de ayn derecede nemli olan bir hususu daha ne sreceim: doa bilimlerinde ele alnan konunun deimezlii sz konusuyken, mnev deerlere ilikin olarak ele alnan konuda ayn deimezlik yoktur. Doa, elbette, deiim gsterir fakat bu deiimlerin dzenlilii, bu bilimlerin tarihleri boyunca ayn kalmtr. te yandan, ahlkn konusu, deiime uramtr. Bir anlamda, insan doasnn, genellikle, ayn kalmasna karn, insan tarafndan meydana getirilen kurumlar deiim gstermilerdir. Bylece, tarmn, i blmnn, parann, endstrinin, brokrasinin ve biyoteknoloji ve benzerlerinin gelii, beraberinde bir dizi ahlk sorunu da getirmitir. Karlalan bu sorunlar, eski ahlk ideallerin kavramlarn hie saym ve sonuta, standartlar konusunda tartmalara yol amtr. Sosyal deiimin nispeten az olduu dnemlerde, ahlk standartlar, genellikle sorgulanmam ve ahlk sorunlara net cevaplar bulunmutur. Bu devirlerde, ahlkn, tam gereki bir aklamasnn olduunu tahmin etmek mmkndr. Ancak, bizimki gibi sosyal deiimlerin ok olduu devirlerde, ahlk standartlarn tartlmas ok daha olasdr ve birok ahlk sorunun net bir yant olmayacaktr. Bu dnemlerde, ahlk gerekilik (realizm) anlalmaz gzkr. Doa bilimlerinde konunun deimezlii, zaman iinde ideal fikir birliinin mmkn olabilecei midini dourur. Sosyal yaamdaki deime, bu da, ksmen, bilimde ilerlemenin sonucudur ki, ahlk alannda doacak midi sndrr. Bu nemli farkllklar, her iki aratrmada da, esasnda, temel kavramsal farkllklar olmadna dikkati ekerler. Gelinen bu aamada, Henrynin bizzat kendisi bir itirazda bulunabilir. Bilimsel inan dizgesinin nesneleri, herkesin dncesinden bamsz olarak, yeryznde varlklarn srdrrler. Ancak mnev inan dizgesinin soyut kavramlarnn hi biri, dnyada, bamszca yer almaz. Dnya, doa bilimleri tarafndan kendisine atfedilen tm zellikleri gsterir. Masum birinin katlinin yanl bir davran olduunu, suyun donma noktasnn 32 derece Fahrenheit olduu yalnlnda ve somutluunda anlatamazsnz. Kltrmzde pek ok kii tarafndan yrekten benimsenen, sezgi yoluyla alglama, belki de, Henrynin lkesinin zn oluturan saduyudur. Ancak, bu sezgi, bizim (kltrmzn birok bireyinin) doa bilimlerinin belirgin ltleri var, ama ahlkn yok 208

Gowans, Bilimlerde ve Ahlakta Nesnellik ve Gerekilik

tarzndaki dncemizin sadece bir yansmasdr. Eer, ahlkn belirgin ltleri olduuna gerekten inanyor olsaydk, tpk, fiziksel olaylarn nesnel deerlere sahip olmas gibi, baz davran biimlerinin de deneysel doruluk ve yanlla sahip olduuna inanrdk. Pek oumuzun bugn akl yoluyla kavrayamad ey, gerekliin yansma biimidir; ahlk deerleri zerine ileriye srlen kuramlarda, nesnellie ve gerekilie yer yoktur; ama, toplumsal deiimler, bizleri ahlk deerlerin yorumlarnn tekrar tekrar yaplaca uzun bir srece srklemi bulunmaktadr.

YAZAR HAKKINDA Christopher W.Gowans, Pomona Collegedan MA, University of Notr Damedan PhD derecelerini almtr. ada ahlak felsefesi, gerekilik grelilik ve kukuculuk zerine epistemik sorunlar, Budist felsefe, Kant ahlak, Stoaclk ve erdem etii balca alma alanlardr. Bu alanlarda yaynlanm ok sayda yazs vardr. Son olarak 2003 ylnda Philosophy of Buddha kitab Routledge tarafndan baslmtr.

209