Byk Patlama

Byk Patlama
Byk Patlama ya da Big Bang, evrenin yaklak 13,7 milyar yl nce ar youn ve scak bir noktadan meydana geldiini savunan evrenin evrimi kuram ve geni ekilde kabul gren[1] kozmolojik model.[2] lk kez 1920lerde Rus kozmolog ve matematiki Alexander Friedmann ve Belikal fiziki papaz Georges Lematre [3] tarafndan ortaya atlan, evrenin bir balangc olduunu varsayan bu teori, eitli kantlarla desteklendiinden bilim insanlar arasnda, zellikle fizikiler arasnda geni lde[4] kabul grmtr. Teorinin temel fikri, hlen genilemeye devam eden evrenin gemiteki belirli bir zamanda scak ve youn bir balang durumundan itibaren genilemi olduudur. Georges Lematrein nceleri ilk atom hipotezi olarak adlandrd bu varsaym gnmzde byk patlama teorisi adyla yerlemi durumdadr. Modelin[2] iskeleti Einsteinn genel grelilik kuramna dayanmakta olup, ilk Big Bang modeli Alexander Friedmann tarafndan hazrlanmtr. Model daha sonra George Gamow ve alma arkadalar tarafndan savunulmu ve ilk nkleosentez olay eklenmek suretiyle [5] gelitirilerek sunulmutur.[1] 1929da Edwin Hubblen uzak galaksilerdeki (galaksilerin ndaki) nispi krmzya kaymay kefinden sonra, bu gzlemi, ok uzak galaksilerin ve galaksi kmelerinin konumumuza oranla bir "grnr hz"a sahip olduklarn ortaya koyan bir kant olarak ele alnd. Bunlardan en yksek "grnr hz"la hareket edenler en uzak olanlardr.[6] Galaksi kmeleri arasndaki uzaklk gitgide artmakta olduuna gre, bunlarn hepsinin gemite bir arada olmalar gerekmektedir. Big Bang modeline gre, evren genilemeden nceki bu ilk durumundayken ar derecede youn ve scak bir halde bulunuyordu. Bu ilk hale benzer koullarda retilen "parack hzlandrc"larla yaplan deney sonular teoriyi dorulamaktadr. Fakat bu hzlandrclar, imdiye dek yalnzca laboratuvar ortamndaki yksek enerji sistemlerinde denenebilmitir. Evrenin genilemesi olgusu bir yana braklrsa, Big Bang teorisinin, ilk genileme anna ilikin bir bulgu olmakszn bu ilk hale herhangi bir kesin aklama getirmesi mmkn deildir. Kozmozdaki hafif elementlerin gnmzde gzlemlediimiz bolluu, Big Bang teorisince kabul edilen ilk nkleosentez[7] sonularna uygun olarak, evrenin ilk hzl genileme ve souma dakikalarndaki nkleer srelerde hafif elementlerin olumu olduu tahminleriyle rtmektedir.(Hidrojen ve helyumun evrendeki oran, yaplan teorik hesaplamalara gre Big Bang'den arta kalmas gereken hidrojen ve helyum oranyla uyumaktadr. Evrenin bir balangc olmasayd, evrendeki hidrojenin tmyle yanarak helyuma dnm olmas gerekirdi.) Bu ilk dakikalarda, souyan evren baz ekirdeklerin olumasna imkn salam olmalyd.(Belirli miktarlarda hidrojen, helyum ve lityum olumutu.) Big Bang terimi ilk kez ngiliz fiziki Fred Hoyle tarafndan 1949da, Eyann Tabiat adl bir radyo (BBC) programndaki konumas srasnda kullanlmtr.[8] Hoyle, hafif elementlerin baz ar elementleri nasl meydana getirebilecekleri konusunda katklar olmu bir bilim insandr. Bilim insanlarnn ou, evrenin balangcnda, bir Big Bang olaynn cereyan etmi olduuna ancak 1964/1965te, evrenin scak ve youn dneminin kant olarak kabul edilen kozmik mikrodalga arkaplan mas"nn ya da Georges Lematrein kulland terimlerle Big Bangn soluk kl yanksnn kefinden sonra ikna oldular.

Byk Patlama

Giri
Big Bang modeli temelde iki kabule dayanr: Albert Einstein'in genel grelilik kuram ve kozmolojik prensip.[9] Genel grelilik kuram tm cisimlerin ekimsel etkileimini hatasz olarak aklar. Albert Einstein tarafndan 1915te genel greliliin kefi, evrenin aamal evrimi genel grelilikle tanmlandndan, evreni bir fiziksel sistem gibi btnl iinde tanmlamay mmkn klan modern kozmolojinin balangc saylr. Einstein ayn zamanda,uzay btnl iinde tanmlamada, genel grelilikten doan bir zm (Einstein evreni) nermesiyle genel grelilii bu yolda kullanan ilk kii olmutur. Bu model o dnemde Einsteinin gzpek Evrenin oluumu ve genilemesi. Big Bang modeline gre gnmzdeki evren 13,5 giriimiyle yeni bir kavramn milyar yldan biraz daha fazla zaman nce son derece youn ve scak bir halden ortaya domasn salamt: Kozmolojik km olup, gnmzde genilemeye devam etmektedir. Galaksiler ieren uzayn kendisi prensip. Kozmolojik prensibe gre, genilemektedir. insanolu evrende ayrcalkl bir konuma sahip deildir, evren homojen ve izotroptur. Yani insann bakt yer ve yn neresi olursa olsun evren uzay (mekn) bakmndan homojendir; daha ak bir deyile, evrenin genel grnm gzlemcinin konumuna ve bakt yne bal deildir. Bu, o dnem iin ok cretkar bir hipotez saylrd; nk henz, sonradan Byk Tartma ad verilen, Samanyolu dnda cisimler olup olmad tartmasnn srd o dnemde hibir inandrc gzlem, Samanyolu dndaki cisimlerin varln dorulama imknn salayamyordu. "Kozmolojik prensip" evrenin makro zelliklerini aklamakla birlikte, evrenin snr olmadn, bu nedenle Big Bang'n bolukta belirli bir noktada deil, ayn anda tm boluk boyunca gerekletiini ima eder.[1] Makro lekte evren homojen ve izotroptur.[10] Bu iki kabul, evrenin Planck zamanndan sonraki tarihini hesaplamay mmkn klmtr. Bilim insanlar hlen "Planck zaman"ndan nce gerekleen ok nemli olaylar saptamaya almaktadr.[1] Einstein 1915 ylnda ortaya att genel grelilik kuramyla yapt hesaplamalarda evrenin duraan olamayaca sonucunu karmt. Fakat o dnemlerde genel kabul, evrenin statik olduu ynndeydi; bu yzden Einstein vard sonucu dzeltmek zere denklemlerine kozmolojik sabite etkenini ekledi. Bylece, Einstein kozmolojik prensibe st kapal biimde, gnmzde dorulanma derecesi aka azalm grnen bir baka hipotez ekledi; bu, evrenin statik olduu, yani zamanla evrim geirmedii hipoteziydi. Bu da kendisini, denklemlerine kozmolojik sabite terimini eklemek suretiyle ilk zmn deitirme yoluna gtrd. Fakat gelecekteki gelimeler, yanlm olduunu ortaya koyacakt. rnein 1920lerde Edwin Hubble gnmzde galaksi dediimiz baz neblzlerin galaksimiz dnda olduklarn, ayrca onlarn galaksimizden uzaklatklarn ve uzaklama hzlarnn galaksimize uzaklklaryla orantl olduunu (Hubble Yasas ya da Hubble Sabiti) kefetti. Bu keiften beri Einsteinn statik evren hipotezini dorulayacak hibir veriye rastlanmamtr. Zaten Hubblen bu kefinden daha nce Willem de Sitter, Georges Lematre ve Alexandre Friedmann gibi birok fiziki bir evren genilemesini tanmlayan baka genel grelilik zmleri bulmu bulunuyorlard. Onlarn ortaya

Byk Patlama koymu olduklar modeller [2] evrenin genilemesi kefedilir kefedilmez derhal kabul edildiler. Bylece milyarlaca yldr genileme halinde olan bir evren tanmlanmt.

Big Bang ve karsndaki duraan hal teorisi

Evrenin genilediinin kefi, evrenin statik olmadn ortaya koymakla birlikte, "maddenin saknm yasas"n gznde bulunduran ve bulundurmayan birok farkl grn ortaya atlmasna imkn vermiti. Bu grlerden balangta maddenin yaratlnn szkonusu olduunu varsayan gr, ilk zamanlar en popler olanyd. Bu baardaki sebeplerden biri, duraan hal (sabit durum) teorisi denilen bu modelde evrenin sonsuz kabul edilmesiydi. Fred Hoyle tarafndan ortaya atlan "duraan hal teorisi"ne gre evrenin ya ile bir gk cisminin ya arasnda bir eliki olamazd.[11] Buna karlk Big Bang hipotezinde evrenin, genileme oranndan[12] yola klarak hesaplanabilecek belirli bir ya vard. 1940l yllarda evrenin genileme oran hakkndaki tahminler bir hayli abartlyd, bu da evrenin ya hakkndaki tahminlerin gerein bir hayli altnda olarak yaplmasna neden olmutu. yle ki, Dnyann yan belirleyen farkl tarihlendirme yntemlerinin bildirdii deerlere gre Dnya evrenden daha yal kalyordu. Bu, nceleri, Big Bang tipi modellerin eitli gzlemler karsnda iine dt glklerden yalnzca biriydi. Fakat bu tr glkler evrenin genileme orannn kesin biimde belirlenmesiyle tarihe kartlar.

Gzlemsel kantlar
Sonradan iki kesin gzlemsel kant Big Bang modellerine tmyle hak verdi: Evren tarihinin scak devrinin kalnts denilebilecek enerji mas (mikrodalga sahas) olan "kozmik mikrodalga arkaplan mas"n kefi ve hafif elementlerin salnmasnn llmesi, yani ilk scak evre srasnda olumu hidrojen, helyum, lityumun farkl izotoplarnn braklmasnn llmesi. Bu iki gzlem, 20. yy.n ikici yarsnn balarnda gerekleti ve Big Bang Byk Patlama'nn bilim insanlarnca kozmolojide, kesin biimde, gzlemlenebilir evreni tanmlayan model olarak anlalabilmesi amacyla veri toplayan WMAP uydusunun bir sanat tarafndan yerletirdi. Bu modelin kozmolojik gzlemlerle hemem hemen mkemmel tasviri. biimde rtmesinin yan sra, modeli dorulayan baka kantlar da ortaya koyulmaya baland: Galaktik kmelerin gzlemi ve "kozmik arkaplan soumas"nn llmesi (birka milyar yl ncesiyle gnmzdeki s farknn llebilmesi).

Kozmik arkaplan
Ana madde: Kozmik mikrodalga arkaplan mas Genileme, doal olarak bize evrenin gemite daha youn olduunu bildirmektedir. Evrenin gemite daha scak olmas olaslndan ilk kez 1934te Georges Lematrein sz etmi olduu grlyor; fakat bunun gerek anlamda aratrlmasna ancak 1940l yllardan itibaren balanmtr. Uzak astrofiziksel cisimlerin masndaki krmzya kaymaya benzer bir tarzda, evrenin genileme olayyla enerji kaybeden bir mayla dolu olmas gerektii konusundaki ilk dnceler George Gamowdan gelmitir.

Kozmik mikrodalga arkaplan mas

Gamow aslnda, ilksel evrendeki gl younluklarn, atomlar arasnda bir termik dengenin kurulmasna ve ardndan bu atomlarca braklan bir mann varlna imkn salam olmas gerektiini anlamt. Gamov, 1940'l yllarda Lemaitre'in hesaplamalarn gelitirdi ve Big Bang'e bal olarak bir tez ortaya att. Big Bang'dan arta kalan, belirli oranda bir mann var olmas gerekiyordu. Ayrca bu ma evrenin

Byk Patlama her yannda eit olmalyd. Bu mann evrenin younluu orannda bir younlukta olmas ve dolaysyla, bu mann, younluu artk son derece azalm olsa da hlen mevcut olmas gerekiyordu. Gamow, Ralph Alpher ve Robert C. Hermanla birlikte, evrenin yandan, maddenin younluundan ve helyumun salnmasndan yola klarak bu mann gnmzdeki ssnn hesaplanabileceini anlayan ilk kii oldu. Bu maya gnmzde fosil ma diyenler de bulunmakla birlikte, genellikle, kozmik mikrodalga arkaplan (ya da kozmolojik mikrodalga artalan) mas denir. Bu ma, Gamowun ngrlerine uygun olarak, dk sdaki bir "karanlk cisim" masna (2,7 K) denktir. Biraz rastlant sonucu olan bu kefi Arno Allan Penzias ve Robert Woodrow Wilsona borluyuz: 1960larda New Jersey'deki Bell Laboratuvarndan Arno Penzias ve Robert Woodrow Wilson, Samanyolunun d ksmlarndan gelen belirsiz radyo dalgalarn lmeye alyorlard. Fakat bunun yerine gkyznn her tarafndan gelen bir radyasyon saptadlar. Bu ma ya da nmn btn ynlerdeki parlakl ayn idi ve yaklak 3 K scaklnda bir ortamdan geldii anlalyordu.[13] 1978de bu bulular iin Nobel Fizik dl sahibi olan Penzias ve Wilson ilgintir ki, ileride, Fred Hoyle gibi, Big Bang teorisine muhalif olan bilim insanlar safna katlacaklard. Bir "kara cisim" masnn varl Big Bang modeli erevesinde kolayca aklanabilmektedir: Gemite evren scakt ve youn bir maya maruz kalyordu. Gemiin ok yksek younluktaki bu evreninde madde ve ma arasnda ok eitli etkileimler olmaktayd. Bunun sonucunda ma termalize olmutur, yani elektromanyetik tayf bir "kara cisim"in elektromanyetik tayfdr. Buna karlk "duraan hal teorisi"nde byle bir mann varl hemen hemen dorulanamaz durumdadr (Az saydaki baz savunucular aksini belirtmekteyse de)

Dk sdaki ve az enerjetik bir maya denk olmakla birlikte, kozmik arkaplan, yani kozmik mikrodalga arkaplan mas hi de evrenin en byk elektromanyetik enerji biimi olarak grnmyor: Enerjinin yaklak %96s szkonusu madaki fotonlar biiminde mevcutken, kalan % 4 "grnr tayf"taki [14] yldzlarn nmndan ve galaksilerdeki souk gazdan kaynaklanmaktadr (kzltesi halde). Bu dier iki kaynak kukusuz daha enerjetik, fakat daha az sayda fotonlar yaymaktadr. "Duraan hal teorisi"nde "kozmik arkaplan"n varl mikroskobik demir paracklarnn braklmasyla olutuu varsaylan yldzsal mann termalizasyonunun bir sonucu olduu varsaylr. Fakat bu model, gzlemsel verilerle eliki halindedir. (Ayrca bu takdirde "kozmik arkaplan" bir karanlk cisim olarak da aklanamaz.) Sonu olarak denilebilir ki kozmik arkaplann kefi, tarihsel olarak Big Bang'n kesinletirici kant olmutur.

1965te kefedilen "kozmik arkaplan" Big Bangn en ak kantlarndan biridir. Bu keiften sonra kozmik arkaplan dalgalanmalar COBE (1992) ve WMAP (2003) uzay uydularnca incelenmektedir.

lk nkleosentez
Gl nkleer gcn kefinden ve bunun yldzlarn enerji kayna olduunun anlalmasndan itibaren evrende eitli kimyasal elementlerin salnmasn aklama meselesi ortaya kt. 1950li yllar civarnda bu salnma -birbiriyle rekabet halindeki iki farkl grn nerdii- iki farkl srele aklanmaya allyordu: Yldzsal nkleosentez Balangtaki ilk nkleosentez "Duraan hal teorisi" taraftarlar zaman boyunca srekli olarak hidrojenden retilmi olduu ve bunun azar azar helyuma ve daha sonra da yldzlarn kalbindeki en ar elementlere dnm olduu grndeydiler. Gerek helyumun gerekse ar elementlerin blnmesi zaman boyunca srekliliini koruyordu; nk helyumun oran nkleosentez olgusuyla artarken, hidrojenin retilmesi olgusuyla da oran olarak azalr gibi grnyordu. Buna karlk Big Bang taraftarlar helyumdan uranyuma kadar tm elementlerin balangtaki evrenin scak evresi srasnda retilmi olduklar grndeydiler.

Byk Patlama Gncel tez her iki hipoteze de dayanr. Buna gre, helyum ve lityum gerekten balangtaki ilk nkleosentez srasnda retilmilerdi. Bunun balca kant, hafif denilen elementlerin (hidrojen, helyum, lityum) salnmasnn uzak kuasarlardaki incelenmesinden gelmektedir. Big Bang modeline gre bunlarn nispi salnmalar ilk nkleosentezden beri srekliliini koruyan tek bir parametreye skca baldr; bu da fotonlarn younluunun baryonlarn younluuyla ilikisindedir. Dier yntemlerle de llebilen bu tek parametreden hareketle helyumun (He) izotoplarnn ve lityumun (Li) izotopunun salnmas aklanabilir. Ayn zamanda yakn galaksilerin iinde helyumun blnmesinde bir art gzlemlenmektedir ki, bu, yldzlarca sentezlenen elementler yoluyla yldzlar-aras ortamn tedrici geliiminin bir iareti olarak kabul edilebilir.

Galaksilerin evrimi
Big Bang modeli, homojen olan evrenin gemite bugnkne nazaran daha da homojen bir yapda olduunu varsayar. Kant, yaylan kozmik arkaplann gzlemi yoluyla salanmtr. Kozmik arkaplan mas olaanst bir izotropi [10] gsterir. Bu durumda astrofiziksel yaplar (galaksiler, galaksi kmeleri) Big Bangn ilk dneminde mevcut deillerdi, sonradan yava yava olumu olmalydlar. Oluumlarnn kkenindeki sre James Jeansin 1902deki almalarndan itibaren bilinmektedir; bu sre Jeans Kararszl adyla bilinir. u halde Big Bang modeline gre, gnmzde gzlemlediimiz galaksiler sonradan olumulard ve gemiteki bu ilk galaksiler yakn evremizde gzlemlediimiz komu galaksilere pek Hubble Uzay Teleskobu tarafndan edinilen uzayn Hubble ultra benzemiyorlard. Ik hz mthi bir hz olmakla derin alan (Hubble Ultra Deep Field) resmi. Galaksileri evrenin birlikte, belirli bir hz olduundan, gemite evrenin daha gen, daha youn ve daha scak olduu eski bir adaki haliyle neye benzediini anlamak iin uzaktaki gk cisimlerine gstermektedir. Fornax Takmyldz'nn kk bir blgesinden, bakmamz yeterlidir. (rnein gezegenimize bir milyar Hubble Uzay Teleskopu ile 24 Eyll 2003'den 16 Ocak 2004'e kadar olan bir dnemde toplanan verilerin bir araya getirilmesiyle k yl uzaklktaki bir gk cismini gzlemlememiz, o oluturulmu resimdir. cisimden Dnyaya gelen n kaynandan bir milyar yl nce yola kt gznnde bulundurulursa, ayn zamanda, o cismin bir milyar yl nceki durumunu grmemiz demektir.) Hubble Yasasna gre krmzya kayma zellii gsteren uzak galaksilerin gzlemi gerekten ilk galaksilerin sonrakilerden yeterince farkl olduklarn gstermektedir. O zamanlarda galaksiler aras etkileimler daha fazlayd; az saydaki dev galaksiler, galaksiler arasnda birleme olaylarndan sonra ortaya kmlardr. Ayn ekilde, spiral, eliptik ve dzensiz galaksilerin snfsal oluumlar da zaman boyunca deiimlerle ortaya kmtr. Uzak galaksilere ilikin tm bu gzlemler nispeten titiz almalarla yaplmtr; nk uzak galaksiler (uzaklklarndan dolay) az kl olduklarndan, iyi gzlemlenebilmeleri hassas ve mkemmel gzlem aralarn gerektirmektedir. 1990da Hubble Uzay Teleskobunun ve ardndan VLT[15], Keck[16] ve Subaru[17] gibi byk gzlemevlerinin hizmete girmeleriyle byk "krmzya kayma" galaksilerinin gzlemi, bizlere, "galaksilerin oluumu ve evrimi modelleri"nin ngrd galaksi kmelerinin evrim fenomenlerini dorulama olana vermektedir. lk jenerasyonda yer alan yldz ve galaksilerin incelenmesi 21.yy.n banda astronomik aratrmann temel konularndan biri haline gelmitir.

Byk Patlama

Byk "krmzya kayma"da kozmik arkaplann s lm

2000 ylnn Aralk aynda Raghunathan Srianand, Patrick Petitjean ve Cdric Ledoux 2,57 derecesinde krmzya kaymada bulunan PKS 1232+0815 arkaplan kuasarnca yaynlanan mann emildiini gzlemledikleri bir yldzlararas buluttaki "kozmik arkaplan"n ssn lmeyi baardlar. Tayf izgilerinin incelenmesi bulutun kimyasal bileiminin anlalmasna imkn salad gibi, bulutta mevcut eitli atom ya da iyonlarn farkl enerji dzeyleri arasndaki geilere denk den izgilerin saptanmas, ssnn anlalmasna da imkn salayabilecekti. Bu bulutun ayrt etme gc ok yksek olan bir spektrometre (Very Large Telescopeun UVES spektrometresi) ile saptanan kimyasal zellikleri ilk kez "kozmik arkaplan mas"nn ssnn ayrt edilebilmesine imkn salad. Srianand, Petitjean ve Ledoux kozmik arkaplan masnn ssnn 6 ile 14 K (Kelvin) arasnda olduunu saptadlar; yani, bulutun 2,33.771 derecesinde krmzya kaymada bulunduu gznne alnrsa, Big Bangn ngrd 9,1 K tahmini ile uyum halindeydi. Keifleri Britanyann bilimsel dergilerinden Natureda yaymland.[18].

Big Bangn kronolojisi

Big Bangn kronolojik aamalar tersten, yani gnmzden gemie doru yle aklanr:

Bugnk evren (+ 13,8 milyar yl)

Evrenimiz, imdiki zamanda gemiteki haline kyasla son derece az youn (imdilerde evrende metre kp bana birka atom dmektedir) ve souk (2,73 kelvin, yani-270C) haldedir. Her ne kadar ok scak baz astrofiziksel cisimler (yldzlar) mevcutsa da evrenin imdilerde maruz kald nm (ma) ok zayftr denebilir. Bu olguda yldzlarn evrendeki sklnn dk olmasnn pay byktr, yani evrenin herhangi bir noktasndaki bir yldz ile Big Bang'n ilk dneminden gnmze kadar evrenin genilemesinin grafik kendisine en yakn yldz arasndaki uzaklk tarzndaki temsili. WMAP uydusu verileriyle 2006 ylnda hazrlanmtr. son derece byktr. Astronomik gzlem bize yldzlar ve galaksilerin evren tarihinin ok erken bir dneminde, Big Bangn ilk dneminden daha bir milyar yl gemeden nce mevcut olduklarn retmektedir.

Birleme
Big Bang dneminden 300.000 yl sonra, evren imdiki haline kyasla bin defa daha scak ve bir milyar misli daha younken yldzlar ve galaksiler henz mevcut deildi.Bu byk patlamadan 300,000 yl sonraki, yani bundan aa yukar 13,5 milyar yl nceki evrenin ilk grlebilir halinin fotograf ekildi. 1992 ylnda NASAnn COBE uydusunun ektii bu fotorafn astrofizikilerin hesaplarna tam uyumlu olduu gzkt. te bu dnem, evrenin younluunun n yaylabilmesine yeterli olacak dzeye dt dnemdir. Daha ncesinde n yaylabilmesine temel engel serbest elektronlarn varlyd. Soumas srasnda evrende bu "serbest elektronlar" atomlar oluturmak zere atom ekirdeklerinde bir araya geldiler. Bu yzden bu dneme "birleme dnemi" denilir. Ayn zamanda n yaylmaya balad dnem olduundan, bu dnemden "madde ve mann ayrlma dnemi" olarak da sz edilir. te kozmik arkaplan mas dediimiz ma, bu dnemden itibaren gnmze dek sregelebilmi ma ya da klardr. NASA'nn WMAP uydusunun 2006 ylndaki verilerine gre Byk Patlama'dan 380,000 yl sonra evrenin daha net bir haritas karld.Bu sonulara gre evrenin %12'sinin

Byk Patlama atomlardan,%15'inin fotonlardan,%10'unun ntronlardan ve %63'nn de karanlk madddeden olutuu belirlendi.Bu sonular nda, Byk Patlama'dan 380,000 yl sonrasnda evrenin %12'si atomlardan olutuuna gre ilk atomlarn olumaya balad ve dolaysyla da serbest elektronlarn atom ekirdei etrafna dizilmeleri yoluyla n yaylabildii zamann balangc Big Bang'den itibaren 300,000 yl olmaldr.380,000 yl ancak "birleme dneminin" tamamland zaman olarak dnlebilir. Ayrca COBE uydusunun 1992 yl verileriyle Big Bang'den 300,000 yl sonraki halinin bir haritas karlabildiine gre,n evrende serbeste yaylabildii zamann balangcnn 300,000 yl olarak kabuln gerektirir. Bu da serbest dolaan elektronlarn ilk olarak bu zamanda atom ekirdei etrafna dizilmeye baladnn ,dier bir deyile ilk atomlarn olumaya baladnn gstergesidir. Aksini kabul etmek, COBE uydusunun verilerinin geersiz olduunun kabuln gerektirir.NASA kaynaklarnda byle bir durumdan bahsedilmez.Sonu olarak,380,000 yl sresi 300,000 yln yerini alm deildir,WMAP uydusunun evrenin daha net bir haritasn karmak adna gzlemledii zamandaki durumunu yanstr.[19]

lk nkleosentez (+ 3 dakika)
Big Bangn ilk dneminden 300.000 yl sonra evren bir "elektronlar ve atom ekirdekleri plazmas"ndan olumaktayd.(Bu srenin 380,000 yl olarak olarak kabul WMAP uydusunun 2006 yl verileriyle tezat oluturur. Zira, yukardaki paragrafta da belirtildii gibi, NASA'nn aklad sonulara gre evrenin Big Bang'dan 380,000 yl sonrasnda %12'sinin atomlara dnt belirlenmitir.)[20] Is yeterince yksek olduunda atom ekirdekleri mevcut olamazlar; bu durumda proton, ntron ve elektron karmndan sz edilebilir. lksel evrende hkm sren koullarda s ancak 0,1 MeVun (Elektron Volt, yaklak bir milyar derece) altna indiinde nkleonlar, atom ekirdekleri halinde kombine olabilirler. Bununla birlikte bu koullarda lityumdan daha ar atom ekirdeklerinin olumas mmkn deildir. Dolaysyla Big Bang balangcndan yaklak bir saniye sonra balayan ve yaklak dakika sren bu evrede oluan atom ekirdekleri yalnzca hidrojen, helyum ve lityum ekirdekleridir. Dolaysyla bu evre ya da dnem ilk nkleosentez olarak adlandrlr. Gnmzde, modern kozmoloji aratrmaclar, sonularn gzlemi ve anlalmas bakmndan, ilk nkleosentez konusuna artk tamamlanm bir konu gzyle bakmaktadr.

Elektron-pozitron iftlerinin yok olmas

Is 0,1 MeV (Elektron Volt) olduunda balayan ilk nkleosentezden az nce 0,5 MeVu (be milyar derece) aan evren ss elektronlarn ktle enerjisine [21] denk olmutur. Bu snn tesinde elektronlar ile fotonlar arasndaki etkileimler kendiliinden elektron-pozitron iftleri yaratabilirler. Bu iftler, kendiliinden yok olabilirlerse de s 0,5 MeV eiini getike durmakszn yeniden yaratlrlar. Is bu eiin altna indike bu iftlerin hemen hemen tm baryogenezden[22] doan elektron fazlalklarna yer vererek fotonlar halinde yok olurlar.

Elektron-pozitron iftlerinin yok olmas

Ntrinolarn ayrlmas
Bu dnemden az nce, s elektron, foton ve ntrinolarn eitli etkileimleri iin yeterli olan 1 MeVun (on milyar derece) zerindeydi. Bu sdan itibaren bu tr, termik denge [23] halindedir. Evren souduunda elektronlar ve fotonlarn etkileimlerini srdrmelerine karn ntrinolarn etkileimleri biter. Bu dnem de ntrinolarn ayrlma dnemidir. Dolaysyla bildiimiz kozmik arkaplan masnn zelliklerine benzer zellikler gsteren bir ntrinolar kozmik arkaplan mevcuttur. Dolayl bir rol oynayan ntrinolarn kozmik arkaplannn varl ilk nkleosentezin sonular yoluyla, dolayl olarak dorulanmtr.[24]. Ntrinolarn kozmik arkaplannn dorudan saptanmas imdiki teknolojik imknlarla son derece g[25] olmakla birlikte, varlklar konusunda herhangi bir tartma olmamtr.

Byk Patlama

Baryogenez
Atomalt paracklar ve etkileimlerini konu alan, eitli paracklarn ve temel etkileimlerin (temel kuvvetlerin) elementer antitelerin (ntron, proton, elektron) yalnzca farkl grnmleri olarak ele alnd (rnein elektromanyetizma ve zayf nkleer g, tek bir etkileimin iki grnm olarak tanmlanabilir) parack fizii, deneylerle desteklenen genel fikir zerine kuruludur. Daha genel olarak belirtmek gerekirse, fizik yasalarnn ve evrenin, yksek slarda daha simetrik bir hal aldklar varsaylr. Mesela gemite evrende madde ve antimaddenin nicel e olarak mevcut olduklar kabul edilir. Gnmzdeki gzlemler antimaddenin gzlemlenebilir evrenimizde hemen hemen mevcut olmadn gstermektedir.[26].Bu durumda maddenin varl belirli bir zamanda maddenin antimaddeye oranla hafif bir fazlalndan olumutur (maddenin antimaddeye baskn gelmesi).[27] Evrenin sonraki evrimi srasnda madde ve antimadde, arkalarnda oluan en hafif madde fazlasn brakarak eit niceliklerle yok oldular. Bu olaan madde baryon denilen paracklardan olutuundan, szkonusu madde fazlalnn olutuu evreye baryogenez ad verilir. Bu evre ya da sre hakknda ok az ey bilinmektedir. rnein bu olay srasnda oluan s derecelenmesi Big Bang modellerine gre deimektedir (bu, farkl Big Bang modelleri arasndaki farklardan biridir). Baryogenezin meydana gelmesi iin gerekli koullara Rus fiziki Andri Sakharovun 1967deki almalarndan tr "Sakharov koullar" ad verilmitir.

"Byk birleik" a
Giderek artan saydaki belirtiler, zayf ve gl elektromanyetik kuvvetlerin tek bir etkileimin (kuvvetin) farkl grnmlerinden ibaret olduklar fikrini vermektedir. Bu durum, artk genellikle, ngilizcede ksaltma adyla GUT olarak bilinen, Byk Birleik Teori (ng. Grand unification theory ya da Grand Unified theory) kapsamnda bulunmaktadr. Bu etkileim ya da kuvvetin 1016 GeVun (1029derece) zerindeki slarda tezahr ettii sanlmaktadr. u halde muhtemelen evren GUT teorisinin uygulanma alan bulduu bir evre geirmi olmaldr. Doas hlen bilinmemekle birlikte, bu evre, baryogenezin ve muhtemelen karanlk maddenin kkeninde yer alm olmalyd.

Kozmik ime
Big Bang teorisi kozmolojiye yeni meseleler getirmiti. rnein evrenin homojen ve izotrop [10] olduunu nermi, fakat niin byle olmas gerektiini aklamamt. Oysa teorinin sade versiyonunda, evrende homojenlie yol aan Big Bang'n gereklemesinde bir mekanizmadan ya da ileyiten sz edilmiyordu, byle bir ey yoktu. Bylece ime (ilk ani, hzl genileme) nedeni ya da gerekesinin evrenin homojen ve izotrop olmasna yol aan bir sre balatt varsaylyordu.

"Kozmik ime" kavramnn mucidi, byle bir sreci betimleyici bir senaryoyu ilk neren kii olan Alan Guthtur.[28] Franois Englert ve Alexei Starobinsky de ayn dnemde (1980) bu meselenin baz sorunlu ksmlar zerinde almalarda bulunmu dier isimler olarak bilinir. Guth daha sonra (1982de), baz almalarda bulundu ki, bu almalarnda ortaya koyduu sonulara gre, byk astrofiziksel yaplarn tohumlarn ieren kozmik ime, evrenin homojen oluunu aklama imkn salamakla kalmayp, evrenin niin homojenlie aykr baz olgular iermesi gerektiini de aklama imkn salyordu. imenin evren tarihinin, Byk Birleik ana ve Planck ana komu olan, son derece scak (1014 ile 1019 GeV arasndaki, yani 1027ile1032 derece arasndaki slarda) ve erken bir dneminde yer alm olmas gerekir. Gerek Big Bang teorisinin ortaya koyduu meselelerin hemen hemen tmnn ime sreciyle aklanabilmesi, gerekse bu tr meselelerin aklanabilmesinde dier senaryolarn daha kark olmalarna ramen sonu vermede yetersiz

Evren ok ksa sren bir dnemde bir hayli byd. Bir imenin neden olduu bu fenomene "kozmik ime" ad verilir.

Byk Patlama grlmesi, ime senaryosuna kozmolojide daha n planda yer verilmesini salad. Kozmik arkaplann anizotropilerinin [29] ayrntl gzleminden itibaren, iyice emin olunduundan, ime modellerinin kantlarla pekitirilmesine gerek kalmad anlald. ime senaryosunun gzlemlerle uyum iinde olmas onun konuyla ilgili tm meselelerde ba role yerletirilmesini salam bulunmaktadr. ime evresi evrenin belli bir zaman iinde son derece hzl bir ekilde genilemesidir. Genileme dolaysyla younluu azalan bu evren, ok homojen bir enerji tryle dolu haldeydi. Bu enerji o zaman ok hzl olarak etkileimde bulunmaya ve snmaya koyulacak partikllere dnt. imeyi sona erdiren bu iki evreye paracklarn patlayc yaratl bakmndan snma-ncesi evre ve paracklarn termalizasyonu bakmndan snma evresi ad verilir. imenin genel ileyii iyice anlalm olmakla birlikte, snma-ncesi ve snma evrelerindeki ileyi tam anlalamam olup, hlen eitli aratrmalara konu olmaktadr.

Planck a Kuantum Kozmolojisi

ime evresinin tesinde (ncesinde), daha genel olarak sylemek gerekirse, Planck ss gibi scaklklarda gncel fizik kuramlarnn artk geerli olmad bir sahaya girilir. Bu, genel grelilik kuramnda bir dzeltmenin szkonusu olaca, kuantum mekanii kavramlarnn geerli olduu bir sahadr. Henz ortaya konmam olmakla birlikte, belki de hlen geliim halindeki sicim kuramndan doacak bir kuantum ktleekimi kuram, Planck a denilen dnemdeki evrene ilikin eitli speklasyonlara yer verilmesini salayacaktr. Stephen Hawking gibi birok yazar bu dnemlerdeki evreni tanmlayabilme denemelerine olanak salayacak eitli aratrma yollar nermilerdir. Bu aratrma alanna gnmzde kuantum kozmolojisi ad verilmektedir.

Kozmoloji standart modeli

"Kozmoloji standart modeli" 20.yy.n ilk yarsnda nerilen Big Bang grnn mantksal bir sonucudur. Ad parack fiziinin standart modelinin adndan rnekseme yoluyla oluturulmu kozmoloji standart modeli evren gzlemlerinin btnlyle uyuan bir evren tanm sunmaktadr. zellikle u iki noktay art koar: Gzlemlenebilir evren, youn ve scak bir evreden (Big Bang) domutur. Bu evre srasndaki bir ileyi (mekanizma) eriebildiimiz (gzlemleyebildiimiz) blgenin homojen olmasn, fakat ayn zamanda baz istisnalar gstermesini salamtr. nerilen baka ileyiler olsa da, bu, muhtemelen ime tipli bir ileyitir. Gncel evren birok madde tryle doludur: Her eit elektromanyetik may temsil edici paracklar olan fotonlar. Ntrinolar. Atomlar oluturan baryonik madde. Karanlk madde denilen, laboratuvar ortamnda retilememise deparack fiziinde ngrlen, galaksilerin yapsndan sorumlu olan, kendilerini oluturan yldzlar btnnden daha ktleli bir veya birka madde tr.

Evreni oluturan unsurlarn en iyi Big-Bang modeli saylan CDM modeline gre oransal tablosu. NASA tarafndan hazrlam bu tablonun gsterdii gibi, evrenin %95i karanlk madde ve karanlk enerji trlerinden olumutur.

Byk Patlama Karanlk enerji denilen, gnmzde gzlemlenen "evrenin genilemesinin hzlanmas"ndan sorumlu olan (ve muhtemelen kozmik ime ile dorudan ilgisi olmayan), allmam zelliklere sahip bir enerji tr. Artk astronomik gzlemlerin byk bir ksm bildiimiz evreni tanmlarken bu vazgeilmez temel talarndan yararlanmaktadr. Kozmolojik aratrma esas olarak bu madde trlerini, zelliklerini ve ilksel evrenin hzlanm genileme senaryosunu tanmlamay amalamtr. "Kozmoloji standart modeli"nin temel ta laboratuvar ortamnda gzlemlenmemi fiziksel fenomenlere bavurmay gerekli klmaktadr: Kozmik ime, karanlk madde ve karanlk enerji. Bu temel talar ya da bunlardan birini yok varsayan tatminkar hibir kozmolojik model yoktur.

10

zellikler, sonular, meseleler ve zmleri

Big Bang'n getirdii meseleler
Big Bang modelleri incelendiinde bu tip bir modelin baz sorunlar da beraberinde getirmi olduu grlmekteydi. zerinde deiiklikler yaplmadan nce, sade Big Bang modeli pek ikna edici bir model olarak grnmemekteydi; nk allm miktarlara kyasla son derece byk ve son derece kk miktarlardaki birok fiziksel niceliin varsaylmasn gerekli klmaktayd. Bir baka deyile, ayakta kalabilmesi iin beklenmedik deerlere birok parametrenin eklenmesini gerekli klyor grnmekteydi. Evren konusundaki bu tip bir ince akort (ng. fine-tuning)[30] kozmolojiyle ilgili olan ya da olmayan tm fizik modellerinde sorunlu olarak kabul edilir. Bu durumda Big Bang, birok gzleme aklama getirmesindeki baarsna ramen, ortaya birok sorun koyan, fakat kendisi bu sorunlar halledemeyen, dolaysyla, getirdii zm pek ekici grnmeyen bir kavram durumuna dmekteydi. Fakat Big Bang modellerine eklenen senaryolar, zellikle kozmik ime senaryosu teoriye ilk zamanlarda yaplan olumsuz yorumlar deitirmeyi baarmtr. Ufuk meselesi Estetik ve sadelik argmanlar hari tutulduu takdirde, doann evrenin homojen ve izotrop[10] olmasn tercih etmesinde makul bir neden yoktur. Ayrca ilk Big Bang modelinde homojenlikten niin -kozmik arkaplan masnn anizotropilerinde[29] grlen ve evrendeki byk yaplarn (galaksiler, galaksi kmeleri vs.) oluumundan sorumlu olan baz sapmalar olduunu aklayan tatminkar bir ileyi de mevcut deildi. Bu, herhangi bir tatmin edici aklama getirilememi bir meseleydi ve uzun zaman boyunca soruna, yani evrenin niin amzda gzlemlediimiz hale (homojen ve izotrop hale) gelecek ekilde evrim geirmi olduuna ilk koullardan yola kan ileyi aklamalaryla zm getirilmeye alld. Sorun yle de ifade edilebilir: Gemite birbirlerine yakn olmularsa da, herhangi bir enformasyon alveriine vakitleri olmam, evrenin birbirinden son derece uzak iki blgesinin esas olarak ayn zellikleri gsteriyor olmas nasl aklanabilirdi? Bu mesele, gnmzde ufuk meselesi olarak adlandrlr.

Byk Patlama Evrenin dzlemsellii meselesi Evrenin evriminin incelenmesi ele alndnda karlalan bir baka mesele muhtemel erilik yarap (bir krenin ya da elipzoid bir cismin merkezinden yzeye olan mesafe; szkonusu cisim bir eri yzeyden ibaretse eri yzey kresel cisme tamamlanarak da yarap elde edilebilir) meselesidir. Genel grelilik unu ortaya koymaktadr ki, eer evrende maddenin dalm homojense, bu takdirde evrenin geometrisi yalnzca tek bir parametreye, uzaysal erilik [31] denilen parametreye baldr. Sezgisel olarak, bu niceliin, szkonusu koullarda artk geerli olmayacak "klid geometrisi"nin tesindeki bir uzaklk skalasyla ilgili olduu sylenebilir. rnein keleri birka milyar k yl uzakla yaylm dev bir genin ialarnn toplam 180 dereceye eit olmayabilir. Dorulanmam olmakla birlikte, gzlemlenebilir evrenin mesafelerinden daha byk mesafelerin szkonusu olduu durumlarda bu tr olgularla karlalmas gayet normaldir.[32]

11

Genel grelilie gre evren "kapal", "ak" ya da "dz"dr. emada evrenin biimine ilikin bu mmkn, farkl geometrik tipler grlmektedir: Kapal evren, hiperbolik evren ve dz evren.

Bununla birlikte, erilik yarap denilen uzunluk skalasnn gzlemlenebilir evrenin boyutuna kyasla gittike kk hale gelme eiliminde olmas durumunda, bir baka mesele ortaya kmaktadr. Bir baka deyile, eer "erilik yarap" be milyar yl nce gzlemlenebilir evrenin boyutundan daha byk idiyse de gnmzde gzlemlenebilir evrenin boyutundan daha kk olmas ve sz edilen etki ya da sonularnn grnr hale gelmesi gerekiyordu. Bu akl yrtmeye devam edilerek, erilie bal etki ya da sonular hlen grlr olmadna gre, erilik yarapnn nkleosentez dneminde gzlemlenebilir evrenin boyutundan son derece daha byk olduu sylenebilir. Erilik yarapnn gzlemlenebilir evrenin yarapndan hlen byk kalmas olayna gnmzde dzlemsellik meselesi (ng. flatness problem)[33] ad verilmektedir. Tekkutuplular meselesi Parack fizii evrenin genilemesinden doan soumas srasnda yava yava yeni paracklarn ortaya ktklarn ngrr. Bunlardan bazlar ilksel evrende meydana geldii sanlan, hal deiimi denilen olay srasnda ortaya km olmalydlar. Bazlarna tekkutuplu ya da manyetik tekkutuplu [34] denilen bu paracklar istikrarl olma zelliine sahip olup, ok sayda ve son derece ar olmalydlar (protonun 1015 misli olmalar tipik zelliklerinden biridir). Eer byle paracklar tremilerse, bunlarn evrenin younluuna katklar da olaan maddeninkine kyasla hatr saylr derecede yksek olmalyd. Oysa, evren, younluunun bir ksmn pek bilmediimiz madde trlerine borluysa da, evrende tekkutuplularnki gibi istisnai bir orana sahip paracklara kesinlikle yer yoktur. Parack fiziinin ngryor olmasyla birlikte, kefedilemediklerinden gerekten mevcut olup olmadklar saptanamam bu tr ar paracklar meselesi tekkutuplular meselesi olarak adlandrlr.

Byk Patlama Yaplarn oluumu meselesi Gzlemler, evrenin byk leklerde homojen olduunu gstermekle birlikte, ayn zamanda, kk leklerde (gezegenler, yldzlar, galaksiler vs.) homojenlikten sapmalar ierdiini, yani homojen olmama zellii de tadn gstermektedir. Gnmzde, belirli koullar olutuunda maddenin dalmndaki kk bir homojen olmama halinin nasl, evresinden daha youn, nemli bir astrofiziksel cismi yaratana dek byyp gelitii bilinmekte, aklanabilmektedir. Buna Jeans Kararszl ileyii ad verilmektedir. Bununla birlikte, byle bir ileyiin meydana gelmesi iin ncelikle kk bir homojen olmay mevcudiyetinin varsaylmas gerekir ve ayrca gzlemlenen astrofiziksel yaplarn eitlilii gstermektedir ki balatc etkide bulunan bu homojen olmay hallerinin genilik ve boyut olarak dalm "Harrison-Zel'dovich spectrumu" adyla bilinen kesin bir yasaya tbidir. te ilk Big Bang modelleri bu tr alkant ya da kararszlklar aklamada yetersiz kalmaktayd. Bu yzden ilk Big Bang modelleri ortaya atldnda yaplarn oluumu meselesi ortaya kmt.

12

nerilen zmler
Ufuk meselesi hakknda Ufuk meselesi ile dzlemsellik meselesi kken olarak ayn mesele kapsamnda ele alnabilir. Zaman ilerledike genileme srmekte ve gitgide daha ok madde ieren daha byk blgelere geilmektedir. Zaman ilerledike saylar grnr ekilde artan galaksilerin ayn zelliklere sahip olmalar artc bir husustur. Bu meselenin bir zm, evren tarihinin erken dneminde evrenin Samanyolunun tesindeki galaksilerin dalmn hali hakkndaki belirli bir enformasyonun tm evrene son derece hzla gsteren panoramik grn. yaylm olduu fikrindedir. Byle bir durumda evrenin birbirlerine son derece uzak blgeleri birbirlerine benzer oluumlar iine girmelerini salayacak enformasyon alveriinde bulunmu olabilirler. Bu zmn karsndaki engel, zel grelilik kuramdr; zel grelilik kuram hibir eyin ktan daha hzl hareket edemeyeceini art komaktadr. Bununla birlikte, evrenin genilemesi ok hzl olmu olmasna ramen, zel grelilik snrlar bir ekilde alm olabilir. Aslnda, byle bir durumda, gzlemlenebilir evrenin boyutu sabit kalrken, evrenin iki blgesi arasndaki uzaklk sl olarak artabilir. Yani balangta ok kk ve homojen olan bir blge gzlemlenebilir evren blgesine oranla son derece byk bir boyuta erime olanana sahiptir. Sabit genileme oranl bu evre tamamlandnda evrenin bulunduumuz homojen blgesi gzlemlerimize ulaan halinden son derece daha byk olabilir. Friedmann denklemleri, evrende tipik olmayan bir madde trnn varlnn kabul artyla, bu tr senaryolarn mmkn olabileceini gstermektedir.

Byk Patlama Dzlemsellik meselesi hakknda Dzlemsellik meselesi de ayn tarzda zlebilir. Meselenin z udur: "Erilik yarap", gzlemlenebilir evrenin boyutundan daha az hzla bymektedir. Oysa eer genilemeye hkmeden yasa, olaan maddeyle dolu bir evrenin genilemesine hkmeden yasadan farklysa bu artk doru olamaz. Tipik olmayan zelliklere sahip (rnein basnc negatif olan) bir madde trnn mevcudiyeti varsayldnda, "erilik yarap" gzlemlenebilir evrenin boyutundan daha hzl byyecektir. Eer byle bir genileme evresi gemite olmu ve yeterince uzun bir zaman srmse erilik yarapnn llebilir olmamas hi de artc deildir. Tek kutuplular meselesi hakknda Manyetik tekkutuplular meselesi hzlanm bir genileme evresi ile zlebilir. Bu, evrendeki tm olaan maddenin younluunu azaltc eilimdedir. Ancak bu durumda yeni bir mesele ortaya kar: Hzlanm genileme evresi, ardnda tmseksiz, ukursuz bir uzaysal dzlem halinde, homojen, fakat maddesiz bir evren brakr.

13

Bir kresel bimin eriliinin alglanmas, zerinde lme ileminin yapld blgenin rlatif boyutuna baldr. Bu boyut arttnda eri gitgide grnr hale gelir. emada kresel yzey genileme halindeki evreni, renkli (pembe) ksm ise rlatif boyutu zamanla artan gzlemlenebilir ksm temsil etmektedir.(Dikkat ! Evren bir kre deildir, nitekim burada da bir yzeyle temsil edilmitir.)

1980li yllarn balarnda Alan Guth tarafndan nerilen "kozmik ime" senaryosu bu sorunlarn tmn gideren bir zm olmutur. Bu zmde, hzlanm genileme evresine neden olan, gerekli tm zelliklere sahip, "tipik olmayan madde" trdr.[35] zmde, hzlanm genilemenin sonucunda kararsz (deiken) hale gelen bu genileme evresinden sorumlu olan "sayl alan" (ng. scalar field)[36] "snma ncesi" ve "snma" denilen karmak sreler srasnda, aama aama standart model [37] paracklar halinde paralanr. Kozmik ime ile ilgili sunulan ilk modeller eitli teknik sorunlar tam olsa da, nerilen sonraki modeller bu teknik sorunlardan arndrlarak, makul bir duruma gelecek ekilde gelitirilmitir. Tekkutuplular, dzlemsellik ve ufuk meselelerinin kozmik ime zmne alternatif bir zm Weyl curvature hipoteziyle [38] sunulmutur.[39] Byk yaplarn oluumu hakknda Kozmik imede, maddenin her trne ilikin kuantum alkantlar ya da dalgalanmalar vardr (Heisenbergin belirsizlik ilkesinin sonucu olarak). imenin beklenmedik sonularndan biri, balangta kuantum tabiatl bu alkantlarn hzlanm genileme evresi srasnda olaan klasik younluklar haline gelmek zere evrim geirmeleridir. Bu alkantlarn kozmolojik karklklar teorisi kapsamnda gerekletirilen tayf hesaplamalar, szkonusu alkantlarn "Harrison-Zeldovitch tayf" [40] basklarn izlediklerini ortaya koymutur. Bylece kozmik ime, evrendeki homojenlikten kk kalarn ya da sapmalarn ortaya kn aklayabilmemize olanak salamaktadr. lk kozmik ime modelinin beklenmedik baars, ardndan daha gelitirilmi bir halinin hazrlanmasna nclk etti: Bu modele gre, kozmik ime evresi srasnda yaratlan kk homojen olmama hallerinin ayrntlar, gncel evrenimizdeki homojen olmama hallerinin ilk nedenleri olabilirdiler. COBE ve WMAP uydularnca gzlemlenen "kozmik arkaplan dalgalanmalar"na ilikin verilerin incelenmesi yoluyla yaplan gzlemler ile bu tahminler arasndaki uyum ilgin dzeydedir. SDSS (Sloan Digital Sky Survey)[41] ekibi tarafndan hazrlanan galaksiler katalou adl alma sonularnda da grlen bu uyum, 20. yy. kozmolojisinin byk baarlarndan birini gzler nne sermektedir.

Byk Patlama

14

Karanlk madde
Ana madde: Karanlk madde 1970li ve 1980li yllarda yaplan eitli gzlemler, galaksilerin iindeki ve galaksiler arasndaki ktleekimsel glerin grnrdeki (zahiri) etkisini aklayabilecek yeterince gzle grlr madde olmadn kantlamtr. Bu saptama, doal olarak, evrendeki maddenin azami % 90nn k yaymayan ya da normal baryonik madde ile etkileime girmeyen bir madde trnnden (karanlk madde) olutuu sonucuna varlmasn salamtr. Karanlk madde ksaca, n yaymayan ya da elektromanyetik nlar dorudan alglanabilecek ekilde yeterince yanstamayan bir madde trdr. Karanlk maddenin varl balangta tartmal bir mesele olmusa da, sonradan eitli gzlemler, zellikle u gzlemler varln iyice ortaya koymu durumdadr: Kozmik mikrodalga arkaplan masndaki [29] Hubble Uzay Teleskobu ile Abell 1689 ierisinde anizotropiler , galaksi kmelerindeki hz kayplar, yaplarn gzlenen gl ktleekimsel mercekleme, dalmlarnn geni skalas ve galaksi kmelerindeki X nlar karanlk maddenin varln gsterir lmleri.[42] Hibir karanlk madde parac laboratuvar ortamnda Mercekleme erilerini grmek iin resmi bytnz retilmemi olmakla birlikte, karanlk maddenin varlnn kant zellikle dier maddeler zerindeki ktleekimsel etkisinde bulunmaktadr. imdiye dek, karanlk madde paracklar olabilecek pek ok parack bilim evrelerine aday olarak sunulmu ve karanlk madde paracklarn ortaya karmak ya da kefetmek zere birok proje balatlmtr.[43]

Karanlk enerji
Ia tipi spernovalardaki krmzya kayma-grnr kadir ilikisinin lmleri evrenin genilemesinin evrenin imdiki yann yarsna gelmesinden itibaren hzlanm olduunu gstermitir. Bu hzlanmay aklamada, "genel grelilik" evrendeki enerjinin bir ksmnn byk negatif basnca sahip bir unsurdan olumu olmasn zorunlu klmaktayd ki, bu unsura ya da enerjiye gnmzde "karanlk enerji" ad verilmektedir. Karanlk enerjinin varl baka yollarla da anlalmaktadr. Negatif basn bir tr vakum enerjisi zellii gsterir. Fakat karanlk enerjinin gerek doas Big Bangn byk srlarndan birinin kalntsdr denilebilir. Kimilerine gre kozmolojik bir cevher ya da bir sabitedir. 2008deki WMAP (Wilkinson Microwave Anisotropy Probe) uydusu ekibinin kozmik mikrodalga arkaplan masnn verileriyle ve dier kaynaklarn verileriyle birletirilen sonular gnmzdeki evrenin % 72sinin karanlk enerjiden, % 23nn karanlk maddeden, % 4.6snn dzenli (olaan) maddeden ve % 1den az bir ksmnn ntrinolardan olutuunu gstermitir [44] Maddedeki enerji younluunun evrenin genilemesiyle azalmasna karn karanlk enerjinin younluu sabit kalmaktadr. Sonu olarak, madde gemite evrenin tm enerjisinin nemli bir ksmn oluturmusa da ve hlen hatr saylr bir ksmn oluturuyorsa da, uzak bir gelecekte evrene katks iyice decek ve karanlk enerji daha da baskn duruma gelecektir. Halihazrdaki en iyi Big Bang modeli olan CDM modelinde[45] karanlk enerji genel grelilik kuramndaki bir kozmolojik sabitenin varlyla aklanmaktadr. Bununla birlikte karanlk enerjiyi gzelce aklayan sabitenin boyutu, kuantum ktleekimine ilikin fikirler zerine kurulu tahminlere gelindiinde, artc lde kk gsterilmektedir. Kozmolojik sabite ile dier karanlk enerji aklamalar arasndaki tefrik, halihazrda bir aratrma alandr, devam eden aratrmalara konu tekil eden aktif bir alma sahasdr.

Byk Patlama

15

Kozmik imeyi kabul eden farkl kozmolojik modeller

Big Bangn evren tarihinin ilk ya da balang anna dayal olduu inan yanl bir inantr. Big Bang yalnzca evrenin youn ve scak bir dnemden gemi olduunu gsterir. Bu youn ve scak evreyi ok farkl tarzda betimleyen eitli kozmolojik modeller vardr. Sunulan ilk modellerden birinde Georges Lematre maddenin younluunun nkleer madde younluunda (1015g/cm3) olduu bir ilk hali varsayyordu. Lematre, hakl olarak, byle younluklardaki maddenin davrann kesin olarak bilme iddiasnda bulunmann g Sicim kuramna dayal baz modellere gre, braneler zerine yerleik evrenler ok boyutlu bir olduunu dnyor ve genilemeyi balatan eyin bu kararsz "sper-evren"de yzmektedir. (deiken) dev atomik ekirdein paralanmas olduunu varsayyordu. Lematre daha nce, 1931de, evren tarihinin ilk anlarn tanmlamada daima kuantum mekaniine bavurmak gerektiine [46] ve uzay (mekn) ile zaman kavramlarnn allm niteliklerini muhtemelen kaybetmi halde olacana dikkat ekiyordu.[47] Gnmzde klasik Big Bang modellerinin yetersiz kald noktalar tamamlayan, kozmik ime ve Big Bang' farkl bir bak asyla ele alan farkl modeller oluturulmutur. Baz kozmik ime modelleri sonsuz (ebedi) bir evren varsayarlar, pre-Big Bang gibi baz modeller ilk halin pek youn olmadn, buna karlk ardndan bir geri srama evresi geirdiini varsayarlar, sicim kuramna dayal baz modeller ise "gzlemlenebilir evren"in drt boyutluluun da tesindeki bir uzaya dalm halde olduunu varsayarlar.[48] Bu sonuncu modellere gre, Big Bang ve genileme hareketi iki brane[49] arasndaki arpmadan kaynaklanmaktadr[50] Baz modeller de evrenin hareketini tekrarlanan bir nabz atna (genileme ve bzlme) benzetirler. Sonu olarak tekrar etmek gerekir ki, gzlemlediimiz evren Big Bangdan domutur. Big Bang teorisine gre, gnmzde tandmz elementer paracklar szkonusu youn ve scak dnemde olumular ve sonraki srelerde evrende gzlemlediimiz tm yaplar olumutur.

Big Bang nedir, ne deildir

Big Bang herhangi "bir yer"de olmu bir patlama deildir. Yani Big Bang ya da Byk Patlama, adnn byle olmasna karn, konuya aina olmayan kimilerinin adn ilk duyduunda hayal ettii gibi, gnmzdeki galaksileri oluturan maddeyi dar frlatp atan, herhangi bir noktada meydana gelmi bir patlama deildir. Big Bangn ilk dneminde evrende (en azndan gzlemlenebilir evren blgesinde) hkm sren koullar her yerde aynyd. Buna karlk maddi unsurlarn evrenin genilemesi olgusuyla birbirlerinden hzla uzaklatklar dorudur. Byk Patlama terimi de ite bu genileme hareketinin iddetine gnderme yapmak zere tercih edilmi bir terimdir, zel bir yerdeki patlamay kastetmemektedir. Big Bangn anladmz anlamda bir merkezi ya da zel bir yn yoktur. Evrenin gemite nasl olduunu ancak evrenin uzak blgelerini gzlemleyerek anlayabilmekteyiz, evrende ne kadar uzak bir blgeyi gzlemleyebilirsek, evren tarihinde de o kadar uzak bir gemie gidebilmi oluruz. Fakat gnmzde grebildiimiz ey dorudan doruya Big Bang'n ilk dneminin kendisi deil, evren tarihindeki bu scak aamann kl yansmas diyebileceimiz kozmik arkaplan masdr. Bu ma esas olarak tekbiimli olup her ynde gzlemlenebilmektedir ki, bu, Big Bangn gzlemleme olana bulduumuz blgelerde son derece homojen bir tarzda meydana geldiini gstermektedir. Baklarmz asla Big-Bangn ilk haline kadar gtremeyecek olmamzn nedeni, ilksel evrenin, yksek younluundan dolay, donuk mal oluudur; tpk Gnein merkezini dorudan gremeyecek oluumuz, ancak onun yzeyini gzlemleyebiliyor oluumuz gibi...

Byk Patlama

16

Felsefi sonular
Big Bangn nerdii ya da en azndan sade modelinde nerdii zm, alacak derecede yaratl bir grnm tayordu. Her eyden nce, sonu, evrenin bir balangc olduu anlamna geliyordu. Bilim evreleri hari tutulursa bu, birok zihnin emin olduu bir konunun dorulanmas gibi grnyordu. O zamana dek felsefe ve teoloji kapsamna mahsus kalm bir sahada ilk kez bilimin de sz hakk domu gibiydi. Bu nokta Papa XII. Pius tarafndan zellikle ifade edilmitir. Fakat dikkat ekmek gerekir ki, Big Bangn nerdii kronoloji, Yaratln sonsuz olduuna inanan Newton, Einstein gibi ekim teorilerinin byk mimarlarnn kanaatlarinin aksi bir grnmdeydi. Lematre Papann ifade ettiinden farkl bir bak asnn mimaryd. Buna karlk, elle tutulur kantlara dayanlmasa da, Lematree Big Bang modelini hazrlamasnda din kanaatlerinin yardmc olduunu ileri srenler olmutur.[51]. Kozmoloji ve genel olarak bilim, din (ya da felsefi) alann kapsamnda kalan konular desteklemeye veya rtmeye gnll deildir. Bununla birlikte Big Bang teorisi yaratllarn lehine grnen sonulara varm bulunuyordu. rnein ABD'li astrofiziki Hugh Ross konuya ilikin u aklamada bulunmutur: "Zaman, olaylarn meydana geldii boyut olduuna gre, eer madde, Big Bang'la ortaya kmsa, o halde evreni ortaya karan sebebin evrendeki zaman ve mekndan tmyle bamsz olmas gerekir. Bu da bize Yaratc'nn evrendeki tm boyutlarn zerinde olduunu gstermektedir." [52]

Bilim insanlarndan gelen eletiriler

Big Bang teorisini reddeden ve teorinin eletirilecek ok yan olduunu dnenlerden biri "duraan hal teorisi"nin mimarlarndan Fred Hoyledr. Teoriye bilim dnyasndan kar duranlar arasndan u isimler rnek olarak verilebilir: Hannes Alfvn (1908-1995): Plazma fiziindeki almalarndan tr 1970te Nobel Fizik dl sahibi olmutur. Big Bang tmyle reddetmitir. Kendi teorisi olan "plazma evren" teorisini savunur. Edward Arthur Milne (18961950): Newtoncu kozmolojiden hareket ederek, genilemenin statik bir evrendeki galaksiler hareketinden baka bir ey olmadn savunmutur. Arno Allan Penzias ve Robert Woodrow Wilson: 1968de kozmolojik termik may keiflerinden tr 1978de Nobel Fizik dl sahibi olmulardr. Kefettikleri sonradan kozmik mikrodalga arkaplan mas olarak adlandrlmtr. Yadsnamaz baarlarna karn Big Banga gnmzde de, bilim dnyasnn bir ksm muhalefet etmektedir. Bu muhalefet cephesinde baz astronomlar da vardr. Bu muhaliflere rnek olarak, maddenin yaratln esas alan yeni bir "duraan hal" versiyonu [53] gelitirmi olan Geoffrey Burbidge, Fred Hoyle ve Jayant Narlikar belirtilebilir.[54] Big Banga son zamanlarda yeniden getirilen bir eletiri de, Abell 1835 IR1916 ve HUDF-JD2 galaksileri gibi baz uzak kozmik cisimlerin ya ile daha gen kalan evrenin ya arasndaki uyumsuzluk konusundadr. Fakat ou zaman bu tr sorunlar kt ya tahminlerinden ileri gelmektedir.

Gncel durum
Big Bang teorisi esasen iki temel fikir zerine kuruludur: Fiziksel yasalarn evrensellii ve kozmolojik prensip. Kozmolojik prensip daha nce deinildii gibi, evrenin makro leklerde homojen ve izotrop olduunu varsayar. Bu fikirler nceleri birer hipotez konumundaydlar, fakat gnmzde gzlemlerle desteklenmektedirler. Gzlemsel kozmoloji alanndaki gzlemsel gelimeler Big Banga kesin bir destek salamaktadr, en azndan bu alanda alan aratrmaclar arasnda bu gr ortaktr.[55]. Big Bangn karsndaki temel teori olan "duraan hal teorisi" de kozmik arkaplan masna ilikin gzlemleri, hafif elementlerin salnmasn ve galaksilerin evrimini aklamakta yetersiz kal nedeniyle gnmzde tmyle marjinal bir duruma gelmi bulunmaktadr. Big Bang aslnda, hlen gzlemlerin bir yanln karamad genel greliliin bir sonucudur.[56] Dolaysyla kimilerine gre Big Bang reddetmek genel grelilii reddetmek demektir.

Byk Patlama Buna karlk birok dnem veya fenomenin hlen pek fazla bilinmedii bir gerektir. rnein, antimaddeye kyasla hafif bir madde fazlasnn szkonusu olduu baryogenez dnemi ve kozmik ime evresinin sonuna ilikin ayrntlar, zellikle snma-ncesi ve snma evreleri... Gelitirilecek yanlar olan Big Bang modelleri hlen geliim iinde olmakla birlikte, artk Big Bangn genel kavramn tartmak yeterince glemi bulunmaktadr.

17

Byk Patlama teorisine gre gelecek

Karanlk enerjinin varlnn anlalmasndan nce, kozmologlar evrenin gelecei hakknda iki senaryo gelitirmilerdi. Evrenin "ktle younluu" kritik younluktan (ng. critical density) [57] byk olduu takdirde evren azami boyutuna ulatktan sonra k srecine girecekti. Daha youn ve daha scak olacak ve bu sreci Byk k (ng.Big Crunch)[58] denilen, balangtaki haline benzer bir halle tamamlayacakt.[59] Bu senaryoya alternatif olarak, evrendeki younluk "kritik younlua" eit veya bunun altnda olduu takdirde genileme yavalayacak, fakat asla durmayacakt. Yldzlararas gazlardaki yldz oluumu tm galaksilerde duracak, yldzlar ak ccelere, ntron yldzlarna ve kara deliklere dneceklerdi. Bunlar arasndaki arpmalar da yava yava ktle birikimlerinin olumasn, yani daha byk Bir evrenin bir blgesinin Byk k'e maruz ktleli cisimlerin olumasn ve giderek byk kara delikler haline kalnn temsili resmi gelmeleri sonucunu douracakt. Evrenin ortalama scakl sonumaz olarak "mutlak sfr"a yaklaacakt (evrenin ssal lm) Ayrca proton kararsz kald takdirde baryonik madde ardnda yalnzca ma ve kara delikler brakarak yok olacakt. Sonunda kara delikler de "Hawking radyasyonu" yayarak buharlaacaklard (yok olacaklard). Bylece evrenin entropisi hibir organize enerji trnn kendisini kurtaramayaca evrenin ssal lm [60] denilen bir noktaya trmanacakt. Modern hzl genileme gzlemleri unu gstermektedir ki, bugnk grlr evren yava yava olay ufkumuzun tesine kayacak ve temas olanaklarmzn dna kacaktr. Sonraki durum ya da nihai sonu bilinmemektedir. En gelimi Big Bang modeli olan CDM modeli, karanlk enerjiyi bir "kozmolojik sabite" biimi olarak kabul eder. Bu teori ya da model yalnzca galaksiler gibi snrl ekimsel sistemlerin birlikte kalabileceklerini varsayar ki, ssal lmden onlar da kaamayacaklardr. Karanlk enerjiye ilikin, fantom enerji teorileri denilen baka aklamalar ise sonunda galaksi kmelerinin, yldzlarn, gezegenlerin, atomlarn vb.nin ebedi genilemeyle ayrlacaklarn ileri srmektedir.[61] Buna Big Rip [62] ad verilmektedir.

Byk Patlama

18

Byk Patlamann tesindeki speklatif fizik

Big Bang modeli kozmolojide yerlemi olmakla birlikte, gelecek konusunu yantlamada daha yeterli olmas gerektii anlalmaktadr. Evrenin en erken dnemi hakknda da pek az ey bilinmektedir. Penrose-Hawking tekillii teoremleri kozmik zamann balangcnda bir tekilliin varln zorunlu klmaktadr. Fakat bu teoremler, genel greliliin hep geerli olduunu varsayarlar; oysa evrenin Planck ssna ulamasndan nceki dnemde genel greliliin geerli olmamas gerekir ve "tekillik"ten ancak bir kuantum ktleekimi davran kanabilir.[63] Prensip olarak, evrenin gzlemlenebilir evrenin tesinde de paralar olabilir. Bu, "kozmik ime" olduysa gayet mmkndr; nk sl (matematiksel slerle ifade edilebilecek) bir genileme, uzayn byk blgelerini gzlem ufkumuzun tesine itmi olabilir. Denenmemi hipotezleri gerektiren baz neriler unlardr: Hartle-Hawking snrsz halini ieren modeller: Bunlarda uzay-zaman btn snrldr; buradaki Big Bang, zamann snrn bir tekillie ihtiya duymakszn temsil eder.[64] Brane kozmolojisi modelleri:[65] Bunlarda kozmik ime, sicim kuramndaki branelerin [66] hareketinden kaynaklanr. Bunlar, Pre- Big Bang modeli, Big Bangn iki brane arasndaki arpmann sonucu olarak kabul edildii ekpirotik model ve ekpirotik modelde belirtilen arpmalarn periyodik olarak tekrarlandn varsayan dngsel modeldir (ng. cyclic model).[67][68][69] Kaotik ime teorisi: Kaotik ime teorisinde kozmik ime olaylar rastlantsal bir kuantum ktleekimi dahilinde her yerde balar, ayr Big Banglar olan ayr evrenler oluur.[70][71] Son iki kategoride yer alan modeller Big Bang evrenin bir balangc olarak deil, ok daha byk, ok daha eski ve ok tabakal (ya da ok boyutlu) varsaylan evrendeki tali bir olgudan ibaret olarak grrler.

Evrenin ok sayda uzay boyutu ierdiini varsayan sicim kuramnda ve sper sicim kuramnda sz edilen, birok bzm uzay boyutunun ifade edilmeye alld, bir Calabi-Yau uzay rnei

Notlar ve referanslar
[1] " model Byk Patlama (http:/ / www. britannica. com/ EBchecked/ topic/ Big-bang)." Encyclopdia Britannica. Encyclopdia Britannica Online. Encyclopdia Britannica Inc. [2] Scientific modelling (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Scientific_modelling) [3] Lematre, G. (1927). "Un univers homogne de masse constante et de rayon croissant rendant compte de la vitesse radiale des nbuleuses extragalactiques". Annals of the Scientific Society of Brussels 47A: 41. (French) (Translated in: " A Homogeneous Universe of Constant Mass and Growing Radius Accounting for the Radial Velocity of Extragalactic Nebulae (http:/ / adsabs. harvard. edu/ abs/ 1931MNRAS. . 91. . 483L)". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 91: 483490. 1931. Expansion of the universe,Lematre (http:/ / adsabs. harvard. edu/ abs/ 1931MNRAS. . 91. . 483L. )) Lematre, G. (1931). "The Evolution of the Universe: Discussion". Nature 128: 699701. doi: 10.1038/128704a0 (http:/ / www. nature. com/ doifinder/ 10. 1038/ 128704a0). [4] E. Britannica/big-bang-model (http:/ / www. britannica. com/ EBchecked/ topic/ 64893/ big-bang-model) [5] Alpher, R.A.; Bethe, H.; Gamow, G. (1948). " The Origin of Chemical Elements (http:/ / adsabs. harvard. edu/ abs/ 1948PhRv. . . 73. . 803A)". Physical Review 73: 803. doi: 10.1103/PhysRev.73.803 Gamow (http:/ / prola. aps. org/ abstract/ PR/ v73/ i7/ p803_1) [6] Hubble, Edwin (1929). "A relation between distance and radial velocity among extra-galactic nebulae" (http:/ / antwrp. gsfc. nasa. gov/ debate/ 1996/ hub_1929. html). PNAS 15: 168173. Hata: Kt DOI belirtildi. . [7] Nucleosynthesis (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Nucleosynthesis) [8] BBC News - 'Big bang' astronomer dies (http:/ / news. bbc. co. uk/ 1/ hi/ uk/ 1503721. stm) [9] Foundations of the Big Bang Model (http:/ / map. gsfc. nasa. gov/ universe/ bb_theory. html), Cosmological principle (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Cosmological_principle) [10] Isotrope (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Isotrope) [11] Hoyle, F. (1948). " A New Model for the Expanding Universe (http:/ / adsabs. harvard. edu/ abs/ 1948MNRAS. 108. . 372H)". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 108: 372. Hoyle (http:/ / adsabs. harvard. edu/ abs/ 1948MNRAS. 108. . 372H. ) [12] Friedmann equations (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Friedmann_equations)

Byk Patlama
[13] Penzias, A.A.; Wilson, R.W. (1965). " A Measurement of Excess Antenna Temperature at 4080 Mc/s (http:/ / adsabs. harvard. edu/ abs/ 1965ApJ. . . 142. . 419P)". Astrophysical Journal 142: 419. doi: 10.1086/148307. Penzias/Wilson (http:/ / ucp. uchicago. edu/ cgi-bin/ resolve?id=doi:10. 1086/ 148307) [14] Elektromanyetik tayfn, gzle grlebilen, dalga boyu 400 nm (mor) ila 750 nm (portakal rengi) arasnda deien ksm [15] Very Large Telescope (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Very_Large_Telescope) [16] Keck Observatory (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ W. _M. _Keck_Observatory) [17] Subaru Telescope (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Subaru_(telescope)) [18] Raghunathan Srianand, Patrick Petitjean & Cdric Ledoux, The microwave background temperature at the redshift of 2.33771, Nature, 408, 931 (2000), astro-ph/0012222 Voir en ligne (http:/ / adsabs. harvard. edu/ abs/ 2000Natur. 408. . 931S). [19] After 300,000 years, nuclei began to capture electrons and form the first atoms. This cosmic microwave map reveals what the Universe was like after 380,000 years. The red and yellow areas are slightly warmer than the blue and green ones and are a sign that matter was clumping.http:/ / www. infoplease. com/ dk/ science/ encyclopedia/ big-bang. html (6) When the cosmic microwave background radiation was emitted during atom formation 300,000 years after the Big Bang, its temperature was several thousand degrees and the light was in the visible part of the electromagnetic spectrum. As the Universe expanded, it cooled and the visible light first became infrared radiation then microwaves. The temperature of the Universe now is a frigid 2.725 degrees about absolute zero. (7) During the period in which atoms were forming and earlier, the Universe was opaque in the sense that light could not travel any appreciable distance. It was as though the Universe was "in a fog." At 380,000 years, recombination was essentially completed: Each proton had paired up with an electron to form a hydrogen atom. Light was liberated. The Universe cleared and the cosmic background radiation has traveled undisturbed ever since. When WMAP makes its measurements, it captures some of the radiation that has been traveling uninterrupted for almost 14 billion years. http:/ / www. jupiterscientific. org/ sciinfo/ ncupdate. html After most leptons and anti-leptons are annihilated at the end of the lepton epoch the energy of the universe is dominated by photons. These photons are still interacting frequently with charged protons, electrons and (eventually) nuclei, and continue to do so for the next 300,000 years.

19

http:/ / www. wikinfo. org/ index. php/ Timeline_of_the_Universe http:/ / map. gsfc. nasa. gov/ media/ 080998/ index.html
[20] http:/ / map. gsfc. nasa. gov/ media/ 080998/ index. html [21] nergie de masse (http:/ / fr. wikipedia. org/ wiki/ nergie_de_masse) [22] Baryogenesis (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Baryogenesis) [23] quilibre thermique (http:/ / fr. wikipedia. org/ wiki/ quilibre_thermique) [24] La prsence de ces neutrinos influe sur le taux dexpansion de lunivers (voir quations de Friedmann), et par suite sur la vitesse laquelle lunivers se refroidit, et donc sur la dure de la nuclosynthse, qui elle-mme dtermine en partie labondance des lments qui sont synthtiss pendant celle-ci. [25] Voir par exemple (ngilizce) Leo Stodolsky, Some neutrino events of the 21st century, in Neutrino astrophysics, comptes rendus du quatrime atelier SFB-375, chteau de Ringberg, Allemagne, 20-24 octobre 1997, page 178-181, astro-ph/9801320 Voir en ligne (http:/ / fr. arxiv. org/ abs/ astro-ph/ 9801320). [26] Si tel ntait pas le cas, un trs fort rayonnement gamma serait mis du voisinage des rgions o matire et antimatire coexisteraient. Un tel rayonnement nest pas observ. [27] Kolb and Turner (1988), chapter 6 [28] Guth, A.H. (1998). The Inflationary Universe: Quest for a New Theory of Cosmic Origins. Vintage Books. ISBN 978-0-09-995950-2. [29] Anisotropy (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Anisotropy) [30] Fine-tuning (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Fine-tuning) [31] Courbure spatiale (http:/ / fr. wikipedia. org/ wiki/ Courbure_spatiale) [32] rnein Planck uzunluu adyla bilinen, en kk uzunlua yaklaldka uzay-zamann tmsek ve ukurluklar artar ve iki nokta arasndaki uzaklk kavramnn hibir anlam kalmaz. [33] Flatness problem (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Flatness_problem) [34] Magnetic monopole (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Magnetic_monopole) [35] Bu zmde "scalar field terimi yerine, ayn anlamda "inflation" (ime, ikinleme) terimi kullanlmtr. lgili bilimsel makaleler (http:/ / scholar. google. com. tr/ scholar?q="Alan+ Guth"+ 1980+ Magnetic+ monopoles& hl=tr& lr=& as_qdr=all& um=1& ie=UTF-8& oi=scholart) [36] Scalar field (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Scalar_field) [37] Modle standard (http:/ / fr. wikipedia. org/ wiki/ Modle_standard) [38] Weyl curvature hypothesis (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Weyl_curvature_hypothesis) [39] Penrose, R. (1979). "Singularities and Time-Asymmetry". Hawking, S.W. (ed); Israel, W. (ed) General Relativity: An Einstein Centenary Survey: 581638, Cambridge University Press. Penrose, R. (1989). "Difficulties with Inflationary Cosmology". Fergus, E.J. (ed) Proceedings of the 14th Texas Symposium on Relativistic Astrophysics: 249-264, New York Academy of Sciences. doi: 10.1111/j.1749-6632.1989.tb50513.x. (http:/ / www3. interscience. wiley. com/ journal/ 119435863/ abstract?CRETRY=1& SRETRY=0), 2 (http:/ / www3. interscience. wiley. com/ journal/ 119435863/ abstract) [40] Spectre de Harrison-Zel'dovich (http:/ / fr. wikipedia. org/ wiki/ Spectre_de_Harrison-Zeldovitch) [41] Sloan Digital Sky Survey (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Sloan_Digital_Sky_Survey)

Byk Patlama
[42] Keel, B.. " Dark Matter (http:/ / www. astr. ua. edu/ keel/ galaxies/ darkmatter. html)". Retrieved on 2007-05-28. [43] Yao, W.M., et al. (2006). "Review of Particle Physics". Journal of Physics G 33: 11232 (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Journal_of_Physics_G). doi: 10.1088/0954-3899/33/1/001 (http:/ / www. iop. org/ EJ/ abstract/ 0954-3899/ 33/ 1/ 001/ ). Chapter 22: Dark matterPDF (http:/ / pdg. lbl. gov/ 2006/ reviews/ darkmatrpp. pdf) (152 KB). [44] Five-Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) Observations: Data Processing, Sky Maps, and Basic Results" (http:/ / lambda. gsfc. nasa. gov/ product/ map/ dr3/ pub_papers/ fiveyear/ basic_results/ wmap5basic. pdf) (PDF). The Astrophysical Journal. (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ The_Astrophysical_Journal) [45] Lambda-CDM model (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Lambda-CDM_model) [46] Lematre bylece "kuantum kozmolojisi"nin temellerini de atm bulunuyordu [47] Lematre, G. (1931). "The Evolution of the Universe: Discussion". Nature 128: 699701. doi: 10.1038/128704a0 (http:/ / www. nature. com/ doifinder/ 10. 1038/ 128704a0). [48] Braneworld (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Braneworld) [49] Brane (http:/ / fr. wikipedia. org/ wiki/ Brane) [50] Ekpyrotic (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Ekpyrotic) [51] Voir par exemple Georges Lematre: el padre del big-bang (http:/ / www. unav. es/ cryf/ georgeslemaitreelpadredelbigbang. html). [52] Hugh Ross, The Creator and the Cosmos: How Greatest Scientific Discoveries of The Century Reveal God, Colorado: NavPress, revised edition, 1995, s. 76 [53] Thorie de l'tat quasi-stationnaire (http:/ / fr. wikipedia. org/ wiki/ Thorie_de_l'tat_quasi-stationnaire) [54] Voir la liste (http:/ / adsabs. harvard. edu/ cgi-bin/ nph-abs_connect?db_key=AST& sim_query=YES& ned_query=YES& aut_logic=OR& obj_logic=OR& author=Hoyle,+ Fred& object=& start_mon=& start_year=& end_mon=& end_year=& ttl_req=YES& ttl_logic=AND& title=quasi+ steady+ state+ cosmology & txt_logic=OR& text=& nr_to_return=100& start_nr=1& jou_pick=ALL& ref_stems=& data_and=ALL& group_and=ALL& start_entry_day=& start_entry_mon=& start_entry_year=& end_entry_day=& end_entry_mon=& end_entry_year=& min_score=& sort=SCORE& data_type=SHORT& aut_syn=YES& ttl_syn=YES& txt_syn=YES& aut_wt=1. 0& obj_wt=1. 0& ttl_wt=0. 3& txt_wt=3. 0& aut_wgt=YES& obj_wgt=YES& ttl_wgt=YES& txt_wgt=YES& ttl_sco=YES& txt_sco=YES& version=1) des publications sur le sujet. [55] Voir par exemple lensemble des articles de cosmologie bass sur les rsultats de COBE 1 (http:/ / www-spires. slac. stanford. edu/ spires/ find/ hep?c=ASJOA,396,L1), WMAP 2 (http:/ / www-spires. slac. stanford. edu/ spires/ find/ hep/ www?rawcmd=c+ astro-ph+ 0302209) 3 (http:/ / www-spires. slac. stanford. edu/ spires/ find/ hep/ www?rawcmd=c+ astro-ph+ 0603449), ou SDSS 4 (http:/ / www-spires. slac. stanford. edu/ spires/ find/ hep/ www?rawcmd=c+ astro-ph+ 0305492) 5 (http:/ / www-spires. slac. stanford. edu/ spires/ find/ hep/ www?rawcmd=c+ astro-ph+ 0403325) 6 (http:/ / www-spires. slac. stanford. edu/ spires/ find/ hep/ www?rawcmd=c+ astro-ph+ 0410239) 7 (http:/ / www-spires. slac. stanford. edu/ spires/ find/ hep/ www?rawcmd=c+ astro-ph+ 0507711) [56] Pioneer anomalisi hari tutulursa [57] Critical density (http:/ / hypertextbook. com/ facts/ 2000/ ChristinaCheng. shtml) [58] Big Crunch (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Big_Crunch) [59] Kolb and Turner (1988), chapter 3 [60] Big Freeze (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Big_Freeze) [61] Caldwell, R.R; Kamionkowski, M.; Weinberg, N.N. (2003). "Phantom Energy and Cosmic Doomsday". Physical Review Letters (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Physical_Review_Letters) 91: 071301. doi: 10.1103/PhysRevLett.91.071301. (http:/ / prola. aps. org/ abstract/ PRL/ v91/ i7/ e071301) ariv: ariv (http:/ / arxiv. org/ abs/ astro-ph/ 0302506astro-ph/ 0302506). [62] Big Rip (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Big_Rip) [63] Hawking, S.W. (1973). The Large Scale Structure of Space-Time. Cambridge (UK): Cambridge University Press (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Cambridge_University_Press). ISBN 0-521-09906-4. [64] Hartle (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ James_Hartle), J.H.; Hawking (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Stephen_Hawking), S.W. (1983). "Wave Function of the Universe". Physical Review D 28: 2960 (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Physical_Review_D). doi: 10.1088/1126-6708/2005/09/063 (http:/ / www. iop. org/ EJ/ abstract/ 1126-6708/ 2005/ 09/ 063/ ). [65] Langlois, D. (2002). Brane Cosmology: An Introduction. ariv: hep-th/0209261 (http:/ / arxiv. org/ abs/ hep-th/ 0209261). [66] Linde, A. (2002). Inflationary Theory versus Ekpyrotic/Cyclic Scenario. ariv: hep-th/0205259 (http:/ / arxiv. org/ abs/ hep-th/ 0205259). [67] Than, K. (2006). " Recycled Universe: Theory Could Solve Cosmic Mystery (http:/ / www. space. com/ scienceastronomy/ 060508_mm_cyclic_universe. html)". Space.com. (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Space. com) [68] Kennedy, B.K. (2007). " Retrieved on 3 July 2007 What Happened Before the Big Bang? (http:/ / www. space. com/ scienceastronomy/ 060508_mm_cyclic_universe. html. )". Retrieved on 2007-07-03. (http:/ / www. science. psu. edu/ alert/ Bojowald6-2007. htm. ) [69] Linde, A. (1986). "Eternal Chaotic Inflation". Modern Physics Letters A1: 81. [70] Linde, A. (1986). "Eternally Existing Self-Reproducing Chaotic Inflationary Universe". Physics Letters B175: 395400. [71] Kragh, H. (1996). Cosmology and Controversy. Princeton (NJ): Princeton University Press (http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Princeton_University_Press). ISBN 0-691-02623-8.

20

Madde Kaynaklar ve Katkda Bulunanlar

21

Madde Kaynaklar ve Katkda Bulunanlar

Byk Patlama Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=12818688 Katkda bulunanlar: ANADOLU, Abuk SABUK, Ahmetan, Alt-x, Aycan, B orhan b, Bahar, Bambi'nin annesi, Berfu, BigyBang, Bluesyboy, Bcrt, CRea80, Cevlik, CommonsDelinker, Coriolis, Dnya vatanda, Dnenadam, Elgifari, Emre Dorman, EmreDuran, Esasbilim, Eref, Fcn, Garbino, Hedda Gabler, Isparta, Kemal K., Kibele, Krkzn, Kuarkbilim, Levent, MEOGLOBAL, Mach, Math34, Mavigrikolye, Mehmetdanisman, Melihsen, Metal Militia, Nano, Nedim Ardoa, Noumenon, Numbo3, Onur Aslan, Pinar, Raksidelic, Rapsar, Renegade, Selkem, Sigitolo, Sizgiey, Superyetkin, Takabeg, Tarkovsky, Tema, Tolqadernek, Trkischer Junge, Unlimited, Utku Tanrivere, Veritas-tr, Vikiizer, Vito Genovese, nfoCan, 155 anonim dzenlemeler

Resim Kaynaklar, Lisanslar ve Katkda Bulunanlar

Dosya:Evrenin genilemesi.png Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Evrenin_genilemesi.png Lisans: bilinmiyor Katkda bulunanlar: Fcn, Pinar, Vito Genovese, 3 anonim dzenlemeler Dosya:WMAP2.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:WMAP2.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Tempshill Dosya:WMAP.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:WMAP.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Bricktop, Chetvorno, DieBuche, Fastfission, GDK, Mike Peel, Nachcommonsverschieber, Nk, Pieter Kuiper, Shizhao, 2 anonim dzenlemeler Dosya:BigBangNoise.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:BigBangNoise.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Angeloleithold, Duesentrieb, GDK, Iluvalar, Juiced lemon, Mdd, Sj, WikipediaMaster Dosya:Hubble ultra deep field.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Hubble_ultra_deep_field.jpg Lisans: Public domain Katkda bulunanlar: NASA and the European Space Agency. Dosya:CMB Timeline75.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:CMB_Timeline75.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: NASA/WMAP Science Team Dosya:Annihilation.png Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Annihilation.png Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Jens Langner (http://www.jens-langner.de/) Dosya:Inflation.PNG Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Inflation.PNG Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Rogilbert Dosya:Cosmological composition.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Cosmological_composition.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Newone, Rogilbert, Ruslik0, 1 anonim dzenlemeler Dosya:End of universe.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:End_of_universe.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Dgies, Maksim, Olaf Davis, Shyam, 4 anonim dzenlemeler Dosya:2MASS LSS chart-NEW Nasa tr.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:2MASS_LSS_chart-NEW_Nasa_tr.jpg Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: 2MASS_LSS_chart-NEW_Nasa.jpg: IPAC/Caltech, by Thomas Jarrett derivative work: Alkd (talk) Dosya:Courbureunivers.png Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Courbureunivers.png Lisans: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0,2.5,2.0,1.0 Katkda bulunanlar: Lacosmo Dosya:Gravitationell-lins-4.jpg Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Gravitationell-lins-4.jpg Lisans: Public domain Katkda bulunanlar: NASA, N. Benitez (JHU), T. Broadhurst (Racah Institute of Physics/The Hebrew University), H. Ford (JHU), M. Clampin (STScI),G. Hartig (STScI), G. Illingworth (UCO/Lick Observatory), the ACS Science Team and ESA Dosya:Cosmologie branaire.PNG Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Cosmologie_branaire.PNG Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: User:Rogilbert Dosya:Big Crunch.gif Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Big_Crunch.gif Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Bryan, Hystrix, Pieter Kuiper, Rogilbert, 3 anonim dzenlemeler Dosya:Espace de Calabi-Yau.PNG Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Espace_de_Calabi-Yau.PNG Lisans: Public Domain Katkda bulunanlar: Rogilbert

Lisans
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported //creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/