0 SADRAJ

0 SADRAJ 1

1 GEOSINTETICI U GEOTEHNICI.................................................................................................................................................2 1.1 Uvod 2 1.2 Vrste geosintetika i njihova proizvodnja...............................................................................................................................2 1.2.1 Vrste geosintetika................................................................................................................................................................2 1.2.2 Osnovni materijali.................................................................................................................................................................3 1.2.3 Proizvodnja vlakana i pree.................................................................................................................................................5 1.2.3.1 Nain proizvodnje 5 1.2.3.2 Oblici vlakana i pree 5 1.2.4 Proizvodnja netkanih tekstila...............................................................................................................................................6 1.2.4.1 Openito 6 1.2.4.2 Proizvodnja od kratkih vlakana 6 1.2.4.3 Proizvodnja netkanih tekstila od filamentnih vlakana (spunbonded postupak)..............................................7 1.2.5 Proizvodnja tkanih tekstila...................................................................................................................................................8 1.2.5.1 Openito 8 1.2.5.2 Graa tkanih tekstila - vezovi 8 1.2.5.3 Graa i svojstva tkanih geotekstila.....................................................................................................................9 1.2.6 Pleteni tekstili.......................................................................................................................................................................9 1.2.7 Geomree..........................................................................................................................................................................10 1.2.7.1 Proizvodnja polimernih mrea tipa Netlon (ANALIT)........................................................................................10 1.2.7.2 Proizvodnja polimernih mrea tipa Tensar.......................................................................................................12 1.2.7.3 Poliesterske mree za armiranje asfalta i tla....................................................................................................13 1.2.8 Geomembrane...................................................................................................................................................................13 1.2.9 Geokompoziti.....................................................................................................................................................................14 1.2.9.1 Geokompoziti od geomree i geotekstila.........................................................................................................14 1.2.9.2 Geokompoziti od geotekstila i geomembrane..................................................................................................14 1.2.9.3 Geokompozlti od geomembrane i geomree...................................................................................................14 1.2.9.4 Ostali geosintetici i geokompoziti.....................................................................................................................14 1.2.10 Spajanje 15 1.2.10.1 Openito o spojevima 15 1.2.10.2 Sustavi spajanja 15 1.2.11 Postupci s otpadnim materijalom.....................................................................................................................................16 1.3 Svojstva geosintetika............................................................................................................................................................17 1.3.1 Svojstva geosintetika.........................................................................................................................................................17 1.3.2 Ispitivanja svojstava geotekstila........................................................................................................................................18 1.3.2.1 Uzimanje uzoraka i njihovo kondicioniranje.....................................................................................................18 1.3.2.2 Fizika svojstva 18 1.3.2.3 Mehanika svojstva 19 1.3.2.4 Hidraulina svojstva 26 1.3.2.5 Svojstva otpornosti prema okoliu....................................................................................................................30 1.4 Djelovanje geosintetika u graevinama.............................................................................................................................31 1.4.1 Razdvajanje.......................................................................................................................................................................31 1.4.2 Armiranje 33 1.4.2.1 Openito 33 1.4.2.2 Mehanizmi membranskog armiranja...............................................................................................................33 1.4.3 Filtriranje 35 1.4.3.1 Mehanizam filtriranja 35 1.4.3.2 Vodopropusnost 36 1.4.3.3 Zadravanje estica tla i dugotrajno djelovanje filtara......................................................................................36 1.4.4 Dreniranje...........................................................................................................................................................................37 1.4.5 Brtvljenje 38 1.5 Reference...............................................................................................................................................................................38

GEOSINTETICI U GEOTEHNICI

1.1

UVOD

Proizvodi od sintetinih materijala, namijenjeni uporabi u zemljanim graevinama (i openito u graditeljstvu) pojavili su se u veoj mjeri prije etrdesetak godina i otada se njihova primjena brzo iri. Geosintetici se rabe u svim podrujima graditeljstva, kao to su prometnice, hidrotehnike graevine, podzemne graevine, mostovi, zgradarstvo, portski objekti, objekti zatite okolia, a velika im je uporaba i u poljoprivredi i umarstvu. Budui da su prvi znaajniji proizvodi takve vrste bili sintetini tekstili, a da je njihova primjena najvie bila povezana sa zemljanim graevinama (prometnice, hidrotehnika), svi slini proizvodi isprva su nazivani geotekstilima. Kako je, meutim, ubrzo uao u primjenu i znatan dio proizvoda koji se nikako ne bi mogli svrstati u tekstile (npr. mree, folije, kompoziti), uveden je openitiji naziv "geosintetici". Danas, meutim, ni taj naziv nije najprikladniji, jer njegov prefiks "geo" oznaava, vezu sa zemljom, a sintetini se materijali uvelike primjenjuju u graevinama koje su sasvim "izale iz zemlje" (zgrade, mostovi i sl.). Ipak, za sada je to naziv koji se najopenitije i najee rabi za, niz industrijskih proizvoda od umjetnih materijala to se, upotrebljavaju u raznim podrujima graditeljstva. Geosintetici se proizvode u obliku folije (membrane), to je povoljno za mnoga tehnika rjeena jer: brzo se postavljaju, zamjenjuju prirodne materijale, daju bolja, i sigurnija, projektna rjeenja, imaju jaku podrku proizvoaa.

1.2

VRSTE GEOSINTETIKA I NJIHOVA PROIZVODNJA

1.2.1

Vrste geosintetika

Prema grai i funkciji, geosintetici se mogu podijeliti na: geotekstile, Geotekstili se sastoje od posebno sloenih i uvrenih vlakana, tako da najee imaju izgled i grau neke vrste "flica". U tlu, odnosno graevinama, obavljaju vie funkcija kao to su: razdvajanje, armiranje, filtriranje i dreniranje.

geomree, Geomree su geosintetici otvorene grade kod kojih su otvori mnogo vei od dimenzija materijala. Glavna im je svrha armiranje, a u nekim sluajevima mogu sluiti i za razdvajanje materijala,

geomembrane Geomembrane su nepropusne folije, a slue za brtvljenje-spreavaju prolaz vode ili plinova. 2

geokompozite Geokompoziti su sloeni materijali koji se sastoje od geotekstila i geomrea ili od geomembrana i geomrea, ili kombinacija tih materijala, s drugim materijalima, a slue za prije spomenute funkcije i njihove kombinacije.

Geosintetike proizvode tekstilna industrija i industrija plastinih proizvoda. Sirovine za proizvodnju geosintetika su raznovrsni polimerni materijali. Za neke se vrste geosintetika (geotekstili) moraju najprije od polimera proizvesti vlakna, dok se druge vrste mogu proizvoditi izravno od polimera. 1.2.2 Osnovni materijali

Kao osnovni materijali - sirovine za proizvodnju geosintetika upotrebljavaju se polimerni materijali, iji je glavni izvor petrokemijska industrija. Ti su materijali sastavljeni od vrlo velikih molekula (makromolekula) koje se pak sastoje od brojnih malih jedinica, slinog oblika, takozvanih monomera. Da bi se monomeri mogli povezati u makromolekule te tako stvoriti polimere, moraju proi kroz proces polimerizacije. Taj je proces (povezivanje) shematski prikazan na slika 1.1.

slika 1.1

Povezivanje polietilenskih monomera u makromolekulu (polimerizacija)

Polimeri, kao sirovina, imaju oblik praha ili zrnaca, a proizvode ih posebne kemijske industrije. Postoje tri glavne skupine polimernih materijala: termoplastici, termosetici i elastomeri. Njihova svojstva ovise o njihovoj grai, ali zajedniko im je svojstvo osjetljivost prema temperaturi. Zagrijavanje omoguuje njihovo oblikovanje ili posebno strukturiranje. Glavne vrste polimernih materijala od kojih se proizvode geosintetici jesu: poliamid, poliester, polietilen, polipropilen i polivinilklorid. Postoje i druge vrste polimernih materijala, ali je njihova primjena u graditeljstvu vrlo mala. pa se ovdje o njima nee govoriti. Svi navedeni polimerni materijali pripadaju skupini termoplastika. Osnovna tehnika svojstva najee upotrebljavanih polimera predoena su u tablica 1.2.

tablica 1.2

Osnovna tehnika svojstva najee upotrebljavanih polimera

Osnovna tehnika svojstva

Poliester (PES) 1,36-1,38 256

Poliamid (PA) 1,14 218/258

Polietilen (PE) 0,95-0,96 130

Polipropilen (PP) 0,90-0,92 165

Gustoa (g/cm3 ) Temperatura taljenja (C) Prirast vlanosti - kod 21 C i 65% rel. vlanosti zraka (%)

0,2-0,5

3,5-4,5

0,0

0,0

- kod 24 C i 95% rel, vlanosti zraka (%)

0,8-1,0

6,0-9,0

0,0

0,0

vrstoa na kidanje pojedinanih vlakana kod normalne klime (daN/mm2) 35-90 45-70 32-65 35-90

- kod vlanih vlakana u % od normirane vrijednosti (%) Rastezanje vlakana do kidanja pojedinanih

95-100

80-90

100

100

- kod normalne klime (%) - kod vlanih vlakana u % od normirane vrijednosti (%)

15-40 100-105

30-80 105-125

15-30 100

15-30 100

Sklonost puzanju Postojanost protiv - razrijeenih kiselina - koncentriranih kiselina - razrijeenih luina - koncentriranih luina - mikroorganizama (trule, plijesan)

mala

mala

vrlo velika

velika

dobra srednja dobra loa vrlo dobra

dobra srednja dobra srednja dobra

vrlo dobra srednja dobra srednja vrlo dobra

vrlo dobra srednja vrlo dobra srednja vrlo dobra

- svjetlosti

dobra

dobra do loa

vrlo dobra do srednja

loa

1.2.3

Proizvodnja vlakana i pree

1.2.3.1 Nain proizvodnje Vlakna, odnosno filamenti proizvode se postupkom istiskivanja, (ekstruzije) rastopljenih polimera u posebnim postrojenjima. Sirovina (zrnca polimera ips) najprije se zagrijava i topi u puastom istiskivau, a zatim vodi kroz posebne crpke koje mjere potrebnu koliinu polimera te ga tlae kroz filtar i matricu s velikim brojem rupica. Istisnute niti potom se hlade zrakom ili vodom. Vrlo slian postupak primjenjuje se za istiskivanje traka ili folija, ali tada matrice imaju uske izduene otvore. Trake (vrpce) mogu se istiskivali neposredno, a mogu se dobiti i naknadnim izrezivanjem iz folija. Nakon istiskivanja filamenti i folije izlau se procesu suenja, i termike stabilizacije istezanjem, ime se molekularni lanci u njima uzduno usmjeruju i time znatno poboljavaju mehanika svojstva proizvoda. Konana je faza namotavanje i pakiranje pree u prikladne oblike za prijevoz i rukovanje. 1.2.3.2 Oblici vlakana i pree Oblici vlakana, i pree mogu biti razliiti. Budui da o tome ovise svojstva zavrnih proizvoda geotekstila, potrebito je neto rei barem o onim oblicima vlakana to se najee upotrebljavaju. 1) Filamenti Filamenti su pojedinane niti, proizvedene prije opisanim postupkom istiskivanja, vrlo velike, teoretski beskonane, duine. Oblik (presjek) najee im je kruni, a promjer od 0,1 do 1 mm. 2) Viefilamentna prea Viefilamentna prea sastavljena je od snopia vrlo tankih filamenata. Takva se prea proizvodi izravno postupkom istiskivanja, gdje se mnogo (oko 200) ohlaenih tankih filamenata smota zajedno. Uobiajeni je promjer jednog filamenta oko 25 m, Zbog velike efektivne povrine takve viefilamentne pree, njezina su tehnika obrada i izvlaenje uinkoviti, pa se postiu bolja mehanika svojstva. Krutost je takve pree pri savijanju takoer znatno manja nego, primjerice, kod pojedinanog filamenta istoga promjera. Zavrni proizvodi od viefilamentne pree odlikuju se, stoga, dobrom savitljivou. 3) Prea od uskih traka Trake se, kako je ve reeno, mogu proizvoditi tako da se istiskuju kroz matricu s mnogo otvora ili se mogu izrezivati i iz iroke folije. I u jednom i u drugom sluaju podvrgavaju se istezanju radi poboljanja mehanikih svojstava.

irina traka moe biti od 1 do 15 mm, a debljina 20 do 80 m. Duina im je teoretski beskonana. Trake mogu biti pojedinane ili ih moe biti vie zajedno povezanih. Postoji i postupak takozvane fibrilacije, ime se dobiva profilirana povrina i posebni oblici, trakaste prede. Takva se pripremljena prea od traka posebice upotrebljava za proizvodnju geotekstila. Tijekom proizvodnje materijalu se mogu dodavati razne tvari radi postizanja potrebnih svojstava (antioksidansi, antistatiki dodaci, biocidi i dr.). 1.2.4 Proizvodnja netkanih tekstila

1.2.4.1 Openito Prema definiciji netkani su tekstili dobiveni mehanikim i/ili kemijskim i/ili termikim sastavljanjem kontinuiranih (filament) ili diskontinuiranih (stopel) vlakana poloenih u slojeve, bez primjene tkanja, pletenja ili kakve njihove kombinacije. Postoje brojni naini proizvodnje netkanih tekstila. Svima su im zajednika etiri proizvodna koraka: priprema vlakana, izrada runa, uvrenje runa i naknadna obrada. Znatne su razlike u procesima za svaki od tih koraka. Posebno za izradu runa - vlakana sloenih u rahli sloj pripremljen za daljnju obradu - postoji vie naina (mehaniki, aerodinamiki, hidrodinamiki, kemijski). Uvrenje runa mogue je takoer ostvariti na razne naine mehaniki, kemijski, termiki. Shematski su razni tehnoloki za izradu netkanih tekstila predoeni na slika 1.1.

slika 1.1

Tehnoloki postupci proizvodnje netkanih tekstila

Postoje znatne razlike u proizvodnji netkanih tekstila s obzirom na vrstu vlakana od kojih se proizvode, tj. jesu li posrijedi kratka, tzv. stapel vlakna ili su to dugaka vlakna - filamenti. 1.2.4.2 Proizvodnja od kratkih vlakana Kratka (stapel) vlakna proizvode se sjeenjem filamenata na duinu prikladnu za obradu u proizvodnji netkanih tekstila pomou odgovarajuih postupaka. Duina je kratkih vlakana obino oko 80 mm. Linijska masa moe im znatno varirati - od 0,15 do 3 texa. U proizvodnji pojedinog netkanog tekstila mogu se upotrebljavati i kratka vlakna, razliitih linijskih masa. U cjelovitom postupku proizvodnje, izrada runa ini vrlo vanu fazu, jer o nainu njegove izrade uvelike ovise svojstva konanoga, proizvoda geotekstila. Kad je posrijedi mehaniki nain, runo se radi od prethodno izmijeanih vlakana pomou tzv. grebenaljki - ureaja koji rasporeuju vlakna, iste ih i usmjeravaju na eljeni nain. Aerodinamikim nainom pak, vlakna se odiu strujom zraka i hvataju se na sitastim bubnjevima, gdje tako nastaje runo. Znaajka je toga postupka to su vlakna, u runu "sluajno" usmjerena, tj. postoji znatna izotropnost runa.

Hidrodinamiki nain u naelu je slian aerodinamikome, samo medij za transport vlakana nije zrak nego voda. Taj je postupak inspiriran postupkom proizvodnje papira. Uvrenje runa, kako je ve reeno, moe se obaviti mehanikim, kemijskim ili termikim nainom. Mehaniki se runo uvruje postupkom takozvanog "iglanja", to jest viestruko se probada, runo brojnim kukastim iglama pri emu se vlakna vrlo jako zamrse i zapletu. Shematski je taj nain uvrenja runa predoen na slika 1.1.

slika 1.1

Shematski prikaz izrade netkanih tekstila od kratkih (stapel) vlakana postupkom "iglanja"

Kemijsko uvrivanje obavlja se pomou vezivnih sredstava koja na mjestima preklapanja vlakana stvaraju vrste spojeve te tako uvrste i povezu runo. Vezivnih je sredstava za tu namjenu mnogo. esto je za njihovo isparavanje i stvrdnjavanje potrebna via temperatura, pa se vezivom obraeno dodatno sui i grije. Termiko se uvrivanje sastoji u tome da se jae zagrijava runo u kojemu se obino nalaze i vlakna ija je temperatura taljenja nia. Uz zagrijavanje primjenjuje se i tlaenje, ime se postie da se rastaljena vlakna dobro slijepe i poveu. Postupkom izrade netkanih tekstila od kratkih vlakana proizvode se netkani tekstili povrinske 100 do 1000 g/m2, odnosno debljine i do 5 mm. 1.2.4.3 Proizvodnja netkanih tekstila od filamentnih vlakana (spunbonded postupak) Netkani tekstil od filamentne pree moe se proizvoditi od prethodno izraenih filamenata namotanih na. kolutove, ili od filamenata neposredno ekstrudiranih u istom postupku (slika 1.1).

slika 1.1

Shematski prikaz izrade netkanih tekstila od kontnuiranih (filamentnih) vlakana (spunbonded postupak)

Filamenti se u snopovima razastiru na transportnu traku i zatim dalje obrauju. Mogue je postii kontroliranu usmjerenost vlakana, to je znaajno za konana svojstva netkanog tekstila. Uvrenje runa postie se mehanikim, kemijskim ili termikim nainom, kao i u prijanjem primjeru. Tim se postupkom postie bolja kakvoa netkanoga tekstila. Povrinska je masa te vrste geotekstila 100 do 500 g/m2, a debljina l do 3 mm. 1.2.5 Proizvodnja tkanih tekstila

1.2.5.1 Openito Tkani su tekstili nainjeni od dva ili vie nizova vlakana. Postupak se tkanja sastoji u tome da se Isprepleu nizovi niti u meusobno okomitom poloaju. Niz niti koji ide uzduno (u smjeru proizvodnje) zove se osnova, a niz niti okomitih na taj smjer, potka (slika 1.1).

slika 1.1

Niti osnove i niti potke u tkanom tekstilu

Tkanje se obavlja posebnim strojevima koji mogu proizvoditi razne vrste tekstila. Niti osnove i potke u tkanom tekstilu mogu biti poloene i istkane na razne naine. Nain na koji su poloene niti zove se vez. 1.2.5.2 Graa tkanih tekstila - vezovi Vez uvelike odreuje mehanika, i fizika svojstva tkanine. Za odreene namjene upotrebljavaju se, stoga, posebni vezovi. Niti u tkanini teku izmjenino po donjoj i gornjoj strani tkanine. Vezovi se predouju shemama na kojima niti osnove idu u "vertikalnom" smjeru, a niti potke u "horizontalnom". Niti osnove prikazuju se tamnim etvorinicama, a niti potke bijelim. Na shematskim prikazima vez je odreen najmanjom jedinicom koja se ponavlja. Na preklopima se nit provlai ili s povrine na donju stranu, ili obratno (slika 1.1). Dva, uzastopna, preklopa jedne niti ine jedan preplet (ili povezivanje) kod netkanog tekstila

slika 1.1

Shematski prikaz veza

1.2.5.3 Graa i svojstva tkanih geotekstila Tkani su sintetini geoteksili naelno vri od netkanih tekstila, pa se veinom primjenjuju onda kad je najvanija funkcija armiranje. No, mogu se upotrebljavati i za druge namjene, jer se. njihova grada, i svojstva mogu mijenjati. Velik utjecaj na svojstva geotekstila, uz opisane naine tkanja (vezove), ima i vrsta vlakna od kojih su nainjeni. Ako su geoteksili istkani od monofilamentnih vlakana, oni imaju dosta otvora, i pruaju ravnomjerno mali otpor protjecanju vode. Veliina otvora, odreena je razmakom izmeu monofilamenata u tkanini i njihovom debljinom. Te se veliine mogu mijenjati kako bi se prilagodile traenim zahtjevima. Monofilamentne tkanine nainjene su najee od polietilena ili polipropilena. Geotekstili od viefilamentnih vlakana nainjeni su od viefilamentne pree;koja moe biti sukana ili nasukana. Takvi geotekstili imaju guu grau i "izgled sukna". Obino se izrauju od poliamida ili poliestera. Geotekstili nainjeni od trakastih niti odlikuju se dobrom savitljivou. Trakaste se niti mogu dobiti istiskivanjem kroz odgovarajue matrice ili izrezivanjem istegnutih folija. Materijal je polietilen ili polipropilen. Debljina tkanih geotekstila ograniena je debljinom vlakana od kojih su proizvedeni. Ako se eli imati geotekstile vee vrstoe, moe se poveati debljina niti. To, meutim, ima, ogranienje, jer se s poveanjem debljine niti smanjuje savitljivost. 1.2.6 Pleteni tekstili

Pleteni se tekstili proizvode strojnim pletenjem usporednih niti, pri emu mjesta, dodira nisu posebno spojena.. Naini pletenja mogu biti razliiti. U graditeljstvu se najvie upotrebljavaju tekstili proizvedeni tzv, Raschel-postupkom (slika 1.1). Takvi se ne mogu Iako rasplesti. Svojstva pletenih tekstila mogu se poboljati uvoenjem dodatnih niti, to poveava, debljinu i djeluje na stabilnost. Pleteni se tekstili dvodimenzionalnim mreama, tj. to su strukture s dosta, velikim otvorima.

slika 1.1

Graa pletenog tekstila izraenog Raschel-postupkom

1.2.7

Geomree

Kao stoje ve reeno, geomree su ploni proizvodi koji imaju otvore znatno vee od dimenzija materijala koji ih tvore. Postoji vie naina proizvodnje mrea. Najjednostavniji je tip mree buena folija od polimernog materijala bez ikakve daljnje obrade ili dorade. Taj je nain proizvodnje mree danas gotovo naputen jer su pronaeni savreniji naini. Jedan je od naina proizvodnje zavarivanje vlakana ili traka prethodno poloenih na odreene razmake. Oblik otvora, moe biti pravokutan ili romboidan. Spajanje se moe izvesti termikim, kemijskim ili mehanikim nainom. Znaajka, je tih naina, da, se pri proizvodnji ne poboljavaju svojstva, osnovnog materijala. Kod novijih naina, s istom povrinskom masom proizvoda postiu se znatno bolja, svojstva. Ti e postupci stoga, kao i zbog svoje posebnosti, biti neto podrobnije opisani. 1.2.7.1 Proizvodnja polimernih mrea tipa Netlon (ANALIT) Mree Netlon proizvode se od razliitih polimernih materijala kao to su polietilen, polivinilklorid, polipropileri i ekspandirani polistiren. Primjenjuje se posebni tehnoloki, postupak istiskivanja kroz matricu, tzv. "ekstruzija". Tehnologija je proizvodnje vrlo prilagodljiva, tako da se na istom postrojenju mogu lako proizvesti mree raznih veliina i oblika, otvora, raznih debljina filamenata i raznih dimenzija. Osim u graditeljstvu, te se mree primjenjuju i u mnogim drugim oblastima. Mree Netlon proizvedene ekstruzijom, obino su plonog oblika, ali mogu biti i cjevaste. Materijali su za njihovu proizvodnju prije spomenuti polimeri, ali moe se upotrijebiti i bilo koji drugi ili sintetina guma. Boja mree moe biti razliita, to se postie pigmentom koji se dodaje osnovnom materijalu. Postupak ekstruzije mrea Netlon provodi se pomou od dvije matrice koje se okreu u suprotnom smjeru, (slika 1.1). Niti se dobivaju dijeljenjem toka od meusekcije do meusekcije. Meusekcija nastaje kada se pri okretanju matrica urezi na unutranjoj i vanjskoj matrici poklope i se istiskuje nit. Kada, se urezi pomaknu iz meusekcije, istiskuju se dvije niti (slika 1.2.a). Ako se jedna matrica zaustavi, a druga nastavi okretanjem, dobiva se mrea kao na slika 1.2 b, a ako se matrice okreu u suprotnim smjerovima, dobiva se mrea prikazana na slika 1.2 c.

10

slika 1.1

Rotirajue matrice za proizvodnju mrea Netlon

slika 1.2

Naini izrade mrea Netlon

Na slika 1.3 prikazani su razni oblici mrea Netlon. Ako se eli imati mreu koja je stabilna u dva, smjera, onda, je u tu svrhu pogodan kvadratian oblik mree (okaca). Takva se mrea dobiva okretanjem samo jedne matrice, to uzrokuje da se rnrea okree oko valjka. Okretni no rasijeca mreu, a valjci za, izvlaenje izvlae je pod kutom od 45. Tako nastaje ploni oblik mree s istegnutim nitima u dva smjera.

slika 1.3

Oblici mrea proizvedenih sustavom Netlon

Dvosmjerno se istezanje Izvodi u dva puta - neposredno po naputanju ekstruzijske linije mrea se istee pomou valjaka koji se okreu razliitim brzinama u zagrijanoj vodenoj kupki i zatim proputanjem kroz stroj s valjcima, pomou kojeg se isteu poprene niti mree. Pri tom istezanju dolazi do molekulskog usmjerenja materijala koje mu poveava mehanika svojstva.

11

1.2.7.2 Proizvodnja polimernih mrea tipa Tensar Jo bolja svojstva mree postiu se sustavom Tensar, iji je temelj istezanje buenih folija. Sustav je shematski prikazana, na slika 1.1

slika 1.1

Shematski prikaz postupka proizvodnje mrea sustava Tensar

Kao osnovni materijal primjenjuju se folije od polipropilena ili polietilena visoke gustoe. Posebnim alatima bue se otvori u folijama, pri emu oblik, veliina i raspored otvora odreuju konani tip mree. Uz kontrolirano zagrijavanje, folije se najprije izvlae u uzdunom, a zatim i u poprenom smjeni. Izvlaenjem se prvobitno nepravilno usmjereni dugaki lanci molekula polimera isteu i usmjeravaju prema izvlaenju, a time se uvelike poboljavaju mehanika svojstva. Izgled mree Tensar vidi se iz slika 1.2.

slika 1.2

Izgled i dimenzije mree Tensar (tip A R 1)

12

1.2.7.3 Poliesterske mree za armiranje asfalta i tla To je posebna vrsta mrea koja, je razvijena za potrebe armiranja asfaltnih slojeva, a upotrebljavaju se i za armiranje tla. Takve se mree u svijetu, a i kod nas, u te svrhe rabe ve dvadesetak godina.

slika 1.1

Polietilenska mrea za armiranje asfalta i tla

Sastav materijala poliester osigurava mreama dobra mehanika svojstva, te dovoljnu otpornost prema visokim temperaturama kakve imaju asfaltne mjeavine (do 160nCj tijekom polaganja. Mree imaju pravokutna okca, dimenzije kojih su 20 X 20, .30 x 30 ili 40 x 40 mm. Mree su nainjene tkanjem od kontinuiranih filamenata. Posebno je vano da mree imaju povrinsku obradu koja omoguuje dobro sljepljivanje s asfaltom. Mree su obino iroke do 2 metra. Poliesterska mrea za armiranje asfalta prikazana je na slika 1.1. 1.2.8 Geomembrane

Geomembrane slue za postizanje nepropusnosti graevina, prije svega za tekuine. Njihova je upotreba u svijetu velika; od svih geosintetika na drugom su mjestu po brojnosti primjene. Za njihovu se proizvodnju upotrebljavaju razliite sirovine - razni polimerni materijali (PEHD, PELD, PVC), sintetina guma i kombinacije, od kojih se u industrijskim postrojenjima proizvode folije. Geomembrane se mogu proizvoditi i od bitumeniziranih netkanih ili tkanih tekstila, a tada se mogu raditi i na samom gradilitu. Folije mogu biti jednoslojne i vieslojne. Da bi im se poboljala otpornost, mogu se kombinirati i s plonim materijalima druge vrste. Postoje brojni postupci za proizvodnju geomembrana. Debljina je geomembrana razliita, i to najee od 0.25 do 2,5 mm, ali je mogue proizvesti i one kojima je debljina 15 mm. irina im je obino do 2 metra, ali moe biti i vea. Na slika 1.1. shematski je prikazan postupak proizvodnje geomembrane koja se sastoji od tri sloja. U tom je postupku srednja folija proizvedena prije posebno, a gornja i donja folija izrauju se tijekom postupka i u vruem se stanju spajaju sa srednjom folijom.

13

slika 1.1

Shematski prikaz jednog od naina proizvodnje geomembrana (troslojna geomembrana)

1.2.9

Geokompoziti

Osnovna je zamisao ideja izrade geokompozita u tome da se spoje geosintetici odreenih svojstava kako hl se ostvarila, optimalna svojstva potrebna za rjeenje odreenoga problema. 1.2.9.1 Geokompoziti od geomree i geotekstila Ovi geokompoziti mogu se sastojati od jedne mree i jednog sloja geotekstila ili mree i dva sloja geotekstila. Takav kompozit zadrava, drenana i filtracijska svojstva, ali mu je vrstoa znatno poveana, tako da moe obavljati i funkciju armiranja. Spajanje mrea i tekstila obavlja se tvorniki, termikim ili kemijskim nainom. 1.2.9.2 Geokompoziti od geotekstila i geomembrane Ovi geokompoziti sastoje se obino od geomembrane s kojom je na obje strane slijepljen geotekstil. Prednost je toga materijala, ija je osnovna namjena brtvljenje, da, mu je tako znatno poveana otpornost prema, probijanju, to nekada, moe biti vrlo znaajno. Isto tako, ako se u kombinaciji s folijom rabe deblji geotekstili, oni mogu sluiti i kao filtri za odvod vode (u njihovoj ravnini), te tako sprijeiti da geomembrana bude u stalnom dodiru s vodom. Poveano je takoer meupovrinsko trenje, tj. trenje s tlom s kojim je geokompozit u dodiru, to takoer moe biti vano. 1.2.9.3 Geokompozlti od geomembrane i geomree Ova kombinacija slui takoer za, ostvarivanje propusnosti, ali ujedno moe obavljati i funkciju armiranja. I ovdje je poveano trenje povrine geokompozita s okolnim medijem. 1.2.9.4 Ostali geosintetici i geokompoziti Danas se za odreene svrhe proizvode i mnoge druge vrste geosintetika. Treba spomenuti, primjerice prostorne strukture - geoelije to slue za stabilizaciju nasipa i pokosa, sintetske strunjae za graenje preko slabog tla, geokompozite koji se sastoje od tekstila i filtarskog materijala za dreniranje i dr.

14

1.2.10 Spajanje 1.2.10.1 Openito o spojevima Geosintetici; bilo da je rije o geotekstilima, geomreama, geomembranama,ili geokompozitima, rade se u ogranienim, irinama i duinama, tako da se u neprekinutim povrinama, mogu upotrijebiti samo kod manjih graevina.Pri veim projektima treba ih nastavljati, odnosno spajati. Spajanje ovisi o vrsti geosintetika i o zahtjevima graevine. Od spojeva se nekada trai da imaju istu mogunost prijenosa sila kao i osnovni geotekstil, a nekada je vana, primjerice njihova nepropusnost. Sve je to utjecalo da se razvilo vie naina spajanja koji se danas primjenjuju. Naelno, najjednostavnije je preklapanje i ono se moe izvesti gotovo svih vrsta geosintetika. (ako ne postoje posebni zahtjevi na spojeve). Od ostalih su naina vani: ivanje (kod geotekstila), vezivanje (kod mrea), lijepljenje i posebne kombinacije spojeva. Spojevi se openito mogu podijeliti na one to su prije izraeni i na one to se izrauju na mjestu polaganja, tj. ugradnje. Prije izraeni spojevi mogu se nainiti u tvornici ili izvan mjesta ugradnje, a rade se prema potrebama, odnosno izmjerama graevine. Njihova je prednosi u tome to su bolje kakvoe i lake se izrauju od onih na mjestu ugradnje (npr. pod vodom.). Spojevi Izraeni na mjestu ugradnje mogu biti uzduni, tj. to su spojevi usporedno poloenih traka, i popreni spojevi , tj, nastavci traka. Spojevi su openito oekivano najslabija mjesta, pa njihovoj izradi valja obratiti najveu pozornost. Takoer ih treba strogo provjeravati i ispitivati u skladu s postavljenim normama. Pri projektiranju graevina (ili u izvedbi) spojeve treba predviati na mjestima na, kojima e biti manje ugroeni, odnosno na mjestima, na kojima e posljedice njihova moebitnoj "poputanja" biti najmanje tetne. 1.2.10.2 Sustavi spajanja 1) Spajanje preklapanjem Preklapanje je najjednostavniji nain spajanja geosintetika. Primjenjuje se ako iznad njega dolazi odreena masa tla koja pritisne spoj, kao to su primjerice nasipni slojevi kod prometnica. Kad su posrijedi graevine pod vodom, to je i jedini mogui nain spajanja geotekstila na mjestu same ugradnje. Za tu je vrstu spojeva vana, veliina preklopa. Za veliinu preklopa, ne moe se dati ope pravilo, jer ona ovisi o poloaju i funkciji spoja u graevini, o vrsti tla i nekim drugim uvjetima, pa, mora, biti odreena projektom. Priblino, veliina preklopa iznosi 30 do 50 cm. Preklopi se nekada osiguravaju drvenim koliima ili plastinim pribadaama, pa se u takvim sluajevima, veliina preklopa moe neto smanjiti. Kod geomrea, preklopi iznose 15 do 25 crn, a, osiguravaju se vezanjem. Nain spajanja, geotekstila preklapanjem predoen je na slika 1.1. Primjenjuje se u sustavu s nasipnim slojevima.

slika 1.1

Spajanje geotekstila preklapanjem

15

2) Spajanje ivanjem ivanje je dobar nain spajanja, a primjenjuje se za geotekstile, jer se dobivaju pouzdani i vrsti spojevi. Veliina, preklopa moe se pri tome smanjiti ak do 1.0 crn. Taj se nain spajanja kod geotekstila esto upotrebljava. Upotrebljavaju se posebni runi ivai strojevi i poseban sintetini konac (PE, PA). Debljina konca (linijska u tex) mora biti takva da odgovara uici igle ivaeg stroja, te da konac lako prolazi kroz materijal, bez prevelikog trenja i oteivanja materijala. Naini spajanja ivanjem predoeni su na slika 1.2.

slika 1.2

Naini spajanja geotekstila ivanjem

3) Spajanje lijepljenjem Ovaj se nain primjenjuje zato to postoji kojima se geosintetici mogu pouzdano slijepiti, a dobra su Ijepila.poput sintetinih smola, skupa. Ipak, geotekstili se mogu slijepiti termikim nainom pomou plamenika, ali taj je nain neujednaen i nije sasvim siguran, pa se rjee provodi. 4) Spajanje posebnim spojevima Ako se geotekstiloni preko spojenih mjesta treba prenijeti vlana sila mogu se izraditi posebni spojevi koji podnose tu silu. Ti se spojevi rade tako da se na obje strane geotekstila naini obrub, U oba obruba uvue se neki nosivi element (vrsta, ipka i sl.), a obrubi se poveu skupa pomou plastinih ili metalnih prstenova ili kopi (slika 1.3).

slika 1.3

Posebni spoj

1.2.11 Postupci s otpadnim materijalom Geosintetici u graevinama, najee imaju trajnu ulogu. Ponekad, ipak predstavljaju otpadni materijal, kojeg treba deponirati.

16

Vano je znati u kakvom su stanju geosintetici. Oni kod kojih nije dolo do oteenja, oneienja ili naruavanja strukture materijala, mogu se ponovo upotrijebiti u graevinama. Najee to ipak nije mogue i tada se primjenjuju razliiti postupci, ovisno o stanju materijala i, poglavito, o njegovu oneienju. Naelno su mogua tri postupka: recikliranje, spaljivanje ili odlaganje. Recikliranje. Svrha je recikliranja da se materijal geosintetika ponovo upotrijebi i preradi u novi proizvod. Za to su pogodni geotekstili, geomree i geomembrane proizvedene od polietilena i polipropilena, a moe se ponovo upotrijebiti i poliester vezan bitumenom. Recikliranje obuhvaa vie radnji, to ovisi o vrsti, obliku i istoi geosintetika. Kod geosintetika velike povrine (folije i sl.), ponajprije treba smanjiti njihovu veliinu mehanikim nainom. Pri tome se rabe razliite vrste mlinova i sjekaa, Smanjenje dimenzija otpadnih geosintetika vano je za daljnju preradu, ali se pri tome esto odjeljuju i neistoe. Odstranjivanje je neistoa vano je za, daljnji proces. Moe se to initi suhim ili mokrim postupkom. Mokri je nain djelotvorniji, ali zahtijeva vie energije, jer se materijal mora nakon pranja osuiti. Ako se geosintetik sastoji od raznovrsnoga materijala, u procesu recikliranja moe biti potrebno da se razdvoje materijali. U tu se svrhu moe primijeniti vie postupaka. Daljnje su faze zgunjavanje, koje se moe obaviti preanjem ili topljenjem, te usitnjavanje (granuliranje). Tako dobiveni granulat slui za ponovnu proizvodnju plastinih proizvoda u odgovarajuim postrojenjima. Spaljivanje. Spaljivanje kao nain problema otpadnih geosintetika moe biti prikladno, pod uvjetom da se pri spaljivanju ne razvijaju tetne tvari koje bi mogle ugroziti okoli i zdravlje. Vano je stoga uzeti u obzir vrstu materijala. Nepogodan je, primjerice, poiivinilklorid (PVC), jer pri njegovu spaljivanju, osim donekle neopasnih plinova (na otvorenom) tosu ugljini dioksid, ugljini monoksid i vodik, nastaju i plin klorovodine kiseline, metan i, katkad, fosgen, koji mogu biti tetni. Spaljivanjem polietilena (PE) i polipropilena (PP) razvijaju se uglavnom ugljini dioksid i ugljini monoksid, pa se oni mogu spaljivati. Pri spaljivanju poliamida (PA), osim ugljinog dioksida i ugljinog morioksida, pojavljuju se i male koliine amonijaka i nekih drugih tetnih plinova. Poliamid se stoga takoer moe spaljivati u prikladnom postrojenju. Kad se spaljuje poliester (PE), ne javljaju se nikakvi tetni produkti, pa se on moe normalno spaljivati. To vrijedi i za poliester pomijean s bitumenom. Odlaganje. Odlaganje se moda ini najjednostavnijim postupkom, ali taj bi nain trebao biti najmanje poeljan. Odlaganje openito zahtijeva prostor, a treba, biti kontrolirano, io zahtijeva i odgovarajue graevine. Stoga bi. trebalo teiti recikliranju i spaljivanju a eventualno odlagati samo geosintetike koji pri spaljivanju izazivaju probleme (PVC).

1.3

SVOJSTVA GEOSINTETIKA

1.3.1

Svojstva geosintetika

Geosintetici u graevinama moraju obavljati vie funkcija kao to su armiranje, razdvajanje, filtriranje, dreniranje, brtvljenje i zatita. Da bi to postigli, moraju imati odgovarajua svojstva. Geotekstili se openito opisuju svojim fizikim svojstvima (masa, debljina). Za svrhe armiranja bitna su im mehanika svojstva poput primjerice, vlane vstoe, a za filtriranje i dreniranje hidraulika svojstva, poput vodopropusnosti i sposobnosti zadravanja sitnih estica. Za brtvljenje im je potrebna to bolja nepropusnost glede tekuina i plinova. Spomenuti uvjeti smatraju se primarnim uvjetima, bitnim za stabilnost i djelovanje graevine.

17

Osim tih glavnih uvjeta, geosintetici moraju zadovoljavati i neke sekundarne, to se odnose na proces graenja, poput otpornosti prema kidanju i probijanju, i mogunost izrade spojeva, te na kasniju izloenost uvjetima okolia, za to je bitna to bolja otpornost prema ultraljubiastim zrakama, ekstremnim temperaturama, bakterijama i sl. Vane su i one spoznaje o svojstvima geosintetika to se odnose na mogunost postupaka s otpadnim geosinteticima (recikliranje, spaljivanje). Da bi se ustanovila spomenuta svojstva, razvijena su odgovarajua ispitivanja, od kojih su mnoga propisana normama pojedinih zemalja (DIN, BS, AFNOR, ASTM, NEN), a osim toga i neke su meunarodne organizacije izdale propise o metodama ispitivanja geosintetika (RILEM, ISO, EDANA, PIARC). Zbog razliitosti tih normi, koje su openito jo u stanovitom razvoju, pokuava se provesti meunarodno ujednaavanje naina ispitivanja. Tim se problemima dosta bavi primjerice RILEM, a pri Meunarodnom drutvu za geotekstile (International Geotextile Society) osnovan je poseban odbor koji radi na prikupljanju i usporedbi norma to se odnose na ispitivanja svojstava geotekstila i openito geosintetika. Ovdje e se prikazati naini ispitivanja svojstava geosintetika koji su najei. Ispitivanja su pojedinih vrsta geosintetika poneto posebna, a ima i nekih koja su zajednika za vie vrsta geosintetika. Najrazvijenija su ispitivanja kod geotekstila (ona e se i najpodrobnije prikazati), ali i za druge vrste geosintetika postoje razraeni naini ispitivanja pojedinih svojstava. 1.3.2 Ispitivanja svojstava geotekstila

1.3.2.1 Uzimanje uzoraka i njihovo kondicioniranje Da bi se dobili realni rezultati ispitivanja, najveu pozornost treba posvetiti uzimanju uzoraka. Uzorci moraju biti reprezentativni za materijal. Budui da se svojstva geosintetika u smjeru proizvodnje i okomito na taj smjer najee razlikuju, pri uzorkovanju valja to uzeti u obzir. S obzirom na razliitost vrsta geosintetika kao i na razliitost vrsta ispitivanja, nain uzimanja uzoraka, njihova veliina i oblik propisani su pojedinim normama. Veliku pozornost treba posvetiti i kondicioniranju uzoraka prije ispitivanja. Pojedina svojstva osnovnih materijala, za geosintetike, kao i svojstva gotovih proizvoda, mogu ovisiti o temperaturi i o sadraju vlage u materijalu. Stoga je, kao jedno ravnoteno stanje, uvedena tzv. "standardna atmosfera" (za geotekstile). To je zrak temperature 20 C 2 C i relativne vlanosti 65% 2%. Pri tome obino nije nuno da vlanost prije ispitivanja, bude tako strogo odreena, jer veina polimernih materijala nije jako osjetljiva na vlanost. Praktiki se jedino kod poliamida uinak vlanosti ne bi smio zanemariti. Temperatura, naprotiv, jako utjee na svojstva svih polimernih materijala.

1.3.2.2 Fizika svojstva LINIJSKA GUSTOA VLAKANA (PREDE) Masa vlakana (pree) izraena po jedinici duine naziva se linijskom gustoom. Osnovna jedinica za nju je l tex. Jedan tex jednako je 1 g/km. Na, linijsku masu vlakana znatno moe utjecati vlanost materijala, pa je preporuljivo da se prije ispitivanja materijal kondicionira u standardnoj atmosferi. Pri ispitivanju linijske gustoe postoji razlika, to ovisi o tome uzima li se uzorak vlakna (pree) neposredno iz pakiranja ili iz gotovog materijala. Ako se uzorak uzima iz pakiranja, masa se odreuje iz 10 do 50 metara pree, namotane na bubanj obodnice 1,0 m uz silu od 5 1 mN/tex. Uzima li se se vlakno (preda) iz gotova materijala ono je valovito. Duina je vlakana stoga vea od duine tekstila, pa se moraju prije mjerenja napeti odreenom silom. Zbog male duine uzorka, duina vlakna mora se vrlo tono izmjeriti.

18

Ispitivanja linearne gustoe mogu se raditi prema normama ASTM D 1059 ili DIN 53830/3. DUINA I IRINA Netkani i tkani tekstili proizvode se u irinama do najvie 5,5 metara. Za posebne se namjene mogu proizvoditi i u veim irinama, ali je to obino popraeno tekoama u organizaciji proizvodnje i s veim trokovima, to treba pri projektiranju rjeenja uzimati u obzir. Duina geotekstila ovisi o mogunosti rukovanja rolama koje, stoga, ne smiju imati preveliku masu i promjer. Duina geotekstila ovisi o njegovoj povrinskoj masi, te je najea od 50 do 150 metara. POVRINSKA MASA Povrinska, masa (ili masa po jedinici povrine) najea je orijentacijska oznaka za potroaa (projektanta) geotekstila. Izraava, se u gramima, po kvadratnom metru. Nain se njenoga ispitivanja sastoji u tome da se preciznom vagom mjeri (vae) masa uzorka, poznate povrine, iz ega se izraunava masa na jedinicu povrine (g/m2). Veliina (kvadratinih ili krunih) uzoraka je 10.000-50.000 mm 2. Najvanije norme i propisi: EDANA 40,1-77, ISO 3801 (1997), ASTM D1910-64 (1975), DIN 53854(1963), DEBLJINA Po definiciji, debljina, geotekstila jest udaljenost izmeu referentne plohe na koju je postavljen uzorak geotekstila ija, se debljina eli odrediti i ploe koja je stavljena na, njega i koja stvara, odreeni tlak. Tlak pod kojim se mjeri debljina geotekstila iznosi 2-20 kPa, ovisno o normi i vrsti geotekstila. Veliina (kvadratinih ili krunih) uzoraka moe biti od 50 do 1.000 mm 2. Najvanije norme i propisi: EDANA 30.2.78, ISO 5084 (1977), ASTM D 1777-64 (1975), DIN 5.3855/1 i DIN 53855/2. 1.3.2.3 Mehanika svojstva VLANA VRSTOA I IZDUENJE Vlana vrstoa spada u skupinu mehanikih svojstava geotekstila. Ona je moda i najznaajnije svojstvo geotekstila, jer u mnogim sluajevima odraava primarnu funkciju sposobnosti armiranja. Prilikom ispitivanja vlane vrstoe mjeri se i deformacija, (istezanje), pa se kao znakovit podatak moe odrediti i najvee istezanje pri lomu. Iz odnosa naprezanja i izduenja moe se odrediti i tzv, modul krutosti. Modul krutosti moe biti definiran kao sekantni modul, kada je predoen nagibom pravca to prolazi kroz dvije odreene toke krivulje naprezanje izduenje, ili kao tangentni modul, predoen nagibom tangente u nekoj toki te krivulje u odnosu na os izduenja. Kad je posrijedi tangentni modul, esto je znaajan tzv. poetni tangentni modul koji se odnosi na tangentu u poetnom, prilino ravnom dijelu krivulje. imbenici koji utjeu na odnos naprezanja i izduenja Na ponaanje materijala s obzirom na odnos naprezanje izduenje utjee vie imbenika, kao to su vrsta materijala, temperatura, brzina istezanja i graa geotekstila.

19

Uinak temperature. Temperatura ima znatan uinak na vlana svojstva geotekstila. Taj utjecaj moe biti vaan jer se geotekstili upotrebljavaju u velikom rasponu temperature u odnosu prema temperaturi standardne atmosfere (20 C) koja se primjenjuje pri ispitivanju (npr. polaganje ispod vrueg asfalta ili polaganje u uvjetima smrzavanja). Djelovanja temperature ispitivana su uglavnom na prei, jer za taj utjecaj prevladavaju svojstva materijala, a grada geotekstila ima manje znaenje. Tipini odnosi vlane vrstoe i temperature ispitivanja za pojedine sintetine materijale prikazani su na slika 1.1. Pri tome je temperatura od 20 C uzeta kao ishodina temperatura (100 % vrstoe) za sve materijale. Vidi se da s povienjem temperature kod svih vrsta sintetinih materijala dolazi do opadanja vlane vrstoe, ali ne u istoj mjeri. Tako npr. temperature, kod kojih je vrstoa materijala oko 50 % od vrstoe koja bi se dobila ispitivanjem pri 20 C, za pojedine materijale iznose: polietilen polipropilen poliamid 6 poliester i poliamid 6.6 60 C 120 C 180 C 200 C

slika 1.1

Ovisnost o temperaturi vlane vrstoe sintetinih materijala

Uinak brzine istezanja. I brzina istezanja djeluje na odnos vlanog naprezanja izduenja. Utvreno je da vlana vrstoa kod svih vrsta sintetinih materijala, (pree) opada sa smanjenjem brzine istezanja, pri emu pojedini polimeri iskazuju stanovite razlike, no one nisu velike. Brzina istezanja pri ispitivanju mora stoga biti odreena. Kod geotekstila iznosi obino 2 % u minuti. Rezultati ispitivanja na prei mogu se sasvim dobo primijeniti na tkane tekstile. Meutim, za netkane tekstile to ne vrijedi jer kod njih prevladava utjecaj njihove grae.

20

Uinak grae geotekstila. Svojstva netkanih tekstila glede ponaanja pri vlanom optereenju odreena su prije svega njihovom graom, a manje svojstvima samih vlakana. Kod tkanih tekstila, u kojima vlakna lee u dva glavna smjera, odnosi optereenje deformacija uvelike ovise o svojstvima vlakana u tim smjerovima. Netkani tekstili, u naelu, mogu biti u ravnini sasvim izotropni, tj. odnos naprezanja i deformacije jednak je. u svim smjerovima. Ipak, nain proizvodnje znatno utjee na svojstva geotekstila, pa razlike u svojstvima u uzdunom i u poprenom smjeru mogu biti vrlo velike. Kod tkanih tekstila vrsta materijala, broj i debljina pree u smjeru osnove i u smjeru potke mogu biti razliiti, pa takvi materijali imaju izrazito anizotropno obiljeje. Anlzotropni su materijali nekada, meutim, vrlo prikladni. Primjerice, ako optereenje djeluje u jednom smjeru, onda se tekstil ugrauje tako da svojim boljim svojstvima bude usmjeren u tom smjeru, Metode za odreivanje vlane vrstoe i izduenja Ispitivanje vlane vrstoe na uskim trakama Ispitivanje se sastoji u tome da se razmjerno uske trake tekstila, uvrene s oba kraja u stezaljke, podvrgnu vlanoj sili do loma. Pri tome je brzina rastezanja konstantna. Shematski je uzorak prikazan na slika 1.2

slika 1.2

Uzorak geotekstila za ispitivanje vlane vrstoe na uskim, trakama i njegove deformacije pri ispitivanju

Ispitivanje vlane vrstoe na irokim trakama Pri ovom ispitivanju, koje je shematski prikazano na slika 1.3, uzorak ima duinu 100 min izmeu stezaljki ureaja za razvlaenje i irinu 500 mm u smjeru usporednom sa stezaljkama. Izduenjem pri lomu smatra se Taj se pokus ne provodi toliko radi provjere kvalitete proizvodnje, ve vie s namjerom da se moe ocjenjivati ponaanje geotekstila u primjeni.

slika 1.3

Ispitivanje vlane vrstoe geotekstila na irokim trakama

21

Otpornost na rastezanje (Grab-pokus) Ovo je takoer vlano ispitivanje pri kojemu se uzorak geotekstila, rastee izmeu dviju usporednih stezaljki, ali je uzorak iri od stezaljki. Rezultat je najvea sila, koju uzorak moe izdrati. Naelo ispitivanja, shematski je prikazano na slika 1.4 Stanje naprezanja u geotekstilu pri ovom pokusu sloeno je i nehomogeno. Pretpostavka je da bi do takve situacije moglo doi u stvarnosti ako bi geotekstil bio nategnut preko dvije krute izboine. Sve vrste geotekstila pri ispitivanju vlane vrstoe ne ponaaju se jednako, njihovo ponaanje uvelike ovisi o nainu proizvodnje.

slika 1.4

Naelo ispitivanja geotekstila na rastezanje, (Grab-test)

Ovisnost vlane vrstoe o grai geotekstila Na slika 1.5 prikazani su rezultati ispitivanja nekoliko vrsta geotekstila. Iz dijagrama se moe uoiti i to da se ponaanje tkanih tekstila, (A, B, C) moe dobro predoiti poetnim, tangentnim modulom, jer tkani tekstili imaju linearan odnos naprezanja i izduenja u najveem dijelu raspona ispitivanja. Kod iglanih netkanih tekstila, (D) situacija je sloenija, pa se za njih obino odreuje sekantni modul (npr. pri desetpostotnom izduenju).

22

slika 1.5

Odnosi vlane vrstoe i izduenja kod razliitih vrsta geotekstla

POKUS PRSKANJA U pokusu prskanja kruni uzorak geotekstila, postavljen preko tanke savitljive membrane i uvren izmeu dviju stezaljki krunog oblika, podvrgava se tlaku plina ili tekuine koji djeluju na membranu.Tlak na membranu poveava se sve dok ona ne prsne (slika 1.6.). Najvea visina deformacije sustava membrana + geotekstil dosegnuta, pri prskanju uzorka naziva se visinom prskanja. Tlak prskanja dobiva se kao razlika izmeu tlaka pri prskanju i membranskog tlaka. Tlak pri prskanju odreuje se u ispitivanju, a membranski se tlak odreuje ispitivanjem samo membrane, bez tekstilnog uzorka. Membranski je tlak onaj koji je potreban da se membrana deformira do visine prskanja (odreene s geotekstilom). Iz odnosa tlaka i visine deformacije mogu se nacrtati krivulje koje karakteriziraju ponaanje pojedinih vrsta geotekstila. Nain ispitivanja razliit je u pojedinim normama. Nekoliko metoda propisuje vrijeme unutar kojega tlak treba biti povean do prskanja uzorka, dok je u ostalim metodama propisana konstantna brzina crpke. Rezultati, meutim, ovise i o veliini uzorka u ispitivanju, koji je takoer razliito odreen. Stoga nije mogue usporeivati rezultate dobivene raznim metodama pokusa prskanja.

slika 1.6

Pokus prskanja

23

POKUS PROBIJANJA POMOU CBR-KLIPA Ovo je ispitivanje uvedeno da bi se ocijenila otpornost materijala na probijanje odnosno na stvaranje rupa u geotekstilu zbog otrog kamenja, oteenja strojevima prilikom rada i sl. Pokus se izvodi u CBR ureaju a, sastoji se u tome da se tekstilni uzorak vrsto napet u prilagoenom CBR-kalupu, optereti okomito na njegovu povrinu. Pokus je razvijen godine 1971., a normiran je u Njemakoj u DIN 54307. Optereenje se nanosi pomou slinog klipa kao u CBRpokusu. Uzorak je uvren izmeu dva kruna prstena, unutranjeg promjera 150 mm. Kalup oblika upljeg valjka ima unutranji promjer takoer 150 mm, a mora biti dovoljno dubok da klip moe prodrijeti do dubine 150 mm (slika 1.7). Klip je valjak, promjera 5,0 cm i visine 7,5 cm. Brzina pomicanja klipa prema dolje je 6010 mm/min.

slika 1.7

Pokus probijanja u CBR-uredaju

Na slika 1.8. predoene su deformacijske znaajke pri tom ispitivanju. Odnos izmeu primijenjene sile i odgovarajue deformacije u ovom je pokusu sloen. Ipak, pokusom se moe dobro procijeniti otpor utiskivanju tekstila s razmjerno velikom mogunou deformacije, posebice radi pribline usporedbe razliitih tipova geotekstila. Taj pokus moe zato sluiti u projektne svrhe.

slika 1.8

Odreivanje deformacija geotekstila pri odreenom utiskivanju klipa

24

OTPORNOST NA PARANJE Paranje geotekstila moe nastupiti pri postavljanju, jer je tada geotekstil esto izvrgnut vlanim naprezanjima. Paranje kod tkanih ili netkanih tekstila nastaje tako da pod djelovanjem vanjske sile najprije pukne jedna nit ili njih nekoliko, a, potom se tako zapoeto oteenje iri kroz tekstil u jednom ili u dva smjera. Netkani se tekstili veinom paraju u jednom smjeru, a tkani u dva, smjera (pravokutno paranje). Na otpornost prema paranju moe se utjecati gradom, geotekstila (osobito kod tkanih tekstila), primjenom odreenih vezova i naina tkanja. Za odreivanje otpornosti prema paranju razvijeno je vie naina. Poznati su pokusi, primjerice "kuka", "noga", "jezik" i "krilo". Osobito se esto, meutim, provodi takozvani trapezoidni pokus koji je odreen normama vie drava, ili propisima, meunarodnih institucija Uzorci za ispitivanje imaju trapezoidrii oblik pri emu je na manjoj osnovici nainjen zarez. U novije se vrijeme prednost daje veim uzorcima (RILEM, PIARC), kako bi i kod najdeformabilnijih netkanih tekstila, moglo doi do stvarnog paranja. Dimenzije su uzoraka: osnovice 670 i 225 mm, visina 445 mm, a duina zareza 50 mm. Uzorak geotekstila, privren u stezaljke u pokusu paranja, prikazanje na slika 1.9 Stezaljke se razmiu brzinom 50 mm/min. Mjeri se sila potrebna da se materijal para. Rezultati se primjenjuju u projektne svrhe

slika 1.9

Ispitivanje otpornosti geotekstila na paranje

TRENJE KOD GEOTEKSTILA Trenje, koje se javlja na dodirnim plohama izmeu geotekstila i tla, ima iznimno vanu ulogu u veini rjeenja. Geotekstili, naime, mogu ispunjavati svoju funkciju armiranja, razdvajanja i tome slino samo kada se sile iz tla prenose na geotekstil, i obratno. "Sidreni" uinak geotekstila ovisi o mogunosti aktiviranja trenja na njegovoj povrini (povrinama), ali i o koeficijentu trenja, samog tla. Trenje ovisi o vie pojedinanih imbenika, kao to su hrapavost povrine geotekstila, veliina i oblik zrna tla, prisutnost vode u tlu i tlak. Kod geotekstila uvelike trenje ovisi o gradi njihove povrine. Kod geomrea trenje njihovog materijala nema veliko znaenje. Kod njih na trenje najvie utjee okolni materijal (tlo) koji ulazi u otvore mree, to posebno dolazi do izraaja kod nekoherentnih (zrnatih) materijala. Nain ispitivanja Za ispitivanje trenja izmeu geotekstila i tla najvie se provodi pokus pomou posmine kutije. Tim se pokusom trenje odreuje posredno. Ispituje se, naime, sila potrebna da se geotekstil izvue iz tla. Ta se sila naziva i silom klizanja. Pokus prua mogunost odreivanja, razlike u otpornosti na klizanje razliitih geotekstila, i to ili sa standardnim materijalom (pijeskom) ili s neporemeenim tlom.

25

slika 1.10 Ureaj za ispitivanje otpornosti geotekstila na klizanje u tlu

Prema RILEM-u SM-G-13, ureaj u kojem se obavlja ispitivanje (slika 1.10) sastoji se od dvije krute etvrtaste ili okrugle polu kutije. Uzorak, ugraen u polukutije, optereuje se na odreeni nain silom koja izaziva klizanje. Posmino naprezanje u ravnini klizanja odreuje se dijeljenjem primijenjene sile klizanja s korigiranim presjekom kutije ureaja. Pokus se izvodi na samom materijalu (pijesak ili originalno tlo) i na materijalu u koji je na propisani nain uvren geotekstil. Relativna otpornost prema klizanju Rs (koja izraava utjecaj geotekstila) dobiva se iz odnosa,

gdje je: g t posmino naprezanje odreeno na uzorku tla, s geotekstilom, posmino naprezanje odreeno na uzorku tla bez geotekstila.

Rezultati takvih ispitivanja upotrebljavaju se u projektne svrhe. 1.3.2.4 Hidraulina svojstva PERMITIVNOST Jedna je od najvanijih funkcija geotekstila filtriranje, pa je stoga iznimno vano poznavati njegovu propusnost. Osobito je vana propusnost u poprenom smjeru. Geotekstilima se, pod djelovanjem optereenja, debljina smanjuje pa je, umjesto koeficijenta vodopropusnosti, uveden novi pojam, tzv. permitivnost. Permitivnost je definirana izrazom

gdje je: d permitivnost, debljina geotekstila.

kn koeficijent vodopropusnosti u smjeru okomitom na geotekstil, Za, ispitivanje vodopropusriosti (okomito na ravninu geotekstila) u svijetu postoji vie metoda. Ovdje e se, radi ilustracije, podrobnije prikazati metoda koju je za ispitivanje permitivnosti preporuio RILEM (SM-G-9). To se ispitivanje primjenjuje kod netkanih tekstila i kod gusto tkanih tekstila.

26

Pri ispitivanju mjeri se protok vode kroz geotekstil. Ispitivanje se obino obavlja s jednim slojem geotekstila, a, iznimno (ako je geotekstil jae proputan), s dva sloja ili s vie slojeva geotekstila. Naelo ispitivanja prikazano je na slika 1.1

slika 1.1

Shematski prikaz ureaja za ispitivanje vodopropusnosti (permitivnosti) geotekstila

Ispitivanje se sastoji u mjerenju jedininog protoka Q/S pod konstantnim hidraulikim tlakom H, to ga doputa, geotekstil u okomitom smjeru na svoju povrinu. Mjerenje se obavlja pod pretpostavkom i uvjetima Darcvjeva zakona. Brzina je toka ograniena do 3,5 X 10-2 m/s. Ureaj se sastoji od dva spremnika za vodu, uzvodnog i nizvodnog. Izmeu njih je razlika u visini H, koja se moe mijenjati. Zatim se u sklopu ureaja nalaze dra uzorka geotekstila, sustav za mjerenje protoka i sustav za mjerenje pada vodenog stupca H. Ispitivanje protoka vode kroz geotekstil obavlja se pri tri razne visine H. Ucrtavanjem rezultata u dijagram (slika 1.2) dobije se krivulja odnosa jedininog protoka i razlike tlaka. Ta se krivulja zamjenjuje pravcem prosjenog nagiba.

27

slika 1.2

Odnos permitivnosti geotekstila i okomitog tlaka na njega

Vodopropusnost (permitivnost) dobiva se iz izraza

gdje je: d Q S hidraulina permitivnost (vodopropusnost) okomito na geotekstil (l/s) debljina geotekstila (m), protok vode kroz geotekstil (pri 20 C) (m3/s), povrina geotekstila u dodiru s vodom (m2),

kn hidraulina permeabilnost (propusnost) okomito na ravninu geotekstila (m/s),

H razlika razine vode uzvodno i nizvodno od uzorka (m), x broj slojeva geotekstila. TRANSMITIVNOST Geotekstili imaju odreenu vodopropusnost i u svojoj ravnini. To svojstvo dolazi do izraaja pri dreniranju. I ovdje stiljivost tekstila ini tekoe. Stoga je za svojstvo propusnosti geotekstila u ravnini uveden novi pojam tzv. transmisivnost, koja je definirana ovako:

gdje je: Q L transmisivnost (m2/s), protok (m3/s), duina tekstila (m),

H razlika tlaka (m), W irina tekstila (m). Za ispitivanje transmisivnosti po ovom konceptu razvijene su brojne metode i ureaji. (SM-G-10) za tu svrhu preporuuje ureaj s radijalnim dreniranjem. RILEM

28

U ovom se ispitivanju mjeri protok vode kroz geotekstil pod konstantnim hidraulikim tlakom i razliitim normalnim tlakovima. spitivanje se primjenjuje kod netkanih i tkanih tekstila. Ureaj za ispitivanje shematski je prikazan na slika 1.3.

slika 1.3

Ureaj s radijalnim, dreniranjem za ispitivanje transmisivnosti

Kruni uzorak geotekstila stavlja se izmeu dvije metalne ploe ija je povrina presvuena elastomernom folijom radi postizanja boljeg brtvljenja. Protok je radijalan, a koliina vode koja istjee u odreenom vremenu (protok Q) mjeri se na izvodu. Transmisivnost se dobiva iz izraza

gdje je: Q e transmisivnost (cm2/s), srednji protok (pri 20 C) kroz geotekstil (cm3/s), debljina tekstila (cm),

kp koeficijent propusnosti (cm/s),

H razlika razine vode izmeu sredinjeg izvora i ruba ureaja (cm), r1 r2 vanjski radijus ploe (15 cm), radijus povrine dotoka (2,5 cm).

U sklopu ureaja nalazi se i ureaj za, optereenje ploe (geotekstila), tako da se ispitivanje obavlja pri raznim tlakovima. Samo se ispitivanje sastoji u mjerenju protoka vode pri poetnom optereenju od 1 bara. Optereenje (p) potom se poveava stupnjevito (2,5; 100; 200; 500 kPa) ponovno mjeri protok. Iz rezultata se moe dobiti krivulja = f(p). Ta krivulja predouje ponaanje geotekstila glede vodopropusnosti u njegovoj ravnini, uzimajui u obzir tlak kojemu je geotekstil izloen.

29

PRIVIDNA VELIINA OTVORA ILI EKVIVALENTNA VELIINA OTVORA Ovo ispitivanje upotrebljava se za tkane i netkane tekstile (ne predebele). Ispitivanje veliine otvora geotekstila. obavlja se tako da se geotekstil upotrijebi kao sito, te se kroz njega prosijavaju staklena zrnca. Upotrebljavajui redom sve sitnije frakcije staklenih zrnaca, odredi se veliina one frakcije od koje kroz geotekstil proe manje od 5 mas. %. Veliina otvora izraava se kao broj standardnog amerikog sita u milimetrima. U tom se sluaju prividna veliina otvora, ili ekvivalentna veliina otvora (to su istoznani nazivi) naziva jo i 95 postotna veliina otvora ili O95. Ureaj za ispitivanje predoen je na slika 1.4

slika 1.4

Ureaj za ispitivanje prividne veliine otvora, geotekstila

1.3.2.5 Svojstva otpornosti prema okoliu Ova su svojstva vana radi ispravne primjene geosintetika u graevinama, odnosno da bi graevine dugo i uspjeno sluile. Na geosintetike mogu djelovati razliiti utjecaji, poput: temperature, kemikalija, svjetlosti, bakterija. Za otpornost prema tim utjecajima, postoje odreene metode ispitivanja, i opaanja, ali jo nisu razvijeni neki brojani kriteriji, te se otpornost izraava ocjenama. Pri projektiranju pojedinih graditeljskih rjeenja treba imati na umu mogue utjecaje okolia na, geosintetike, te odabrati ispravnu vrstu. OTPORNOST PREMA TEMPERATURAMA Kod geotekstila (a i openito kod geosintetika) moe biti zanimljiva otpornost prema visokim a i prema niskim temperaturama. Otpornost prema visokim temperaturama vana je primjerice kada su geosintetici u dodiru s vruim asfaltnim mjeavinama (armiranje asfalta, sanacije starih ispucanih kolnika), jer pri tome ne smije nastati topljenje i promjena svojstava, geosintetika. Otpornost prema niskim temepraturama povezana je s gubitkom elastinosti sintetinih materijala, i mogunou "krtog loma". Za ispitivanje otpornosti plastika prema, visokim temperaturama ameriki standard ASTM D 794 propisuje naine ispitivanja kad se materijal izlae djelovanju vrueg zraka kontinuirano ili u ciklusima. Nakon odreenoga vremena promatraju se i ispituju promjene u materijalu. Za otpornost plastika prema niskim temperaturama odreeni naini ispitivanja opisani su u standardu ASTM D 746. Ostale, norme i propisi za ispitivanje otpornosti plastika prema niskim temperaturama: DIN 53383, ISO/DIS 4577.

30

OTPORNOST PREMA KEMIKALIJAMA Otpornost prema kemikalijama moe se ispitivati sukladno standardu ASTM D 543. Sutina je ispitivanja da se materijal izlae odreenim reagensima (kemikalijama) tijekom razliitog vremena i da se opaaju promjene. Standard daje popis od 50 (standardnih) reagensa za ispitivanje. Pojedine velike industrije obavile su (ili obavljaju) takva ispitivanja za svoje materijale, pa se podaci o otpornosti mogu nai u odgovarajuim specifikacijama proizvoda. OTPORNOST PREMA SVJETLOSTI Otpornost prema svjetlosti, osobito UV-zrakama, moe se ispitati sukladno standardu ASTM D 1435, a rezultati su indikacija za dugotrajno ponaanje materijala izloenih svjetlu i vremenskim utjecajima. Pojedine su industrije i za te utjecaje obavile ispitivanja, meu kojima i neka kod kojih su materijali bili izloeni suncu i vremenskim utjecajima tijekom tri godine. U svim istraivanjima naeno je da je na svjetlo osobito osjetljiv polipropilen. OTPORNOST PREMA BAKTERIJAMA Ispitivanja su provedena na vie vrsta geosintetika, i to tako da su bili izloeni djelovanju raznih vrsta bakterija tijekom raznih vremenskih razdoblja. Ispitivanje se svelo uglavnom na to da se ustanovi vodopropusnost (i usporedi s neizlaganim materijalima) i da se ispitaju neka mehanika svojstva. Nisu naeni znakoviti dokazi djelovanja bakterija na ispitivane materijale.

1.4

DJELOVANJE GEOSINTETIKA U GRAEVINAMA

Geosintetici u svojim razliitim oblicima, (tekstili, mree, membrane, kompoziti) i vrstama, mogu u graevinama obavljati razne funkcije, prilagoene izvedbi radova i/ili dugotrajnom dobrom sluenju graevine. Najvanije funkcije su: razdvajanje (geomehaniki bitno razliitih materijala), armiranje (slabog tla ili dijelova graevine), filtriranje, dreniranje (odvodnja) i brtvljenje (izolacija, zatita okolia),

Na ove funkcije i mehanizme njihova, djelovanja valja se podrobnije osvrnuti. 1.4.1 Razdvajanje

Razdvajanje znai stavljanje savitljive sintetine brane izmeu dva materijala, ija se svojstva znatno razlikuju, kako bi se sauvala cjelovitost i povoljno djelovanje obaju materijala. Koncept, odnosno uinak razdvajanja, moda se moe najbolje predoiti tvrdnjom (Giroud): "Deset kilograma kamena stavljenog na deset kilograma blata rezultira s dvadeset kilograma blata". Doista, zrnati materijal stavljen na meko tlo preko odgovarajuega, geosintetika ostaje kompaktan, a bez njega dolazi do mijeanja kamenih zrna i tla, i do gubitka homogenosti. U donjoj zoni kamenoga sloja dolazi tada do razmicanja kamenih zrna i do gubitka trenja, zrna se utiskuju u meko tlo, pa u konanici prevladavaju svojstva tla. Za razdvajanje materijala mogu sluiti geotekstili, geomree, geomembrana i geokompoziti. Geomembrane zadravaju materijale u smislu brtvljenja (radi spreavanja, toka vode ili pare) i tu ne moraju biti posrijedi bitno razliiti materijali. Geomembrane se. naime, zbog odreenih razloga, mogu predvidjeti i unutar istovrsnog materijala.

31

Razdvajanje, o kome se ovdje raspravlja, odnosi se na materijale koji se po svojoj vrsti ili stanju meusobno jako razlikuju. Jedan od tih materijala obino je u geomehanikom smislu vrlo lo (slabo, organsko tlo, tlo zasieno vodom), a drugi dobar (kamen, tj. zrnati kameni materijal). Kod takvih je materijala, bitno sprijeiti njihovo mijeanje, jer u protivnome, kako je ve prije reeno, preteu svojstva slabijega materijala. U tu svrhu mogu posluiti geotekstili, geomree ili geokompoziti (koji se sastoje od geotekstila i geomree). Najjasniju ulogu glede razdvajanja ima geotekstil. S obzirom na, njegovu gradu (poroznost) mogua je filtracija vode iz zasienoga medija, ime dolazi do konsolidacije i fiksiranja stanja razdvojenosti. Kod mrea je bitna vrsta kamenoga nadsloja. Pri odreenoj granulaciji materijala nadsloja dolazi do ukljetenja zrna u otvore mree i stvaranja, jednog sloja uz mreu koji takoer moe na odreeni nain obavljati ulogu filtra. Mree se inae primjenjuju u teim sluajevima (kod vrlo slabo nosivog, odnosno mekog tla), kada je potrebno trenutano aktivirati armirajuu (nosivu) funkciju ili onda kada nema izgleda da se stanje tla pobolja. Mehanizam razdvajanja, moemo najbolje uoiti usporedimo li sustav s geosintetikom sa sustavom bez geosintetika (slika 1.1). U sustavu bez geosintetika (slika 1.1 a), pod optereenjem (osobito u sluaju dinamikog optereenja) usporedno nastaju dva procesa. U donjem dijelu sloja (nadsloja) od zrnatoga kamenog materijala meko (itko) tlo poinje ulaziti u upljine izmeu zrna. Zbog toga se smanjuje trenje medu kamenim zrnima, ona se postupno (pod ponavljanim optereenjem strojeva za ugradnju ili prometa) razmiu, a prostori izmeu njih sve vie se ispunjavaju itkim tlom. Istodobno i kamena zrna iz sloja prodiru u meko tlo i mijeaju se s njim. Ishod je taj da se gubi homogenost kamenog sloja drastino smanji njegova "efektivna debljina". Uvoenjem brane od geosintetika izmeu kamenoga sloja i mekoga tla (slika 1.1 b) situacija se bitno mijenja. Kameni sloj ostaje odvojen od tla, njegova debljina i struktura su sauvane, tako da moe uspjeno djelovati (npr. kao sloj za poveanje nosivosti ili prometna povrina). Filtarsko djelovanje geosintetika (osobito izraeno kod netkanih tekstila) pomae uvrivati ostvarenu stabilizaciju, jer postupno istiskivanje porne vode iz tla i njeno odvoenje imaju konsolidacijski uinak. Zbog toga geotekstili moraju zadovoljavati odreena filtarska pravila (poglavlje 1.4.3.). Da bi se mogli ugraivati a da se pritom ne otete i da bi mogli zadravati kameni sloj, geosintetici moraju svakako imati i odreena mehanike svojstva vlanu vrstou, otpornost na paranje, otpornost na probijanje i sl.)

slika 1.1

Homogenost i cjelovitost zrnatoga kamenog sloja u sustavu kolnike konstrukcije bez geosintetika (A) i s geosintetikom (B)

32

1.4.2

Armiranje

1.4.2.1 Openito Geosintetici imaju znatnu vlanu vrstou, a (slabo) tlo nema to svojstvo. Stoga je logino da se odreenim kombiniranjem tih dvaju materijala moe dobiti poboljano stanje. Ovisno o nainu optereenja i poloaju geosintetika mogua su dva osnovna tipa armiranja: membranski tip i posmini tip (sidreni tip) armiranja.

Membransko se armiranje javlja kada je geosintetik poloen na stiljivo tlo, a na njega djeluje vertikalno optereenje. U geosintetiku se javlja vlano naprezanje to rastereuje tlo koje ga samo ne bi moglo preuzeti. Posmino se armiranje javlja zbog uinka posmika (odnosno trenja) na meupovrinama geosintetika i dodirnih materijala (zrnatog materijala i tla). Vrlo slino posminome sidreno je armiranje, samo to se tu trenje javlja s obje strane elemenata koji slue za sidrenje. Svakako da uinci armiranja geosinteticima imaju veliko znaenje za poboljanje nosivosti sustava graevina. Oni poinju djelovati samo pri odreenim stanjima deformacije, to je vezano uz jakost optereenja, ali i uz malu nosivost tla. S obzirom na vlana naprezanja u geosintetiku, ima veliko znaenje i kakvoa samoga geosintetika, prije svega vlana vrstoa (odnosno modul). Geosintetici su vrlo pogodni materijali za razliite svrhe i naine armiranja tla. Mehanizmi djelovanja geosintetika kod visokih nasipa i potpornih graevina svode na poveanje posmine vrstoe tla u sluaju njegova armiranja geosinteticima, pri emu su, osim svojstava geotekstila (vlana vrstoa, puzanje, trenje povrina), bitne i dimenzije i poloaj geosintetika u graevini. Slini se uinci glede armiranja takvih graevina mogu, meutim, ostvariti i s nekim drugim materijalima (metali, beton), a to se i inilo prije pojave geosintetika. Posebni uinci, svojstveni iskljuivo geosinteticima, ostvaruju se prije spomenutim membranskim tipom armiranja. Uinak se armiranja pritom javlja tek uz odreeno stanje deformiranosti sustava tlo geosintetik (s nadslojem zrnatog materijala) (slika 1.1)

slika 1.1

Membranski nain armiranja

1.4.2.2 Mehanizmi membranskog armiranja Mehanizmi membranskog armiranja mogu se razjasniti ako se razmotri jedan zrnati sloj poloen na meko tlo koji se izlae ponavljanju optereenja (od gradilinog ili "normalnog" prometa), i to bez geosintetika, odnosno preko brane od geosintetika.

33

DJELOVANJE SUSTAVA BEZ GEOSINTETIKA Vozila koja se kreu po sloju zrnatoga kamenog materijala nanose optereenje koje se prolaskom kroz sloj iri na veu povrinu, te se tako smanjuje. To smanjenje mora, biti takvo da tlo moe preuzeti prenesena naprezanja bez tetnih posljedica, tj. bez prekomjernih deformacija. Za to je potrebno da sloj ima dovoljnu debljinu i da pri optereenju ostane cjelovit. Kada je tlo slabo, mogu nastati neprihvatljivo velike deformacije, i to u dva sluaja: ako su optereenja mala, a broj prijelaza velik, ako su optereenja velika, i pri malom broju prijelaza.

Mehanizam ponaanja sustava u tim sluajevima predoen je na slika 1.1

slika 1.1

Mehanizmi ponaanja kolnike konstrukcije na mekom tlu bez geosintetika

Pri malim se optereenjima (slika 1.1.a) sloj kamenoga materijala ugiba prema dolje, a optereenje se od kotaa iri na povrinu tla, znatno veu od otiska kotaa. Pri opetovanim optereenjima kameni materijal ne moe podnijeti vlana naprezanja, te poinje pucati od donje povrine sloja. U te pukotine i upljine ulazi tlo, pa se tako naruavaju dodiri izmeu kamenih zrna i ona "plivaju" u mekanom materijalu. Time se smanjuje vrstoa i sposobnost prijenosa optereenja kroz sloj, pa pri mnogobrojnim prijelazima optereenja dolazi do jakih deformacija i propadanja kolnika uz pojavu posminih lomova u tlu. Pri velikim optereenjima (slika 1.1 b), odmah dolazi do loma u sloju kamenog materijala i do utiskivanja "piramide" od zrnatog materijala u tlo. Nakon daljnjih prijelaza optereenja mekano tlo prodire du stranica piramide prema gore, dolazi do "kuhanja" materijala, a nosivost se sustava pribliava nosivosti samog tla. DJELOVANJE SUSTAVA S GEOSINTETICIMA Geosintetik mijenja ponaanje sustava kameni materijal slabo nosivo tlo na ovaj nain: pri malim optereenjima:

34

poboljava rasprostiranje optereenja i smanjuje progibe, spreava prodiranje mekanog tla u pukotine i upljine u sloju kamenoga materijala, pa time taj dio zadrava sposobnost za podnoenje optereenja;

pri velikim optereenjima: javlja se poveano vlano naprezanje u geosintetiku, koje nastavlja pomagati rasprostiranju optereenja to se prenosi kroz sloj kamenog materijala. Geosintetik, meutim, nastavlja razdvajati sustav kamenog materijala i tla te spreava njihovo mijeanje. Nastaju deformacije oblika kolotraga u itavom sustavu. Ako se te deformacije na povrini kamenoga sloja popune, nosivost se sustava uvelike poveava, jer piramida prijenosa, optereenja postaje ira.

to se tie vrste geosintetika (geotekstili ili geomree), oni imaju glede naina armiranja slino djelovanje, ali ipak postoje i odreene razlike. Naime, kad je posrijedi mrea, dolazi do ukljetenja kamenih zrna u njenim otvorima tako da ona "vire" kroz te otvore. Na taj se nain dobiva jedna medupovrina s potencijalno vrlo jakim trenjem to doprinosi uinkovitosti armiranja (posmino armiranje). Mree, osim toga, imaju redovito znatno vee module krutosti od tekstila, to takoer ima velik utjecaj na armiranje. Na uinak armiranja tla uvelike utjee deformiranost sustava (od optereenja). Naime, tek pri znatnijim deformacijama geosintetika (i kamenog sloja) dolazi do izraaja tzv. "uinak napete membrane" i preuzimanje optereenja, te rastereenje tla. Analize i opaanja su pokazali da je kod sustava s geosinteticima dubina kolotraga, to izazivaju vozila, jedan od najznaajnijih initelja glede mogunosti da, podnose optereenja. 1.4.3 Filtriranje

Od geosintetika, sposobnost filtriranja imaju geotekstili. I neki geokompoziti (u kojima, se nalaze geotekstili) imaju tu sposobnost. Uinak filtracije netkanoga tekstila ukljuuje prolaz vode kroz sam materijal (okomito na njegovu povrinu) i zadravanje estica tla na strani od koje dolazi voda prema tekstilu. On je bitan kod ureaja za podzemnu odvodnju graevina. Oba spomenuta zahtjeva, tj. vodopropusnost i zadravanje estica tla, trae se istodobno, to znai da struktura netkanoga tekstila mora biti dovoljno "otvorena" da bi kroz njega mogla prolaziti voda, a dovoljno gusta da se zadre sitne estice tla. Pri tome se oekuje da sustav djeluje dugo, tj. da ne doe do zaepljenosti pora u tekstilu tijekom oekivanog trajanja graevine. O tom svojstvu brine se tekstilna industrija i ona moe proizvesti materijale koji su glede oltarskih svojstava pogodni za rjeavanje razliitih geotehnikih problema kod graevina. 1.4.3.1 Mehanizam filtriranja Djelovanje ureaja za odvodnju (podzemnu) openito se osniva na filtraciji. Ureaji za odvodnju radili su se na. klasian nain od zrnatih materijala odreenih granulacija. U novije se vrijeme za te svrhe vrlo uspjeno upotrebljavaju geotekstili. Filtar mora imati sposobnost da zadri estice tla koje bi voda mogla ispirati iz tla, a ujedno mora doputati prolaz vode. Ta dva zahtjeva, ako ih se shvati previe doslovno, zapravo su u proturjeju. Naime, sve estice tla mogla bi zadrati jedino membrana koja nema nikakvu propusnost, ali u tom sluaju kroz nju ne bi mogla prolaziti voda. Ako bi se, pak, trailo da voda sasvim neometano prolazi kroz filtar, on bi morao imati vrlo velike otvore koji ne bi mogli zadrati estice tla. Stoga, svojstva filtra moraju biti takva da bude ostvaren kompromis izmeu ta dva zahtjeva filtar smije samo neznatno ometati protjecanje vode, a mora sprijeiti razaranje strukture tla to bi moglo nastati zbog erozivnog djelovanja vode. Shodno tome, dobar filtar mora imati otvore koji su i dovoljno veliki i dovoljno mali. Otvori moraju biti dovoljno veliki da omogue gotovo slobodan prolaz vode (to moe dovesti do gubitka odreene koliine najsitnijih estica iz tla), ali i dovoljno mali da se kostur estica, tla, koji tlu daje strukturnu stabilnost, ne poremeti. Filtracija uz primjenu geotekstila moe se definirati i ovako: To je ravnotea sustava geotekstil tlo, pri kojoj je omoguen slobodan protok vode popreno na ravninu geotekstila, bez gubitka estica tla, tijekom neograniena, vremena. Filtri moraju stoga

35

zadovoljavati zahtjev vodopropusnosti, zahtjev zadravanja estica, tla i zahtjev dugotrajnog djelovanja. Ispravno projektirani i izraeni sustavi filtara s geotekstilima mogu dobro odgovoriti tim zahtjevima. 1.4.3.2 Vodopropusnost Vodopropusnost se geotekstila ne moe jednostavno izraziti "normalnim" koeficijentom vodopropusnosti k. Geotekstili su, naime, stiljivi i njihova stvarna vodopropusnost ovisi i o njihovoj "stisnutosti", odnosno stvarnoj debljini pod optereenjem. Stoga u vodopropusnost treba biti ukljuena i debljina geotekstila, te je za poprenu vodopropusnost, tj. za vodopropusnost geotekstila pri protoku vode okomito na njegovu povrinu, uveden pojam "permitivnosti". Permitivnost je definirana, kao:

gdje je: d permitivnost, debljina geotekstila.

kn koeficijent vodopropusnosti u smjeru okomitom na geotekstil, 1.4.3.3 Zadravanje estica tla i dugotrajno djelovanje filtara Zadravanje estica tla ovisi o dvije vrste parametara: mehanikim i geometrijskim.

U mehanike parametre mogu se ubrojiti hidrauline vune sile koje nastoje pomaknuti estice tla, kohezija tla koja, nastoji zadrati estice u strukturi i gravitacija koja moe oteavati ili potpomagati pomicanje estica tla, (ovisno o smjeru toka vode). Geometrijski su parametri veliina otvora geotekstila, veliina i raspored estica tla i gustoa tla. Radi pojednostavljenja, u analizama se obino uzimaju u obzir samo geometrijski parametri. Pojave pri filtriranju vode iz tla kroz geotekstil openito su sloene. Do sada je uoeno nekoliko mehanizama koji u odreenim situacijama djeluju na procesfiltriranja, kao to su: blokiranje, stvaranje lukova, zaepljivanje.

Te su pojave prikazane na slika 1.1

36

slika 1.1

Pojave u (na) geotekstilu pri filtriranju vode iz tla: a) blokiranje b) stvaranje lukova c) zaepljivanje

Blokiranje je definirano kao smanjenje vodopropusnosti geotekstila zbog toga to estice iz tla zatvore pore geotekstila na njegovoj povrini (slika 1.1.a). Stvaranje lukova takoer je jedan oblik blokiranja, pri emu se slaganjem estica iz tla blizu otvora stvaraju na povrini geotekstila lukovi koji oteavaju prolaz vode (slika 1.1.b). Zaepljivanje je definirano kao smanjenje vodopropusnosti geotekstila zbog ulaska sitnih estica tla u pore u unutranjosti geotekstila (slika 1.1.c). Postoji vie kriterija za osiguranje svojstva zadravanja estica tla, a temelje se na poznavanju granulometrijskog sastava tla (sitnijih frakcija) i na njegovoj usporedbi s otvorima u geotekstilu. U tom smislu, primjerice, AASHTO preporuuje : 5) Ako je tlo takvo da manje od 50% estica prolazi kroz sito No 200 (0,076 mm), otvor 095 geotekstila mora biti vei od otvora sita No 30 (0,59 mm). 6) Ako je tlo takvo da vie od 50% estica prolazi kroz sito No 200 (0,076 mm), otvor O95 geotekstila mora biti vei od otvora sita No 50 (0,297 mm). Pri projektiranju valja izbjegavati situacije koje bi mogle biti nepovoljne glede zaepljenja filtra. To su ovi sluajevi: ako se tlo iz kojega se filtrira voda sastoji od pijeska ili praine bez kohezije, ako tlo ima diskontinuirani granulometrijski sastav, ako su hidrauliki gradijenti veliki.

Ako se takvi uvjeti ne mogu izbjei, mogu se upotrijebiti filtri od zrnatih materijala, te netkani tekstili s poroznou veom od 40%. 1.4.4 Dreniranje

Dreniranje vode iz zasienoga medija pomou geotekstila moe se obavljati kroz geotekstil u njegovoj ravnini. Dreniranje se moe definirati kao proces u kojemu ravnotea sustava, geotekstil tlo doputa slobodan tok vode bez gubitaka estica iz tla, u ravnini geotekstila tijekom neogranienog vremena. Za dreniranje je vana transmisivnost geotekstila.

37

Za takvu ulogu odgovaraju debeli netkani tekstili koji imaju znatnu poroznost. Tanki tkani tekstili ne bi u tom smislu bili djelotvorni. Postoje i posebni geokompoziti s velikom moguou prihvaanja i voenja, vode u ravnini. 1.4.5 Brtvljenje

Brtvljenje je funkcija geotekstila kojom se spreava prolaz vode i/ili vodene pare unutar graevine. Sposobnost brtvljenja imaju geomembrane. Brtvljenje (izoliranje) potrebno je u mnogim rjeenjima u graditeljstvu (zgradarstvo, mostovi, tuneli, hidrotehnika, prometnice, zatita okolia). Sastav geomembrana treba biti takav da, im osigurava dovoljnu vodonepropusnost (k 10-11 cm/s), a u mnogim sluajevima i dovoljnu mehaniku otpornost za uvjete pri polaganju i u graevini. Ako to nije sluaj, treba ih posebno zatititi. Svojstva materijala geomembrana moraju biti takva da bude osigurana dugovjenost njihova uspjenoga sluenja.

1.5

REFERENCE

Babi, B i dr. (1995), Geosintetici u graditeljstvu, Hrvatsko drutvo graevinskih ininjera, Zagreb

38