Osnovi Geonauka

Dr Branislav Glavatovi, van. prof.
OSNOVI GEONAUKA
2005. god.
B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA
PREDGOVOR
Primarnii cilj kursa OSNOVI GEONAUKA je upoznavanje studenata Geodetskog Smjera Graevinskog fakulteta sa osnovnim sadrajem, principima i metodama prouavanja svih tzv. geo-naunih disciplina, odnosno nauka koje za objekat proavanja imaju planetu Zemlju u cjelini, njene djelove ili njena fizika polja. Kursom su, uglavnom na informativnom nivou, obuhvaeni: osnovni pojmovi, principi i saznanja iz domena savremene kosmologije, dominantne hipoteze kosmogonije, sunev sistem, zatim osnovni pojmovi i podaci o planeti Zemlji: atmosfera i njena struktura, unutranja graa Zemlje, osnovni fiziki parametri Zemlje kao planete, njeno gravitaciono i geomagnetsko polje (osnovne postavke, definicije, osobine, mjerenje i interpretacija), gravitacioni uticaj i efekti Sunca i Mjeseca na Zemlju, rotacija Zemlje i plime. Ukratko su prikazani principi veine geo-naunih disciplina, kao to su: geodezija, opta i primijenjena geofizika, posebno njenih oblasti gravimetrije, geomagnetizma i seizmologije, zatim geologija i naune oblasti koje proistiu iz nje: vulkanologija, geodinamika, geotektonika, geomorfologija, geohronologija, geohemija, geotermija i pedologija. Meteorologija je prikazana u okviru odjeljka o atmosferi, a okeanografija i hidrologija u odeljku o hiodrosferi. Aeronomija, geostatistika i ekologija su diskutovane samo pojmovo. Saeto je prikazana i istorijografija geodezije, kao i principi savremene geodezije, znaajni geodetski datumi (epohe) te najzad, geodetske discipline i geodetske metode. Eruptivan opti tehnoloki napredak tokom posljednjih nekoliko desetina godina i veoma buran i plodan razvoj brojnih naunih geo-disciplina i prirodnih nauka uopte, omoguili su postizanje zavidnih saznanja o Zemlji, njenom nastanku i razvoju kao planete, strukturi njene unutranjosti, magnetosferi, atmosferi, hidrosferi, porijeklu i razvoju organskog ivota na njoj, kao i njihovoj meusobnoj interakciji. Imajui u vidu da ta saznanja ine veliki dio prirodnih nauka uopte, u ovom kursu biemo u poziciji da se zbog toga samo ukratko, jezgrovito, osvrnemo na elementarna saznanja veine tih brojnih naunih disciplina i pokuamo da informativno, ali dovoljno razumljivo, opiemo domen njihovog prouavanja. Koliko to bude mogue, obim i stepen detaljnosti izlaganju u ovom kursu, koji e biti posveeni pojedinim naunim oblastima i saznanjima, u najveoj mjeri e biti proporcionalni njihovoj korelabilnosti sa optom geodezijom i geodetskom geofizikom, kao ishoditima ovog kursa. S obzirom da je kurs Osnovi geonauka namijenjen studentima prvog semestra Geodetskog odsjeka Graevinskog fakulteta, a imajui u vidu razliitost nivoa prethodnog obrazovanja (posebno matematike i fizike) u srednjim kolama iz kojih se upisuju studenti na ovaj fakultet, ali i kako ovaj kurs treba da tim studentima prui samo opti uvod u domen geonauka, u ovom udbeniku su matematike analitike definicije redukovane na najmanju mjeru, a elementi integralnog i diferencijalnog rauna uopte nijesu korieni, iz istih razloga. ____________________________________________________________________________
1. UVOD
Buran tehnoloki razvoj ostvaren tokom ezdesetih godina XX vijeka, koji je omoguio spoznaju obilja novih naunih injenica o Zemlji i Kosmosu, stimulisao je revolucionaran razvoj nauka o Zemlji i istovremeno znaajno izmijenio brojne temeljne naune koncepcije o naoj matinoj planeti. Ranije stanovite u nauci bilo je da je Zemlja prilino statina planeta, sa povremenim epizodama formiranja planinskih masiva i nepoznatim uzronicima tih procesa. Savremeni koncept, baziran na brojnim osmotrenim, nauno verifikovanim injenicama, ukazuje da je Zemlja veliki dinamiki sistem, sa litosfernim kontinentalnim i okeanskim ploama, koje se kontinualno pomjeraju, sa kompleksnom i dinaminom dubokom unutranjou, njenom evidentnom interakcijom sa rotacijom Zemlje, zajedno su odgovorni i zasluni za njenu strukturnu, progresivnu evoluciju i stvaranje idealnih ambijentalnih uslova za razvoj ivog svijeta na njoj. Planeta Zemlja u cjelini, ili posmatrana parcijalno, predstavlja objekat prouavanja vrlo velikog broja naunih disciplina. Geologija i Geofizika, zajedno sa svojim subdisciplinama, imaju posebno mjesto u grupaciji tih nauka, s obzirom da, kako sa aspekta obima, strukture i objekata istraivanja na Zemlji i u Zemlji, obuhvataju planetu u cjelini. Iz tih razloga, tim naukama je posveen najvei prostor u ovom udbeniku. Polje prouavanja brojnih geo-disciplina vrlo esto se meusobno preklapaju, te ih je teko izdvojeno opisati. Iz tih razloga u narednom izlaganju vie e se voditi rauna o kontinuitetu i sveobuhvatnosti izlaganja, nego o striktnoj podjeli naunih saznanja u oblasti geonauka na subdiscipline. Dosadanja intenzivna istraivanja Kosmosa jo uvijek nijesu rezultirala opaanjem planete koja bi bila slina Zemlji po uslovima za razvoj organskog svijeta. Zemlja je kao planeta zapoela svoj ivot unazad neto vie od 4,5 milijardi godina, koje su protekle u sporom, ali definitivno progresivnom stvaranju idealnih uslova za razvoj ivog organskog svijeta na njoj. Koliina vode, njeni oblici i distribucja, idealni sastav atmosfere i koliina kiseonika u njoj, poloaj Zemlje u sunevom sistemu koji uslovljava optimalnu koliinu toplote, zatim prisustvo mnogobrojnih prirodnih zatitnih barijera od tetnih kosmikih zraenja, reljefni oblici koji su stvorili savren mikro i makro ambijent u sve tri dimenzije, kao i mnogobrojni drugi prirodni uslovi, zajedno su rezultirali savrenim ambijentom za nastanak i buran razvoj cjelokupnog organskog svijeta na Zemlji i pojavu samog ovjeka. Neke od tih prirodnih uslova koji se izuavaju u geonanim disciplinama, u narednom tekstu emo samo nakratko dodirnuti. Iako Zemlja predstavlja ogroman, kompleksan, ali stabilan i harmonizovan sistem, koji besprekorno funkcionie ve milijardama godina, u toku samo nekoliko zadnjih decenija, ovjekov uinak spaljivanjem fosilnih goriva (uglja, zemnog gasa i nafte) koji su stvarani milionima godina, uslovljava ve znaajne i uoljive promjene u prirodnom ambijentu. Te okolnosti, kao i tetne posljedice intenzivne industrijske aktivnosti, unitavanje ogromnih umskih povrina, emisija tetnih gasova u atmosferu i brojni drugi efekti ovjekove djelatnosti, ve se zabrinjavajue manifestuju u vidu nepovoljnih globalnih ekolokih procesa, kao to su globalno zagrijevanje atmosfere, topljenje ledenih kapa na polovima, pojavu kiselih kia, uestale pojave ekstremnih meteorolokih pojava, oteenje ozonskog omotaa itd. U bliskoj budunosti ovakve pojave mogu znaajno ugroziti ivotnu sredinu i imati dramatine posljedice po cijeli ivi svijet na naoj planeti, neizbjeno ukljuujui i egzistenciju samog ovjeka.
Napomena: u ovom udbeniku e se za oznaavanje decimalnog zareza koristiti zapeta (,) a za razdvajanje hiljada taka (.). Takoe, imena elemenata i geolokih era i perioda, bie navoeni velikim slovom.
____________________________________________________________________________
2. OSNOVNI ELEMENTI KOSMOLOGIJE

Od najranijih vremena ljudske civilizacije, mnogi mislioci sa iskonskim nagonom da se izdignu iznad horizonta svakodnevnice, paljivo su posmatrali nono nebo prepuno zvijezda, pokuavajui da odgonetnu brojne misterije Univerzuma. Meutim, do dananjih dana nije se mnogo promijenilo u laikom shvatanju Svemira, a posebno ne u stalnoj elji ovjeka da spozna tajne nastanka materijalnog svijeta i shvati fenomen ivota. Jo prije etiri vijeka, italijanski matematiar i astronom Galileo Galilei (1564.-1642.) je shvatio da put do saznanja i razumijevanja mora biti baziran na osmatranju Prirode i injenica, umjesto do tada na dogmi koncipiranoj i neutemeljenoj filozofiji. Astronomi drevne Grke postavljali su Zemlju u centar Univerzuma. Ali u XVI vijeku poljski kaluer i astronom Nikola Kopernik (1473.-1543.) iznio je ideju da Zemlja i druge planete rotiraju oko Sunca. Zbog suprotstavljanja ove ideje stavu Crkve da je Zemlja centar Univerzuma i da se Nebesa nalaze iznad zvjezdane sfere, Kopernikov heliocentrini sistem nije dobio podrku Crkve za njegovog ivota. Galileo Galilei Galileo Galilei je konstruisao prvi teleskop dovoljne jaine za prouavanje Mjeseca i planeta, uspijevi da dokae ispravnost Kopernikovog stava. Iz tih razloga, Galileo se smatra arhitektom modernog koncepta paljivog naunog osmatranja i eksperimenta. Posebno znaajnu ulogu u razvoju savremene kosmologije imao je njemaki astronom Johan Kepler (1571.-1630.) koji je uspostavio osnovne zakone kretanja planeta oko Sunca, koji se koriste i danas.
Johan Kepler Tokom posljednjih dvadesetak godina, nakon izgradnje monih terestrikih i orbitalnih teleskopa, prikupljeno je izuzetno veliko i vrijedno saznanje o dimeniziji, strukturi i sadraju Svemira, mehnizmu nastanka i razvoja kosmikih objekata, njihovom poloaju i ureenju Kosmosa, a posebno o sunevom sistemu, kao i naoj galaksiji Mljeni Put. Savremena sistematska osmatranja Kosmosa i kosmikih objekata doprinijela su i znaajnom unapreenju saznanja o naoj matinoj planeti, kao i o organskom ivotu na njoj.
Kosmiki teleskop Habl.

Izgradnjom i lansiranjem kosmikog teleskopa HST nazvanog Habl, koji krui u orbiti iznad Zemlje, u astronomiji i astrofizici je praktino zapoela nova era izuzetno kvalitetnog osmatranja kosmikih objekata i procesa. Ovaj teleskop, sa ogledalom prenika 4,2 metra, zahvaljujui odsustvu raznih optikih smetnji zbog prisustva atmosfere, koje
Terestriki = zemaljski, pozicioniran na zemljinoj povri (Tera /lat./ - Zemlja). Hubble Space Telescope (NASA).
____________________________________________________________________________
se javljaju pri terestrikom osmatranju, omoguava dobijanje vrlo jasnih snimaka ak i dubokog Svemira. Tokom nekoliko godina njegove intenzivne primjene, snimljeno je veoma mnogo kvalitetnih fotografija kosmikih objekata, koje se intenzivno prouavaju (na Internetu je mogue vidjeti veliki broj takvih fotografija, npr. na prezentacijama www.hubble.nasa.gov ili www.hubblesite.org). Direktnim opaanjem, na nonom nebu moemo identifikovati ogroman broj nebeskih tijela. Smatra se da samo u naoj galaksiji broj zvijezda premauje 100 milijardi. Pored izuzetno velikog broja zvijezda, sistematskim osmatranjem Kosmosa konstatovano je i niz injenica koje su od velikog znaaja za razumi-jevanje njegovog nastanka, njegove organizacije i strukture. Utvreno je, na primjer, da je raspored nebeskih tijela u cijelom Kosmosu izuzetno uniforman i Mapa pozadinskog zraenja Kosmosa. Galaksija Mljeni izotropan. Naime, gustina nebeskih Put se uoljivo izdvaja u centralnom dijelu slike. tijela na jedinicu povrine neba u svim pravcima je veoma ujednaena. Ova inejnica nazvana je Kosmoloki princip. Svakako, Kosmoloki pricip vai za Kosmos posmatran u cjelini, dok su odstupanja rasporeda masa nebeskih tijela na lokalnom nivou na relativno malim rastojanjima, sasvim razumljiva.
Mjerenjem mikrotalasnog zraenja u svim pravcima specijalnim kosmikim satelitom COBE ,

konstatovano je da iz svake take u Kosmosu dopire vrlo homogeno energetsko zraenje, koje je takoe kao i raspored masa, veoma uniformno u svim pravcima. Odstupanje ovog zraenja je manje od 1/100000 u bilo kom pravcu, u kosmikim razmjerama (slika). Ovo, tzv. pozadinsko, zraenje uslovljava da temperatura Svemira nije na apsolutnoj nuli, nego da ima vrijednost od +2.7 oK.
Slika 1. Promjena frekventnog spektra talasnog zraenja ematski prikazan za sluaj kada se tijelo izvor svjetlosti pomjera od posmatraa (lijevo) pri emu se pomak spektra vri ka crvenom dijelu (poveanje talasne duine) i u sluaju pribliavanja objekta koji je izvor svjetlosti (desno) uz pomak ka plavom dijelu spektra (krai talasi).
Emitovanje energije u vidu talasnog zraenja vrlo visokih frekvencija. COBE Apsolutna nula je najmanja mogua temperatura i iznosi 273,16 oC ili 0oK (Kelvinova temperatura se rauna od apsolutne nule znai 0oC je +273,16oK). Pod frekventnim spektrom se podrazumijeva zavisnost amplitude talasa od njegove uestanosti (frekvencije) prikazan u odreenom dijapazonu tih uestanosti.
____________________________________________________________________________
Dugotrajnim i preciznim osmatranjem kretanja nebeskih tijela, pouzdano je utvreno da se svi objekti meusobno udaljavaju jedan od drugog, kao i da je brzina njihovog kreta-nja proporcionalna njiho-vom rastojanju od nas, ili bilo koje druge take u Kosmosu. Ova injenica nedvosmisleno ukazuje da se Kosmos konstantno iri, a zakljuak se zasniva na opaenom crvenom pomaku svje-tlosti koju emituje svako nebesko tijelo. Naime, utvreno je da je svaki objekat koji opaa mo na nebu, okarakterisan razliitim pomakom spektralnih linija ka crvenom dijelu spektra i da je veliina tog pomaka proporcionalna rastojanju do objekta koji emituje tu svjetlost (slika 1). Iz opte fizike je poznato da kada se objekat koji emituje talasno zraenje (svjetlost ili zvuk) udaljava od posmatraa, tada se to zraenje, koje stie do (pasivnog) posmatraa, prima u izmijenjenom obliku uz poveanje talasne duine zraenja (smanjenje frekvencije) i obrnuto pri pribliavanju izvora posmatrau, prividno se evidentira smanjenje talasne duine (poveanje frekvencije). Intenzitet promjene talasne duine je proporcionalan brzini relativnog kretanja izvora u odnosu na posmatraa (slika 1). Ova pojava u optem obliku se naziva Doplerov efekat. Dakle, u svjetlosti sa objekta koji se udaljava od nas, registrovaemo izvjesno pomjeranje sastava spektra ka njegovom crvenom dijelu, dok e objekat koji se pribliava, emitovati svjetlost sa pomakom ka plavom dijelu spektra (slika 1). Svaa mjerenja ukazuju da je crveni pomak spektra zraenja nebeskih tijela, univerzalan za cio Kosmos. Taj univerzalni princip crvenog opmaka za sva nebeska tijela nazvan je Hablovim zako
Slika 2. Tipina skupina veeg broja galaksija (grupacija, klaster, grozd). Slika je snimljena kosmikim teleskopom Habl.
Slika 3. Glaksija NGC 5194 ili Vrtlog, (ili M51), sa dva spiralna kraka i velikim brojem mladih zvijezda, predstavlja jednu tipinu spiralnu galaksiju, kakva je i Mljeni Put.
Mjerenjem se identifikuju apsorpcione linije u spektru, koje zapravo predstavljaju djelove spektra koji su upijeni (apsorbovani) odreenim hemijskim elementom na objektu koji ih emituje, to se u spektru svjetlosti manifestuje prazninom crnom linijom. Po amerikom astronomu Edvinu Hablu (Edwin Hubble 1889.-1953.).
____________________________________________________________________________
nom, a tzv. Hablova konstanta iznosi 71 km/s/Mpc. Reciprona vrijednost ove konstante predstavlja apsolutnu starost Kosmosa, koja iznosi 13,7 milijardi godina. Ovako odreena starost Univerzuma je potvrena i veim brojem mjerenja spektralnih karakteristika nekih radioaktivnih izotopa na mnogim zvijezdama (radiometrijskim datiranjem na osnovu odnosa koliine izotopa, o emu emo kasnije vie govoriti).
Slika 4. Spektar elektromagnetskog zraenja. Ukupno energetsko zranje pokriva ogromni dijapazon talasnih duina: gama zraci obuhvataju opsjeg sa talasnim duinama preko 10-5 mikrona (mikrometara, tj 10-6m), zatim X-zraci od 10-6 (djelimino se prekrivaju sa gama zracima) do 10-2, ultravioletno zraenja nalazi se u dijelu spektra izmeu 10-3 do 0.5 mikrometara. Vidljivi dio spektra zauzima samo opsjeg izmeu 0,5 i 1 mikrometar. Infracrveno zraenje se karakterie talasnim duinama izmeu 1 i 400 mikrometara, a radio talasi zauzimaju ostatak spektra ka veim talasnim duinama preko 400 mikrometara.
Astronomskim opaanjem evidentiran je veliki broj raznovrsnih objekata, koji su svrstani u nekolio grupacija. Pored obinih, standardnih zvijezda, kakvo je i nae Sunce, registrovani su i tzv. bijeli patuljci, supernove i crveni dinovi, koji zapravo predstavljaju stanje zvijezda u raznim fazama njihovog razvoja, zavisno od veliine mase zvijezde. Velika skupina zvijezda i drugih nebeskih tijela, koje se nalaze u jednom zvjezdanom jatu, koje predstavlja jednu izdvojenu strukturu ureenu meusobnim dejstvom gravitacionih sila objekata tog jata, naziva se galaksijom. Tipina takva skupina je i Mljeni Put, koji obuhvata preko 100 milijardi zvijezda i zauzima prenik od oko 100 hiljada svjetlosnih godina. Zbog rotacije oko svog centra, galaksije esto imaju spiralni oblik, kakva je i naa galaksija. Slika 2. sadri snimak dubokog dijela Kosmosa na kojem se vide tzv. grozdovi galaksija (klasteri, grupacije). Na slici 3. je prikazana jedna tipina galaksija nazvana Vrtlog sa dva spiralna kraka, koja je u Novom Galaktikom Katalogu (NGC) oznaena kao NGC 5194. Naa zvijezda, Sunce, nalazi se na rastojanju od oko 2/3 prenika nae galaksije od njenog centra. Galaksiji Mljeni put potrebno je oko 200 miliona godina za jednu kompletnu revoluciju (potpunu rotaciju oko svoje ose). Masa galaksije Mljeni Put je procijenjenjena na oko 140 milijardi masa naeg Sunca. Pored zvijezda i planeta, znaajnu masu svake galaksije ine gasovi
1 Mpc (megaparsek) je astronomska jedinica. Parsek predstavlja rastojanje koje svjetlost pree za 3,26 godina, a iznosi 3,0861019 km.
____________________________________________________________________________
i praina (koja moe biti grafitnog, silikatnog ili vodoninog sastava) koji se nalaze u ogromnom meuzvezdanom prostoru galaksije. Jo ee od spiralnih, u Kosmosu se zapaaju tzv. eliptike galaksije, koje nemaju izdvojene spiralne krake, ali obino imaju izraen eliptini oblik. Rauna se da u Svemiru ima vie od 100 milijardi galaksija svih vrsta. I pored ogromnih dime-nzija jedne galaksije, astronomska istraivanja su utvrdila da postoje i znatno vee kosmike strukture, nazvane Strukture velikih razmjera, koje zapravo predstavljaju ureene skupine (grozdove ili klastere) vie stotina i hiljada galaksija, ije razmjere prelaze nekoliko stotina miliona svjetlosnih godina. Nain organizacije ovako velikih kosmikih struktura nije jasan, s obzirom na zanemarljive vrijednosti gravitacionih sila na tako velikim rastojanjima. Pomenimo da se maglinom ili nebulom naziva dio velike galaksije, odnosno lokalna skupina zvijezda, zvjezdane praine i gasa, u kojem se preteno raaju mlade zvijezde. Na slici 4a je prikazana jedna tipina maglina, koja se nalazi u naoj galaksiji, nazvana Karina.
Slika 4a. Nebula Karina u naoj galaksiji Mljeni Put
Od znaajnih objekata u Kosmosu navedimo i tzv. kvazare, ili kvazi-stelarne objekte, koji su otkriveni tek 1963. godine. Odlikuju se veoma velikim crvenim pomakom, to ukazuje na njihovu veoma veliku udaljenost, a karakteriu se ogromnom koliinom mase koju sadre i izuzetno velikim energetskim zraenjem - preteno X-zraka, gama zraka i radio-talasa (vidi sliku spektra zraenja). Do sada je evidentirano preko 5.000 takvih objekata, koji jo uvijek nijesu u potpunosti izueni. U Kosmosu postoji i veliki broj drugih objekata (crne rupe, tamna materija, zvijezde tipa bijeli patuljci, crveni dinovi i td.) kojima se ovdje neemo baviti.
2.1. Nastanak Kosmosa

Tokom istorije nae civilizacije stvoreno je mnogo hipoteza i pretpostavki o nastanku vidljivog dijela, a posljednjih decenija i cjelokupnog Kosmosa. Dosadanja saznanja o Kosmosu, eliminisala su praktino sve ranije hipoteze osim hipoteze nazvane Veliki Prasak (enl. the Big Bang). Po pretpostavkama te hipoteze, Kosmos je zaet prije 13,7 milijardi godina, u obliku enormne eksplozije ekstremno guste materije, koja je praktino sadrala cjelokupnu masu ____________________________________________________________________________
dananjeg Svemira u beskrajno maloj zapremini (tzv. singularitetu) u kojoj nijesu vaili dananji zakoni fizike, niti su prostor i vrijeme imali dananji smisao, s obzirom na enormno visoke temperature i pritiske koje su morale vladati u tako zbijenom Kosmosu. Odmah nakon eksplozije, kako predvia ova hipoteza, zapoeo je proces formiranja elementarnih estica, a zatim se obavlja rekombinacija elektrona i protona u vodonik (75 % ukupne mase) i helijum (preosatlih 25 % mase), kao osnovnih gradivnih elemenata Kosmosa (slika 5). Prema teorijskim istraivajima na numerikom kosmolokom modelu, nakon oko 300 hiljada godina dolo je do razdvajanja korpuskularnog od talasnog dijela materije i pada temperature Svemira na oko 6.000 oK (slika 5). Smatra se da pozadinsko mikrotalasno zraenje, koje smo pomenuli, zapravo predstavlja talasnu sliku stanja Kosmosa u tom momentu. Tek nakon 100 - 200 milona godina od Velikog Praska, zapoinje stvaranje zvijezda tipa supernova, u ijim eksplozijama nastaju sloeniji atomi: ugljenik, azot, kiseonik, silicijum, magnezijum, gvoe i tako dalje (slika 5).
Slika 5. ema nastanka Kosmosa po hipotezi Veliki Prasak i njenom modifikovanom obliku teorije inflatornog Kosmosa. Zbog pojave lokalnih nehomogenosti i gravitacionih posljedica tih nehomogenosti rasporeda tako stvorenih masa, zatim zapoinje proces lokalnog kondenzovanja materije u obliku ogromnih oblaka gasa i kosmike praine. Tokom narednih miliona godina, diferencijacija i kondenzacija primordijalnog (prvobitnog) difuznog gasa i praine, dovela je do formiranja zvijezda kada je kondezovana masa bila dovoljno velika da zapone nuklearni fuzioni proces vodonika u helijum (to je pogonska snaga svake ive zvijezde, pa i naeg Sunca). U suprotnom, stvoreni su planetarni objekti koji nemaju tzv. kritinu masu za nukrearnu fuziju, te su ostali na relativno niskim i stabilnim temperaturama.
Singularitet, pojednostavljeno, podrazumijeva oblast nedefinisanosti. Korpuskula estica (lat. corpusculum malo tijelo, atom). Supernove su zvijezde veoma guste mase, koje eksplodiraju radi unutranjeg lananog nukearnog procesa. U fazi njihove eksplozije stvaraju se sloeniji i tei hemijski elementi.
____________________________________________________________________________
Zbog posljedica koje slijede iz pretpostavke o zaetku Kosmosa po modelu Velikog Praska a to je potpuna homogenost cijele Vasione (to u praksi nije sluaj) tokom devedesetih godina prolog vijeka, publikovano je nekoliko varijanti modifikovane hipoteze Velikog Praska, koje su poznate pod optim nazivom hipoteza Inflatornog Kosmosa. Naime, ova hipoteza u veoma ranom stadijumu irenja Svemira (u periodu izmeu 10-35 i 10-33 sekundi od poetka Velikog Praska), uvodi pretpostavku da je u lokalnim razmjerama singulariteta, moglo da doe do formiranje nehomogenosti ogranienih razmjera, to je kasnije uslovilo pojavu nehomogenosti u dananjem Kosmosu (slika 5), koje su manifestovane kao Strukture velikih razmjera, koje su astronomski osmotrene, a koje smo ve pominjali. Kao to smo vidjeli, hipoteze Velikog Praska i Inflatornog Kosmosa ne objanjavaju zato je nastala velika eksplozija, ali iznenaujue dobro predviaju posljedice takvog dogaaja i karakteristike dananjeg Kosmosa, ukljuujui prosjenu gustinu materije Kosmosa, nivo pozadinskog zraenja, kao i nain i brzinu irenja Univerzuma. Ipak, ova hipoteza ne moe da odgovori na pitanje dali je Kosmos konaan ili beskonaan, odnosno dali e nastaviti da se iri u beskraj ? Odgovor na ovo pitanje je uslovljen ukupnom koliinom materije u Kosmosu. Naime, ako u Kosmosu postoji dovoljno materije, ona e svojim gravitacionim djelovanjem nakon nekog vremena zaustaviti proces irenja, pa bi Kosmos u tom sluaju poeo da kolapsira nazad u poetni singularitet. Meutim, dosadanja osmatranja i prorauni ukazuju da postoji samo 1/3 mase od tzv. kritine mase koja bi izazvala zaustavljanje ekspanzije Vasione. U ovoj sloenoj naunoj oblasti, kosmologiji, savim je razumljivo da jo uvijek ostaju otvorena brojna pitanja, kao na primjer: to je bilo prije Velikog Praska ?, zatim - dali zaista postoje crne rupe u Kosmosu ? Kakvo je porijeklo kosmikih zraka i estica enormno velikih energija koje su po prvi put registrovane nedavno (nazvane kosmikim mecima)? Zatim, kako i zato nastaju mlade zvijezde preteno u centrima galaksija ?, ali i mnoga druga pitanja koja zadiru u oblasti koje u ovom kratkom izlaganju nijesmo ni dotakli. Za osmatranje kosmikih objekata i procesa, u astronomiji se koriste teleskopski instrumenti, koji u principu mogu biti: refraktori, reflektori ili kombinovani instrumenti koji su nazvani katadiopteri (slika 5a). Kod refraktora se koriste iskljuivo soiva za formiranje slike nebeskog tijela, dok su reflektori ostvareni kombinacijom vie ogledala. Kod katadioptera, koji se vrlo intenzivno primjenjuju tokom posljednje dvije decenije, koristi se kombinacija soiva i ogledala.
Slika 5a. Izgled tipinih astronomskih instrumenata tipa refraktora (lijevo) i reflektora (desno).
____________________________________________________________________________
10
3. SUNEV SISTEM
Nain formiranja planetarnih sistema jo uvijek nije pouzdano utvren, to vai i za na Sunev sistem. O nainu nastanka planetarnih sistema postoje 3 principijelno razliite hipoteze: (1) nastanak iz hladne kosmike magline, (2) iz vrele magline i (3) hipoteza sudara tijela. Po prvoj, Sunce je nastalo kondenzovanjem primordijalne hladne materije koju su inile estice kosmike praine i gasa velike globule koja se lagano okretala. U procesu gravitacionog saimanja, materijal globule je uveavao temperaturu (na raun potencijalne energije) i dobio veliku rotacionu brzinu. Pri tome su planete nastale sekvencijalno - otkidanjem djelova mase takvog primarnog Sunca. Druga hipoteza pretpostavlja da je Sunce stvoreno kondenzovanjem vrele meuzvjezdane globularne mase u jedno centralno jezgro i nekoliko manjih perifernih. Daljim saimanjem, od centralnog dijela globule nastalo je Sunce, a od perifernih - planete sunevog sistema. Zbog velikih temperatura (oko 10 milona stepeni) i pritisaka, kao to smo ve ranije opisali, u Suncu je zapoeo proces termonuklearne transformacije vodonika u helijum, uz oslobaanje velikih koliina energije. Planete su, zbog nedostatka mase (a time nedovoljnog pritiska i temperature) ostale na relativno niskim temperaturama, ili kako se u astronomiji kae postale su kosmika hladna tijela. Najzad, hipoteza sudara, koju je lansirao Dejms Dins poetkom XX vijeka, po kojoj je prije nekoliko milijardi godina, u neposrednoj blizini Sunca proletjela jedna zvijezda veoma velike mase, koja je uspjela da snanim gravitacionim dejstvom od Sunca otrgne dio usijane mase. Ta masa je ostala u orbiti oko Sunca, rotirajui se i hladei tokom vremena, nakon ega se raspala na vei broj djelova od kojih su nastale planete sunevog sistema. U najnovije vrijeme hipoteza sudara je primijenjena i na modelu Zemlja Mjesec, pri emu su dobijeni vrlo uvjerljivi rezultati.
Slika 6. Protuberanca (erupcija usijane materije) na Suncu. Radi poreenja veliina, na slici desno (u donjem desnom uglu) je naznaena kontura Zemlje.
James Jeans (1877.-1946.) engleski matematiar.
____________________________________________________________________________
11
Kao to smo ve pomenuli, energija Sunca se stvara nuklearnom reakcijom (fuzijom vodonika u helijum) u njegovom jezgru. Energija koju oslobodi Sunce u jednoj sekundi iznosi 3.9x1026 dula, za iju proizvodnju je neophodno da fuzionie oko 600 hiljada tona vodonika u helijum. Sobzirom na ukupnu masu, koja je oko 333 hiljade puta vea od zemljine i na uee vodonika u toj masi od 91 %, to znai da postoji dovoljno fuzionog goriva za narednih najmanje 5 milijardi godina.
Slika 7. Suneva aktivnost izraena brojem sunevih pjega tokom posljednjih 50 godina. Suneva aktivnost nije uniformna, ve se odvija u pravilnim ciklusima koji traju oko 11 godina (slika 7). Stepen aktivnosti se izraava brojem tzv. sunevih pjega koje se mogu zapaziti na sunevoj povri, a koje zapravo predstavljaju regione protuberanci, eruptivnog izbacivanja usijane materije iz niih sfera Sunca, u kosmiki prostor. Ove erupcije su praene emitovanjem snanog zraenja naelektrisanih visoko-energetskih estica (uglavnom protona i jonizovanog helijuma) i talasnog zraenja u irokom dijapazonu spektra. Ovo zraenje je poznato kao sunev vjetar, a prostire se duboko u Kosmos, zapljuskujui i Zemlju, gdje moe da izazove smetnje u radio-komunikacijama, znaajne promjene u magnetskom polju Zemlje i druge efekte, o emu emo govoriti kasnije. Sunev vjetar, odnosno mlazevi estica u njemu, kreu se brzinama izmeu 300 i 600 km/s, sa temperaturama ak do 140 hiljada 0C.
Slika 8. Planete sunevog sistema sa indikacijom poloaja ose u odnosu na ravan rotacije oko Sunca i oznakom smjera rotacije. Oko Sunca rotira ukupno devet planeta koje se znaajno meusobno razlikuju. Moe se tvrditi da je o planetama vie naueno na osnovu njehove razliitosti nego slinosti. Ipak, postoji izvjesna meusobna slinost dvije grupacije planeta (slika 8): etiri blie Suncu (Merkur, Venera, Zemlja i Mars), koje formiraju tzv. unutranju grupu i pet koje su dalje od Sunca (Jupiter, Saturn, Uran, Neptun i Pluton), formirajui tzv. spoljanju grupu. Zemlja pripada
Jonizovan naelektrisan (pozitivno ili negativno) dejstvom sudara neke druge estice. O postojanju desete planete vrlo malih dimenzija, na putanji znatno veoj od Plutonove, postoji vie, jo uvijek kontraverznih stavova.

____________________________________________________________________________
12
unutranjoj grupaciji, pa se ova grupa zato naziva i terestrikom (nalik na Zemlju) ili stjenovitom. Planete u spoljanjoj grupaciji su velike i dominantno gasovite, ali imaju satelite od vrstog materijala. Asteroidi u asteroidnom pojasu, koji su locirani izmeu ovih grupacija planeta, odnosno izmeu Marsa i Jupitera (slika 9) imaju slinost u gustini sa terestrikim planetama. Pretpostavlja se da ovi asteroidi potiu ili od neke stare planete koja je razorena u davnom kosmikom sudaru ili predstavljaju ostatke nepotpuno formirane planete u fazi planetarne diferencijacije sunevog sistema.
Slika 9. Relativan poloaj orbita planeta i asteroidnog pojasa u sunevom sistemu. Rotiranje oko ose svih planeta se vri u istom smjeru u kojem rotira i samo Sunce oko svoje ose, osim Venere, Urana i Plutona, koji rotiraju u suprotnom smjeru (slika 8). Rotiranje planeta oko Sunca se obavlja u gotovo koplanarnim ravnima, koje ne odstupaju za vie od 7 stepeni za sve planete osim Plutona, ija inklinacija iznosi 17 stepeni. Jo prije 400 godina, Johan Kepler je zapazio da putanje planeta oko Sunca nisu krugovi, ve elipse, ija se spljotenost (odstupanje od kruga) naziva ekscentricitetom, a definie se jednostavnim izrazom: e = 1 b2 a2
Eliptini oblik putanje planete oko Sunca (u ii elipse) sa naznakom velike i male poluose.
pri emu a i b predstavljaju veliku i malu poluosu elipse putanje, respektivno. Za Zemlju ekscentricitet iznosi samo 0,01673, to znai da je zemljina orbita bliska krugu. Kepler je svoja zapaanja uoptio, utvrujui tri osnovna zakona rotacije planeta, koji glase: 1. Planete opisuju oko Sunca eliptine putanje; u
Uz drugi Keplerov zakon.
Asteroidi u asteroidnom pojasu predstavljaju preteno stjenovite gromade (ima i metalinih) vrlo razliitih dimenzija najvei je Ceres sa prenikom 933 kilometra. Nagib u odnosu na zemljinu ravan rotacije oko Sunca, koja se naziva ravan ekliptike.
____________________________________________________________________________
13
zajednikoj ii tih putanja nalazi se Sunce. 2. Linija koja spaja planetu i Sunce (radijus vektor), u jednakim vremenskim razmacija opisuje jednake povrine (slika). 3. Kvadrati perioda obilaska planeta oko Sunca srazmjerni su treem stepenu njihovog srednjeg rastojanja do Sunca. Prva dva zakona su dovoljno jasna na osnovu prikazanih slika, dok za trei zakon moemo navesti sljedee pojanjenje. Na trajektoriji putanje planete oko Sunca vai jednakost izmeu centrifugalne sile planete i privlane (gravitacione) sile izmeu masa ta dva tijela:
v2 mM =G 2 r r
pri emu je m masa planete, M masa Sunca, r rastojanje izmeu ta dva tijela, a G gravitacioona konstnta, koja iznosi 6,6710-8 dincm/g2. Nakon skraivanja mase planete na lijevoj i desnoj strani gornje relacije, dobiemo izraz za brzinu planete oko Sunca u obliku:
v= GM r
iz kojeg se vidi da brzina planete ne zavisi od njene mase, ve samo od rastojanja do Sunca i svakako od njegove mase M. Ovo znai, da se masa Sunca moe odrediti mjerenjem brzine bilo koje planete i njenog rastojanja do Sunca. Tako, na primjer, za sluaj Zemlje, koja se kree brzinom od oko 30 km/s oko Sunca, na prosjenoj udaljenosti od 150 miliona kilometara, iz gornje formule dobijamo da masa Sunca iznosi 21027 tona, to je za oko 333 hiljade puta vee od mase Zemlje. Na osnovu poznate mase Sunca, iz gornjeg izraza se mogu odrediti brzine ostalih planeta. Trajanja jedne revolucije (potpune rotacije) planete oko Sunca () jednako je koliniku duine te putanje 2r i brzine planete v: 2r/v, pa zamjenom brzine gornjim izrazom, nakon kvadriranja moemo dobiti numeriki izraz za trei Keplerov zakon:
4 2 = r3 G M
Planeta Merkur Venera Zemlja Mars Jupiter Saturn Uran Neptun
P (god.) 0,24 0,62 1,00 1,88 11,9 29,5 84,0 165
a (AU) 0,39 0,72 1,00 1,52 5,20 9,54 19,1 30,0
2 0,06 0,39 1,00 3,53 142 870 7056 27225
r3 0,06 0,37 1,00 3,51 141 868 6968 27000
2/ r3 1,00 1,05 1,00 1,01 1,01 1,00 1,01 1,01
koji, kao to smo pomenuli, izraava da je kvadrat trajanja obilaska planeta oko Sunca srazmjeran treem stepenu njenog rastojanja do Sunca. Ovaj izraz je korektan i za eliptine putanje planeta, pri emu r predstavlja veliku poluosu te elipse.
248 39,3 61504 60698 1,01 Ako se rastojanje planete do Sunca Pluton izraava u astronomskim jedinicima, a period njene rotacije oko Sunca u zemaljskim (siderijalnim) godinama, tada ovaj opti izraz za trei Keplerov zakon postaje 2 = r3. U prikazanoj tabeli navedene su
rezultujue vrijednosti za sve planete sunevog sistema, na osnovu astronomskog
Jedna Astronomska jedinica (skraeno AJ) je mjera koja se koristi u Astronomiji i Astrofizici, a predstavlja srednje rastojanje izmeu Zemlje i Sunca i iznosi oko 150 miliona kilometara (149.597.890 km).
____________________________________________________________________________
14
opaanja. Mala odstupanja kolinika 2/r3 predstavljaju rezultat interakcije konkretne planete
sa ostalim planetama sunevog sistema. Pomenimo da, pored zakonitosti koja vlada u rotacionom kretanju planeta oko Sunca, koje je ureeno Keplerovim zakonima, takoe i srednja rastojanja planeta do Sunca se povinuju odreenim pravilima, koja su jo u osamnaestom vijeku prouavali i definisali astronomi Titius i Bode, prema kojima je ova zakonomjernost nazvana Titus-Bodeovim zakonom, odnosno pravilom, s obzirom da se ne radi o fizikom zakonu. Naime, srednje rastojanje planete sunevog sistema, izraeno u astronomskim jedinicama, moe se definisati jednostavnom relacijom: D=
3 2n - 2 + 4 za n 2, dok za prvu planetu, Merkur vai: n=1, D=0,4. 10
pri emu n predstavlja indeks planete (n = 2, 3, 4, ...), (treba raunati i asteroidni pojas koji se nalazi na mjestu 5. planete od Sunca). Na primjer, za planetu Jupiter (esta u nizu planeta sunevog sistema, dakle sa indeksom 6), dobija se srednje rastojanje od 5,2 zemljinih rastojanja, to je potvreno astronomskim osmatranjem. Praktino sve planete sunevog sistema zadovoljavaju Titius-Bode pravilo, izuzimajui dvije najudaljenije od Sunca Neptun i Pluton. Do sada nije utvren razlog njihovog odstupanja od tog opteg pravila. Osnovni statistiki podaci za Sunev sistem (rastojanje od Sunca, izraeno u astronomskim jedinicama, poluprenik planete, masa, duina rotacije oko ose u odnosu na Zemlju, zatim broj mjeseca, nagib orbite planete u odnosu na zemljinu, kao i prosjena gustina planete) prikazani su u tabeli 1. Tabela 1.
Rastojanje Poluprenik
(astr.jed.) (Zemlja=1)
Masa
(Zemlja=1)
Rotacija oko ose

(Zemlja=1)
SUNCE Merkur Venera Zemlja Mars Jupiter Saturn Uran Neptun Pluton
--0,39 0,72 1,0 1,5 5,2 9,5 19,2 30,1 39,5
109 0,38 0,95 1,00 0,53 11 9 4 4 0,18
332.800 0,05 0,89 1,00 0,11 318 95 17 17 0,002
25-36 58,8 244 1,00 1,029 0,411 0,428 0,748 0,802 0,267
Broj mjeseca 9 0 0 1 2 16 20 15 8 1
Nagib orbite --7 3,394 0,000 1,850 1,308 2,488 0,774 1,774 17,15
Gustina (g/cm3) 1,410 5,43 5,25 5,52 3,95 1,33 0,69 1,29 1,64 2,03
Velike planete imaju svoje satelite, koje nazivamo mjesecima (tabela). Zemlja ima najvei i najpoznatiji Mjesec, iji sastav priblino odgovara zemljinom. Na osnovu analize uzoraka stijena donijetih sa Mjeseca (u kosmikim misijama amerike Apolo i ruske Pionir), kao i na bazi skoranjeg numerikog modelovanja sudarnog procesa dva viskozna kosmika tijela, on najvjerovatnije predstavlja jedan dio Zemlje, koji je odcijepljen u nekom davnom kosmikom sudaru. O Mjesecu emo vie govoriti kada budemo opisivali gravitacioni uticaj Mjeseca i Sunca na Zemlju. Marsovi mjeseci Fobos i Deimos su malih dimenzija i nepravilnog su oblika, a vjerovatno predstavljaju zarobljene asteroide. Za brojne Jupiterove satelite takoe se smatra da
Njemaki matematiar Johan Titius (1729.-1796.). Njemaki astronom Johan Bode (1747.-1826.).
____________________________________________________________________________
15
predstavljaju zarobljene asteroide. Mnoge planete imaju prstenove finih estica i praine na odreenom rastojanju, a takav prsten je posebno dobro izraen kod planete Saturn (slika 8).
Komete predstavljaju objekte koji esto imaju malo stjenovito jezgro, sa velikom koliinom leda oko njega, ali mogu biti i iskljuivo od leda. Obino se kreu po vrlo izduenim eliptinim putanjama oko Sunca, ali djelovi njihove putanje mogu biti i parabole na iji oblik utiu gravitacione sile planeta pored kojih prolaze. Pod dejstvom sunevog vjetra i toplote, na kometi nastaje isparavanje leda, pri emu se stvara dug gasoviti rep nasuprot Suncu. Pravci i ravni kretanja kometa nemaju pravilnosti, niti je smjer njihove rotacije saglasan sa globalnom rotacijom sunevog sistema. Asteroidi su kosmiki objekti koji najee imajuju stjenovitu strukturu i sastav slian stijenama na Zemlji, ali postoje i metalini asteroidi. Njihova dimenzija moe da bude i vie stotina kilometara u preniku. Najpoznatiji i najvei asteroid u sunevom sistemu je Ceres sa prenikom od 918 km. Ogromna koliina asteroida razliitih dimenzija, ini asteroidni pojas (slika 9 i 10), koji smo ve pominjali.
Slika 10. Asteroidni pojas.
Najzad, meteoriti su stjenovita tijela koja se kreu po eliptikim putanjama koje se proteu od asteroidnog pojasa do prostora izmeu planeta Jupetera i Marsa. Za razliku od meteorita, meteori, predstavljaju male estice i manje komade raznorodnog materijala (vjeruje se da potiu od kometa) koji prodru u atmosferu, gdje ostavljaju svijetli trag koji nastaje zbog njihovog sudaranja sa atomima vazduha u atmosferi. Zbog velike temperature koja tako nastaje, meteori ne stiu do Zemlje, ve bivaju istopljeni i resorbovani u atmosferi.
____________________________________________________________________________
16
4. PLANETA ZEMLJA
Naa matina planeta je veoma kompleksna kosmika tvorevina, nastala prije 4,55 milijardi godina, ve stotinama miliona godina sa idealnim uslovima za formiranje i razvoj organskog svijeta. Planetu Zemlju odlikuje vie jedinstvenih karakteristika, kojima se ona izdvaja od svih poznatih planeta, ali ono to je ini izuzetnom, svakako je enormna koliina vode na njoj i velika koliina kiseonika u njenoj atmosferi, kao dvije osnovne pretpostavke za uspjean razvoj organskog ivota. Zemlja je dinamina planeta, kako na svojoj povri, tako i u unutranjosti. Njena povr se kontinualno mijenja dejstvom brojnih atmosferskih i geolokih procesa, kao to su erozija, pretaloavanje sedi-mnata, vulkanizam, tektonika i td. Ovi procesi su aktivni praktino od njenog formirnja kao planete. Nakon nastanka Zemlje kao planete, bilo je potrebno oko 700 miliona godina za stvaranje atmosfere sa odgovarajuom mjeavinom kiseonika, vodonika, ugljenika i azota, potrebnom za formiranje prvih oblika ivota. Naunici smatraju da je istovremenim dejstvom toplotne energije, svjetlosti i radioaktivnih eleme-nata, Zemlja snimljena iz Kosmosa. uslovljeno stvaranje kompleksnih proteina i kiselina, sa genetskim kodom sposobnim za repliciranje. Ovi molekuli su zatim evoluirali i formirali prve oblike ivota. Prije 3.8 milijardi godina stvoreni su uslovi za nastanak prvih jednoelijskih organizama. Na osnovu prouavanja ostataka organizama, utvreno je da se sastav atmosfere znaajno mijenjao tokom zemljine istorije. Danas atmosferski omota u obimu od 99.96 % ine samo tri hemijska elementa i to: azot (78,08 %), kiseonik (20,95 %) i inertni gas argon (0,93 %). Relativno debeli sloj atmosfere predstavlja znaajan zatitni sloj za ivi svijet, s obziriom da apsorbuje brojna tetna zraenja, kao i manje i vee estice raznovrsnog materijala i meteorita, koji pod dejstvom gravitacione sile Zemlje bivaju privueni iz okolnog Kosmosa. Istovremeno, reflektujuim dejstvom na toplotno zraenje same planete Zemlje, gasovi atmosfere sprjeavaju njeno pretjerano hlaenje. Bez tog efekta srednja temperatura na Zemlji bi bila nia za 33 stepena Celzijusa. Upijanjem ultravioletnih talasa u ozonskom sloju, atmosfera titi cijeli ivi svijet na Zemlji od tetnog dejstva tog visokoenergetskog tipa zraenja. Zemlju moemo posmatrati i kao kompoziciju njenih meusobno interaktivnih djelova ili sfera: magnetosfera, atmosfera, hidrosfera i geosfera, koje emo nadalje neto detaljnije opisati, a ekosferu i biosferu emo samo ukratko diskutovati kada budemo govorili o ekologiji. Savrena ____________________________________________________________________________
17
svojstva, sklad i harmonina interakcija ovih segmenata Zemlje, ini nau planetu idealnom za nastanak i razvoj ivih vrsta. Podsjetimo se nekih najznaajnijih parametara Zemlje kao planete: Zemlja krui oko Sunca na prosjenom rastojanju od 1 AJ, sa srednjom orbitalnom brzinom od 29,784 km/s, po ekliptici u odnosu na koju je njena osa rotacije nagnuta za 23,450. Ekscentricitet zemljine orbite iznosi 0,01673. Srednji poluprenik Zemlje na ekvatoru je 6.378,136 km, a na polovima 6.356,751 km, dok spljotenost ima vrijednost od 1/298,257. Srednja gustina materijala koji gradi Zemlju iznosi 5,515 t/m3. Srednji solarni dan ima 86.400, a siderijalni 86.164,1 sekundi. Ukupna povrina okeana i mora iznosi 362 miliona kvadratnih kilometara, dok je njihova prosjena dubina 3,8 kilometara. Dakle, ukupna zapremina vodene mase na Zemlji iznosi oko 1,36 milijardi kubnih kilometara, to je ekvivalentno zapremini sfere prenika 1.370 kilometara. Od znaajnijih fizikih parametara Zemlje, pomenimo jo da prosjena visina reljefa kontinenata iznosi 825 metara, dok najvei amplituda reljefa na Zemlji iznosi 19.891 metar, to je zapravo zbir izmeu najvie planine Mont Everesta u Aziji, sa 8.856 metara i najvee dubine koja je utvrena u okeanskom rovu Marijana u zapadnom dijelu Tihog Okeana, od 11.035 metara (postoji i nekoliko malo razliitih podataka). Horizontalna orbitana brzina, koja je neophodna da bi tijelo izbaeno u orbitu oko Zemlje zapoelo da krui oko nje iznosi 7,8 km/s, dok tzv. prva kosmika brzina, ili minimalna brzina tijela neophodna da tijelo napustilo gravitaciono polje Zemlje iznosi 11,2 km/s.
Mjesec
Kao to smo konstatovali, Zemlja ima jedan prirodni satelit, Mjesec (inae najvei od mjeseca svih ostalih planeta sunevog sistema), prema kojem su (opti) naziv dobili i sateliti ostalih planeta. Mjesec oko Zemlje krui po eliptikoj Zemljin Mjesec putanji (saglasno Keplerovom zakonu) sa malim ekscentricitetom (0,0549) na prosjenom rastojanju od 384.400 kilometara i nagibom orbite u odnosu na zemljinu od 5,140. Poluprenik Mjeseca iznosi 1.738 km, a srednja gustina 3,35 t/m3 (to odgovara gustini bazaltnih stijena, odnosno magme). Gravitacija na zemljinoj povri je oko 6 puta vea u odnosu na mjeseevu na njegovoj povri, iako je masa Zemlje 81,3 puta vea od mjeseeve (Tabela I). Meutim, mjeseeva masa je ak 26 miliona puta manja od suneve, ali i pored toga, zahvaljujui injenici da je njegovo rastojanje od Zemlje 390 puta manje u odnosu na Sunce, ovaj prirodni zemljin satelit na Zemlju
Spljotenost tijela definie odnos razlike poluprenika na ekvatoru i na polovima prema polupreniku na ekvatoru. Siderijalni dan je vrijeme koje protekne dok taka na zemljinoj povri napravi punu rotaciju oko zemljine ose u odnosu na isti astronomski pravac, za razliku od solarnog ili sunevog dana koji oznaava vrijeme rotacije take na Zemlji - u odnosu na Sunce. Sunev dan traje tano 24 asa (86.400 sekundi), dok je siderijalni krai za 5 minuta i 55,90 sekundi, dakle traje 86.164.10 sekundi.
____________________________________________________________________________
18
vri dvostruko vei gravitacioni uticaj, to se na primjer, neposredno manifestuje kroz plime okeana i druge pojave.
Uporedne karakteristike parametara Mjeseca i Zemlje Tabela I
Parametar Masa (1024 kg) Zapremina (1010 km3) Poluprenik na ekvatoru (km) Poluprenik na polovima (km) Spljotenost Srednja gustina (kg/m ) Povrinska gravitacija(m/s ) Prva kosmika brzina (km/s) Albedo (koeficijent refleksije svjetlosti) Raspon topografije min.-maks.(km)
2 3
Mjesec 0,07349 2,1958 1738,1 1736,0 0,0012 3.350 1,62 2,38 0,11 16
Zemlja 5,9736 108,321 6378,1 6356,8 0,00335 5.515 9,80 11,2 0,306 20
Odnos 0,0123 0,0203 0,2725 0,2731 0,36 0,607 0,165 0,213 0,360 0,800
Period obilaska Mjeseca oko Zemlje iznosi 27 dana i 19 minuta na putanji koja u odnosu na ravan rotacije Zemlje oko Sunca mijenja nagib sa amplitudom od 5009, sa periodom od 18,6 godina. Mjeseeva unutranjost je gotovo u cjelosti ohlaena, te zbog toga ne rotira oko svoje ose (uvijek ima istu stranu okrenutu prema Zemlji). Stijene sa mjeseeve povri su vrlo sline zemljinim. Bazaltne stijene sadre neto vie titana, a manje gvoa. Na osnovu snimanja i analize mjeseevih potresa, izazvanih plimskim naperzanjem njegove unutranjosti gravitacijom Zemlje, utvreno je da i Mjesec, kao i Zemlja, ima malo centralno jezgro (preteno gvoevitog sastava) prenika 360 km, zatim omota debeo oko 1.000 kilometara (u plastinom, polutenom stanju) i koru, debelu oko 65 kilometara. Temperatura na mjeseevoj povri varira od minimalne u toku noi oko 100 0K (oko 173 0C) do maksimalne u toku dana 400 0K (oko +127 0C), to je posljedica potpunog odsustva atmosfere na tom nebeskom tijelu. Ipak, Mjesec posjeduje vrlo rijetku atmosferu koju ine gasovi u veoma razrijeenom stanju. Ukupna teina slobodnih gasova na Mjesecu je procijenjena na samo 25 tona, a atmosferski pritisak varira oko 310-15 bara. U njegovoj atmosferi se prosjeno nalazi samo 200.000 atoma gasa u kubnom centimetru, to je gotovo zanemarljivo. Tako razrijeenu atmosferu ine: Helijum (4He) u obimu od 20 %, Neon (20Ne) takoe 20 %, Vodonik (H2) oko 17 %, Argon (40Ar) oko 15 % i vei broj drugih gasova u znatno manjoj koliini.
____________________________________________________________________________
19
4.1. Atmosfera i Meteorologija

Jo u XVII vijeku Don Dalton je utvrdio da vazduh ine kiseonik i azot, kao i mala koliina nezapaljivog gasa, a neto kasnije je potveno da je to veim dijelom inertni gas argon. Pronalaskom masenog spektrometra poetkom XX vijeka i razvojem tehnike uzimanja uzoraka na velikim visinama atmosfere, utvren je vrlo detaljan i precizan sadraj i struktura zemljine atmosfere (tabela 2). Takoe, utvreno je da koncentracija izvjesnog broja gasova, koji imaju vrlo malo relativno uee u atmosferi, varira zavisno od take posmatranja (takvi su ugljen dioksid /CO2/, sadraj vlage, metan /CH4/, sumpor dioksid /SO2/, ozon /O3/ i dr). Tabela 2.- Sadraj gasova u atmosferi
Gas Azot Kiseonik Argon Neon, Helium, Kripton Ugljen dioksid Metan, Vodonik, azotni oksidi Uee u atmosferi (%) 78,08 20,95 0,93 0,002 0,0003-0,0360 0,00025
Sadraj osnovnih gasova u atmosferi
Nauna oblast koja se bavi prouavanjem atmosfere, atmosferskih procesa i vremenskom (meteorolokom) prognozom naziva se Meteorologijom. a njena istorija see u daleku prolost do grkog filozofa Aristotela, od koga i potie naziv ove nauke. Atmosferu, koja predstavlja osnovni objekat prouavanja meteorologije, sainjava vrlo kompleksna kompozicija slojeva gasova. Prema stanju temperature u atmosferi, ona je izdijeljna u 4 osnovna sloja (slika 11): troposfera (koja se prostire od zemljine povri do prosjene visine od 11 kilometara (visina ovog sloja zapravo varira izmeu 8 i 16 kilometara, zavisno od geografske irine), sa stalnim smanjenjem temperature do 56 0C na gornjoj granici), zatim stratosfera (izmeu 11 i 50 km i promjenom temperature od 50 do 3 0 C), mezosfera (izmeu 50 i 80 km i smanjenjem temperature od 3 do 95 0C) i termosfera (koja se prostire od 80 km navie, sa naglim porastom
Slika 11. Temperaturni pojasevi atmosfere.
John Dalton (1766.-1844.) engleski hemiar.
____________________________________________________________________________
20
temperature od 95 do preko 1.000 0C na visinama preko 300 km). Svaki temperaturni sloj se zavrava tzv. pauzom u kojoj se mijenja karakter promjene temperature. Troposfera obuhvata oko 80 % ukupne mase atmosfere i u njoj nastaje veina meteorolokih procesa. Ona sadri i ogromne koliine vlage i estica praine. Temperatura u ovom sloju opada do tropopauze uniformno po stopi od 6,5 0C/km. Troposfera se zagrijeva posredno zraenjem toplote iz tla, koje zagrijeva Sunce u toku dana. Gornji dio mezosfere i donji dio termosfere ine poseban atmosferski sloj nazvan jonosferom, poto ovaj sloj sadri veliku koliinu naelektrisanih atoma i molekula, koji se nazivaju jonima. Joni se u atmosferi stvaraju kada molekuli gasa kiseonika ili azota preuzmu veliku koliinu energije iz ultravioletnih zraka koji dopiru sa Sunca, koja uslovljava da otpuste (izgube) jedan ili vie svojih elektrona. Tokom dana, sunevi ultraSlika 12. Rast koncentracije ugljen-dioksida u violetni zraci stalno jonizuju veliku atmosferi tokom nekoliko zadnjih decenija. kolinu atoma, tako da je jonosfera najvie naelektrisana u smiraj dana. Do zore jonosfera lagano slabi na naelektrisanju, zbog ponovne rekombinacije elektrona i jona tokom noi. Poto su joni naelektrisani, jonosferski sloj je sposoban da reflektuje radio talase, posebno tzv. kratke talase, u frekventnom opsjegu od nekoliko magaherca. Gas ozon (O3) je u atmosferi koncentrisan u sloju koji se prostire izmeu 15 i 55 kilomatara iznad Zemljine povri. Egzistencija ovog gasa je veoma znaajna za ivi svijet na Zemlji, poto apsorbuje tetno ultravioletno zraenje sa Sunca, koje bi inae razorilo organske molekule kada bi prodrlo do zemljine povri. Satelitska osmatranja ukazuju na znaajno smanjenje debljine ovog sloja, odnosno koncentracije ozona u njemu, tokom posljednjih nekoliko godina, posebno u predjelu Antarktika. Smanjenje ozona je izazvano emisijom gasa hlor-fluoro-ugljenika zbog industrijske aktivnosti. Tri gasa, koja samo u minornom Slika 13. Promjena (anomalija) prosjene godinje tempeobliku uestvuju u grai atmosfere: rature, kao odstupanje od dugogodinje srednje metan, ugljen-dioksid i azotni vrijednosti. oksid, imaju svojstvo upijanja infracrvenog dijela zraenja sa Zemljine povri, stvarajui efekat staklene bate. Ovaj efekat uslovljava poveanje temperature u atmosferi. Bez njihovog prisustva, srednja temperatura na Zemlji bi bila 180C umjesto sadanjih +150C. Meutim, od poetka tzv. industrijske revolucije, zbog intenzivnog sagorijevanja fosilnih goriva (od sredine prolog vijeka) nivo ovih
Jon je opti naziv za atom ili molekul nekog elementa koji je izgubio ili dobio jedan ili vie negativno naelektrisanih elektrona.
____________________________________________________________________________
21
gasova u atmosferi znaajno je porastao (slika 12), to je rezultiralo podizanjem srednje temperature iznad optimalnog nivoa, odnosno lagano pregrijevanje atmosfere (slika 13). Dalja mogua posljedica ovog efekta je intenzivno topljenje velikih ledenih kapa na polovima, podizanje nivoa vode u okeanima i druge ekoloke efekte. Pritisak u atmosferi lagano opada od zemljine povri (slika 14), gdje, na nivou mora iznosi prosjeno 1.013 milibara (normalni pritisak), pa praktino do nule na visini od blizu 500 kilometara, gdje se atmosfera jo moe detektovati, ali samo u tragovima njenih gasova. Koliina sunevog zraenja koje prima Zemlja varira, zavisno od brojnih faktora vezanih za meusoban poloaj i rastojanje Sunca i Zemlje, zemljinu rotaciju, kao i razliku u transparentnosti (prozranosti) zemljine atmosfere. Posebno je znaajno ciklino smjenjivanje osunanja zbog Slika 14. Promjena atmosferskog pritiska sa promjene poloaja ose obrtanja Zemlje u visinom. odnosu na Sunce, to uslovljava godinje klimatske cikluse. Ulaskom (kratkotalasnog) sunevog zraenja u atmosferu, nastaje proces njegovog rasipanja, zatim upijanja (apsorpcije) i reflektovanja na atomima gasova atmosfere, to znaajno umanjuje efekat direktnog kratkotalasnog zraenja. Samo 51 % od ukupne koliine suneve energije koja ulazi u atmosferu, zadrava se na Zemlji i biva iskorieno za grijanje zemljine povri, isparavanje vode, otapanje snijega i leda, fotosintezu u biljkama, itd (slika 15). Od ostalih 49 %, oko 4 % biva reflektovano nazad u kosmiki prostor sa zemljine povri, 26 % reflektovano i rasuto na oblacima, atomima i esticama atmosfere, dok preostalih 19 % biva apsorbovano u gasovima atmosfere, esticama i oblacima. Na slici 16 prikazan je efekat apsorpcionog dejstva atmosfere preko spektra sunevog zraenja registrovanog na tlu. Sa slike se vidi da kiseonik i ozon u cjelosti eliminiu tetna kratkotalasna i vrlo kratko- Slika 15. Proces apsorpcije i reflektovanja sunevog zraenja u atmosferi i tlu. talasna zraenja (ultravioletna i dr.) ispod 0,3 mikrona, odnosno mikrometara po SI sistemu (10-3 mm), zatim vlaga (H2O) u vazduhu, ugljen dioksid (CO2), metan (CH4) i azotni oksid (N2O) znaajno redukuju dio spektra izmeu 0,33 i 15 mikrona. Najzad, vlaga u vazduhu praktino u cjelosti upija sva zraenja iznad 15 mikrona. Vidljivi dio spektra (0,4 do 0,7 m) pri tome ostaje praktino bez promjene. Porijeklo gasova atmosfere i njen sadanji sastav, jo uvijek predstavljaju predmet izuavanja meteorologije i drugih naunih disciplina. Smatra se da je rana atmosfera, praktino bez uea
Bar je jedinica za pritisak, dok se za mjerenje atmosferskog pritiska koristi 1.000 puta manja jedinica milibar (mb), koja iznosi 1 g/cm2. Ranije koriene jedinice za vazduni pritisak su atm (atmosfera) koja iznosi 1.013 mb, to je ekvivalentno teini 760 mm ivinog (Hg) stuba.
____________________________________________________________________________
22
slobodnog kiseonika, stvorena od gasova i para izluenih iz magme. Tokom stotina miliona godina formiranja zemljine kore i primitivnih oblika ivota na Zemlji, putem fotohemijske disocijacije vode pod dejstvom ultravioletnih zraka, a kasnije fotosintezom biljaka, nastajala je atmosfera dananjeg sastava. Postoji i hipoteza po kojoj je najvea koliina kiseonika i drugih gasova u atmosferi, donijeta putem kontakta neke komete i Zemlje.
Slika 16. Apsorpciono dejstvo atmosfere na spektar zraenja sa Sunca. Karakteristina plava boja atmosfere posljedica je zakonitosti rasipanja talasnog zraenja na molekulima vazduha. Naime, stepen rasipanja vidljivog i drugog zraenja u atmosferi, obrnuto je proporcionalan etvrtom stepenu talasne duine zraenja (1/ 4 pri emu je talasna duina tog zraenja). Plava boja se upravo nalazi na dnu spektra, sa najmanjom talasnom duinom, pa je reciprona vrijednost etvrtog stepena tako male veliine vrlo veliki broj. Za razliku od Meteorologije, za koju smo konstatovali da se bavi prouavanjem atmosferskih procesa i prognozom atmosferskih vremenskih prilika, Aeronomija je multidisciplinarna nauna oblast u kojoj se vri prouavanje strukture, dinamike i hemije jonosfere, termosfere i mezosfere, odnosno jonizacionih fenomena pod uticajem sunevog vjetra, u prostoru koji se prostire izmeu Zemlje i Sunca. Oteenje ozonskog omotaa, efekat staklene bate, pojava i ponaanje aerosola nastalih u vulkanskim erupcijama, prostiranje radio-talasa u jonosferi, magnetske bure i stanje radijacionih pojaseva, predstavljaju objekte istraivanja ove nauke.
4.1.1. Kretanje vazdunih masa

Energija kratkotalasnog spektra sunevog zraenja, znaajnim dijelom se u atmosferi transformie u dugotalasno zraenje koje se emituje nazad u Kosmos, ime se ostvaruje tzv. energetski balans u atmosferi. U pojasu izmeu 30 stepeni sjeverno do 30 stepeni juno, koliina ulazne kratkotalasne energije znatno nadmauje koliinu dugotalasne reflektovane energije u kosmiki prostor, dok je na preostalom dijelu planete (izmeu 30 i 90 stepeni sjeverno i juno) energetski bilans suprotan u ovom dijelu se javlja deficit energije. Zbog toga se u zonama blie ekvatoru, zbog pregrijavanja vazduha atmosfere, javljaju polja niskog vazdunog pritiska i stvaraju snane uzlazne vazdune struje (slika 17). Slika 17. Idealizovani model elije Zagrijani vazduh e se kretati ka polovima, gdje e se atmosferske cirkulacije. hladiti (ime e postajati gui) i tamo se sputati ka Zemlji, poveavajui u tim zonama vazduni pritisak, a zatim - vraajui se ka ekvatoru du zemljine povri. Relativno brza rotacija Zemlje i Koriolisov ____________________________________________________________________________
23
efekat e razbiti ovakvu globalnu cirkulaciju na vie elija i proizvesti turbulentna kretanja. Ova kretanja vazdunih masa, kao i okeanska cirkulacija djeluju na redistribuciju primljene energije na taj nain to iz tropskih krajeva, strujanjem vri premjetanje toplotne energije u regione na veim geografskim irinama (sjeverno i juno). Koriolisov efekat ima znaajan uticaj na meteoroloka zbivanja na Zemlji i drugim planetama. Na Zemlji, koja se okree u smjeru kazaljke asovnika, gledajui iz sjeverne hemisfere, objekat u svom pravolinijskom kretanju na sjevernoj polulopti biva otklonjen na desno, a na junoj ulijevo. Ovo skretanje (otklon) je samo prividno, poto bi posmatra koji osmatra to kretanje iz spoljnjeg prostora, vidio da je putanja kretanja tog predmeta prava linija. Ovakav utisak se javlja zato to mi posmatramo dogaaje iz okvira referentne rotirajue Zemlje, gdje vidimo prividno skretanje objekta. Isti utisak emo stei na rotirajuoj platformi na kojoj pokuamo da loptu uputimo u odreenom pravcu po toj platformi: na sjevernoj hemisferi ona e prividno skrenuti desno, ali ako se taj proces posmatra van platforme (na primjer odozgo), vidjee se da se lopta kree pravolinijski. Ovaj koncept ima znaajne implikacije na kretanje okeanskih struja, bura, pa ak i projektila, ali je zanemarljiv u malim razmjerama. U kombinaciji sa pritiskom, Koriolisov efekat utie na rotaciju vazdunih masa u smjeru suprotnom od kretanja asovnika na sjevernoj hemisferi, kod velikih bura, orkana i uragana (zone niskog vazdunog pritiska), a u suprotnom smjeru na junoj hemisferi (slika 18).
Energija zraenja apsorbovana u zemljinoj atmosferi konvertuje se u razliite forme energije i biva koriena u raznovrsnim, brojnim prirodnim procesima i ciklusima. Jedan od znaajnih vidova konverzije dijela te energije ukljuuje stvaranje toplotne energije koja zagrijeva zemljinu povr i samu atmosferu. Stvaranje ove energije je striktno vezano za koliinu kratkotalasnog zraenja primljenog sa Sunca. Stepen zagrijanosti, odnosno temperatura zemljine povri i atmosfere znaajno variraju sa visinom, okeanskim i vazdunim strujanjem, povrinskim karkteristikama tla, periodom godinjeg doba, zatim doba dana i sl.
Slika 18. Uproena ilustracija razvoja elije niskog vazdunog pritiska (L): vazdune mase usmjerene ka zonama niih pritisaka skreu pod dejstvom Koriolisovog efekta, uspostavljajui cirkulaciju vazdunih masa u eliji u smjeru suprotnom od kretanja kazaljke na satu - na sjevernoj hemisferi i suprotnom smjeru - na junoj hemisferi.
4.1.2. Formiranje oblaka

Samo kretanje (strujanje) vazduha uslovljeno je brojnim faktorima i silama, kao to smo vidjeli, primarno razlikom u temperaturi izmeu ekvatorijalnih i polarnih predjela, ali i razlikom u pritiscima, odnosno postojanjem tzv. gradijenta (prirataja) pritiska u atmosferi. Osnovni sistem lokalne cirkulacije vazduha uproeno je grafiki prikazan na slici 19. Zona na desnom dijelu slike prima znatno vie zraenja od Sunca, s obzirom da je na lijevom dijelu pozicioniran sistem oblaka. Solarna radijacija uslovljava zagrijevanje vazduha preko toplotne energije emitovane iz zagrijanog tla. Radi toga, rastojanje izmeu izolinija istog pritiska (izobare) biva poveano, kako se topli vazduh izdie (slika 19). Zbog prisustva oblaka, na lijevom dijelu slike 19, kao to je reeno, taj prostor biva hladniji od onog na desnoj strani. Razlika u pritisku u gornjim djelovima atmosfere izmeu lijeve i desne strane na ovoj slici, ____________________________________________________________________________
24
prouzrokovae kretanje vazduha iz zone visokog (H) ka zoni niskog (L) pritiska, a zatim iz gornjih djelova atmosfere i zone niskog pritiska - ka zemljinoj povri i rashlaenoj zoni, visokog vazdunog pritiska. Najzad, iz ove zone visokog vazdunog pritiska (H), vazdune mase nastavljaju kretanje ka pripovrinskoj zoni niskog vazdunog pritiska (L) u toplijoj zoni, ime se zatvara kruni ciklus njegovog kretanja. Kretanje vazduha u prirodi je ipak znatno kompleksnije od ovog jednostavnog modela. Naime, na stvarno kretanje vazduha znaajno utie i njegovo trenje sa tlom, kao i prisustvo izraene topografije (planina, Slika 19. Kretanje vazduha izazvano razlikom u temperaturi i pritisku u pripovrinskim zonama i atmosferi. H kanjona), te najzad uticaja oznaava polje visokog, a L niskog pritiska (od engl. Koriolisovog efekta koji se H-High, L-Low). manifestuje, kako smo vidjeli, otklonom pravca kretanja vazdunih masa i rotiranjem masa u poljima niskog vazdunog pritiska. Cikloni su osnovni mehanizmi turbulencije vazdunih masa, koji znaajno utiu na formiranje meteorolokih prilika. Oni predstavljaju ogromne vazdune centre niskih pritisaka, koji se formiraju du granice vazdunih masa razliitog fizikog stanja (temperature, pritiska, vlanosti) koja se naziva vazdunim frontom. Pojaanjem ciklona, odnosno njegovih fizikih karakteristika, i uzgonom toplih vazdunih struja u vie, hladnije zone, zapoinje stvaranje sistema oblanosti, vjetra, smanjenje temperature, kao i padavina (kie, snijega, grada). Kada vazdune mase dospiju do ciklonskog centra, zbog dejstva Koriolisovog efekta, zapoinje njihova cirkulacija oko centara niskog vazdunog pritiska (slika 18). Konani rezultat je spiralno kretanje vazdunih masa (suprotno kazaljci na satu na sjevernoj polulopti) ka centru niskog pritiska. U najniem sloju atmosfere, troposferi, turbulencija (vrtloenje) je dominantan fiziki proces, koji rezultuje nastajanjem oblaka. U naelu, oblaci nastaju u bilo kojoj vazdunoj masi koja postaje zasiena vlagom (kada vlanost dostigne 100%). Zasienje vlagom moe nastati u atmosferskim procesima koji uslovljavaju hlaenje vazdunih masa do take roenja (kondezacije vlage) ili take mrnjenja (0 0C). Postoji vie mehanizama koji mogu usloviti pojavu oblaka. Tako, na primjer, orografsko izdizanje, koje se javlja kada vazdune mase bivaju primorane da se izdiu na vee visine zbog prisustva izdignutog reljefa na njihovom putu kretanja. Takoe, konvekciono izdizanje je proces koji uslovlja izdizanje vazdunih masa usljed zagrijevanja vazduha na tlu, pri emu zagrijane vazdune mase poinju da se ire, pa postaju lake od masa u okolini, te se zbog toga izdiu na vie nivoe, gdje se dalje ire i rashlauju. Kada se ostvari dovoljan stepen hlaenja, nastaje saturacija i formiranje oblaka, koji zapravu tada postaju vidljivi, poto poinju da reflektuju svjetlost na sitnim esticama vode i leda. Pomenimo i frontalno ili konvergentno izdizanje, koje se stvara kod kontakta dvije vazdune mase razliitih temperatura i vlanosti, pri emu se hladnija masa (sa manje vlage) kao tea, podvlai pod toplu (i vlaniju) i izdie je. U meteorologiji se razlikuju tri osnovne vrsta oblaka i vie podvrsta, zavisno od njihovog oblika i poloaja u atmosferi. Osnovni tipovi su: cirusi, stratusi i kumulusi (slika 20).
____________________________________________________________________________
25
Cirusi se nazivaju i visoki oblaci i veinom su komponovani od sitnih kristala leda, koji su rijetko tanji od 1 kilometar, a zauzimaju visinu izmeu 5 i 13 kilometara. Oni su obino prethodnica oluja, posebno ako dolaze iz pravca jugozapada i sjevero-zapada. Stratusi su najee tanki oblaci, koji (u obliku tankih slojeva), zalijeu na visinama ispod 2000 metara, a grade ih estice vode, a u hladnijim klimatima - ledeni kristali. Nastju kada se topli i vlaan vazduh lagano izdie preko mase hladnog vazduha. U visokim planinskim podrujima ovi oblaci se prepoznaju po svojstvu da tee da obuhvate planinske vrhove. Njihov izgled je taman i najee nose kiu. Kumulusi su mali, talasasti, sa ravnom osnovom, bijeli oblaci, obino rasuti po nebu. Kumulusi obino lee na visinama ispod 2 kilometra (ak i do 500 metara) i obino najavljuju Slika 20. Vrste i tipovi oblaka. dobre vremenske prilike. Kao i stratuse, ine ih sitne estice vlage. Stvaraju se obino kada Sunce zagrijeva depove vlanog vazduha (npr. u dolinama pored rijeka ili jezera) izazivajui njegovo brzo uzdizanje, kada se taj vazduh hladi i stvara jastuaste i paperjaste oblike na nebu, zbog kondenzacije estica vlage. Kombinacijom naziva ove tri osnovne vrste (stratokumulusi, cirostratusi, cirokumulusi, kumulonimbusi, nimbostratusi itd.) oznaavaju se brojni mogui varijeteti formi i poloaja oblaka (slika 20). Padavine u meteorolokom smislu se mogu definisati kao vodeni depozit u tenom ili vrstom stanju, koji se stvara u vlagom saturisanim atmosferskim uslovima oblacima. Padavine obuhvataju: kiu, ledenu kiu, snijeg i grd. Magla predstavlja zapravo oblak zasien vlagom uz samu zemljinu povr. Raspored padavina na zemljinoj povri, kao to smo to ve opisali, generalno je kontrolisan odsustvom ili prisustvom mehanizama koji uzdiu vazdune mase, to uslovljava saturaciju vlage, kao i samim sadrajem vlage u vazduhu. Na Prosjene godinje koliine padavina na Zemlji. raspored padavina na tlo moe uticati prisustvo vegetacije na taj nain to zadrava dio padavina, zavisno od strukture grana drvea, kao i koliine lia na drvetu. Dio padavina uopte ne dospijeva do tla, poto se isparava sa lia direkto nazad u atmosferu. Manji dio padavina moe preko lia, stabla i korijenog sistema drveta, dospjeti u tlo.
po emu su i dobili ime: stratos na grkom znai sloj.
____________________________________________________________________________
26
Evaporacija (isparavanje) i transpiracija su dva procesa koja prevode vodu sa zemljine povri u atmosferu. Evaporacija je proces isparavanja slobodne vode u atmosferu u vidu gasa (pare), za to je potrebna velika koliina energije. Transpiracija je mehanizam prevoenja vode kroz biljke do atmosfere. Korsiti se i kovanica evepotranspiracija, za istovremeno opisivanje oba procesa.
Srednja godinja suma padavina (litara/m2) za klimatski period 1961.-1990. godina (Hidrometeoroloki zavod Crne Gore). Ekstremi: Crkvice (maksimum) i Pljevlja (minimum) su posebno istaknuti.
Od meteorolokih pojava, pomenimo i grmljavinu, koja predstavlja oblik manifestacije loeg vremena, okarakterisana prisustvom stvaranja munja. esto se javlja zajedno sa pljuskovima. Grmljavina se manifestuje kada su ostvarena tri uslova: dovoljno vlage akumulirane u donjem dijelu atmosfere, znaajan pad temperature sa poveanjem visine i prisustvo sile uzgona, kao to je hladan front, koji e pomjeriti vlani vazduh u niskotemperaturne, visoke nivoe atmosfere. Razvoj procesa stvaranja grmljavine tee na taj nain to vlane vazdune mase bivaju izdignute u oblasti gdje se vlaga naglo hladi i kondenzuje u kapljice vode i sitne kristale leda, (tada se takve vazdune mase manifestuju kao oblaci tipa kumulusa). Kada koliina kondenzovane vode i kristala leda postane velika, gornji sloj oblaka e se rairiti, tako da oblak dobija formu nakovnja, a ta forma oblaka se naziva kumulonimbusom. Sitne kapljice vode i kristala leda e se kondenzovati dalje u vee kapljice i kristale, koji e zatim zapoeti da padaju usljed dejstva gravitacione sile Zemlje. Zbog jo uvijek prisutnog uzgona toplog vazduha iz donjih slojeva, tada e nastati turbulencija zbog sudara ova dva suprotno orijentisana procesa, stvarajui turbulenciju, buru i snani vjetar, grmljavinu, pa ak i uragane. Zbog meusobnog trenja kristala leda u procesu turbulencije, stvara se snano statiko naelektrisanje. Pozitivno naelektrisani kristali tee da se pozicioniraju u gornjem dijelu oblaka, izazivajui u tom dijelu oblaka pozitivno naelektrisanje, dok se negativno naelektrisani kristali leda i formirane grudvice grada sputaju u sredinje i donje djelove oblaka, stvarajui negativno statiko naelektrisanje u tom dijelu. Kumulonimbusi koji ne stvore dovoljno kristala leda nee biti u stanju ni da proizvedu dovoljno statikog naelektrisanja za stvaranje grmljavine, odnosno munja. Zemlja je negativno naelektrisana u odnosu na atmosferu, ali kada se naelektrisani oblak kumulonimbus kree iznad tla, negativno naelektrisanje na dnu oblaka e
Elektrino pranjenje izmeu oblaka i tla.
____________________________________________________________________________
27
izazvati pozitivno naelektrisanje u tlu, vie kilometara uokolo. Kada pozitivno i negativno naelektrisanje znaajno narastu, tako da postignu dovoljnu razliku potencijala izmeu tla i oblaka, nastaje elektrino pranjenje izmeu njih, stvarajui grom, odnosno varnicu izmeu oblaka i tla, ili munju. Ovakvo pranjenje se dogaa ne samo izmeu oblaka i tla, ve vrlo esti i izmeu samih oblaka.
4.1.3. Vremenska prognoza

Znaaj uspjene kratkorone prognoze meteorolokog vremena, posebno olujnog nevremena, grda, orkana i slino, je izuzetno veliki, posebno za oblast poljoprivrede, transporta, ali i svakodnevnih ivotnih potreba. Prognoza vremena, odnosno meteorolokih prilika, je vrlo kompleksan proces koji obuhvata primjenu matematikih metoda baziranih na numerikom modelovanju meteorolokih procesa i interpretaciju (tumaenje) modelovanih rezultata. Numeriki model je zapravo hidrodinamiki model, sa gustom mreom podataka u horizontalnoj ravni, sa veim brojem atmosferskih slojeva, prilagoen orografskim regionalnim i lokalnim uslovima. Model mora biti funkcionalno izraen kroz vremensku (temporalnu) komponentu kako bi mogao sadrati Slika 21. Satelitski snimak sistema oblaka nad Evropom u IC (infracrvenom) domenu prognozni karakter procesa koji se (austrijska meteoroloka sluba ZAMG), na modeluje. Zbog brzih meteorolokih dan 16. septembra 2004. godine u 16:30 promjena i potreba poveanja tanosti asova (UTC). prognoza, u veim meteorolokim centrima, numeriko modelovanje se obavlja nekoliko puta u toku 24 asa, svakog dana. U takvom proraunu se primjenjuju najmoniji raunari (sada su to raunari sa paralelnim procesorima i tzv. superkompjuteri) zbog ogromnog broja parametara i raunskih operacija koje takvo modelovanje mora da obuhvati. Kvalitetni meteoroloki model integrie ak i hidroloke elemente (sa podacima o stanju vodenih statikih i dinamikih povrina), kao i stanje atmosferskog zagaenja u regionu. Proces pripreme prorauna prognoze obuhvata ogromnu koliinu podataka osmatranja meteorolokih pojava na velikom broju meteorolokih stanica irom Svijeta, kao i podataka dobijenih snimanjem posebnim meteorolokim sondama (vezanim za balone) koje se svakodnevno lansiraju sa Zemlje u visoke slojeve atmosfere. Posebna pomo kvalitetnijem
Slika 22. Izgled prognozne karte vremena za 17. septembar 2004. godine, sa prognozom padavina, temperature i vazdunog pritiska.
____________________________________________________________________________
28
prognoziranju vremena ostvaruje se osmatranjem meteorolokih pojava i procesa pomou specijalnih meteorolokih geostacionarnih i polarnih satelita, opremljenih posebnim ureajima za praenje i snimanje brojnih fizikih parametara u atmosferi. Na slici 21 prikazan je satelitski snimak u IC (infracrvenom) talasnom dijelu spektra za podruje Evrope na dan 16. septembra 2004. godine (u 16:30 UTC). Na tom snimku se uoavaju dva fronta niskog vazdunog pritiska, koji nose padavine. Kratkorone meteoroloke prognoze (za nekoliko narednih sati do nekoliko narednih dana) se obino prikazuju na tzv. kartama vremena, sa simboliki izraenim meteorolokim parametrima: oekivanim padavinama (intenzitetom i vrstama), temperaturama i td. Slika 22 sadri jedan primjer takve prognozne karte (24 asa unapriijed) za podruje Evrope, za 17. septembar 2004. godine (predvia dalji razvoj sistema oblanosti sa slike 21). Ova prognoza izraava oekivane vrste i koli-ine padavina, maksimalne temperature, kao i pravce kretanja vazdunih masa. Ispostavilo se da je ova kratkorona prognoza bila potpuno uspjena. Stepen uspjenosti dananjih meteorolokih kratkoronih prognoza, koje su bazirane na osmatranju vie od 6.000 meteorolokih stanica i mrei meteorolokih satelita, dostie 86% za jednodnevne, dok stepen tanosti za viednevne prognoze naglo opada, pa se moe smatrati da prognoze za preko 5 dana nijesu pouzdane. Klasifikacija klimata: Prema srednjoj godinjoj i srednjoj mjesenoj temperaturi i koliini padavina, izvrena je klasifikacija klimatskih oblasti, ili klimata na Zemlji u sljedeem obliku: Tropska vlana klima, u kojoj svi mjeseci imaju srednju temperaturu iznad 18 0C. Ovaj klimat zahvata pojas od ekvatora do geografskih irina izmeu 15 i 250 (sjeverno i juno). Ukupne godinje prosjene padavine u ovim oblastima prelaze 1.500 mm. Suvi klimat se odlikuje deficitom padavina tokom veeg perioda godine, te je potencijal evaporacije i transpiracije znatno iznad realnih koliina padavna. Ovaj klimat se prostire izmeu 20 i 350 geografske irine, sjeverno i juno od ekvatora, a u prostranim kontinentalnim regionima srednjih geografskih irina, esto je okruen planinama. Vlani suptropski klimat srednjih geografskih irina u veini ima topla i vlana ljeta i blage zime. Zauzima prostor izmeu 30 i 500 geografske irine, veinom na istonim i zapadnim granicama kontinenata. Za vrijeme zime, glavna meteoroloka karakteristika tih prostora su cikloni na srednjim geografskim irinama, dok turbulentne oluje dominiraju ljetnjim mjesecima. Vlani kontinentalni klimat srednjih irina ima topla do hladna ljeta i hladne zime. Prostire se na irinama iznad prethodnog vlanog suptropskog klimata. Srednje temperature najtoplijeg mjeseca su iznad 100 C, a najhladnijeg ispod -300 C. Zime su otre, sa snijenim meavama i ledenim vjetrom iz polarnih oblasti. Polarni klimat ima cjelogodinje niske temperature, sa srednjom temperaturom u najtoplijem mjesecu ispod +100 C. Polarni klimat se nalazi na sjevernoj obalskoj liniji sjeverne Amerike, Evrope, Azije, kao i na kopnenom dijelu Grenlanda i Antarktika.
Geostacionarni meteoroloki sateliti rotiraju na orbitama 36.000 kilometara iznad Zemlje, sa istom ugaonom brzinom kao Zemlja, tako da oni prividno stoje iznad jedne take na Zemlji. Polarno orbitirajui meteoroloki sateliti rotiraju na gotovo krunim orbitama, na znatno manjoj visini - izmeu 800 i 1.500 kilometara, pri emu njihove orbite prolaze blizu zemljinih polova. UTC (universal time coordinated) svjetsko referentno vrijeme, prema nultom meridijanu Grini (Greenwich).
____________________________________________________________________________
29
4.2. Hidrosfera i Hidrologija

Pod hidrosferom se podrazumijeva dio Zemlje u kojem dominira voda. To su zapravo okeani, morske, jezerske i rjene povri i relativno plitki dio zemljine kore natopljen podzemnom vodom. Kao to smo ve vidjeli, znaajan dio vode nalazi se i u atmosferi, u stalnom krunom ciklusu, od velikog znaaja za ouvanje i razvoj ivog svijeta na Zemlji. Postoje samo tri velika okeana: Tihi, Atlantski i Indijski, a svi zajedno se esto nazivaju i svjetski okean. Okeani pokrivaju itavih 71 % ukupne zemljine povri, kako smo ve konstatovali, dok je prosjena dubina okeana 3,8 kilometara, sa najveom dubinom u okeanskom rovu Marijana kod filipinskih ostrva u Tihom Okeanu, od 11 kilometara. Ukupna zapremina vode u okeanima od oko 1,3 milijarde kubih kilometara (ili 97,0 % od ukupne Procentualno uee stepena denivelacije reljefa na koliine vode na Zemlji) se mijenja kopnu i moru - u ukupnoj povrini Zemlje. tokom vremena, zavisno od koliine vode koja uestvuje u formiranju gleera, odnosno koja se oslobaa njihovim topljenjem. Oko 29 miliona kubnih kilometara vode je zarobljeno u gleerima i ledenim kapama na polovima (to ini oko 2 % od ukupne koliine vode na Zemlji). U obliku podzemne vode u tlu nalazi se oko 9,5 miliona kubnih kilometara (0,7 % ukupne koliine). Ostatak od samo 200 hiljada kubnih kilometara krui u ostalim prirodnim rezervoarima: jezerima, rijekama, atmosferi i biosferi. Slino kao i za porijeklo atmosfere, smatra se da je voda na Zemlji nastala najveim dijelom kondenzovanjem iz vrele magme i njenih gasova tokom prvih nekoliko stotina mili-ona godina. Po drugoj hipotezi, vodu je na Zemlju (prije vie od 3,5 milijardi godina) donijela neka vea kometa (za koje je inae poznato da Slika 23. ematski izgled krunog toka vode u prirodi sa bilansom nose znatne koliine padavina, isparavanja i oticanja na kopnu i moru. Cifre zamrznute vode u svom predstavljaju hiljade kubnih kilometara, odnosno milijarde jezgru) u nekom davnom kubnih metara vode (1012 m3) u toku jedne godine. bliskom kontaktu sa Zemljom. Struktura najstarijih sedimentnih stijena naenih na Zemlji, ija starost je datirana na 3,5 milijardi godina, ukazuje da su stvorene taloenjem u vodenoj sredini. Kruni tok vode u prirodi, koji izraava konceptualni model kretanja vode izmeu atmosfere, litosfere i hidrosfere, poznat nam je iz gradiva geografije iz srednje kole. Ipak, radi kratkog
Pod litosferom se u geologiji podrazumijeva sloj ovrslih stijena (litos /gr./ - kamen, stijena) koji se prostire od zemljine povri do dubine od oko 140 kilometara, iako ta granica nije otra, s obzirom da razdvaja materijal
____________________________________________________________________________
30
podsjeanja, na slici 23 ovaj proces je ilustrovan primjerom numeriki izraenog bilansa hidrolokog ciklusa, preko padavina, isparavanja i oticanja na moru i kopnu. Cifre u bilansu iskazuju koliinu vode u milijardama kubnih metara, odnosno hiljadama kubnih kilometara u toku jedne godine. Sa vodenih povri, tokom jedne godine ispari ukupno 434 hiljade kubnih kilometara vode, od ega se putem padavima na iste te povri vrati 398 hiljada kubnih kilometara. Razlika od 36 hiljada kubnih kilometara biva vjetrovima transprtovana ka kopnu, gdje se u vidu padavina ukupno obori 107 hiljada kubnih kilometara, dok sa te povrine ispari ukupno 71 hiljadu kubnih kilometara. Putem povrinskog i podzemnog oticanja (dreniranja), u more se vraa 36 hiljada kubnih kilometara (upravo onoliko koliko je transportovano sa povrina okeana) i na taj se nain hidroloki ciklus zatvara, svakako - bez gubitaka. Znaajna razlika u koliini energije koje stie sa Sunca u podruje ekvatora u odnosu na polarne predjele, kao to smo vidjeli u prethodnom poglavlju o atmosferi, stvara velike temperaturne razlike izmeu tih prostranih regiona. Pokretanje vazdunih i vodenih masa okeana kontrolisano je upravo postojanjem tog termikog gradijenta, a krajnji rezultat je sadran u transprtu toplotne energije iz pojasa ekvatora u polarne predjele. Polovina toplotnog toka na prostoru cijele planete obavlja se u procesu okeanske cirkulacije, te su zato okeani izuzetno vaan dio cijelog klimatskog sistema na Zemlji. Eventualna promjena reima okeanskih cirkulacija globalnim zagrijevanjem planete, sigurno bi znaajno uticala i na globalne klimatske promjene. Okeanska cirkulacija omoguuje i znaajan transport kiseonika iz vazduha u okeane, omoguujui ivot cijelog morskog svijeta. Morska voda u okeanima se praktino bez prekida kree na svom dugom putu oko Zemlje, strujanjem du irokih pojasa, kontrolisanih razlikom u Slika 24. ema cirkulacije okeana: Golfska struja, duboke temperaturi. Rauna se da je vode sjevernog Atlantika i hladne vode Antarktika. okeanskoj vodi potrebno oko 1.000 godina za jedan cjelokupan kruni ciklus oko Zemlje. Na slici 24 prikazan je ematizovan izgled globalne okeanske cirkulacije, odnosno oznaena trasa globalnog toka povrinskih toplih i hladnih voda u dubljim djelovima okeana, pri emu je posebno naznaen poloaj i pravac kretanja Golfske struje ka prostoru sjevernog Atlantika, kao i prostor hladnih voda Antarktika. Cirkulacijom se transportuju povrinske tople vode okeana u polarne regione, gdje se njenim hlaenjem oslobaa toplota koja zagrijeva vazduh. Rashlaena voda postaje gua i tea, zbog ega tone ka dnu okeana, stvarajui struje koje potiskuju te dublje vode ka ekvatoru. Na tom putu, duboke okeanske struje nailaze na neravno okeansko dno, koje znaajno modifikuje njihovo Cirkulacija okeanske vode po dubini u kretanje, izaziva njihovu turbulenciju i djelimino pravcu sjever jug. izdizanje. Kao to smo pomenuli, vjetar takoe znaajno utie na kretanje vodenih masa, ali i na njihovo mijeanje. Dakle, ukupno kretanje
zemljine unutranjosti koji moe pruiti otpor deformaciji (posjeduje elastina, ali i plastina svojstva) od materijala koji je, zbog visoke temperture (oko 1.200 0C), izgubio ta svojstva (postao plastian i tean). Ispod litosfere se nalazi sloj astenosfere.
____________________________________________________________________________
31
vodenih i vazdunih masa je jedinstven globalni interakitivni, vrlo sofisticirani proces, koji obezbjeuje adekvatnu distribuciju toplotne energije irom planete, istovremeno sprjeavajui pregrijevanje i pretjerano rashlaivanje cijele njene povrine, uz obezbjeenje neophodne cirkulacije kiseonika u cijelom tom sloenom sistemu. Za podruje Mediterana, Evrope, ali i cijelog Svijeta, od izuzetnog znaaja je postojanje Golfske struje. Golfska struja, koju zapravo pokreu vjetrovi, prenosi vrlo tople tropske struje iz Karipskog mora i Meksikog zaliva iz prostora srednje Amerike, preko sjevernog Atlantika do sjeverne Evrope (slike 24 i 25). Toplota te vode zagrijeva vazduh iznad nje, a dalje kretanje tako zagrijanog vazduha je nain prenoenja toplote - u pravcu sjevera. Kao posljedica takvog transporta toplotne energije, Evropa je znatno toplija u odnosu na prostore istih geografskih irina u Sjevernoj Americi i irom Tihog Okeana. Dugogodinja osmatranja ukazuju da je, kao rezultat postojanja Golfske struje, srednja godinja temperatura u Evropi za 9 0C via od temperature regiona na istim geografskim irinama drugih djelova nae planate. Unutar sva tri okeana, slika kretanja vodenihn masa je slina. U svakom od njih, okeanske struje formiraju zatvorene strujne tokove i to u suptropskim predjelima, koji su centrirani na oko 30 stepeni geografske irine, na sjevernoj i junoj hemisferi (slika 25). Okeanske struje se meusobno znaajno razlikuju pravcem kretanja, brzinom toka i temperaturom vode.
Slika 25. Glavne okeanske struje.
Voda u okeanima sadri znaajnu koncentraciju soli, koja je unijeta u okeane kroz procese hemijskog rastvaranja i spiranja stijena zemljine kore, kao i rastvaranjem sadraja gasnih isparenja podvodnih vulkana. Salinitet vode u okeanima, ili uee soli (razloenih jona nekoliko elemenata) u ukupnoj zapremini u okeanima, iznosi izmeu 33 i 37 grama na litar (djelova na hiljadu), odnosno u prosjeku 34 g/l. Morsku so ine hlor (Cl) i natrijum (Na) sa ukupno 87,2 %, a sa znatno manjim ueem (ukupno 12,1 %): SiO4, Mg, Ca, K, dok ostatak od 0,7 % predstavljaju: S, K, Br i HCO3. Na slici 26 grafiki je ilustrovano apsolutno uee pojedinih elemenata (sa njihovom atomskom valentnou) u prosjenom sastavu jednog litra okeanske vode (sa ukupno 34,09 grama na litar soli). Variranje sastava soli u svjetskim okeanima moe biti uslovljeno razlikom u koliini padavina, prisustvom vegetacije, razlikom u stepenu isparavanja, prisustvom vodenih Slika 26. Uee pojedinih komponenata (jona) u tokova i apsorbovanjem pojedinih elemenata sastavu morske soli. u glinovitim sedimentima. Salinitet je vei u vodama na srednjim geografskim irinama - zbog veih isparavanja od padavina u tim djelovima. Slian je sluaj i sa basenima u kojima je redukovana cirkulacija i razmjena vode sa ____________________________________________________________________________
32
svjetskim okeanom, kao to je to Sredozemno More, gdje salinitet moe dostii i 41 gram na litar. U zonama blizu ekvatora, zbog veih koliina padavina od isparavanja (koje je takoe poveano u tim krajevima) salinitet je neto nii od prosjeka. Temperatura povrinske vode u okeanima, takoe varira sa geografskim poloajem i to od blizu 0 0C na polovima do 29 0C u ekvatorijalnom pojasu. Temperatura u djelovima okeana sa ogranienom razmjenom vode sa svjetskim okeanom, moe dostii i 37 0C. Na slici 27 je prikazana zavisnost najznaajnijih fizikih parametara vode (prosjene vrijednosti) u funkciji dubine: temeratura, salinitet i gustina. Dijagram promjene temperature (tzv. izoklina) u zoni povrinskih voda, do dubine od oko 200 metara zadrava priblino ujednaenu vrijednost od oko 27 0C, a zatim, u zoni plitkog mora (do dubine od oko 600 metara) temperatura naglo opada do oko 9 0C, da bi se taj trend zatim, u zoni dubokog mora, ublaio do dubine od oko 2,5 kilometra, kada temperatura dostie svega 2,5 0C i dalje, ka veim dubinama, nastavlja vrlo sporo da opada,. Salinitet sa dubinom se ponaa slino temperaturi do donje granice plitkih voda (oko 600 metara): opada sa prosjenih vrijednosti od 35 g/l na samoj povri okeana do 34,4 na toj dubini. Poslije ove dubine, salinitet poinje blago da raste, da bi na dubini od 2,5 kilometara dostigao vrijednost od 34,6 g/l i dalje nastavio vrlo blagi trend rasta (slika 27).
Slika 27. Promjena temperature, saliniteta i gustine vode okeana sa dubinom. Povrinski sloj do 200 metara i sloj plitkoh voda do oko 600 metara prikazani su razliitim nijansama rafure u odnosu na duboke vodene mase.
Gustina vode, radi konstantnog poveanja pritiska sa dubinom, ima trend stalnog rasta od 1,022 t/m3 na morskoj povri do 1,048 t/m3 na dubini od 4 kilometra, sa tendencijom daljeg rasta na veim dubinama (slika 27). Okeansko dno ima slian izgled kao i reljef kopna. Uz rubove kontinenata, dno je vrlo plitko i blago nagnuto ka dubljim zo- Slika 28. Izgled reljefa dna Atlantskog okeana, na potezu nama. Ovaj dio dna se naziva izmeu istone Kanade i zapadne Afrike, preko atlantskog grebena. kontinentalni elf i obino je u tim djelovima more plie od par stotina metara. Kontinentalni elf ka otvorenom moru prelazi u okeanski basen, sa znatno veim dubinama, koje variraju izmeu 3 i 11 kilometara. Na slici 28 je prikazan profil sa reljefom dna ____________________________________________________________________________
33
na potezu izmeu istone Kanade i zapadne Afrike, na kojem se vidi oblik i poloaj kontinentalnih rubova, odnosno elfa, a u centralnom dijelu prisustvo izdignutog okeanskog grebena.
4.2.1. Plima okeana

Ciklino izdizanje nivoa morske vode zbog gravitacionog uticaja Mjeseca i Sunca na vodenu masu svjetskog okeana, poznato je pod imenom plima. Vrijeme pojave plime i njen intenzitet zavisi od meusobnog odnosa take posmatranja na Zemlji u odnosu na poloaj Mjeseca i Sunca, perioda revolucije Mjeseca oko Zemlje, kao i nagiba mjeseeve orbite u odnosu na Zemlju. Uticaj Mjeseca na formiranje plime je praktino dvostruko vei od uticaja Sunca, zbog, kako smo ve naglasili, njegovog znatno manjeg rastojanja od Zemlje, s jedne i naina opadanja gravitacione sile sa rastojanjem (proporcionalno odnosu mase objekta i kvadrata njegovog rastojanja od take posmatranja m/r2) s druge strane. Najvee plime (visoke) se javljaju kada se poravnaju pravci gravitaciong djelovanja Mjeseca i Sunca (slike 29 i 30a) u odnosu na Zemlju (prema Suncu, dakle u fazi mladog Mjeseca i na suprotnoj strani za vrijeme punog Mjeseca). Kada gravitacione sile Mjeseca i Sunca djeluju na vodene Slika 29. ematski prikaz naina nastamase pod nka plima na Zemlji usljed dejstva pravim Mjeseca i Sunca. uglom u odnosu na Zemlju (slika 30b), javljaju se plime najnieg intenziteta (niske). Istovremeno, neto manje izdizanje vode okeana javlja se i na suprotnoj strani Zemlje zbog gravitacione i centrifugalne kompenzacije procesa premjetanja vodenih masa. Ta ispupenja zadravaju svoj oblik dok se Zemlja okree oko svoje ose, to rezultira ritmikim izdizanjem i sputanjem nivoa u morima i okeanima, dobro uoljivim na njihovim obalama. Geometrija okeana (oblici basena, obalske linije, zalivi) ima velikog uticaja na lokalno ponaanje plimskih talasa. Ipak, na nivou globalnih kretanja, plime se smjenjuju po vrlo pravilnom, ritmikom ciklusu, sa periodom od 24 asa i 50 minuta, s obzirom da Mjesec rotira oko Zemlje za 27,32 dana, te e se ista taka na Zemlji tokom svakog obrtanja oko zemljine ose, nai za oko 50 minuta svakog dana kasnije u istom poloaju relativno u odnosu na Mjesec. Kada Mjesec Slika 30. Formiranje plimskog izoblirotira u ravni zemljinog ekvatora (ekliptike), javljaju se enja povri okeana usljed: a) superpodvije visoke i dvije niske plime, svakih 12 asova i novanog dejstva Mjeseca i Sunca (stvaranje visokih plima) i b) njiho25 minuta, kao rezultat prolaska svakog dijela vog opozitnog dejtsva (niske plime). plimskog ispupenja preko svake take na Zemlji. ____________________________________________________________________________
34
Zbog najeeg poloaja Mjeseca na putanji koja je nagnuta u odnosu na ravan ekliptike (maksimalno 5009) i zavisno od mjesta na Zemlji, plime e se u veini sluajeva razliito manifestovati po svojoj uestanosti i intenzitetu. Amplitudni raspon plime obino iznosi do 2 metra (u Jadranskom moru do 50 cm), ali u nekim morskim tjesnacima, plima moe biti vrlo velika, a struje formirane efektom plime vrlo brze, izazivajui variranje nivoa vode i do 16 metara. Kada Mjesec ne bi rotirao oko Zemlje, glavna plimska ispupenja vodene mase uvijek bi bila orijentisana direktno ka Mjesecu, zbog njegovog znatno veeg gravitacionog uticaja u odnosnu na Sunce. Meutim, zbog kretanja Mjeseca oko Zemlje, on svojim gravitacionim dejstvom povlai vodu za sobom, ali zbog trenja vodenih masa u kretanju i zbog njihove inercije, nastaje izvjesno kanjenje od 2.9 luna stepena izmeu poloaja Mjeseca i maksimalne plime, ili izraeno u vremenu, to kanjenje iznosi oko 12 minuta. Zbog disipacije energije rotacije Zemlje u ovom procesu, brzina zemljine rotacije se smanjuje za izvjesnu malu vrijednost, pa se duina dana produava za 2.4 milisekunde na jedan vijek. Istovremeno, zbog prenoenja dijela mometa rotacije na Mjesec u ovom rotacionom sistemu, Mjesec se zbog toga sve bre kree na putanji oko Zemlje, pa se zato udaljava od Zemlje brzinom od 3.7 centimetara godinje. Gravitacione sile Mjeseca i Sunca izazivaju ne samo plimu voda okeana, ve i same zemljine unutranjosti, koja je najveim dijelom viskozna i tena. Tako izazvane plimske deformacije samo usljed dejstva Mjeseca, dostiu amplitude od preko pola metra. Na taj fenomen emo se detaljnije osvrnuti kada budemo ire govorili o gravitacionom polju Zemlje i gravimetriji.
Okeanski fenomeni El Ninjo i La Ninja

Navedimo i jednu karakteristinu meteoroloku i hidroloku pojavu, ija je fenomenologija uspjeno odgonetnuta tek skoranjom upotrebom meteorolokih satelita. To je zapravo dvostruki fenomen nazvan El Ninjo (panski: El Nio = djeak) i La Ninja (panski La Nia = djevojica) vezan za pojavu dugotrajnih toplotnih procesa u Tihom Okeanu, koji imaju znaajan uticaj na globalne klimatske prilike na cijeloj Zemlji. Naime, El Ninjo je ime vezano za razvoj toplih okeanskih povrinskih voda du obala june Amerike - Ekvadora i Perua (slika 31). Kada se ovo zagrijavanje javi, uobiajeno izdizanje hladne okeanske vode bogate hranljivim materijama, uslovljeno duvanjem zapadnih vjetrova (od obala june Amerika ka filipinskim ostrvima) i rashla-ivanjem voda uz istone obale, biva znaajno umanjeno. El Ninjo se obino javlja samim krajem kalendarske godine i traje najee par nedjelja do par mjeseci. Ponekad, pojava ovakvog fenomena sa ekstremno visokom temperaturom, moe usloviti njegovo trajanje tokom znatno dueg perioda. Tako, na primjer, El Ninjo koji je stvoren 1990. godine, trajao je pune etiri godine. Stvaranje fenomena El Ninjo vezan je za ciklinu cirkulaciju voda u Tihom Okeanu, poznatu kao Slika 31. Mehanizam stvaranja El juna oscilacija. Tokom El Ninjo perioda, vazduni Ninjo fenomena. pritisak pada na irokom prostoru centralnog Tihog Okeana i du obala june Amerike, to za krajnju posljedicu ima promjenu reima vjetrova na ____________________________________________________________________________
35
irem prostoru Tihog Okeana (slika 31). Znaajno smanjenje intenziteta vjetrova dalje onemoguuje hlaenje toplih morskih struja kod Perua i Ekvadora, izdizanje hranljivih materija iz dubljih zona, ali izaziva i pomjeranje reima kinih padavina u ekvatorijalnim podrujima june Amerike, pa ak i formiranje oluja i uragana u centralnom Pacifiku (Tihom Okeanu). Nakon El Ninjo dogaaja, vremenske prilike se obino vraaju na normalni nivo. Meutim, ponekad, okeanski vjetrovi mogu postati izuzetno snani, to moe dovesti do anomalnog akumuliranja hladne okeanske vode u centralnom i istonom dijelu Tihog Okeana. Ova pojava se naziva La Ninja. Jaka La Ninja se javila 1988. godine, a naunici smatraju da je bila odgovona za znaajan pad temperature iznad cijelog centralnog regiona Sjeverne Amerike. Satelitski snimak termike anomalije povri Tihog okeana, kod jednog tipinog El Ninjo dogaaja tokom 1997. godine i La Ninja pojave iz 2000. godine, prikazani su na slici 32.
Slika 32. Satelitski snimak temperaturnog efekta fenomena El Ninjo iz 1997. godine (lijevo) i La Ninje iz 2000. godine u istonom dijelu Tihog Okeana (obris june Amerike je naznaen zatamnjeno).
Cunami talasi su visoki vodeni talasi koji se formiraju pri pojavi hipocentra (ari-ta) zemljotresa ispod vodenih povri (najee okeana) u uslovima kada se pri rasijedanju stijena u zoni hipocentra javlja vei skok (denivelacija) rasjeda usljed dislociranja dna. Tada se formira vodeni talas koji se kree ka obalama (slika 33).
Slika 33. Uticaj dubine okeanskog dna na stvaranje cunami efekta: naglo smanjenje brzine i talasne duine stvara i naglo poveanje amplitude frontalnog talasa koji zapljuskuje obalu.
Brzina kretanja ovih talasa znaajno zavisi od dubine okeanske vode, ali moe da dostigne i 900 kilometara na as. Njihova talasna duina obino ima takoe veoma velike vrijednosti, zavisno od dubine okeanske vode ak do 300 kilometara (slika 33). Kada ovakav talas dospije u plitke priobalne zone, javlja se tzv. cunami efekat, koji se manifestuje naglim i znaajnim poveanjem visine talasa, uz znaajno smanjenje brzine njegovog kretanja i njegove talasne duine. Cunami talas pri kontaktu sa plitkom obalom moe da dostigne visinu i do nekoliko desetina metara.
____________________________________________________________________________
36
Slika 33a. Izolinije vremena putovanja cunami talasa u Tihom Okeanu, koji su bili izazvani snanim zemljotresom sa magnitudom 9,5 i epicentrom pored ileanske obale, 1960. godine.
Cunami talasi obino stvaraju razorne efekte velikih intenziteta pri nailasku na plitke obale ili na brodove na otvorenom moru, pa je u cilju prevencije te opasnosti, formirana posebna sluba obavetavnja o kretanju takvih talasa u Tihom Okeanu. Cunami talas koji je nastao u veoma snanom zemljotresu (sa magnitudom 9,0) 26. decembra 2004. godine pored obala Sumatre u Indijskom Okeanu, odnio je oko 300.000 ljudskih ivota sa obala Indoneanskih ostrva, istonih obala Indije i ri Lanke. Tek nakon ove velike nesree pristupilo se pripremi planova za izradu sistema upozoravanja i u Indijskom Okeanu.
Slika 33b. Potpuno devastirano naselje na Sumatri u cunamiju stvorenom u zemljotresu od 26. decembra 2004. godine (sa magnitudom 9,0) kada je poginulo oko 300.000 ljudi u cijelom Indijskom Okeanu.
____________________________________________________________________________
37
4.3. Zemljina unutranjost

Sam povrinski, ovrsli sloj Zemlje, u prosjeku debeo oko 35 kilometara, nazvan zemljina kora. Zbog mogunosti direktnog prouavanja i pristupa ovom sloju, on je i najvie istraivan. Intenzivna istraivanja tokom nekoliko posljednjih decenija pokazala su veliku kompleksnost u sastavu i strukturnoj grai ovog, relativno tankog, ovrslog sloja Zemlje. Zahvaljujui dubokom prodiranju seizmikih talasa (elastinih deformacija) stvorenih zemljotresima i uspostavljanjem guste mree vrlo osjetljivih seizmolokih stanica irom Svijeta, dublja zemljina unutranjost nam je postala znatno blia i razumljivija. Najvei dio informacija (a one su zaista impresivne, kako po obimu, tako i po kvalitetu i detaljnosti) kojima danas raspolaemo o tim dubokim prostorima zemljine unutranjosti, utvrene su tumaenjem registrovanih seizmikih talasa, a u znatno manjem obimu i pruavanjem rezultata gravitacionih i geomagnetskih osmatranja, analize podataka toplotnog toka Zemlje, kao i na osnovu laboratorjskih ispitivanja stijena i minerala. Zemljina unutranjost je, na bazi hemijskog sastava, agregatnog stanja, specifine teine i brzine prostiranja seizmikih talasa izdiferencirana na nekoliko (sfernih) slojeva (slika 34): zemljina kora, omota jezgra i samo jezgro.
Slika 34. Struktura zemljine unutranjosti.
Zemljina kora, predstavlja vrsti, stjenoviti sloj, kompleksan po strukturi i sastavu, vrlo razliite debljine, koji se po dubini prostire od zemljine povri do granice koja se naziva Mohoroviiev diskontinuitet. Prosjena dubina ove granice u svjetskim okvirima je 35 kilometra na kopnu i svega 10 kilometara ispod okeana. Na prostoru Hemijski Procenat teine u Crne Gore i Srbije, ona se mijenja od oko 25 Elemenat simbol zemljinoj kori kilometara ispod Jadranskog Mora, preko 45Kiseonik O 46,60 50 kilometara u centralnim djelovima Crne Silicijum Si 27,72 Gore, zatim 30-35 kilometara u centralnoj Srbiji, do oko 23 kilometra debele kore u Aluminijum Al 8,13 Panonskom Basenu. Prosjena zapreminska Gvoe Fe 5,00 gustina stijena zemljine kore iznosi 2,7 t/m3.
Kalcium Kalijum Magnezijum Ca K Mg 3,63 2,83 2,59 2,09
Kao to smo ve ranije pomenuli, u geologiji se izdvajaju i slojevi litosfera i astenosfera, prema stepenu otpora stijene na deformaciju. Litosfera obuhvata sloj do dubine od oko 140 kilometara, a ispod nje se nalazi sloj astenosfere.
Natrijum
Na
Tabela 3. Procentualno uee pojedinih elemenata u stijenama zemljine kore (procenat teine).
Prema hrvatskom seizmologu Andriji Mohoroviiu (1857. - 1936.) koji je 1909. godine prvi defninisao i sraunao dubinu te granice na osnovu registrovanih seizmolokih podataka u seriji zemljotresa u okolini Zagreba.
____________________________________________________________________________
38
U tabeli 3 je navedeno 8 najzastupljenijih elemenata koji grade stijene Zemljine kore, odakle se vidi da dominantnu ulogu u izgradnji ovog dijela Zemlje, pored kiseonika (u oksidima) imaju silicijum, aluminijum, gvoe i kalcijum, koji zajedno ine 91 % njenog ukupnog, teinskog sastava.
Slika 35. Starost okeanskog dna.
Zemljinu koru kopna grade tri generalna sloja stijena: povrinski sloj sedimentnih stijena, vrlo promjenljive debljine, izmeu 5 i 15 kilometara, zatim sloj magmatskih, granitskih stijena kiselog sastava (sa znaajnim ueem silikatne komponente SiO2), debljine oko 15 kilometara, dik se u osnovi zemljine kore nalazi se tzv. bazaltni sloj debljine 5-15 kilometara. Okeansku koru ini samo sloj bazaltnih stijena, manje starosti. Sve stijene ispod okeana mlae su od 200 miliona godina (slika 35) dok su, kao to smo ve pomenuli, najstarije stijene kopna poele formiranje prije vie od 4 milijarde godina. Dakle, okeanska kora je znatno mlaa, a nastaje i danas (u zonama okeanskih grebena, gdje se vri stalno razmicanje ovrslog dna, izlivanje magme u podmorje i njeno naglo ovravanje u kontaktu sa vodom). Samo razmicanje okeanskog dna uslovljeno je procesom pokreatnja velikih kontinetalnih ploa, odnosno kontinenata i djelova okeanskog dna. Starost okeanskog dna i konture okeanskih grebena prikazani su na slici 35, na kojoj se preko razliitih rafura, koje oznaavaju starost dna, dobro uoava hronoloki proces njegovog nastanka i irenja. Prvu ideju o pomjeranju kontineta iznio je Alfred Vegener jo poetkom XX vijeka, asociran izrazitom podudarnou oblika kontinentalnih rubova zapadne Afrike i istonih djelova june Amerike. Nauno uobliavanje ove ideje i njene prve potvrde, ostvareni su tek poetkom ezdesetih godina XX vijeka, kada je na osnovu brojnih rezultata intenzivnih paleomagnetskih ispitivanja velikog broja Alfred Vegener uzoraka vulkanskih stijena iz razliitih geomagnetskih epoha (perioda), zatim terestrikim i aeromagnetskim ispitivanjima na tlu i u zonama okeana, kao i na bazi rezultata globalnih geolokih istraivanja i istranih buenja, obezbijeeno dovoljno naunih argumenata za pouzdano definisanje hipoteze nove globalne tektonike ploa. Ova teorija ili

Alfred Wegener (1880.-1930.) njemaki klimatolog, astronom i geofiziar. Paleomagnetska ispitivanja uzoraka magmatskih i sedimentnih stijena, laboratorijski se utvruju karakteristike zemljinog magnetskog polja u vrijeme hlaenja stijene. Poznavajui istorijat promjena magnetskog polja Zemlje, mogue je identifikovati vrijeme nastanka stijene iji je uzorak paleomagnetski ispitan.
____________________________________________________________________________
39
hipoteza, pretpostavlja da je Zemljina kora kompozit veeg broja velikih tektonskih ploa, odnosno da je sastavljena od niza veih ili manjih djelova litosfere, koji plutaju na magmi i kreu se odreenim brzinama (reda veliine nekoliko centimetara godinje) u odreenim pravcima. Ove ploe se nazivaju globalnim tektonskim ploama (slika 36). U isto vrijeme, za objanjenje pokretakog mehanizma tektonskih ploa, odnosno za tumaenje porijekla globalnih geodinamikih sila koje ostvaruju kretanje ploa po viskoznom sloju magme, razvijena je hipoteza termodinamike konvekcije koja se odvija u debelom omotau zemljinog jezgra. Naime, po ovoj hipotezi, kretanje ploa je uslovljeno termodinamikim procesima u zemljinom omotau, odnosno sfernom sloju magme koji zalijee ispod donje granice litosfere i zahvata zonu do dubine od 2.900 km. Po ovoj hipotezi, termodinamiki kovekcioni tokovi u omotau nastaju u takozvanim konvekcionim elijama u kojim se vri kretanje relativno toplije magme (kao lake) iz dubljih ka pliim djelovima omotaa, uz istovremeno poniranje relativno hladnije magme (kao tee) iz pliih - u dublje djelove omotaa. U zoni kontakta magme u njenom horizontalnom kretanju - sa donjim djelovima litosfere, usljed trenja, nastaje pomicanje blokova, odnosno lagano horizontalno kretanje ploa Zemljine kore.
Slika 36. Konture i nazivi najveih globalnih tektonskih ploa. U stijenama kontaktne zone (zoni sueljavanja tektonskih ploa) usljed ovakvog kretanja, nastaju visoki boni pritisci, pri emu se akumuliraju naponi u stijenskim masama zemljine kore. Kada naponi dostignu gornju granicu mehanike vrstoe stijene, dolazi do njenog pucanja du najslabijih zona i pri tome nastaju tektonske forme, poznate kao rasjedi, navlake i drugi geoloki oblici. U ovim tektonskim procesima, pri mehanikom lomu stijene, vri se naglo oslobaanje akumulirane mehanike energije u obliku seizmikih talasa, odnosno na taj nain nastaje zemljotres. Kao sumarni, dugogodinji produkt ovakvih tektonskih procesa, u iroj zoni sueljavanja ploa, nastaje regionalno izdizanje i ubiranje stijenskih masa, odnosno formiranje planinskih sistema (orogeni procesi), za ta kao tipian primer moemo navesti cijelu zonu spoljanjih i unutranjih Dinarida. Naime, Dinaridi, Helenidi, Apenini, Karpati, kao i drugi orogeni pojasevi na sjevernom obodu Mediterana (ali i irom planete), su nastali kao posljedica prenoenja bonih pritisaka iz zone Mediterana (preko apulijske platforme) na sjeverni obod Mediterana, usljed laganog kretanja Afrike ploe ka sjeveru i sjeverozapadu (slika 37) i istovremeno, transla
Ova hipoteza je jo u fazi intenzivnog matematikog ispitivanja i dokazivanja metodom numerikog modelovanja.
____________________________________________________________________________
40
cionim kretanjem evro-azijske ploe u suprotnom smjeru ka jugoistoku, priblino istim brzinama od oko 7 milimetara na godinjem nivou (ovaj proces i dalje traje). U nekim sluajevima, naroito u zonama sueljavanja tankih okeanskih kora i relativno debelih kontinentalnih ploa, dolazi do podvlaenja djelova okeanske Slika 37. ematski prikaz apeninske subdukcione ploe i kore pod kontinentalni dio mikroploe Jadrana. zemljine kore, to se naziva subdukcijom. U ovim sluajevima dio kore koji subdukuje (ponire) pod kontinet, tone do odreene dubine do donje granice tranzitne zone, postiui maksimalne dubine od oko 700 km. Na tim dubinama subdukovana ploa biva mehaniki i termiki degradirana i/ili istopljena u magmi. Spoljanji omota jezgra. Odmah ispod zemljine ovrsle kore, dakle ispod Mohoroviievog diskontinuiteta, zalijee djelimino i potpuno istopljeni sloj stijena, dakle magma u gustom viskoznom stanju, koja se na samoj gornjoj granici zemljine kore lagano hladi i pretvara u bazaltne stijene. Ovaj sferni sloj se naziva spoljanji omota jezgra Zemlje, u geologiji esto nazvan i astenosfera, a prostire se do tzv. tranzitne zone (slika 34), koja poinje na 410 kilometara, a zavrava se na dubini od 670 kilometara. Tranzitna zona dijeli spoljanji od unutranjeg omotaa, kao barijera koja se znaajno hemijski i viskozno razlikuje od oba omotaa izmeu kojih se nalazi. Unutranji omota jezgra se prostire od tranzitne zone do dubine od 2900 kilometara, gdje poinje spoljanje jezgro. Unutranji omota ima slinu strukturu kao i spoljanji omota, ali neto baziniji sastav (vie teih elemenata u sastavu magme) istopljenih magmatskih stijena. Znaajna karakteristika spoljanjeg jezgra je da se i ono, kao i cijeli omota (spoljanji i unutranji) nalazi u tenom stanju, to je utvreno na osnovu naina prostiranja seizmikih talasa stvorenih zemljotresima. Procentualno uee pojedinih hemijskih komponenata u grai zemljinog omotaa (u odnosu na masu cijele Zemlje) je sljedee: SiO2 sa 32 %, MgO sa 23 %, FeO sa 7%, Al2O3 i CaO sa po 2 %, Na2O sa 0,5 %, dok drugih elemenata ima samo 0,5%;
Najzad, unutranje jezgro se prostire od donje granice spoljanjeg jezgra, do centra Zemlje (slika 34). Ovaj, centralni dio Zemlje se nalazi u vrstom stanju (zbog velikih pritisaka), a dominantno ga grade samo dva teka elementa: Fe sa 27,5% (u odnosu na cijelu masu Zemlje) i Ni sa 2,5%, dok ostali sastojci u njemu: O, S, C, Si i H ine ukupno samo 2,5 % mase Zemlje.
Slika 38. Nain prostiranja seizmikih talasa kroz zemljinu unutranjost - od arita (hipocentra) zemljotresa.
____________________________________________________________________________
41
Na slici 38 su, radi ilustrovanja naina kretanja, prikazane trase nekih karakteristinih puteva seizmikih talasa kroz zemljinu duboku unutranjost. Zakrivljenost tih trasa je rezultat sistematskog, ali i skokovitog poveanja brzine kretanja seizmikih talasa sa dubinom. Indeks P na ovoj slici dodijeljen je tzv. primarnim ili longitudinalnim talasima, a S sekundarnim, ili transverzalnim (koji se ne prostiru kroz spoljanje jezgro u tenom stanju), o emu emo znatno detaljnije govoriti u odjeljku o Seizmologiji. Slika 39 ilustruje promjenu gustine materijala u zavisnosti od dubine, utvrenu na osnovu ponaanja seizmikih talasa u tim djelovima zemljine unutranjosti. Kao to se vidi, do donje granice tranzitne zone, gustina se u malim skokovima sistematski poveava, dostiui vrijednost na toj granici od 4,2 t/m3, a zatim u cijelom unutranjem omotau, gustina lagano, kontinualno raste, do vrijednosti od 5,6 t/m3 na granici ka spoljanjem jezgru. Na toj granici, gustina skokovito mijenja vrijednost za oko 75 % - dostiui vrijednost od 9,8 t/m3. U spoljanjem jezgru gustina nastavlja da raste uniformno, da bi na granici sa unutranjim jezgrom dostigla vrijednost od 12,7 t/m3 i trend rasta nasvatila do samog centra, gdje postie maksimum od 13,0 t/m3. Ova maksimalna gustina odgovara gustini mjeavine gvoa i nikla, od ega je zapravo unutranje jezgro dominantno i sainjeno. Prema najnovijim istraivanjima duboke unutranjosti Zemlje, bazirajui se na analizi seizmikih talasa, unutranje jezgro rotira u istom smjeru kao i ostali dio Zemlje, ali neto bre. Potrebno je oko 400 godina za jednu cjelokupnu rotaciju jezgra u odnosu na istu taku na zemljinoj povri.
Slika 39.- Struktura unutranjosti Zemlje sa nazivom osnovnih slojeva (gore) i dijagram promjene gustine sa dubinom. materijala (dolje) .
____________________________________________________________________________
42
4.4. Rotacija Zemlje

Rotacija Zemlje oko ose je samo naizgled uniforman i pravilan proces, to zapravo nije tano. Gravitaciona interakcija Zemlje sa drugim kosmikim tijelima, preteno u sunevom sistemu, kao i kretanje masa u Zemljinoj unutranjosti, znaajno modifikuju reim njenog obrtanja oko svoje ose. injenica da Zemlja rotira, uslovljava njeno blago ekvatorijalno proirenja (spljotenost na polovima). Naime, stvarni oblik Zemlje je rezultat balansa izmeu sopstvene gravitacije (koja tei formiranju idealno sferinog tijela) i centrifugalnog efekta rotacije (koja tei da to vie spljoti Zemlju na polovima). Kada bi zemljina unutranost imala savreno homogenu strukturu, Zemlja bi tada imala oblik ideanog rotacionog elipsoida, dakle tijela koje bi se dobilo rotacijom elipse oko svije krae ose. Meutim, poto je realni raspored masa u zemljinoj unutranjosti daleko od idealnog, homogenog, to i realni oblik Zemlje znatno odstupa i od rotacionog homogenog elipsoida. Realni oblik Zemlje se naziva geoid, a njegove karakteristike emo analizirati malo kasnije. Kao to smo ve pomenuli, nagib zemljine ose rotacije prema ravni ekliptike sada iznosi 23,50 (tanije 23,450). Razliit poloaj ose rotacije Zemlje u odnosu na Sunce tokom godine, uslovljava promjenu u nainu osunavanja zemljine povri, to rezultira smjenom godinjih doba, o emu smo takoe ve diskutovali. Meutim, apsolutni poloaj ose rotacije se mijenja tokom perioda od 25.730 godina, opisujui konus otvora (u dananje vrijeme) 223,50=470, u tom periodu, kao to je prikazano na slici 40. Sjeverni kraj ose rotacije sada je usmjeren ka zvijezdi Sjevernjai, dok e, na primjer za oko 4.000 godina (slika 40), biti orijentisan ka sazveu Cefej, a u sazvee Herkul e ui za oko 15.000 godina. Razlog za ovu pojavu nalazi se u injenici da Zemlja ima ekvatorijalno izoblienje stvoreno dejstvom centrifugalne sile (zbog rotacije) na preteno fluidnu materiju zemljine unutranjosti, to uslovljava poveanje poluprenika Zemlje na ekvatoru za 21,4 km u odnosu na poluprenike na polovima. Gravitacione sile Mjeseca i Sunca (ali i ostalih planeta sunevog sistema) djeluju na ovo izoblienje, koje se ne nalazi u liniji sa tim Slika 40. Nutacija zemljine ose (lunisolarna percesija). kosmikim tijelima, u takama P1 i P2 kako je to prikazano na slici 40, formirajui sile F1 i F2. Zbog neto vee udaljenosti napadne take te sile (priblino za prenik Zemlje) od njenog uzronika (Sunca ili Mjeseca) sila F2 e biti neto manja. Ovako nastala razlika gravitacionih sila u te dvije take (F1 - F2) e teiti da Zemlju zarotira tako da se ekvatorijalno izoblienje nae u ravni u kojoj lee centri masa Zemlje i tijela uzronika tih sila. Zakretanje ose rotacije Zemlje i njeno kretanje po izvodnici kupe (slika 40) pod dejstvom gravitacionog polja Mjeseca i Sunca naziva se precesijom ili lunisolarnom precesijom. Ovakvo dejstvo Sunca je najvee u vrijeme solsticija, kada je Zemljina osa nagnuta za 23,50 ka Suncu, odnosno od Sunca, a nestaje u takama ekvinoksa (slika 40 i 46). Iako je masa Mjeseca viestruko manja od Suneve, zbog njegovog malog rastojanja od Zemlje, kao i okolnosti da je gravitacioni uticaj proporcionalan ____________________________________________________________________________
43
koliniku mase i drugog stepena rastojanja (m/r2), to je uticaj Mjeseca na zakretanje ose rotacije Zemlje skoro dva puta vei od sunevog. Poto pravac ose rotacije astronomski definie kada e doi do smjene godinjih doba, to znai da e precesija ose usloviti da e svaka sljedea sezona poeti na (malo) razliitom mjestu na orbiti oko Sunca, iz godine u godinu. Istovremeno, orijentacija same eliptine putanje u prostoru, se mijenjaju za izvjesnu malu vrijednost tokom vremena. Ova promjena se naziva perturbacija orbite ili precesija ekvinocija. Dakle, zajedno sa lunisolarnom precesijom, precesija ekvinocija izaziva progresivno pomjeranje poloaja etiri kardinalne take zemljine orbite: proljenog i jesenjeg ekvinocija, zimskog i ljetnjeg solsticija (slika 41), to se manifestuje malim, sistematskim promjenama mjesta (odnosno vremena) smjenjivanja godinjih doba, iz godine u godinu. Kompletan ciklus ove precesije se obavi u periodu izmeu 19 i 23 hiljade godina (uticaj Jupitera prouzrokuje da to bude promjenljiva vrijednost). Imajui u vidu da razlika u rastojanju izmeu Zemlje i Sunca u vrijeme perihela (147,5 miliona kilometara) i afela (152,5 miliona kilometara) iznosi samo 3 %, uticaj ove vrste Slika 41. Precesija ekvinocija perturbacije zemljine orbite na klimatske promjene ne moe biti od velike vanosti, ako se posmatra izdvojeno. Najzad, veliina ekscentriciteta zemljine orbite se takoe mijenja i to sa periodom od 100 hiljada i 413 hiljada godina. Gravitaciona sila Jupitera uslovljava da se zemljina orbita mijenja od gotovo idealnog kruga (sa ekscentricitetom od samo 0,005) do izraene eliptine putanje (sa 12 puta veim ekscentricitetom od 0,060). Kao to smo ve govorili kod plime okeana, Mjesec rotira oko Zemlje po putanji ija ravan zaklapa ugao od 5009 u odnosu na ravan ekliptike, pri emu njegova ravan rotacije u odnosu na Sunce zauzima isti poloaj u okviru perioda od 18.6 godina. Ovakvo ponaanje Mjeseca izaziva dodatnu oscilatornu komponentu u precesiji zemljine ose sa ovim periodom (nazvanu nutacijom), to rezultuje da osnovni konus precesije ose ne bude ravan (slika 42), nego oscilatoran po svojoj izvodnici. Amplitude ovako izazvanih Slika 42. Uticaj promjene ugla mjeseeve ravni rotacije na oscilacija ose Zemlje iznose 9 modifikaciju osnovne precesije zemljine ose. lunih sekundi.
ekvinocij ravnodnevnica javlja se kada se ravan ekliptike i ravan sunevog ekvatora presijeku (proljeni ekvinocij 2004. godine je bio 20. marta u 06h49min, a jesenji 22. septembra u 16h13min); solsticij momenat kada je osa rotacije Zemlje najvie nagnuta ka Suncu (ljetnji solsticij) ili od Sunca (zimski solsticij). Solsticij oznaava ujedno i najdui (ljetnji solsticij), odnosno najkrai dan (zimski solsticij) u godini. Ljetnji solsticij 2004. godine je bio 21. juna u 00h57min, a zimski 21. decembra u 12h42min; Dodajmo ovim terminima i perihel koji oznaava najbliu taka Suncu na zemljinoj orbiti, dok afel predstavlja najudaljeniju taku na orbiti.
____________________________________________________________________________
44
Pod dejstvom planeta sunevog sistema, Mjeseca i Sunca, veliina nagiba zemljine ose se mijenja u odnosu na srednju orbitalnu ravan planeta (ekliptika), to zapravo znai da se ugao izmeu ekvatora i ekliptike mijenja i to izmeu 22,10 i 24,50, sa periodom od 41 hiljadu godina. Klimatoloki posmatrano, promjena veliine nagiba ose rotacije moe imati znaajne efekte, s obzirom da direktno utie na stepen osunanosti zemljine povri. Ove promjene nagiba ose rotacije neminovno izazivaju promjenu u karakteru i obimu osunanosti zemljine povri tokom godine, dakle imaju uticaja na klimatske cikluse. Znaaj i veliinu uticaja svih promjena karakteristika rotacije Zemlje na dugogodinje promjene klime, prvi je uoio i matematiki eksplicitno izrazio Milutin Milankovi, o emu emo neto opirnije govoriti u nastavku.
Granice zakretanja ose rotacije
Postoji jo jedna komponenta prostornog kretanja ose rotacije Zemlje (promjene nagiba), ali je ona (za razliku od prethodnih, iji su uzroci kosmikog karaktera) izazvana neravnomjernim rasporedom masa unutar same Zemlje. Zbog te okolnosti, osa rotacije Zemlje se ne poklapa sa osom simetrije, tj. osom najveeg momenta inercije, ali istovremeno i usljed kompleksne interakcije izmeu rotirajueg tenog omotaa, tenog spoljanjeg jezgra i vrstog unutranjeg jezgra Zemlje. Ova pojava se naziva andlerovim oscilacijama ose i ima period od 431 dan, a odstupanje polova usljed njihovog dejstva iznosi do 15 metara. Na slici 43 je prikazana putanja (horizontalna projekcija) zemljine ose rotacije u periodu od 1993. do 2001. godine, a na slici 44 vertikalne projekcije tih oscilacija na pravac sjever-jug i istok-zapad, respektivno, sa kojih se moe uoiti karakter tih oscilacija.
Slika 43. andlerove oscilacije ose rotacije Zemlje (vertikalna projekcija).
Slika 44. Projekcije andlerovih oscilacija na pravac X (sjever-jug) i Y (istok-zapad) u periodu od 40 godina.
Promjena karakteristika rotacije Zemlje izaziva trenje materijala u zemljinoj unutranjosti i na njenoj povri (vodene mase okeana i vazduh atmosfere), to uslovljava blago smanjenje momenta rotacije, a to dalje za posljedicu ima smanjenje brzine njene rotacije, ali i promjenu momenta rotacije u sistemu Zemlja-Mjesec i Zemlja-Sunce. Gubitak momenta rotacije Zemlje u
Milutin Milankovi (1879.-1958.) je roen u Dalju u Srbiji. Diplomirao je tehnike nauke na bekom Institutu tehnologije. Predavao je rotacionu mehaniku, teorijsku fiziku i nebesku mehaniku na beogradskom univerzitetu od 1909. do 1955. godine. Publikovao je oko 70 knjiga, meu kojima i poznati Kanon osunanja (1941. godine), u kojem je cjelovito prikazao originalnu matematiku hipotezu o klimatskim ciklusima na Zemlji, koja je danas intenzivno koriena u svjetskim okvirima. prema amerikom astronomu Setu andleru (Seth Chandler, 1846.-1913.) koji je 1891. godine identifikovao ovaj tip oscilacija zemljine ose.
____________________________________________________________________________
45
sistemu Zemlja-Mjesec kompenzira se poveanjem momenta rotacije Mjeseca oko Zemlje, to konano uslovljava da se Mjesec udaljava od Zemlje brzinom od 3,7 cm godinje i da poveava period rotacije oko Zemlje. Ako se ova brzina ekstrapoluje unazad, dolo bi se do podatka da je Mjesec prije 1,6 milijardi godina bio na granici gravitaciono stabilne putanje. Meutim, imajui u vidu da je Mjesec geoloki stabilan mnogo due vremena, kao i da je star koliko i Zemlja (4,55 milijardi godina), namee se zakljuak da je ova brzina ranije morala biti znatno manja.
Slika 45. Promjena duine dana (u milisekundama) tokom dva perthodna vijeka.
Slika 46. Efekat uvoenja prestupne sekunde u trajanje zemaljske godine.
Kao to smo konstatovali, zemljin moment rotacije smanjuje se lagano, ali konstantno. To smanjenje je uslovljeno preteno redistribucijom (kretanjem i neminovnim trenjem) masa u zemljinoj unutranjosti usljed dejstva plima izazvanih preteno dejstvom Mjeseca (i znatno manje dejstvom Sunca), kao i premjetanjem unutranjih masa zbog topljenja leda nakon posljednje glacijacije. Zbog toga Zemlja vrlo lagano usporava svoju rotaciju, to se manifestuje produenjem trajanja dana, za vrlo malu, ali primjetnu veliinu od oko dvije milisekunde na dan. Meutim, fluktuacije (promjene) duine dana nisu linearnog karaktera i tokom posljednjih 30 godina variraju u granicama 4-5 milisekundi na dan (u oba smjera). Na slici 45 je prikazan grafik promjene duine dana (odstupanje od 86.400 sekundi) tokom prethodna dva vjeka, izraen u milisekundama. Na osnovu geolokih analiza fosilnih ostataka ivih organizama tokom istorije Zemlje, utvreno je da je prije oko 500 miliona godiina, jedna godina imala 420 dana, dakle, pod uslovom da se trajanje obilaska Zemlje oko Sunca nije mijenjalo, dan je trajao neto manje od 21 as. Zbog svakodnevnog produenja duine dana, u prosjeku za oko 2 milisekunde, svakih 500 dana se uvodi tzv. prestupna sekunda, kojom se konvencionalna duina godine uveava za jednu sekundu. Na slici 46 je prikazan grafik na kojem se vide momenti i efekti uvoenja prestupne sekunde tokom prethodnih desetak godina. Na ovoj slici oznaka UT1 se odnosi na stvarno zemljino vrijeme, odnosno kod kojeg se nulti (Grinvi) meridijan u podne poklapa sa pravcem centra Sunca, dok UTC oznaava tzv. koordinisano vrijeme koje je kontrolisano asovnicima na Zemlji i koje se povremeno mora usklaivati sa stvarnim (UT1) vremenom.
4.4.1. Klimatski ciklusi

Razlog smjenjivanja godinjih doba nam je poznat iz osnovne kole: nagib zemljine ose
Slika 47. Smjena godinjih doba 2004. godine.
koja oznaava granicu nakon koje bi Mjesec bio razoren gravitacionom silom Zemlje i privuen na Zemlju.
____________________________________________________________________________
46
rotacije u odnosu na ravan ekliptike iznosi 23.5 0C, to stvara razliit stepen osunanosti kada je osa nagnuta ka Suncu (tokom ljeta za sjevernu hemisferu) i od Sunca (tokom zime). Na slici 47 je, radi podsjeanja, ematski prikazan poloaj Zemlje u odnosu na Sunce u doba proljenjeg (20. marta) i jesenjeg ekvi-nocija (22. septembra), ljetnjeg (21. juna) i zimskog solsticija (21. decembra) 2004. godine. Meutim, ako se posmatra dugorono variranje temperature tokom zemljine istorije, uoljivo je da postoje i drugi ciklusi koji upravljaju koli inom toplote koju Zemlja prima od Sunca. Na slici 48 je Slika 48. Promjena globalne temperature na Zemlji tokom njene prikazan generalizovani diistorije. jagram promjene srednje godinje temperature tokom itave istorije Zemlje, pri emu se vidi da je srednja godinja temperatura u vrlo dugim intervalima oscilovala izmeu +120 C i +220 C. Periodi globlnih dugotrajnih zahlaenja, odnosno ledenih doba, uslovljavali su pojavu velikih lednika, koji su u procesu svog formiranja, kretanja i nestajanja, ostavljali vrlo vidljive tragove u terenu. Procesi koji dovode do pojave velikih gleera nazvani su glacijacije. Promjena ukupne zapremine leda (relativne vrijednosti) na Zemlji tokom prethodna dva miliona godina, jasno ukazuje na globalne klimatske cikluse, prikazana je na slici 49.
Slika 49. Promjena ukupne zapremine leda (relativne vrijednosti) na Zemlji tokom prethodna dva miliona godina.
Osnovne razloge za pojavu glacijacije prvi je cjelovito objasnio i formulisao i na matematiar Milutin Milankovi, postavljajui originalnu, matematiki definisanu hipotezu promjene osu-nanja Zemlje kao posljedicu variranja tri navedene karakteristike zemljine rotacije oko svoje ose i oko Sunca: I. Precesija ose roracije, koja se manifestuje prostornim rotiranjem ose Zemlje po konusnoj povri, sa periodom od 25.730 godina. II. Perturbacija orbite ili precesija ekvinocija, pri emu se mijenja nagib zemljine ose rotacije u odnosu na ekliptiku, u ciklusu od 41 hiljadu godina. U tom periodu, nagib ose varira izmeu 22,10 i 24,60. ____________________________________________________________________________
47
III. Ekscentricitet zemljine orbite se mijenja tokom vremena, stvarajui dva perioda promjene insolacije (osunanosti) Zemlje od 100 hiljada i 413 hiljada godina; Primjenom Milankovievog matematikog modela klimatskih ciklusa, mogue je predvidjeti globalne klimatske promjene i za dalju budunost i sraunati osunanost u bilo kojem periodu duboke zemljine istorije, s obzirom na postojanost procesa koji dovode do tih promjena. Iako Milankovievi ciklusi teorijski mogu izazvati globalne promjene temperature od samo par stepeni Celzijusovih, smatra se da sumarno dejstvo sva tri opisana efekta rotacije Zemlje, kada su kombnovani sa globalnom promjenom karakteristika kretanja toplih morskih struja, mogu usloviti zaetak ledenih doba na obije hemisfere (za to je neophodna globalna promjena od 7 do 10 0C).
Milutin Milankovi
Kombinovanje efekata osunavanja sve tri komponente rotacije Zemlje oko svoje ose i oko Sunca (slika 50), dovodi do znaajnije promjene u srednjoj temperaturi atmosfere tokom dueg perioda vremena, rezultujui u ukupnoj promjeni osunanosti ak do 30 %. Dugotrajno smanjenje primljene toplote moe izazvati zaetak ledenog doba ili glacijaciju. Glacijacija se manifestuje formiranjem velikih i debelih lednika (gleera) posebno na visokim planinskim masivima, koji se sputaju ak do Mediterana, kako je to evidentirano u sedimentima tokom niza perioda zemljine istorije.
Slika 50. Osnovni uzroci pojave klimatskih ciklusa Zemlje.
Ovakvo stanje na Zemlji traje sve do pojave suprotnih efekata zemljine rotacije globalnog dugotrajnog poveanja temperature zbog poveane osunanosti, to uslovljava prestanak ledenog doba ili pojavu interglacijacije i topljenje gleera. Ispravnost Milankovieve hipoteze o klimatskim ciklusima potvrena je brojnim rezultatima geolokih i paleoklimatskih istraivanja na sedimentima stvorenim u periodu ____________________________________________________________________________
48
do unazad 440 miliona godina, tako da danas, njegov Kanon osunanja slui kao osnovna referenca za paleo-klimatska i sedimentoloka istraivanja irom Svijeta. Analizom paleoklimatskih podataka duboko u prolost Zemlje (slika 50a), utvren je dominantni ciklus ponavljanja glacijacije sa periodom od 100.000 godina. Jedini poznati ciklus sa takvom vremenskom uestanou je promjena ekscentriciteta zemljine putanje oko Sunca. Meutim, ukupna promjena insolacije za vrijeme takvog ciklusa iznosi samo 0,1%. Zbog toga jo uvijek ostaje otvoreno pitanje: zato se javlja tako znaajna reakcija klimatskog sistema na Zemlji na tako male promjene u osunanju, odnosno da li i neki drugi, do sada nepoznati astronomski fenomen, moe da utie na pojavu tog Tipian izgled gleera. ciklusa? Novija prouavanja glacijalnih ciklusa ukazuju na mogunost da dominantni ciklus od 100 hiljada godina moe biti uzrokovan promjenom nagiba putanje Zemlje oko Sunca (iji period iznosi upravo 100 hiljada godina u odnosu na tzv. nepromjenljivu ravan ekliptike odreenu ugaonim momentom cijelog sunevog sistema) usljed ega je mogue da Zemlja ulazi u eventualnu sjenku nekog kosmikog oblaka praine, ili u zonu repa neke komete, to bi moglo znaajno dugotrajno smanjiti osunanost zemljine povri.
Slika 50a. Rezultati analize jezgra buotine u ledu na Antarktiku, koji su obuhvatili starost od 420 hiljada godina. Dijagram prikazuje utvr eni sadraj elemenata u ledu: ugljen-dioksida, metana, kiseonika, zatim sraunatu temperaturu i osunanost izraenu u ekvivalentnoj energiji (duli) na geografskoj irini od 650 N.
Korienjem modela promjena osunanosti Zemlje usljed njenih orbitalnih varijacija, mogue je izvesti i odgovarajue prognoze o buduem razvoju klimatskih elemenata. Meutim, kako antropoloki faktor ima sve znaajniji uticaj na globalne klimatske prilike, iji dalji uticaj nije mogue sa sigurnou determinisati, to je oigledno teko izvesti ____________________________________________________________________________
49
pouzdanije prognoze. Takoe, mehanizam uticaja orbitalnih promjena na stanje klime jo uvijek nije u potpunosti rastumaeno, pa nije mogue ni izvesti neki pouzdan model daljeg razvoja globalnih klimatskih prilika na Zemlji. Ignoriui antropogeni faktor i druge mogue uzroke kratoronih promjena klime, izvedeni prognozni modeli pokazuju da je dugoperiodini trend globalnog smanjenja temperature zapoeo prije 6.000 godina i da e se nastaviti u narednih 23 do 50 hiljada godina (zavisno od primijenjenog numerikog modela). S obzirom da ovjek svojim aktivnostima ubrzano poveava globalnu temperaturu na Zemlji (o emu smo ranije govorili), oigledno da nije jasno kakav e biti sumarni rezultat ni u bliskoj niti u daljoj budunosti.
____________________________________________________________________________
50
5. GEOFIZIKA
Geofizika je vrlo kompleksna nauka, koja se bavi prouavanjem svih fizikih polja Zemlje kao planete, njenim oblikom, ali i kontrolisanim, vjetakim stvaranjem odreenih fizikih polja i elastinih talasa, njihovim mjerenjem i interpretacijom u cilju identifikovanja strukturne grae zemljine unutranjosti, istraivanja rudnih leita (raznih orudnjenja, naftnih leita), podzemnih voda, radi rjeavanja brojnih inenjerskih problema, arheolokih istraivanja, ekolokih problema podzemnih zagaenja vode i tla, za potrebe projektovanja seizmiki sigurnih objekata u trusnim podrujima, kao i za potrebe rjeavanja mnogih drugih konkretnih problema. Iz tih razloga, geofizika se moe podijeliti na teorijsku ili globalnu (koja prouava globalna fizika polja planete koja se esto nazivaju geofizika polja) i primijenjenu geofiziku. Dakle, u obije varijante ove naune discipline, geofizika prouava sva fizika polja Zemlje: gravitaciono, magnetsko, toplotno i elektrino. U primijenjenom obliku geofizika koristi metode i instrumente zasnovane na mnogobrojnim najsavremenijim tehnolokim dostignuima, kao to su gravimetrija, geomagnetizam, radiometrija, geotermija, zatim geoelektrine metode, seizmike metode, geofiziki karota buotina i mnoge druge. Drugim rijeima, primijenjena geofizika je oblast geofizike koji prouava i koristi prirodna i vjetaki stvorena fizika polja i elastine talase, radi prouavanja strukturne grae i karakteristika duboke zemljine unutranjosti, zatim za rjeavanje raznovrsnih problema geotehnike, inenjerske geologije, hidrogeologije, istraivanje rudnih resursa, energetskih izvora (ugljovodonika i uglja), istraivanje okeana i zemljine unutranjosti, kao i mnogih drugih kompleksnih problema u brojnim naunim disciplinama Geofizika ima iroku primjenu u svim geonaukama, koje pruavaju planetu Zemlju, ali i druge planete i nebeska tijela. Posebno su znaajne primjene geofizikih metoda u svim oblastima geologije, geohemije, geodezije i fizike geografije. Geofizike metode se temelje na postojanju razlike u fizikim i hemijskim svojstvima stijena i objektima istraivanja, koje prouzrokuju odreene manifestacije u fizikim poljima ili svojim prisustvom mijenjaju njihove karakteristike. Kao to smo naveli u Uvodu, geofizika koristi brojne metode istraivanja, od kojih su najznaajnije: gravimetrija, geomagnetizam, radiometrija, geotermija, zatim geoelektrine, elektromagnetske i seizmike metode, geofiziki karota buotina i mnoge druge. Praktini aspekt geofizikih metoda obuhvata postupke instrumentalnog opserviranja tih fizikih polja ili elastinih talasa, kao i postupke matematike obrade i analize podataka tih opservacija, u cilju identifikovanja uzronika tih polja i njihove geoloke interpretacije, utvrivanje strukturne grae zemljine unutranjosti itd.
5.1. Gravitaciono polje Zemlje

Kao to smo ve naveli, u prvoj aproksimaciji, Zemlja se moe smatrati sfernim tijelom. Meutim, zbog ekvatorijalnog ispupenja od 21,4 km, u znatno boljoj aproksimaciji, Zemljin oblik odgovara rotacionom elipsoidu sa spljotenou 1/298,257 i poluprenikom na ekvatoru (velikom poluosom elipsoida) od 6378,137 km. Takav elipsoid je utvren 1984. godine kao svjetski geodetski sistem, kratko nazvan WGS84, koji se koristi kao referentni sistem za vrlo veliki broj primjena u geodeziji, geofizici, satelitskoj navigaciji i drugim oblastima.
od engleskog naziva: World Geodetic System iz 1984. god.
____________________________________________________________________________
51
Zemlja zapravo ima oblik geoida i predstavlja povr konstantne potencijalne energije (ekvipotencijalnu povr) koja se poklapa sa povri srednjeg nivoa okeana i koju bi zauzela vodena masa (pod dejstvom gravitacije) kada bi kanalima bila dovedena do bilo koje take na Zemlji, ali bez efekata plime, vjetra i vodenih struja. Povr geoida je znatno neregularnija od elipsoida (slika Slika 51. Nain izraavanja visine 51), ali je mnogo ravnija (uniformnija) od stvarne fizike take na zemljinoj povri preko povri Zemlje njenog reljefa. Dok reljef osciluje u meusobnog rastojanja reljefa, granicama od najvee dubine okeana 11 kilometara u geoida i elipsoida. oblasti Marijana rova u zapadnom dijelu Tihog Okeana, do najviih planinskih vrhova Mont Everesta - od preko +8 kilometara (8856 metara), geoid varira u granicama neto manjim od 200 metara. Odstupanje stvarnog oblika Zemlje, odnosno geoida, od njegove najbolje aproksimacije rotacionim elipsoidom, naziva se undulacijom (talasanjem) ili visinom geoida, a to odstupanje se kree u granicama od -107 metara u Indijskom Okeanu, do +85 metara u regionu filipinskih ostrva u zapadnom dijelu Tihog Okeana (slika 52).
Slika 52. Undulacije geoida (odstupanje od rotacionog elipsoida) izraene u metrima. Tamnijim nijansama sive boje prikazane su negativne, a svjetlijim pozitivne vrijednosti undulacija.
Visina geoida se izraava kao njegovo odstupanje (udaljenost) od rotacionog elipsoida (na primjer elipsoida WGS84), a predstavlja normalno rastojanje (slika 51) ove dvije povri (N). Visina neke take na realnoj zemljinoj povri (h), odnosno visina reljefa (slika) moe se izraziti kao zbir tog rastojanja i rastojanja izmeu geoida i reljefa (H). Vertikala u nekoj taki na zemljinoj povri, zapravo je normala na geoid. Ugao izmeu normale na geoid i normale na referentni elipsoid predstavlja odstupanje vertikale u taki posmatranja (ugao na slici 51), a veliina tog odstupanja zavisi od karaktera gravitacionih sila na mjestu osmatranja, odnosno od rasporeda masa ispod zemljine povri.
Ekvipotencijalna povr je povr iste (fiksne) vrijednosti u ovom sluaju gravitacionog potencijala (potencijalne energije).
____________________________________________________________________________
52
Odreivanje oblika geoida je prilino kompleksan zadatak. Taj proraun se obavlja na bazi rezultata preciznog mjerenja gravitacionog polja na zemljinoj povri i mjerenja rastojanja taaka od referentnog elipsoida, obino primjenom satelitskog sistema globalnog pozicioniranja (GPS) na ogromnom broju taaka. Sila gravitacionog privlaenja Zemlje nije jednaka na zemljinoj povri, ve se mijenja kao posljedica odstupanja oblika Zemlje od homogene sfere zbog deformacija na ekvatoru, nehomogenog rasporeda masa u zemljinoj unutranjosti, neregularnog oblika reljefa i masa koje reljef obuhvata, ali i zbog razliitog efekta centrifugalne sile u zavisnosti od poloaja take posmatranja u odnosu na ekvator. Gravitaciona sila se znaajno mijenja i sa visinom take posmatranja. Samo u prvoj aproksimaciji, kao to smo ve konstatovali, Zemlju moemo tretirati kao homogenu sferu, koja formira gravitacionu silu ekvivalentnu takastoj masi ili tijelu ija je cjelokupna masa koncentrisana u njegovoj centralnoj taki. Prema Njutnovom zakonu gravitacije, dvije takaste mase M i m na meusobnom rastojanju r centara tih masa O1 i O2, respektivno (slika 53), privlae se gravitacionom silom koja je proporcionalna proizvodu tih masa i obrnuto proporcionalna kvadratu njihovog rastojanja: F=
GMm r2
Slika 53. Gravitaciono privlaenje masa M i m na me]usobnom rastojanju r.
pri emu je G univerzalna gravitaciona konstanta, koja iznosi G = 6,6710-11 Nm2kg-2. Prema drugom Njutnovom zakonu kretanja, sila je proporcioanlna proizvodu mase i ubrzanja te mase (g): F = mg Ako u ovim izrazima usvojimo da je M masa Zemlje (homogene i sferno simetrine, bez rotacije), a m masa objekta na njenoj povri (ili negdje iznad nje), na rasojanju r, tada g odgovara gravitacionom ubrzanju kojom gravitiaciona sila Zemlje djeluje na objekat mase m, pa se nakon izjednaavanja ovih relacija, moe izraziti to ubrzanje gravitacione sile Zemlje, kao: g=
GM r2
Jedinica za gravitaciono ubrzanje u Internaciononalnom sistemu jedinica (SI) je m/s2, dok je ranije koriena jedinica bila gal (cm/s2) odnosno u praksi znatno ee koriena 1.000 puta manja mgal (miligal) i milion puta manja - gal (mikrogal). Zbog praktinosti, ove stare jedinice se esto koriste i danas. Ako u sljedeoj, drugoj, aproksimaciji, Zemlju izrazimo rotacionim elipsoidom sa uniformno rasporeenim masama u njegovoj unutranjosti, koji rotira oko svoje krae ose brzinom kojom rotira i Zemlja, ubrzanje gravitacione sile g u nekoj taki na povri takvog tijela, odnosno
____________________________________________________________________________
53
Zemlje, zavisie samo od geocentrine irine te take mjerene od ekvatora (slika 54) i moe se izraziti u uproenom obliku kao: 17 2 5 f 5m sin 2 2 g = ge 1 + m mf sin + f
2
pri emu je ge vertikalna komponenta gravitacione sile na ekvatoru, m konstanta koja je priblino jednaka koliniku vrijednosti centrifugalne sile i gravitacionog ubrzanja na ekvatoru, a iznosi 0,00346775, dok konstanta f predstavlja spljotenost geoida i iznosi 0,0033528. Ova formula se naziva Internacionalnom gravitacionom formulom za Zemlju i moe se pisati i u prostijem obliku, vezanom za rotacioni elipsoid WGS84 kao:
go = 9,780327 [1 + 0,00503024 sin(2 )
- 0,0000058 sin 2 (2 )
[m/s2]
Za ekvator ( =00) iz gornje formule slijedi ge=9,780327 m/s2, a za polove ( =900), gp=9,829468 m/s2. Dakle, gornja formula za normalno gravitaciono polje, kao to smo naglasili, izraava gravitaciono ubrzanje (verti-kalnu komponentu) na povri rotacionog homogenog elipsoida (sa poluprenikom na ekvatoru 6.378,136 km i na polovima 6.356,751 km i spljotenou od 1/298,257) sa masom jednakom masi Zemlje. Efekat rotacije Zemlje stvara centrifugalnu silu, koja u principu Slika 54. Geografska i geoceima suprotan pravac od gravitacione sile. Istovremeno, zbog spljotenosti Zemlje, take blie polovima su za oko ntrina irina na elipsoidu. 21 km blie zemljinom centru, to izaziva takoe smanjenje jaine gravitacionog polja u pravcu od ekvatora ka polovima. Ukupna promjena (smanjenje) gravitacionog ubrzanja od ekvatora do polova je mala i iznosi samo 53 10-3m/s2 ili 5,3 gala (cm/s2), to je samo 0,5 % od vrijednosti ukupnog gravitacionog ubrzanja. Formula za normalno gravitaciono polje obuhvata i ove promjene. Relacija za normalno gravitaciono ubrzanje ima veliki znaaj, s obzirom da su odstupanja izmeu stvarnog gravitacionog polja Zemlje i vrijednosti definisanih ovom formulom vrlo mala u poreenju sa ukupnom gravitacionom silom Zemlje. Iz tih razloga, polje definisano tom relacijom naziva se normalnim poljem, a odstupanja gravitacionog polja na zemljinoj povri od vrijednosti definisanih ovom formulom predstavljaju anomalno polje ili gravitacionu anomaliju. Prema tome, gravitaciona anomalija e indicirati prostor sa stijenskim masama koje imaju razliitu gustinu od prosjene gustine stijena u regionalnim razmjerama. Ove varijacije gravitacionog polja (odnosno njegovog efekta gravitacione sile) proporcionalne su veliini tih anomalijskih masa, kao i veliini odstupanja gustine tih stijena od prosjenih u regionu.
Fiziko klatno
5.1.1. Gravimetrija
Veza izmeu geocentrine
i geografske irine
definisana je jednostavnom relacijom: tan( )=(1-f)2tan( ),
pri emu je f spljotenost elipsoida. Za WGS84, f =1/298,257223, pa je tan( )=0,993063tan( ).
____________________________________________________________________________
54
Mjerenje gravitacionog ubrzanja se izvodi primjenom dvije, principijelno razliite metode: dinamike i statike. Dinamike metode obuhvataju grupu instrumenata za mjerenje ubrzanja opaanjem periode oscilovanja klatna ili vremena slobodnog pada tijela. Ovim metodama se najee opaaju apsolutne vrijednosti ubrzanja (njegove ukupne vrijednosti), a rjee razlike ubrzanja izmeu dvije take. Statikim metodama odreuju se samo relativne vrijednosti, odnosno razlike ubrzanja izmeu dvije take. Instrumenti za mjerenje gravitacionog ubrzanja nazivaju se gravimetrima. Period oscilovanja jednog fizikog klatna i gravitaciono ubrzanje, kako nam je poznato iz gradiva fizike, povezani su jednostavnim matematikim izrazom: T = 2
L g
pri emu T oznaava periodu oscilacije tog klatna, L njegovu fiziku duinu (rastojanje izmeu take oslonca i centra mase klatna), a g gravitaciono ubrzanje koje djeluje na masu klatna. Odavde proistie da preciznim osmatranjem perioda oscilovanja klatna, uz njegovu poznatu fiziku duinu, moemo odrediti gravitaciono ubrzanje g. Meutim, zbog raznih negativnih fizikih uticaja na tanost mjerenja perioda, (kao to je promjena duine klatna zbog promjene temperature, otpor u taki vjeanja klatna, trenje u nesavrenom vakumu i sl.) ova metoda je naputena. Savremene dinamike metode odreivanja apsolutne vrijednosti gravitacionog ubrzanja bazirane su na slobodnom padu predmeta, pa se nazivaju i balistikim metodama.
Metode slobodnog pada zasnovane su na jednaini koja definie preeni put s tijela pri slobodnom padu, u vremenu t, pod dejstvom gravitacionog ubrzanja g:
s=
g t2 2
odakle slijedi da se gravitaciono ubrzanje moe odrediti kao: g=

2s t
2
Slika 55. Princip rada gravimetra baziranog na slobodnom padu staklene kugle.
Na slici 55 je ematizovano prikazan princip rada jednog gravimetra na principu slobodnog pada staklene kugle: nakon izbacivanja staklene kugle sa donjeg nivoa ka gornjoj granici leta kugle, kugla zapoinje slobodan pad u vakuumskom prostoru; prolazei ispred gornje foto-elije, kugla e (zbog svog sferinog oblika) fokusirati uzak zrak svjetlosti iz izvora svjetlosti sa lijeve strane, u gornjem dijelu ureaja, to e detektovati foto-elija; kugla e nastaviti slobodan pad do donjeg nivoa na kojem se takoe nalazi identian izvor svjetlost i foto-elija, pa e prolaz kugle ponovo biti registrovan. Mjerei preciznim hronometrom vrijeme potrebno kugli da slobodnim padom pree put izmeu dvije foto-elije, mogue je sraunati vrijednost gravitacionog ubrzanja sa visokom tanou, iz relacije koja se moe izvesti iz upravo prikazanih izraza:
____________________________________________________________________________
55
g=
8h
2 t1 2 t2
gdje h predstavlja vertikalno rastojanje izmeu dvije foto elije (slika 55) a t1 i t2, vremena prolaska kugle ispred donje i gornje foto-elije, respektivno. Na dananjim ureajima baziranim na opisanom principu mjerenja, postie se tanost mjerenja vremena pada kugle od 10-10 sekundi, pa je ostvarena tanost ovako posredno mjerenog ubrzanja, oko 5-10 mikrogala (10-8 m/s2). Mjerenje gravitacionog ubrzanja dinamikim metodama, zbog sloenosti i robusnosti takvih gravimetara, kao i vrlo dugog vremena potrebnog za jedno kompletno opaanje, koriste se samo za mjerenje u kontrolisanim uslovima, tako da se primjenjuju iskljuivo za odreivanje apsolutnih vrijednosti ubrzanja na repernim gravimetrijskim takama dravne mree.
Statine metode mjerenja gravitacionog ubrzanja u veini su zasnovane na korienju principa gravitaciono vrlo osjetljivog, balansiranog tega fiksiranog na zategnutoj opruzi (slika 56) i poluzi, tako je sistem doveden blizu astatinog stanja (uslovno stabilnog), ime je osjetljivost ureaja znaajno poveana. Naime, masa m (na koju Slika 56. ematski izgled gravimetra sa djeluje ubrzanje g) koja se nalazi na kraju poluge oprugom. sa pokretnim osloncem i ogledalom, povezana je elastinom elinom orugom (T) za precizni rotacioni zateza opruge. Svjetlosni zrak i mikroskop omoguuju da se opruga zategne zatezaom toliko da se poluga sa ogledalom i masom dovede u neki nulti poloaj (horizontalni). Na nekoj drugoj taki, sa gravitacionim ubrzanjem g+g poluga sa masom e istegnuti oprugu nekom drugom silom: m(g+g), pa e biti potrebno oprugu dodatno zategnuti da bi se poluga ponovo dovela u nulti poloaj to moemo precizno detektovati na zatezau. Razlika oitanih vrijednosti na rotacionom zatezau opruge u ova dva sluaja, bie proporcionalna razlici ubrzanja na te dvije take.
Dakle, ovakvi mjerni instrumenti, gravimetri u uem smislu, slue samo za mjerenje razlike ubrzanja izmeu dvije take, pa se oslanjajui se na neku repernu taku sa poznatom vrijednou apsolutnog ubtzanja, na osnovu mjerene razlike, moe utvrditi apsolutna vrijednost i na toj drugoj taki ili seriji taaka na kojima je utvrena sukcesivna razlika ubrzanja. Mjerenje gravimetrom na jednoj
Slika 56a. Izgled savremenih gravimetara za mjerenje razlike ubrzanja: Vordenov tip (Worden) lijevo i La Kosta Ramberg (La Coste Romberg) desno. ____________________________________________________________________________
56
taki traje samo nekoliko minuta, a ostvarena tanost danas dostie par mikrogala.
Redukcija rezultata gravimetrijskih mjerenja
Radi eliminacije instrumentalnih greka, preteno uslovljenih nepotpunom temperaturnom stabilizovanou ovakvih portabilnih gravimetara, prilikom terenskim opaanja u mrei taaka, vri se ponavljanje mjerenja na sistemu odabranih taaka. Na taj nain se snima dnevni tok instrumentalnog ponaanja na tim baznim takama, a utvreno odstupanje gravimetra ili tzv. hod gravimetra se ponitava unoenjem tako dobijenih korekcija. Imajui u vidu da dejstvo Mjeseca i Sunca imaju znaajne gravitacione efekte na opaane vrijednosti (kao to smo o tome ve govorili u odjeljku o plimi i rotaciji Zemlje) neophodno je u rezultate mjerenja unijeti i takve korekcije, na osnovu efemerida (poloaja u prostoru i vremenu) za ta nebeska tijela i registrovanog vremena osmatranja na svakoj taki. Sline korekcije se unose i za plimske efekte zemljine kore koje ta dva tijela stvaraju izdizanjem zemljine kore nekoliko desetina centimetara. Cilj gravimetrijskih terenskih mjerenja, kao to smo ve naglasili, je utvrivanje strukturne grae zemljine kore, kao i identifikovanje naina rasporeda masa anomalno vee ili manje gustine od okolnih stijena, odnosno drugim rijeima utvrivanje poloaja i dimenzija orudnjenja, naftnih leita i slino. Iz tih razloga, mjerene podatke gravitacionog ubrzanja na zemljinoj povri, neophodno je osloboditi svih uticaja koji nemaju neku od navedenih funkcija. Konstatovali smo da se gravitciona anomalija definie kao razlika izmeu mjerene vrijednosti ubrzanja na terenu i normalne vrijednosti ubrzanja na toj taki, koja je sraunata na osnovu formule normalnog polja, izvedenu za rotacioni elipsoid WGS84. Meutim, mjerena vrijednost ubrzanja sadri i odreene uticaje koje moramo elimininisati. Naime, da bi vrijednosti ubrzanja mjerene na vie taaka (u mrei) meusobno uporedili i izradili kartu anomalija ubrzanja, neophodno je gravitacione uslove u tim takama svesti na iste uslove. Tako, praktino svaka mjerena taka ima razliitu nadmorsku visinu. Dakle, svaka taka je, u principu, razliito udaljena od centra mase Zemlje, odnosno od povri rotacionog elipsoida za koji vai normalno gravitaciono polje, te e iz tih razloga mjereno ubrzanje na svakoj taki biti sa razliitim gravitacionim efektom visine take. Takoe, mase stijena koje ine reljef terena, znaajno gravitaciono utiu na rezultate mjerenja, ali na svakoj taki na razliit nain, zavisno od poloaja te take u odnosu na raspored masa koje ine reljef. Otklanjanje ovih uticaja i svoenje taaka mjerenja na iste uslove i isti nivo (obino nivo elipsoida WGS84 ili nivo geoida), naziva se redukcija gravimetrijskih mjerenja, a obuhvata tri vrste korekcija: popravka za reljef, Bugeova popravka i popravka za visinu.
Popravka za uticaj reljefa Mjerenje ubrzanja na terenu izvodi se gotovo redovno u uslovima neravnog reljefa. Imajui u vidu da mase zemljine kore koje ine reljef, znaajno utiu na rezultate mjerenja, kao i okolnost da e reljef na svakoj taki izazivati razliite vrijednosti tih uticaja, neophodno je u procesu obrade podataka mjerenja, izvriti njihovo svoenje na iste uslove, dakle otkloniti uticaj reljefa u potpunosti. Na slici 57 je prikazan ematizovan primjer uticaja topografije na mjerenje vertikalne komponente gravitacionog ubrzanja, u uslovima razuenog reljefa. Mase brda sa lijeve strane take opaanja, koje obuhvata povr reljefa i horizontalna povr (odnosno paralelna sa elipsoidom ispod take mjerenja) izaziva ukupno gravitaciono ubrzanje Slika 57. Gravitacioni uticaj reljefa u taki gT u taki mjerenja, odnosno vertikalnu
opaanja.
____________________________________________________________________________
57
komponentu gZ. Ova komponenta je orijentisana suprotno od ubrzanja koje izaziva cijela Zemlja (upravno na elispoid, odnosno geoid, sa smjerom nadolje). Isti sluaj e biti i sa nedostajuim masama u depresiji reljefa na desnoj strani od take mjerenja na slici 57. Naime, zbog nepostojanja masa u tom dijelu prostora (vazduh ima zanemarljivo malu masu) nastae deficit gravitacionog ubrzanja koji e u taki opaanja stvoriti takoe negativni uticaj, odnosno smanjie vertikalnu komponentu ubrzanja. Da bi se izvrila kompenzacija ovog uticaja i, kao to smo rekli sve take mjerenja dovele u iste uslove, u praksi se primjenjuje procedura otklanjanja uticaja reljefa, na taj nain to se numeriki obavlja uklanjanje svih masa zemljine kore (odnosno njihovog uticaja) iznad ravni kroz taku mjerenja, paralelno elipsoidu i istovremeno - popunjavanje svih depresija ispod take mjerenja (slika 58a). U postupku se obino koristi srednja gustina stijena zemljine kore (2,67 t/m3) ali se esto sprovodi i posebna procedura prorauna realne gustine, na bazi rezultata gravimetrijskih mjerenja. Za vodene mase okeana obavlja se identian postupak, s tim to se za kompenzacionu gustinu uzima razlika izmeu srednje vrijednosti gustine stijena zemljine kore i gustine morske vode (1,034 t/m3). Ovaj kompleksni postupak izvoenja topografske popravke, sastoji se u preciznom proraunu gravitacionog uticaja svih masa koje iroko okruuju taku mjerenja, na osnovu detaljnog modela digitalnog reljefa (sa trodimenzionim podacima za svaku taku reljefa) sa velikom gustinom taaka. Sraunati gravitacioni uticaj reljefa se dodaje rezultatu osmatranja na taki mjerenja, jer, kako smo rekli uticaj reljefa je uvijek negativan. Ovakva procedura se obavlja za svaku taku mjerenja, za uticaj reljefa do rastojanja od 20 kilometara kada se izvode lokalna gravimetrijska ispitivanja, odnosno do 171 km kod regionalnih ispitivanja. Gustina, odnosno rezolucija korienog digitalnog modela reljefa se mijenja od samo par metara za najblie strukture, do 1.000 metara za udaljene mase reljefa.
Bugeova redukcija
Nakon zavrene topografske korekcije, rezultati opaanja gravitacionog ubrzanja svedeni su na identine uslove (slika 58b), ali se izmeu njihovog zajednikog nivoa (visine) i referentnog elipsoida (na koji elimo konano da svedemo rezultate mjerenja) nalazi sloj masa zemljine kore, uniformne debljine, pa je neophodno i njega ukloniti. Ovaj sloj je nazvan prema francuskom nauniku Pjeru Bugeu Bugeov sloj, kao i odgovarajua popravka. Primjenom integralnog rauna, lako se dokazuje da ovakav sloj (sa beskonanim pruanjem oko take mjerenja) stvara vertikalnu gravitacionu komponentu gB u taki opaanja:
gB = 2 G h
gdje G, kao i ranije oznaava univerzalnu gravitacionu konstantu, gustinu stijenskih masa ovog sloja, a h njegovu debljinu. Ako se, kao to smo naveli, upotrijebi srednja gustina stijena zemljine kore (2.67 t/m3) Bugeova popravka ili
Slika 58. Redukavanje rezultata opaanja gravitacvionog ubrzanja na nivo rotacionog elipsoida: a) topografska popravka, b) otklanjanje Bugeovog sloja, c) svoenje na nivo elipsoida.
Pierre Bouguer (1698.-1758.) francuski hidrograf i matematiar.
____________________________________________________________________________
58
popravka za beskonani homogeni sloj e imati jednostavni izraz:
gB = 1.11953h
Ako se h izraava u metrima, onda je dobijena popravka u m/s2.
Popravka za visinu
Najzad, eliminacijom Bugeovog sloja, take opaanja e ostati izdignute za visinu tog sloja (h) iznad elipsoida (slika 58c), pa je neophodno izvriti jo jednu korekciju rezultata gravitacionih opaanja, odnosno unijeti popravku za visinu. Ova popravka je ekvivalentna prirataju gravitacionog ubrzanja sa visinom (sa negativnim znakom, s obzirom da gravitaciona sila opada sa visinom) i definie se izrazom: 2g g O = o h R gdje h oznaava visinu take iznad elipsoida, a R srednji poluprenik Zemlje, dok je go srednja vrijednost normalnog gravitacionog ubrzanja (na povri rotacionog elipsoida) pa se nakon zamjene tih vrijednosti dobija jednostavan izraz za opadanje ubrzanja sa visinom:
go = -3,086h
pri emu se visina h izraava u metrima, a popravka go dobija u m/s2. Prema tome, ova relacija izraava da se sa svakim metrom visine, gravitaciono ubrzanje smanji za 3,086 m/s2, odnosno 308,6 gala/s2.
Slika 59. Karta Bugeovih gravitacionih anomalija vertikalne komponente ubrzanja, za teritoriju Crne Gore i ire okoline.
Popravka za visinu se esto naziva i popravka za slobodan vazduh, s obzirom da se izvodi nakon otklanjanja masa izmeu take mjerenja i elispoida. Dakle, poto nam je konaan cilj dobijanje anomalijskih vri-jednosti gravitacionog ubrzanja na taki, odnosno u mrei opaanih taaka, potrebno je od ovako dobijenih redukovanih vrijednosti ____________________________________________________________________________
59
ubrzanja, odbiti normalnu vrijednost ubrzanja na geoidu. U sumarnom obliku, gravitacionu anomaliju sa svim ovim korekcijama moemo pisati kao:
g = gM + gT gB + go - go
gdje g oznaava konanu vrijednost gravitacione anomalije vertikalne komponente, ili kako se esto naziva u ovom obliku Bugeova anomalija, zatim gT predstavlja topografsku korekciju i go vrijednost normalnog gravitacionog ubrzanja na referentnom elipsoidu. Na slici 59 naveden je jedan primjer karte Bugeovih anomalija koja obuhvata prostor Crne Gore i okoline, a koja je dobijena primjenom opisane procedure. Vrijednosti anomalija su izraene u miligalima. Na slici se dobro uoava karakteristian, amplitudno izraen prostrani minimum ove anomalije u centralnom dijelu Crne Gore i dalje ka zapadu, to predstavlja rezultat znaajnog zadebljanja zemljine kore na tom prostoru. Znatno tanja zemljina kora u regionu junog Jadrana je manifestovana znaajnim poveanjem Bugeove anomalije. Na prostoru sjeveroistone Albanije i jugozapadne Srbije zapaa se pozitivna gravitaciona anomalija, koja pak predstavlja efekat prisustva magmatskih izlivnih bazaltnih stijena na tom prostoru. Manifestacija debele zemljine kore izrazitim negativnim vrijednostima Bugeove anomalije, posljedica je potiskivanja gueg materijala donjih djelova litosfere, koji se karakterie gustinom od oko 3,3 t/m3, stijenama zemljine kore sa prosjenom gustinom 2,67 t/m3, dakle stvaranjem tzv. deficita mase. Ovaj fenomen je posebno izraen u irim regionalnim okvirima, kod vrlo izraenog reljefa veeg rasprostranjenja. Eliminacija ovog fenomena obavlja se uvoenjem posebne korekcije, nazvane izostatikom redukcijom.
Izostatike redukcije Bugeova gravitacione anomalijasadri dakle anomalijski uticaj neravnomjernog rasporeda svih masa ispod zemljine povri (a ne ispod referentnog elipsoida na koji smo mjerenja sveli radi njihovog dovoenja u iste uslove). Dakle, takva nomalija e sadrati i regionalne i lokalne komponente, odnosno bie uslovljena kako poloajem rudnih leita, razliite strukturne grae stijenskih masa i slino, tako i regionalnim uticajem promjene debljine cijele litosfere. U cilju eliminacije uticaja promjene debljine zemljine kore na rezultate gravimetrijskih mjerenja, uvodi se popravka za efekat izostazije, odnosno izostatika redukcija.
U istoriji primjene ove korekcije, znaajno mjesto pripada hipotezi Prata (slika 60a) i Ejrija (slika 60b) u kojima je izvren pokuaj objanjenja mehanizma plutanja zemljine kore u regionima visokih planinskih masiva, konsekventni gravitacioni efekti na zemljinoj povri i nain redukovanja tog efekta. Po hipotezi Prata zemljina kora se moe prikazati skupom prema hipotezi Prata (a) i Ejrija (b) prizmatinih blokova razliite gustine, koji plutaju po bazaltnoj magmi, pri emu korijen tih prizmi zauzima identinu dubinu. Gustina prizmi u ovakvom modelu je obrnuto proporcionalna njihovoj debljini. Kod Ejrijeve hipoteze, gustina prizmatinih blokova zemljine kore je identina, ali je zato ukupna debljina blokova, kao i njihovo tonjenje u magmu, proporcionalna prosjenoj visini prizme nad morem (slika 60). ____________________________________________________________________________
Slika 60. Izostatike kompenzacije
60
U dananjoj praksi sve veu primjenu ima pristup koji predstavlja kombinaciju ove dvije hipoteze, a koji je blie realnoj manifestaciji ove pojave.
Interpretacija gravimetrijskih anomalija i identifikovanje fizikih karakeristika njihovog uzronika, kao konani cilj cjelokupnih ispitivanja, obavlja se primjenom kompleksnih numerikih postupaka modelovanja fizikih karakteristika uzronika kroz proceduru dovoenja do podudarnosti sraunatih anomalija za taj model i mjerenih vrijednosti gravitacionog polja.
5.2. Magnetsko polje Zemlje

Planeta Zemlja posjeduje relativno snano magnetsko polje, ije karakteristike su vrlo sline magnetskom polju ogromnog ipkastog magneta, koji bi bio postavljen u njenom sreditu, sa orijentacijom ose gotovo paralelno sa osom rotacije. Sjeverni magnetski pol se sada nalazi na krajnjem sjeveru Kanade, a juni - u oblasti Antarktika.
Magnetosfera
ematski izgled linija magnetskog polja Zemlje.
Prostor oko Zemlje u kojem se manifestuje dejstvo njenog magnetskog polja naziva se magnetosferom (slika 61). Jo pedesetih godina prolog vijeka, posredstvom vjetakih satelita, utvreno je da je struktura magnetosfere kompleksna i da je ine tzv. radijacioni pojasi ili Van Alenovi prstenovi, zatim magnetski ili plazma-tit, magnetopauza i magnetski rep. Postoje dva osnovna radijaciona prstena: spoljanji, koji gradi elektronski pojas i unutranji, koji ini pojas protona (slika 61). Snane erupcije na Suncu i tako stvoreni sunev vjetar, kao to smo to ve pomenuli, izazivaju prostornu deformaciju magnetosfere (slika 61) na taj nain to mlaz energetskih estica vri sabijanje magnetskog polja na strani Sunca, a izduenje na nonoj strani. Na sunevoj strani magnetosfera se prostire do rastojanja od oko 70 hiljada kilometara od Zemlje, dok se na nanoj strani magnetski rep izduuje do rastojanja od vie desetina zemljinih poluprenika, odnosno dopire praktino do orbite Mjeseca. Magnetopauza oznaava otru granicu u prostoru izmeu magnetosfere i slobodnog prostora u kojem se manifestuje solarni vjetar. Od te granice, energetske estice sunevog vjetra bivaju zahvaene magnetskim poljem Zemlje i primorane da se kreu saglasno strukturi tog polja.
Zajednikim dejstvom radijacionih pojaseva, plazma-tita i geomagnetskog polja uopte, visokoenergetske (jonizovane, odnosno naelektrisane) estice koje
Slika 61. Izgled magnetosfere pod dejstvom sunevog vjetra, sa osnovnim elementima magnetosfere.
Prema amerikom fiziaru James Van Allenu (1914.- ).
____________________________________________________________________________
61
dopiru do magnetosfere u snanim mlazevima, bivaju znaajno energetski oslabljene i zarobljene magnetskim poljem Zemlje, a zatim primorane da u atmosferu uu u zonama magnetskih polova. Tom prilikom, zbog sudara sa atomima gasova vazduha, nastaje dalje snienje njihovog energetskog nivoa, a kao sekundarni efekat nastaje jonizovanje i svjetlucanje gasova atmosfere. Ovaj fenomen je dobro vidljiv nou u polarnim oblastima, stvarajui efekte vrlo impresivnih prelivanja svjetlosti, koje je nazvano polarne noi ili aurora borealis (slika 62). Sunev vjetar stalno djeluje na okilni prostor i samu magnetosferu, ali se njegovo dejstvo intenzivira u periodima sunevih protuberanci, kada stvara tzv. geomagnetsku buru u magnetskom polju Zemlje, s obzirom da izaziva izvjesnu deformaciju svih kompnenata geomagnetskog polja u cijeloj magnetosferi, kao i na zemljinoj povri. Geomagnetske bure se javljaju znatno ee u periodima maksimalnih aktivnosti Sunca, izazivajui polarnu svjetlost i u neuobiajenim oblastima, znatno udaljenim od magnetskih polova ak i u srednjoj Evropi ili SAD. Meutim, snane geomagnetske bure mogu da izazovu i oteenje telekomunikacionih satelita, ugroze kosmonaute pri boravku na otvorenom prostoru u Kosmosu, pa ak i da onemogue normalno funkcionisanje mree elektrinih i telekomunikacionih linija na Zemlji. Zatitno dejstvo zemljinih radijacionih pojaseva (slika 61) i uopte geomagnetskog polja na ivi svijet na Zemlji, od izuzetnog je znaaja. Naime, opisanom interakcijom snanog magnetskog polja Zemlje i elektromagnetskih zraenja sa Sunca, kao i iz Kosmosa uopte, onemoguen je prodor visokoenergetskih estica (sa velikom potencijalnom energijom) i zraenja u donje slojeve atmosfere. To znai da geomagnetsko polje ima ulogu velikog i efikasnog tita od vrlo tetnih zraenja iz Kosmosa. Slika 62. Polarna svjetlost snimljena na sjevernoj
hemisferi.
Kada govorimo o zatitnoj funkciji magnetosfere, navedimo jo jednom jonosferu, koju smo ve pominjali u odjeljku o amosferi, a koja takoe ima vrlo vanu zatitnu funkciju od tetnih zraenja. Naime, visokoenergetski gama i X-zraci, kao i ultravioletno zraenje sa Sunca izazivaju jonizaciju molekula azota i kiseonika u gornjim slojevima atmosfere, na visini iznad 50 km (pa do gornje granice atmosfere), stvarajui jonizovani sloj u atmosferi, nazvan jonosfera. Jonosferu ini ak 5 slojeva, koji se oznaavaju slovima: D, E, F1, F2 i G sloj od niih ka viim regionima atmosfere (slika 63). Svaki od ovih slojeva moe da reflektuje radio-talase, omoguavajui radiokomunikaciju na velikim rastojanjima. Debljina i stepen jonizacije slojeva mijenja se Slika 63. Jonosferski slojevi na nonoj i dnevu toku dana na taj nain to se broj slojeva i noj strani Zemlje. njihova debljina na strani ka Suncu poveava i to proporcionalno stepenu osunanosti, dok na nonoj strani jonosferski slojevi istanjavaju i dijelom nestaju. ____________________________________________________________________________
62
Elementi geomagnetskog polja

Pomenuli smo da je magnetsko polje Zemlje nalik na polje ogromnog ipkastog magneta, smjetenog priblino u centru Zemlje. Iz tih razloga, magnetne linije sila geomagnetskog polja ponaaju se kao da izviru iz sjevernog pola i uviru u juni pol i to pod odreenim uglom u svakoj taki zemljine povri. Tangenta na magnetske linije sile odreuje pravac totalnog vektora polja T, koji se moe razloiti na horizontalnu (H) i vertikanu (Z) komponentu, kao to je to prikazano na slici 64 i 67. Ugao koji gradi pravac astronomskog pola (pola rotacije Zemlje) i pravca magnetskog sjevera (naveli smo da se ova dva pola ne nalaze na istom mjestu) naziva se magnetskom deklinacijom (D). Igla magnetskog kompasa na svakoj taki zemljine povri e zauzeti pravac vektora H dakle usmjerie se ka magnetskom sjeveru. Ako kompas postavimo vertikalno, njegova igla e se orijentisati u pravcu totalnog vektora (T) a njen nagib u odnosu na horizontalnu ravan oznaie ugao magnetske inklinacije (I) ili nagib tog vektora. Magnetsko polje Zemlje se mijenja sa poloajem take Slika 64. Komponente geomagneposmatranja na Zemlji, ali i u funkciji vre-mena, to je tskog polja: T totalni vektor, X, Y vezano sa samim uzronim mehanizmom tog polja. horizontalne komponente u pravcu Vjeruje da se osnovni generator magnetskog polja astronomskog sjevera i istoka, reZemlje nalazi u dubokoj zemljinoj unutranjosti u spektivno, H ukupna horizo-ntalna zoni samog jezgra Zemlje i da se stvara termikim komponenta, Z vertikalna komponenta; I inklinacija totalnog vekmagneto-hidrodinamikim procesima kretanja materije tora, D deklinacija. u tenom dijelu jezgra, to je ekvivalentno kretanju elektrine struje ogromnog intenziteta u zoni spoljanjeg dijela jezgra. Magnetskom indukcijom tako stvorenog elektrinog toka, nastaje snano magnetsko polje koje se manifestuje i na Zemlji, kao i u irokom prostoru oko Zemlje. Ovako, uproeno opisan proces kompleksnog, tzv. samoodrivog geodinama u zemljinoj unutranjosti, jo uvijek je samo hipotetian i jo uvijek predstavlja jednu od najveih nepoznanica geofizike. Mogue je i da proces relativno breg rotiranja vrstog jezgra u odnosu na ostatak Zemlje, koji smo pominjali, ima izvjesnog uticaja na formiranje i odravanje geodinama, to tek predstavlja predmet istraivanja. Dakle, karakteristike geomagnetskog polja se mijenjaju i tokom vremena za izvjesne, relativno male vrijednosti. Mijenjaju se ak i poloaji magnetskih polova. Na slici 65 je prikazana trasa kretanja sjevernog magnetskog pola (sjeverna Kanada) tokom prethodne 173 godine. Promjene mogu biti spore - kao u prethodnom primjeru (tada se nazivaju sekularnim ili vjekovnim) ili brze,
Slika 65. Kretanje sjevernog magnetskog pola tokom perioda 1831.-2003. godina.
Magnetski polovi se definiu kao take na zemljinoj povri u kojima magnetska inklinacija ima vrijednost 900 (na sjevernom +90, a na juom 90), dok na magnetskom ekvatoru inklinacija ima nultu vrijednost, to znai da je totalni vektor horizontalan.
____________________________________________________________________________
63
koje su najee uslovljene iznenadnom, pojaanom sunevom aktivnou. Da bi se stanje geomagnetskog polja (odnosno njegovih komponenti) izrazilo tano u odreenom trenutku, tokom vremena je neophodno vriti stalno korigo-vanje matermatikog modela koji opisuje to polje, dijelom ukljuujui i sekularne promjene. Zbog toga se svakih nekoliko godina utvr uju korektne vrijednosti koeficijenata Meunarodnog geomagnetskog referentnog modela IGRF, koji pored koordinate take posmatranja sadri i vrijeme kao promjenljivu veliinu. Tako, na primjer, na osnovu Meunarodnog geomagnetskog referentnog modela za 2000. godinu, vrijednost deklinacije sraunate za sredinu 2004. godine za prostor Crne Gore, iznosi +3,00 (slika 66). Za utvrivanje poloaja pravog geografskog (astronomskog) sjevera neophodno je od pravca magnetskog azimuta take vizure oduzeti vrijednost deklinacije na mjestu osmatranja. Srednja vrijednost inklinacije u Crnoj Gori iznosi od 590 na jugu, do 600 na sjeveru, dok prosjena vrijednost intenziteta totalnog vektora geomagnetskog polja na tom prostoru iznosi oko 47.000 nT.
Slika 66. Vrijednosti deklinacije (izraene u stepenima) na podruju Mediterana na osnovu Me unarodnog geomagnetskog referentnog modela IGRF2000 za sredinu 2004. godine.
Kao to smo naglasili, u prvoj aproksimaciji, zemljino magnetsko polje se moe izraziti kao polje magnetskjog dipola, sa centrom u centru Zemlje i osom koja se poklapa sa magnetskom osom Zemlje. Za magnetski dipol (slika 67) vae jednostavne relacije koje definiu komponenate njegovog magnetskog polja i to:
horizontalna komponenta (slika 64) definisana je
izrazom: H =
m cos( ) , r3
pri emu je m magnetski moment Zemlje (odnosno jaina ekvivalentnog magnetskog dipola), a ugao izmeu ose dipola magneta i radijus vektora r od centra dipola do take posmatranja (slika 65),
vertikalna komponenta polja : Z =
2 m sin( ) , r3
Slika 67. Uz magnetsko polje dipola.
dok se ukupno ili totalno polje moe izraziti na osnovu ____________________________________________________________________________
64
Pitagorine teoreme i slike 64 kao:
T = H2 + Z2 ,
pa iz gornjih izraza imamo: T =
m 1 + 3 sin 2 ( ) . 3 r
Najzad, ugao inklinacije (I) totalnog vektora T polja magnetskog dipola, moe se dobiti diobom vertikalne i horizontalne komponente:
tan(I) =
Z 2 sin( ) = = 2 tan( ) . H cos( )
Raelno magnetsko polje Zemlje obuhvata dipolni i nedipolni dio. Meutim, zbog svoje kompleksnosti izraava se metodom sferne harmonijske analize, preko redova specijalnih funkcija - tzv. pridruenih Leandrovih polinoma, to izlazi iz okvira ovog kursa.
Varijacije geomagnetskog polja

Kao to smo ve konstatovali, magnetsko polje Zemlje karakterie se i izvjesnim pro-mjenama vrijednosti tokom vremena, kako po njegovom intenzitetu, tako i po pravcu. Ove varijacije komponenata geomagnetskog polja mogu biti kretkoperiodine i dugoperiodine (ili sekularne, odnosno vjekovne). Iako su sekularne varijacije vrlo spore (reda su godine i vijeka) ipak primjetno mijenjaju Slika 68a. Sekularne varijacije geomagnetskog polja izraene promjenom inkliosmatrane vrijednosti geomagnetskog polja na nacije i deklinacije na istoj taki tokom istom mjestu, kako dipolnog, tako i nedipolnog vremena - u Grinviu (Engleska) u pedijela polja. Na slici 68a prikazan je efekat riodu od 1600. do 1950. godine. sekularnih promjena geomagnetskog polja, mjeren tokom etiri vijeka u Grinviu (Engleska) u vidu dijagrama koji izraava stanje magnetske deklinacije i inklinacije tokom tog perioda. U ovom primjeru se vidi da je tokom perioda osmatranja, deklinacija na taki mjerenja mijenjala vrijednost ak za 40 stepeni (od +15 do 25 stepeni), a inklinicija za vie od 7 stepeni. Treba navesti i svojstvo sekularnih promjena geomagnetskog polja da one imaju izraen zapadni hod, odnosno uoeno je konstantno pomjeranje elemenata tzv. nedipolnog polja u pravcu zapada i to brzinom od oko 0,2 luna stepena na godinu, to uslovljava da se jedan cijeli kruni ciklus obavi za oko
Slika 68b. Tipian izgled geomagnetske bure: varijacija deklinacije snimljena na tri geomagnetske opservatorije u Velikoj Britaniji tokom 24 asa.
dio geomagnetskog polja koji ne korelira sa poljem tipa ipkastog magneta (dipola) smjetenog blizu centra Zemlje.
____________________________________________________________________________
65
1.800 godina. Analize pokazuju da je dvije treine amplituda kratkoperiodinih promjena geomagnetskog polja, uslovljeno procesima van Zemlje (slika 68b), a samo jedna treina je vezana za uzronike u Zemlji i na Zemlji. Tako, na primjer, znaajno variranje vrijednosti gomagnetskog polja prouzrokuje promjena relativnog poloaja zemljine obrtne ose u odnosu na Sunce tokom godine. Kao to smo naveli, magnetske bure uzrokovane sunevim vjetrom, izazivaju znaajne promjene u geomagnetskom polju, a takoe smo konstatovali da je broj i intenzitet magnetskih bura proporcionalan sunevoj aktivnosti, koja se znaajno mijenja tokom njegovog jedanaestogodinjeg ciklusa.
Palomagnetizam je oblast geomagnetskih metoda u geofizici, koja se bavi instrumentalnom analizom karakteristika ranijeg geomagnetskog polja na uzorcima magmatskih i sedimentnih stijena, koje su nastale u nekom periodu istorije Zemlje.
Magnetizacija magmatskih stijena nastaje dejstvom magnetskog polja sredine u kojoj se stijena hladi, u momentu kada se njena temperatura spusti ispod tzv. Kirijeve temperaturne take magnetske estice (feromagnetini materijal) u stijeni memoriu (zadre) takav karakter magnetizacije. Takva magnetska svojstva uzoraka stijene ispituju se u laboratoriji posebnim paleomagnetskim instrumentima, pri emu se utvruju karakteristike nekadanjeg (tzv. paleo) magnetskog polja Zemlje. Ispitivanjem velikog broja uzoraka iz raznih perioda istorije Zemlje, mogue je izvriti rekonstrukciju karaktera promjene magnetskog polja tokom dugog perioda njene istorije. Paleomagnetske metode danas slue kao jedan od osnovnih alata za utvrivanje starosti stijena i fosila, istorijskih tokova geolokih procesa itd., o emu emu govoriti kod utvrivanja geoloke starosti stijena i procesa na Zemlji. Zemljino magnetsko polje (kao i sunevo) tokom istorije vie puta je mijenjalo svoj smjer (priblino za 180 stepeni). Naime, paleomagnetskom analizom magmatskih stijena u kojima su, njihovim naglim hlaenjem, memorisane karakteristike geomagnetskog polja koje je vladalo u to vrijeme, pouzdano je konstatovano da su se ove tzv. reverzije (obrtanja) polja zbivale relativno esto. Prosjeno vrijeme izmeu ciklusa razliitog polariteta iznosi
Slika 69. Epohe normalnog (crne povri) i reversnog geomagnetskog polja (sive povri) sa kratkotrajnim dogaajima polarnosti, tokom posljednjih 5 miliona godina.
Slika 70. ematizovan proces utiskivanja magme u zoni okeanskog grebena, u uslovima razliitih geomagnetskih epoha, sa izgledom snimljenog magnetskog profila.
Magmatske stijene nastaju eruptivnim izlivanjem usijane, tene magme iz zemljine unutranjosti na njenu povr ili plie djelove zemljine kore i zatim njenim relativno brzim hlaenjem i kristalizacijom (vidi oblast Geologija magmatske stijene). na primjer temperatura od 580 0C predstavlja Kirijevu taku za magnetit, glavni gvoev mineral koji je magnetian.
____________________________________________________________________________
66
oko 200 hiljada godina, ali su uoeni i znatno krai periodi od samo nekoliko hiljada godina (nazvani dogaaji ili ekskurzije polarnosti). Na slici 69 je prikazan ciklus smjenjivanja normalnih i reversnih geomagnetskih epoha, zajedno sa kratkotrajnim promjenama polarnosti, tokom posljednjih 5 miliona godina zemljine istorije. Epohe su dobile imena po zaslunim istraivaima ovog fenomena, a kratkotrajni dogaaji polarnosti - po lokalitetu gdje su prvi put identifikovani. Sada se nalazimo u periodu normalne polarnosti (epoha Branhiz). Vrijeme prelaza izmeu dvije epohe polarnosti, odnosno duina trajanja reverzije magnetskog polja, za sada nije poznata, ali se smatra da je kraa od 10, a dua od jednu hiljadu godina. U tom periodu Zemlja i cijeli ivi svijet na njoj ostaju bez magnetskog tita od tetnog zraenja, pa se smatra da takvi dogaaji moraju uzrokovati velike periodine genetske mutacije kod ivotinjskih i biljnih vrsta. Revolucionarna potvrda koncepta paleoma-gnetskih metoda ostvarena je geomagnetskim ispitivanjem okeanskog dna (slika 70) kada je sa velikom detaljnou i visokom preciznou odreen cjelokupan proces sukcesivnog irenja okeanskog dna u zonama grebena i utvrene brojne reverzije polarnosti magnetskog polja Zemlje tokom posljednjih 200 miliona godina. Na slici 68 ematski je prikazan proces nastajanja okeanskog dna, simetrinim irenjem tanke vrste kore u zoni okeanskih grebena, pri emu se litosfera razmie na mjestu grebena, a magma popunjava tu prazninu, zatim se hladi i u tom trenutku memorie stanje paleomagnetskog polja. Na gornjem dijelu slike ematski je prikazan dijagram rezultata mjerenja intenziteta geomagnetske anomalije (razlika izmeu mjerenog i normalnog polja) na kojem se jasno indiciraju mjesta nagle promjene polariteta (reverzije) polja. Detaljnim geofizikim i geolokim i ispitivanjem, utvrena je i hronoloka skala ovih procesa, koja je na ovoj slici prikazana na samom vrhu, u vidu starosti magmatskih stijena.
Slika 71. Paleomagnetska starost dna Tihog Okeana pored zapadne obale sjeverne Amerike (tektonska ploa Huan de Fuka i Gorda greben). Obojene povri predstavljaju normalnu, a bijele reversnu polarnost.
Slika 71 prikazuje karakteristian primjer rezultata snimanja realnih magnetskih anomalija okeanskog dna u blizini krajnje sjeverozapadne obale sjeverne Amerike (u oblasti tektonske ploe Huan de Fuka slika 36 u poglavlju o zemljinoj unutranjosti), iji sadraj je posluio i za detaljno strukturno raslanjivanje tog prostora. Obojene povri na ovoj slici oznaavaju periode normalne polarnosti, a neobojene periode reversne polarnosti, kako je to naznaeno u skali vremena na toj slici. Na osnovu paleomagnetskih ispitivanja, intenzitet zemljinog magnetskog polja lagano ali konstantno opada ve 3.000 godina, dok uzrok takvog ponaanja nije poznat. Do sada nije razjanjeno ni pitanje odakle potie energija koja omoguuje odravanje prilino snanog
____________________________________________________________________________
67
magnetskog polja Zemlje - od 24.000 nT na prostoru oko magnetskog ekvatora, do oko 66.000 nT na magnetskim polovima. To znai da na polovima magnetsko polje, izraeno u jaini elektrinog toka (u amperima) na duni metar prostora, odnosno u jedini-cama A/m, iznosi oko 660 A/m. Sraunato je da je za odravanje takvog magnetskog polja potrebna energija koja bi se proizvodila u 10.000 termonuklearnih centrala, odnosno da je ekvivalentna etvrtini ukupne disipacije termike energije Zemlje, to je svakako ogromna energija.
5.2.1. Magnetometrija
Mogunost namagnetisanja neke materije zavisi od njenog fizikog svojstva koje se naziva magnetski susceptibilitet. Prema tom svojstvu mineralne tvorevine se dijele na tri grupe: 1) dijamagnetine (sa negativnim vrijednostima susceptibilnosti), 2) paramagnetini materijali (sa malim pozitivnim vrijednostima susceptibilnosti) i 3) feromagnetini minerali (sa velikim pozitivnim susceptibilitetom). Tipian predstavnik dijamagnetinih minerala je kuhinjska so (NaCl), kremen i sl. U grupu paramagnetika spada dosta minerala: pirokseni, olivini, granati itd, dok su tipini feromagnetici minerali gvoa: magnetit, ilmenit i pirotit. Geomagnetsko polje Zemlje se kontinualno osmatra na brojnim geomagnetskim opservatorijama Svijeta. Na tim opservatorijama opaaju se vrijednosti svih komponenata geomagnetskjog polja, kao i njihove brze i spore varijacije, o emu se saoptavaju posebni struni bilteni. Za potrebe ovakvih registrovanja karakteristika magnetskog polja Zemlje razvijene su itave klase instrumenata, koji su nazvani magnetometrima (za mjerenje apsolutnih vrijednosti geomagnetskog polja) i variometrima (za mjerenje promjena komponenata polja). Brojni instrumenti oba navedena tipa danas su razvijeni na principima najsavremenije tehnologije i omoguuju vrlo precizna i brza osmatranja svih komponenata geomagnetskog polja u svim terenskim uslovima. Jedan od iroko korienih, savremenih instrumenta za mjerenje apsolutnih vrijednosti Slika 71a. Mjerenje geomagnetskog polja prointenziteta totalnog vektora zemljinog tonskim magnetometrom. magnetskog polja je tzv. protonski magnetometar. U tom instrumentu je iskorien princip mjerenja magnetskog polja stvorenog precesijom spina slobodnih protona u tenosti, koja je za neko kratko vrijeme bila izloena jakom, homogenim spoljanjem vjetakom polju, koje je zatim naglo prekinuto, kada slobodni protoni bivaju zarotirani pod dejstvom prirodnog magnetskog polja. Brzina precesije solobodnih protona zavisie samo od intenziteta
Tesla je jedinica za magnetsku indukciju u SI internacionalnom sistemu jedinica, nazvana prema srpskom velikanu elektrotehnike, roenom u Smiljanu u Lici, Nikoli Tesli (1856.-1943.), ali se koristi i kao ekvivalenta jedinica za jainu magnetskog polja. Stara jedinica (u cgs sistemu) za janu magnetskog polja je e /Ersted/ koji ima ekvivalentnu vrijednost od 10-5 T. Poto je Tesla vrlo velika jedinica, u praksi se za izraavanje magnetskog polja Zemlje koristi nT (nano Tesla) odnosno 10-9 T. Ovdje se pod precesijom podrazumijeva rotacija vektora magnetskog momenta protona.
____________________________________________________________________________
68
prirodnog polja. Ovim instrumentom (slika 71a) mogu se izvoditi brza i vrlo precizna terenska i opservatorijska opaanja totalnog intenziteta polja, sa tanou od 0,1 nT. Za potrebe istraivanja rudnih leita i strukturna geoloka ispitivanja, obavljaju se posebna terestrika (snimanjem na zemljinoj povri) i aeromagnetska ispitivanja (iz letilica u vazduhu slika 72). Kao i kod svih drugih geofizikih metoda, interpretacija geomagnetskih Slika 72. Aeromagnetska spitivanja korienjem avionskog premjera. Magnetski senzor je lociran ispod anomalija predstavlja vrlo kompleksan repa aviona. matematiki, geofiziki i geoloki zadatak, a obuhvata postupak matematikog modelovanja rezultata terenskih opaanja geomagnetskog polja. Ova procedura ima za cilj utvrivanje optimalnog modela geoloke forme koja je izazvala snimljenu anomaliju, a zasniva se na numerikoj aproksimaciji fizikog polja koje stvara numeriki model fizikog uzronika anomalije i dovoenja do numerike podudarnosti polja koje je teorijski sraunato za takav model sa rezultatima realnih terenskih opaanja. Na slici 73 je prikazan jedan karakteristian primjer geomagnetske anomalije totalnog vektora geomagnetskog polja koja je snimljena u zapadnoj Australiji, a koja predstavlja efekat udara mateorita (prenika oko 200 metara) i njegovog prodora u zemljinu unutranjost. Udarom stvoreno toplotno polje, znaajno je izmijenilo magnetska svojstva sedimentnih stijena na irem prostoru, stvarajui krunu formu geomagnetske anomalije. Ukoliko se mjerenje podataka geomagnetskog polja obavlja za potrebe prouavanja strukturne grae zemljine unutranjosti ili istraivanja rudnih resursa, nakon obavljenog snimanja komponenata geomagnetskog polja na nekom terenu, vri se obrada tih podataka, u cilju definisanja magnetskih anomalija. Zbog toga je podatke mjerenja neophodno osloboditi svih elemenata koji maskiraju anomaliju, a kod ove vrste mjerenja to su: magnetsko polje same Zemlje kao planete, odnosno planetarne komponente geomagnetskog polja, zatim magnetski efekti regionalnih razmjera, kao to su magnetska dejstva dubljih regionalnih geolokih struktura, kao i efekti kratkoronih i Slika 73. Geomagnetska anomalija totalnog vektora geomagnetskog polja na lokalitetu Jalali u zapadugoperiodinih promjena geomagnednoj Australiji (prikazana povrina je dimenzija tskog polja (varijacije dnevnog i 13x13 kilometara). dugoperiodinog karaktera). Nakon eliminisanja ove tri osnovne komponente polja iji sadraj u anomaliji predstavlja smetnju, pristupa se numerikoj obradi dobijene geomagnetske animalije, koja je zbog bipolarne prirode magnetskog polja, obino prilino kompleksna. Ipak, savremene numerike metode omuguuju da se korienjem raunara obavi prilino uspjena interpretacija snimljenih anomalija i da se identifikuje karakter, poloaj i ____________________________________________________________________________
69
dimenzije geolokog izronika te anomalije. Ako se ova metoda koristi u kombinaciji sa jo nekom geofizikom ili geolokom metodom, puzdanost interpretacije je obino na viskom nivou. Geomagnetsko polje Zemlje se kontinualno osmatra na brojnim geomagnetskim opservatorijama Svijeta. Na tim opservatorijama opaaju se vrijednosti svih komponenata geomagnetskjog polja, kao i njihove brze i spore varijacije, o emu se saoptavaju posebni struni bilteni. Za potrebe ovakvih registrovanja karakteristika magnetskog polja Zemlje razvijene su itave klase instrumenata, koji su nazvani magnetometrima (za mjerenje apsolutnih vrijednosti geomagnetskog polja) i variometrima (za mjerenje promjena komponenata polja). Brojni instrumenti oba navedena tipa danas su razvijeni na principima najsavremenije tehnologije i omoguuju vrlo precizna i brza osmatranja svih komponenata geomagnetskog polja u svim terenskim uslovima.
5.2.2. ELEKTROMAGNETSKE METODE U GEOFIZICI
Elektromagnetske metode u geofizici koriste (pored prirodnih elektrinih i elektromagnetskih telurskih polja o emu smo ranije govorili) vjetaki stvorena elektromagnetska polja vrlo irokog dijapazona frekvencija talasa - u cilju istraivanja geolokih struktura, rudnih leita, rjeavanja ekolokih problema ili arheolokih zadataka. Veina tih metoda koristi tehniku generisanja primarnog snanog elektromagnetskog polja iznad istraivane lokacije, koje u elektrino provodljivom dijelu tog tla (npr. metalinom orudnjenju) stvara (indukuje) sekundarno elektromagnetsko polje (odnosno elektrini tok), koje e izvriti fazno i amplitudno Slika 23. Princip rada elektromagnetskih metoda modifikovanje primarnog polja na zemljinoj istraivanja. povri (slika 23). Karakteristike predajnog polja se registruju posebnom primarnom omom (navojnicom) u instrumentu, a rezultujue polje, na izvjesnom rastojanju od primarne ome bie registrovano sekundarnom omom. Na osnovu odnosa ova dva polja i snimljene elektrine i magnetske komponente tog polja na nizu taaka, i primjenom matematikih metoda obrade podataka, mogue je utvrditi karakteristike podzemne elektrino provodljive strukture, koja je izazvala snimljenu anomaliju.
Slika 24. Princip primjene metode georadara i izgled rezultata snimanja profila (desno).
____________________________________________________________________________
70
Razvojem vrlo savremene tehnologije, omoguena je koncipiranje i primjena elektromagnetske metode bazirane na registrovanju plitkih refleksija visokofrekventnog elektromagnetskog usmjerenog talasa (slika 24). Ova metoda, koja je popularno nazvana georadar, intenzivno se koristi u detaljnom istraivanju plitkih struktura (do oko 15 metara) i podzemnih objekata koji se karakteriu dobrom refleksivnou elektromagnetskih talasa. Tako na primjer, ova metoda je nala iroko polje primjene u arheolokim istraivanjima, ispitivanju strukture betonskih konstrukcija (stubova, mostova, pisti i sl.), ali i za rjeavanje brojnih inenjersko-geolokih problema. Promjenom frekvencije elektromagnetskih talasa, mogue je mijenjati dubinu istraivanja u opsjegu od nekoliko centimetara do par desetina metara. Zbog snane apsorpcije elektromagnetskih talasa u glinovitoj sredini, eventualno prisustvo takvog sloja predstavlja nepovoljnu, ekranizirajuu barijeru za ovu metodu.
5.3. Toplotno polje Zemlje (geotermija)

polja Zemlje zapoela su u XIX vijeku, kada je Lord Kelvin ispravno konstatovao da pozitivan geotermiki gradijent (prirataj temperature sa dubinom) mora biti posljedica stanja hlaenja Zemlje. U pokuaju da prorauna starost Zemlje kao planete, Lord Kelvin je poao od pretpostavke da u Zemlji nema izvora dodatnog zagrijevanja, osim njene originalne, primarne toplote, koju je zadobila u fazi stvaranja. Koristei prosjean (konstantan) termiki gradijent od 36,5 0C/km, pod pretpostavkom da je poetna temperatura cijele Zemlje bila 5.540 0C, sraunao je da je za postizanje sadanje prosjene temperature na zemljinoj povri, bilo potrebno da proe 200 miliona godina. Imajui u vidu da je ovakva starost gotovo 23 puta manja od realne, oigledno je da znaajna koliina toplote biva stalno obnavljana u zemljinoj unutranjosti, kako je i sam Lord Kelvin pretpostavio. Nain promjene temperature u unutranjosti Zemlje je za sada poznat samo za relativno male dubine na osnovu istranog buenja (maksimalno do oko 20 kilometara) i termikih karakteristika magmatskih izliva. Sva dosadanja istraivanja ukazuju da se maksimalna temperatura u zemljinom jezgru kree izmeu 4.000 i 5.000 0C. Na slici 74 prikazan je jedan uobiajeni termiki model zemljine unutranjosti, na osnovu kojeg se zapaa da geotermiki gradijent u gornjem dijelu spoljanjeg omotaa naglo smanjuje vrijednost (od 30 0C/km na zemljinoj povri) i da u unutranjem jezgru, zbog znaajnih pritisaka, uslovljava stanje temperature ispod take topljenja gvoa, to odgovara rezultatima prouavanja karakteristika seizmikih talasa u tim djelovima zemljine unutranjosti.
Geotermija se bavi prouavanjem toplotnog polja Zemlje. Ozbiljnija istraivanja toplotnog
Istraivajem hemijskog sastava razliitih vrsta magme, utvreno je znaajno prisustvo radioaktivnih elemenata u njima, a poznato je da se
Slika 74. Geotermiki gradijent u zemljinoj unutranjosti.
Fiziar Lord Kelvin je zapravo Vilijam Tomson (William Thomson, 1824.-1907.) po kojem je skala Kelvinove apsolutne temperature dobila ime.
____________________________________________________________________________
71
radioaktivnim raspadom takvih elemenata oslobaa znaajna koliina toplote. Dakle, radioaktivnim raspadanjem nestabilnih tekih elemenata (preteno Urana 235 i 238, Torijuma 232 i radioaktivnog Kalijuma 40) u zemljinom omotau (unutranjem i spoljanjem) ali i u stijenama zemljine kore, nastaje znaajna koliina toplote, koja se zatim procesima konvekcije i kondukcije prenosi do zemljine povri, gdje biva emitovana u okolni pristor. Mjerenjem te vrste zraenja, utveno je da prosjena emitovana unutranja toplota Zemlje u okolni prostor iznosi 87 mW/m2, odnosno od 65 mW/m2 na kopnu - do 101 mW/m2 u zonama okeana, to predstavlja posljedicu znaajne razlike u debljini kontinentalne i okeanske zemljine kore, kako smo to ranije opisali. Raspodjela toplotnog toka na zemljinoj povri znaajno zavisi od temperaturnih karakteristika spoljanjeg omotaa, to je dokazano analizom brzine prostiranja tzv. transverzalnih seizmikih talasa u zemljinoj unutranjosti, koja je obrnuto proporcionalna temperaturi sredine kroz koju se oni kreu.
Slika 75. Glavne geotermalne provincije na Zemlji.
Na slici 75 prikazane su glavne toplotne provincije Zemlje, odnosno regioni na zemljinoj povri u kojima je zbog prisustva brojnih vulkanskih procesa, termika energija Zemlje dostupna na samoj povri u enormnim koliinama, povoljnim za eksploataciju. Zbog niske cijene eksploatacije ovih geotermalnih izvora za potrebe grijanja i industrije, istraivanja u oblasti geotermalne energije danas su sve intenzivnija. Meutim, toplotno polje zemljine unutranjosti ima praktino zanemarljivo uee u formiranju ukupne temperature na zemljinoj povri i u ukupnoj emisiji toplote sa nje. Naime, Zemlja gotovo svu toplotnu energiju koja zagrijeva njenu povr, prima od Sunca. Sunev toplotni fluks iznosi 1.367 W/m2, to je preko 15 hiljada puta vee od toplote koja iz unutranjosti Zemlje dospijeva na njenu povr (prosjeno 87 mW/m2).
Cirkulacija i zagrijevanje vode u zemljinoj unutranjosti.
Toplotni fluks je koliina energije koja dospije na jedinicu povrine za jedinino vrijeme, to je istovjetno sa koliinom snage na jedinicu povrine. Sunev toplotni fluks se naziva i solarnom konstantnom.
____________________________________________________________________________
72
Stepen insolacije Zemlje, kao to smo ve pominjali, zavisi od vie faktora, od kojih je posebno znaajno rastojanje Zemlje od Sunca, dok je stepen reflektovanja primlje-nog energetskog zraenja uopte, uslovljen albedom, koji je odreen reflektivnim karakteristikama atmo-sfere i tla. Srednji zemljin albedo, kao odnos reflektovane i ukupne primljene energije zraenja, iznosi 0,3 (odnosno 30%). Najvei dio emitovane energije Sunca ima talasnu duinu izmeu 0,25 i 2,5 mikrona (m), a dominantan dio te energije pripada vidljivom dijelu spektra. Meutim, najvei dio izraene energije sa Zemlje pripada infracrvrnom domenu spektra (toplotno zraenje sa talasnom duinom izmeu 1 i 100 m) i karakterie se dominantnom talasnom duinom od 14 m. Dakle, zemljina atmosfera se ponaa prozrano za najvei dio vidljivog zraenja, ali neprozraano za infracrveno zraenje.
Slika 76. Toplotni bilans u zemljinoj atmosferi.
Kada smo govorili o procesu apsorpcije i reflektovanja sunevog zraenja u atmosferi, kratko smo diskutovali i enegretski bilans sunevog zraenja u atmosferi (slika 15 u poglavlju 4.1.). Na slici 76 kompleksni energetski bilans Zemlje je prikazan neto detaljnije. Naime, od 100 % sunevog zraenja koje dospije u zemljinu atmosferu, saglasno zemljinom albedu, ukupno 30 % se reflektuje nazad u kosmiki prostor. Pri tome, u reflektovanju uestvuju najvie oblaci sa 20 %, zatim molekuli vazduha 6 % i tlo 4 %. Rasipanjem i upijanjem suneve energije na molekulima atmosfere, apsorbuje se 16 % ukupne energije sa Sunca, a na oblacima dodatnih 3 %. Preostalih 51 % energije sa Sunca biva upijeno u tlu i okeanima, ali samo privremeno. Zraenjem iz tla (preko isparavanja vode) u atmosferu se vrati 23 % ukupne energije, zatim neposrednim zagrijevanjem vazduha sa tla - daljih 7 % , dok 6 % biva direktno emitovano u Kosmos, a preostalih 15 % apsorbovano u vazduhu atmosfere. Pomenimo jo da je karakteristina plava boja atmosfere posljedica zakonitosti rasipanja talasnog zraenja na molekulima vazduha. Naime, stepen rasipanja vidljivog i drugog zraenja u atmosferi, obrnuto je proporcionalan etvrtom stepenu talasne duine zraenja (1/ 4 pri emu je talasna duina tog zraenja). Kako se plava boja nalazi upravo na dnu spektra, sa najmanjom talasnom duinom, to je reciprona vrijednost etvrtog stepena tako male veliine vrlo veliki broj. ____________________________________________________________________________
73
5.4. Geoelektrino polje

Zemlju karakteriu dva elektrina polja: telursko polje unutar Zemlje i atmosfersko elektrino polje.
Telursko polje predstavlja polje strujnog elektrinog toka ekstremno niskih frekvencija (ispod 1000 Herca) u zemljinoj unutranjosti. Ovo elektrino polje se stvara u stijenama zemljine kore induktivnim dejstvom promjenljivog geomagnetskog polja, kao i dejstvom jonosferskih struja. Intenzitet i karakter toka telurskih struja zavisi od elektrine provodljivosti stijena zemljine unutranjosti. Pri magnetotelurskim mjerenjima ovog polja izmeu dvije take na zemljinoj povri, istovremeno se opaa njegova magnetska i elektrina komponenta u funkciji frekvencije tog polja. Primjenom tzv. metode telurskog sondiranja u geofizici, vri se istraivanje strukturne grae zemljine unutranjosti (do dubine od nekoliko desetina kilometara). Na slici 77 prikazan je jedan primjer rezultata 2D (dvodimenzione) numerike obrade podataka magnetotelurskog sondiranja, kojim je dobijen vertikalni presjek cijele zemljine kore (do dubine od 40 km) na kojem su markantno uoljivi strukturni odnosi oko dubokog kosog rasjeda, koji presijeca cijelu zemljinu koru na mjestu profila.
Slika 77. Primjer interpretacije rezultata dubokog magnetotelurskog sondiranja sa poloajem dubokog kosog rasjeda.
Atmosfersko elektrino polje
Atmosfera predstavlja umjereno elektrino provodljivu sredinu, to omoguuje elektrini tok kroz vazduh zbog posljedica jonizacije vazduha. Naime, zemljina kora i unutranjost, kao to smo ve konstatovali, sadre radioaktivne elemente (preteno Uran i Torijum). Beta i gama zraenje koje biva emitovano iz tla raspadom radioaktivnih elemenata, vre jonizovanje prvih nekoliko metara vazduha iznad tla. Gas radon (Rn), koji predstavlja jedan od produkata raspada Urana 238, moe postii i vee visine do nekoliko stotina metara iznad tla, prije no to daljim raspadom pree u Polonijum (Po), emitovanjem alfa estice. Iz tih razloga, Radon predstavlja glavni izvor jonizacije vazduha u sloju od nekoliko stotina metara pri tlu, na prostoru kontinenata.
Beta zraenje je zapravo emitovanje elektrona u radioaktivnom raspadu elementa. Alfa estica predstavlja jezgro Helijuma. Alfa estica predstavlja pozitivno naelektrisano jezgro Helijuma (dva protona i dva neutrona).
____________________________________________________________________________
74
Drugi znaajan izvor jonizacije vazduha je kosmiko zraenje, sa maksimumom na oko 15 kilometara visine. Solarno X-zraenje i ultravioletno zraenje su osnovni izvori jonizacije iznad 60 km visine, sa aktivnou koja zavisi od doba dana, sezone, stepena suneve aktivnosti i geografske irine. Tokom ekstremno intenzivne suneve aktivnosti, protoni sunevog vjetra mogu znaajno poveati proizvodnju jona u jonosferi. Grmljavinske oluje se ponaaju kao ogromne prirodne baterije koje su vezane sa veoma dobro elektrino provodnom jonosferom sjedne i Zemljom, s druge strane, preko znatno slabije elektrino provodljive - niske i visoke atmosfere. Stalni, pasivni elektrini tok k Zemlji, van olujnih regiona, predstavlja dio globalnog elektrinog kola (slika 78). U uslovima lijepog vremena, daleko od olujnih regiona, moe se registrovati struja u kretanju od jonosfere prema Zemlji. Izmeu jonosfere i tla stalno postoji razlika u potencijalu od itavih 200 do 500 hiljada Volti, pri emu se Zemlja manifestuje kao negativni pol. Pasivna struja izmeu jonosfere i tla vrlo je ujednaenog intenziteta sa visinom - od oko 100 Volti po dunom metru, koja tokom lijepog vremena ima prosje-ni intenzitet od oko 1.000 Ampera na cijeloj Zemlji. Oluje predstavljaju glavni izvor elektromagnetske energije u donjim djelovima atmosfere i osnovni su pokreta globalnog elektrinog Slika 78. Globalni elektrini tok u atmosferi. polja. Tipina grmljavinska oluja, kao to smo to ve pominjali, stvara se u turbulentnim oblacima tipa kumulo-nimbusa, sa snanim uzlaznim i silaznim cirkulisanjem vazdunih masa, estica leda i kie. Na Zemlji je stalno aktivno oko 2.000 grmljavinskih oluja, a njihov lokalni maksimum nastaje u popodnevnim i ranim veernjim asovima (oko 18 asova UTC) kada su velike kontinentalne povri Afrike i june Amerike izloene dejstvu Sunca, te usljed stvorene turbulencije zagrijanih vazdunih masa, na tim prostorima nastaje veliki broj oluja. Kada lokalno naelektrisanje u atmosferi dostigne vrijednost od 400 kV/m, moe nastati elektrino pranjenje iz atmosfere, odnosno oblaka k tlu ili k drugom oblaku. Pranjenje k tlu obino nosi negatiovno naelektrisanje (elektrone) sa donjih djelova oblaka i oni tako predstavljaju dio elektrinog kola. Svako elektrino pranjenje ka tlu sastoji se od vie brzih parcijalnih pranjenja, a ukupno elektrino pranjenje obino traje 1/3 sekunde i naziva se munjom. Svakom udaru groma prethodi svijetli front, koji stvara negativno naelektrisani, dobro elektrino provodan kanal - izmeu oblaka i tla, okarakterisan koronom svjetlosti, koji je irok oko jedan metar. Kada se primarni front groma priblii na oko 5 do 50 metara od tla, pozitivno naelektrisanje sa tla se izdie u susret negativnom naelektrisanju groma, stvarajui povratni elektrini udar, koji se zatim kree navie kroz ve stvoreni jonizovani kanal. Na taj nain je negativno naelektrisanje uzemljeno ka tlu. Povratni udar predstavlja uzlazno kretanje sjajnog talasa brzinom od oko 20 % od brzine svjetlosti, sa ogromnom strujom, jaine izmeu 10 i 100 hiljada ampera, a koja traje samo nekoliko mikrosekundi. Svjetlosni efekat kod munje stvara se kada se molekuli vazduha na putu elektrinog pranjenja zagrju na oko 10 hiljada stepeni Celzijusa. Udar groma stvara i akustiki ok koji se uje kao grmljavina, sa dominantnom frekvencijom od 100 Herca. Jonizovani kanal formiran gromom i snaan elektrini tok kroz njega, manifestuju se kao velika radio-antena koja emituje snane elektromagnetske talase, preteno na frekvencijama ispod 100 kHz, stvarajui snane radiosmetnje u tom frekventnom podruju.
____________________________________________________________________________
75
5.4.1. GEOELEKTRINE METODE U GEOFIZICI
Elektrini tok u nekoj sredini diktiran je osnovnim elektrinim svojstvom te sredine, koje se naziva specifinom elektrinom otpornou () a izraava se u om-metrima (m). Reciprona vrijednost tog svojstva naziva se elektrinom provodljivou. U sloenim sredinama, u kojima se praktino sve fizike karakteristike, pa i elektrina otpornost, mijenjanju od take do take, elektrini strujni tok ima veoma kompleksan oblik i analitiki se moe opisati samo kompleksnim sistemima integralnih jedanina, ije rjeenje praktino nikad nije mogue dobiti u eksplicitnom obliku. Iz tih razloga, problem rasporeda elektrinog potencijala u realnom tlu i stvoreni elektrni tok, rjeavaju se numerikim metodama, koje omoguuju dobijanje zadovoljavajuih rjeenja ak i u vrlo sloenim geolokim uslovima. Prema vrsti elektrinog izvora, geoelektrine metode mogu koristiti prirodno elektrino polje stvoreno u prirodnim elektrohemijskim procesima u tlu ili vjetaki generisano jednosmjerno ili naizmjenino elektrino polje u tlu.
Slika 21. Principi primjene metode prividne specifine elektrine otpornosti: predajno elektrino kolo (C1 i C2) i prijemne elektrode (P1 i P2). Elektrini tok uslovljen je rasporedom specifinih elektrinih otpornosti u tlu, kao i meusobnim rastojanjem predajnih elektroda.
Apsolutno najee koriena grupacija geoelektrinih metoda u praksi je metoda prividne elektrine otpornosti, koja koristi jednosmjerno vjetako elektrino polje. Kod ove metode, upotrebom dvije predajne elektrode, pozicionirane na odreenom meusobnom rastojanju (C1 i C2 na slici 21) tlu se saoptava elektrino polje odreenog intenziteta. Primjenom dvije prijemne elektrode (P1 i P2 na slici 21) vri se osmatranje izazvane razlike potencijala izmeu tih taaka. Dokazuje se da je kolinik stvorene razlike elektrinog potencijala i saopenog intenziteta struje proporcionalan specifinoj elektrinoj otpornosti tla u zoni osmatranja tih parametara. Postupkom sistematskog transliranja sistema predajnih i prijemnih elektroda du odreenog profila, a zatim sistematskim poveanjem meusobnog rastojanja predajnih (i prijemnih) elektroda ostvaruje se potpuno proimanje cijelog profila gustim strujnim tokom i snimanje naponskog odziva profila, odnosno njegovih elektrinih karakteristika. Numerikim invertovanjem tako dobijene velike koliine informacija, mogue je definisati detaljni matematiki model geoelektrinog presjeka terena, koji vrlo realistino aproksimira odgovarajui geoloki presjek terena. Ovakva kombinacija mjerenja naziva se geoelektrinim skeniranjem ili geoelektrinom tomografijom. Na slici 22 prikazan je vrlo ilustrativan primjer za ovu metodu, u vidu kompleksnog geoelektrinog profila preko velikog klizita u blizini sela Mojde kod ____________________________________________________________________________
76
Herceg Novog. Na ovoj slici se lako zapaa razlika u specifinim elektrinim otpornostima pokrenutih masa klizita du klizne ravni stvorene u povlati kompaktnog flia.
Slika 22. Primjer skenirajueg geoelektrinog profila na klizitu Mojde kod Herceg Novog.
5.5. Elastina svojstva stijena i seizmike metode

Proces oslobaanja i prenoenja seizmike energije u nekoj sredini (odnosno tlu) realizuje se u obliku seizmikih talasa, koji zapravo predstavljaju elastinu deformaciju te sredine. Dakle, sredina (stijenska masa, materijal zemljine unutranjosti) mora imati elastina svojstva da bi se kroz nju mogli prostirati (kretati) seizmiki talasi. to znai da e karakteristike elastinosti sredine definisati nain kretanja seizmikih talasa kroz tu sredinu. Eksplozijom u nekoj taki te sredine, odnosno razlamanjem stijenske mase u nekom zemljotresu, okolni stijenski materijal, odnosno prostor unutar Zemlje, bie izloeni pritisku (sabijanju, istezanju, ali i smicanju). Kao posljedica prisustva pritiska u svim takama prostora u kojem se manifestuje taj pritisak, nastae odgovarajua deformacija koja je proporcionalna pritisku. Dejstvo napona e izvriti promjenu jedinine zapremine ili oblika elementa materije u kojoj djeluje. Kod idealno elastine sredine (materijala), nakon prestanka uzroka deformacije, materijal e se vratiti u preanje normalno stanje. Meutim, sredine koje se ne odlikuju idelnim elastinim svojstvima, pretrpjee izvjesne trajne, odnosno plastine deformacije. Unutar granica elastinosti materijala, njegovo ponaanje u uslovima izoenosti naponu, mogue je opisati takozvanim Hukovim (Hook) zakonom, koji Slika 25. Deformacija uzorka materiiskazuje da je stvorena deformacija u nekoj taki jala radi definisanja modula elastinosti: a - prije deformacije, b linerno proporcionalna pritisku. Iznad te granice poslije, u uslovima sabijanja, smielastinosti, koja je specifina karakteristika svake canja i istezanja - respektivno materije, dakle i svake stijenske mase, u materijalu e odozgo nadolje. nastupiti ili otar, kratkotrajan lom (kao to je rasijedanje stijene u zemljotresu) ili njegova plastina deformacija. Nain opiranja materijala naponu zavisi ne samo od fizikih karakteristika ____________________________________________________________________________
77
materijala, ve i od vrste deformacija. Deformabilna svojstva materijala, dakle i stijena, opisuju se modulima elastinosti:
Zapreminski modul k se definie kao odnos promjene hidrostatikog pritiska (P) (homoP , a zapravo genog u svim pravcima) i relativne promjene zapremine (V): k = V predstavlja mjeru nestiljivosti materijala (slika 25 u vrhu) ; Modul smicanja izraava mjeru otpora materijala na smicanje, odnosno promjenu oblika, ali ne i njegove zapremine. Matematiki se izraava kao kolinik odnosa polovine vrijednosti djelujue tangencijalne sile (F) i povrine uzorka materijala (A), sjedne i smiue deformacije (L na slici 25 u sredini) i dimenzije samog elementa materijala (L), F / A ; s druge strane, odnosno: = L / L Jungov (Young) modul E (moduli istezanja) opisuje ponaanje cilindrinog elementa duine L koji se istee sa oba kraja (slika 25 u dnu), a definie se kao odnos izmeu F/A pritiska istezanja i rezultantne ekstenzione deformacije u cilindru, dakle: E = ; L / L Poasonov (Poisson) koeficijent (ili odnos) predstavlja kolinik izmeu bone kontrakcije (relativne promjene irine uzorka W, na slici 2.13 u dnu) cilindra pod dejstvom W / W . relativnog longitudinalnog istezanja, odnosno: = L / L
Jungov i zapreminski modul i modul smicanja imaju iste fizike jedinice kao pritisak, naime, u Internacionalnom sistemu jedinica to je: 1 Pa = 1 N m-2 = 1 kg m-1s-2, pri emu je 1 N = 1 kg m s-2. Opta linearna veza izmeu pritiska i deformacije u elastinoj sredini vrlo je kompleksna i opisuje se Hukovim zakonom sa velikim brojem meusobno nezavisnih modula. Meutim, u sluaju izotropnosti (a znaajan dio zemljine unutranjosti u regionalnim uslovima moe se smatrati takvim), Hukov zakon se znaajno uproava, svodei se samo na dva nezavisna modula ( i ), koji su dobili zbirno ime po francuskom fiziaru Lameu Lameovi koeficijenti. Kao to je ve naglaeno, koeficijent je modul smicanja, dok nema direktne fizike definicije, ali se moe izraziti u obliku veze sa pomenutim modulom smicanja i Poasonovim modulom, kao:
=k
E 2 = 3 ( 1 + )( 1 2 )
Ostali moduli elastinosti mogu se takoe izraziti kao funkcija koeficijenata , i/ili k:
E=
( 3 + 2 ) , odnosno: +
3k 2 . = 2( + ) 2( 3k + )
Za vrstu sredinu vai jednakost: = , pa saglasno gornjem izrazu proistie da je u takvoj sredini Poasonov modul =0,25. Meutim, zbog nehomogenosti i ispucalosti stijene u prirodnim uslovima, veina stijena u vrstoj zemljinoj kori ima Poasonov koeficijent koji se kree u granicama izmeu 0,2 i 0,4, dok u nekonsolidovanim (nevezanim, mekim) sedimentima, posebno zasienih vodom, ovaj koeficijent moe dostii vrijednost i 0,5, a kod nekih materijala moe imati ak i negativne vrijednosti (npr. led vidi narednu tabelu). ____________________________________________________________________________
78
Dakle, kao to smo naglasili, pod dejstvom pritiska u nekoj homogenoj sredini, kada deformacija prevazie vrijednosti modula elastinosti, zapoee mehaniki lom, odnosno stvorie se neelastina deformacija sredine. Ovaj mehaniki udar pruzrokovae elastino oscilovanje estica ire sredine, odnosno elastine deformacije sredine e se iriti putem tako stvorenih seizmikih talasa. Taj seizmiki talas moe biti dvojak, zavisno od naina prostiranja kroz unutranjost sredine: zapreminski, koji se prostiru kroz cijelu zemljinu unutranjost i povrinski, koji se prostiru samo po slobodnoj povri sredine.
Tipine, srednje vrijednosti konstanti elastinosti, gustine i Poasonovog koeficijenta i brzine seizmikih talasa za neke izabrane materijale i stijene: Materijalstijena Vazduh Voda Led Pjear Krenjak Granit Bazalt Zapreminski modul (109 Pa) 0,0001 2,2 3,0 24 38 56 71 Modul smicanja (109 Pa) 0 0 4,9 17 22 34 38 Gustina (kg/m3) 1,0 1.000 920 2.500 2.700 2.610 2.940 Poasonov koeficijent 0,5 0,5 -0,034 0,21 0,19 0,25 0,28 Vp (km/s) Vs (km/s) Vp/Vs
0,32 0 1,5 0 3,2 2,3 1,39 4,3 2,6 1,65 4,7 2,9 1,62 6,2 3,6 1,73 6,4 3,6 1,80 (V oznaava brzinu seizmikih talasa)
Zapreminski talasi se dijele na dvije podvrste - longitudinalni i transverzalni. Longitudinalni talasi u vrstim sredinama, teorijski imaju za oko 73 % veu brzinu prostiranja od transverzalnih (tabela). U prirodnim uslovima odnos ove dvije brzine moe da bude i znatno vei. Zbog vee brzine i prednjaenja nad ostalim talasima, longitudinalni talasi se esto nazivaju i primarnim talasima i oznaavaju indeksom P, dok se transverzalni talasi nazivaju i sekundarnim i oznaavaju indeksom S. Oba ova tipa zapreminskih talasa uzrokuju da estice u posmatranom tijelu osciluju oko njihovog ravnotenog poloaja, ali su karakteri tih oscilovanja razliiti. Pod dejstvom longitudinalnih talasa, estice sredine osciluju u pravcu prostiranja talasa, analogno akustinim oscilacijama (slika 26 lijevo). Kod transverzalnih talasa, estice sredine osciluju u ravni upravnoj na pravac prostiranja talasa, analogno prostiranju svjetlosti ili elektromagnetnih talasa. Zahvaljujui ovim osobinama, longitudinalni talasi prilikom prostiranja kroz materiju mijenjaju njen oblik i zapreminu, a time i gustinu, dok prilikom prolaska transverzalnih talasa ne dolazi do promjene zapremine materije, ve se jedino mijenja njen oblik.
Seizmolokim instrumentima za registrovanje seizmikih talasa, koji se kratko nazivaju seizmografima, snimaju se svi tipovi seizmikih talasa, ali se na tim snimcima (seizmogramima) ipak svi oni mogu meusobno razluiti, s obzirom da je svaki tip talasa okarakterisan posebnom brzinom, razliitim putanjama kretanja kroz zemljinu untranjost ili dominantnim pravcem oscilovanja u odnosu na pravac prostiranja talasa. Zbog toga e njihova pojava na seizmogramu biti specifina i prepoznatljiva. Pri analizi seizmograma bliskih i lokalnih zemljotresa, obino se razmatraju samo zapreminski, a analizom seizmograma zemljotresa sa vrlo dalekim epicentrom u odnosu na taku registrovanja seizmograma, razmatraju se i povrinski talasi, ali takoe i brojni produkti ovih talasa, stvoreni u procesima reflektovanja i refraktovanja na granicama razliitih elastinih svojstava u zemljinoj kori i dubljoj unutranjosti. Postoje dva tipa povrinskih talasa koji se redovno javljaju kod seizmograma zemljotresa iz udaljenijih hipocentara. Oni su dobili imena po istaknutim fiziarima koji su ih prvi identifikovali i prouavali: Lav-ovi (Love) i Rejlaj-evi (Rayleigh) talasi. Karakteristika svih povrinskih talasa je da njihova amplituda eksponencijalno opada sa dubinom, te su iz tih razloga vezani samo za relativno plitke strukture zemljine kore, do dubine od nekoliko kilometara (slika 26).
____________________________________________________________________________
79
Slika 26. Osnovni tipovi seizmikih talasa i njihov nain prostiranja: zapreminski P (longitudinalni) i S (transverzalni) na slici lijevo; povrinski talasi: Lavovi u gornjem dijelu slike desno i Rejlajevi (donji dio).
Lavov talas je poseban tip transverzalnog talasa, kod koga se oscilacije estica sredine dominantno vre u horizontalnoj ravni, upravno na pravac prostiranja talasa, dok je Rejlajev talas kombinacija longitudinalnog i transverzalnog talasa, pri emu se oscilovanje estica dominantno obavlja u ravni upravnoj na slobodnu povr Zemlje. Rejlajevi talasi obino imaju najvee amplitude na vertikalnim komponentama seizmograma, dok su Lavovi talasi najbolje registrovani na horizontalnim komponentama seizmograma. U pogledu brzine prostiranja, oba ova talasa su sporija od zapreminskih talasa, pri emu se Lavovi talasi Slika 27. Prelamanje seizmikih talasa na prostiru neto bre od Rejlajevih. Brzina kretanja seizmikih talasa zavisi od elastinih svojstava sredine kroz koju se kreu. Brzina longitudinalnih talasa definisana je preko Lameovih koeficijenata i (koji izraavaju elastina svojstva materijala) izrazom: VP= + 2 =
k + 4 /3 , a transverzalnih izrazom: V = S
granici sa razliitim vrijednostima brzina prostiranja.
pri emu je gustina sredine (stijenske mase). Dakle, brzina kretanja transverzalnih talasa u sredini sa konstantnom gustinom zavisi samo od modula smicanja , to znai da se u sredinama kao to su tenosti i gasovi, u kojima ovaj koeficijent ima nultu vrijednost, transverzalni talasi uopte ne prostiru. Prelamanje i odbijanje seizmikih talasa na prelazu iz sredine sa razliitim vrijednostima brzina prostiranja tih talasa, povinuje se tzv. Snelijusovom zakonu, koji iskazuje da je kolinik sinusa
Registrovanje seizmikih talasa na seizmolokim stanicama i geofonima (za potrebe seizmikih istraivanja na terenu) obavlja se na trokomponentnim instrumentima, koji su konstruktivno izvedeni tako da mogu reagovati samo na pobudu u odreenom pravcu. Ta tri pravca su meusobno upravna, ime se ostvaruje mogunost potpunog trodimenzionog reprodukovanja oscilacija sredine u funkciji vremena.
____________________________________________________________________________
80
upodnog (i1) i prelomljenog (i2) seizmikog zraka na toj graninoj ravni, proporcionalan koliniku brzina prostiranja seizmikih talasa u tim sredinama (slika 27):
sin i1 V1 = sin i2 V2
Za potrebe seizmikih istraivanja u primijenjenoj geofizici, intenzivno su razvijenadva pravca seizmikih metoda, zavisno od vrste seizmikih talasa koje koriste: refrakcione i reflektivne metode. Obije ove metode istraivanja koriste vjetake izvore seizmikih talasa, a registrovanje elasti;nih oscilacija tla obavlja se na velikoj seriji specijalnih seizmikih senzora (prijemnika) koji se nazivaju geofonima koji se obino postavljaju u linijskom rasporedu. Kao izvor seizmike pobude koriste se najee: mehaniki udar (za lokalna ispitivanja), zatim eksploziv, specijalni tzv. vobrosajz (vibroseis) maine sa hidrauki kontrolisanim oscilovanjem, koji se postavljaju na velikim kamionima, najee korieni u vidu serije sinhronizovanih maina kojima se izazivaju mehanike vibracije za duboka reflektivna seizmika istraivanja, itd.
Slika 28. Izgled jednog refrakcionog seizmikog profila. Razliite nijanse boja izraavaju razliite brzine prostiranja seizmikih talasa.
Kod refrakcionih metoda registruju se i prouavaju seizmiki talasi prelomljeni (refraktovani) na granicama geolokih sredina sa razliitim brzinama prostiranja seizmikih talasa (slika 28). Kod ove metode je karakteristino da je dubina maksimalnog ispitivanja obino (znatno) manja od dimenzije primijenjenog profila, obino do dubine od nekoliko desetina pa i stotina metara. Izgled jednog interpretiranog refrakcionog profila prikazan je na slici 28, na kojem su razliitim nijansama izdiferencirane sredinama sa razliitim brzina seizmikih talasa.
Slika 29. ema reflekovanja seizmikih talasa sa razliitih graninih ravni i odgovarajui izgled registrovanih talasnih frontova (gornji dio slike lijevo); b) izgled tipine reflektivne seizmike sekcije sa indikacijom amplitudnog nivoa seizmikih talasa do dubine od nekoliko kilometara (desno).
____________________________________________________________________________
81
Kod reflektivnih metoda registruju se odbijeni (reflektovani) seizmiki talasi na granicama sredina razliitih elastinih svojstava (slika 29). Ova metoda se dominantno koristi za ispitivanje dubokih geolokih struktura, preteno za istraivanje leita ugljovodonika, dakle za ispitivanja na dubinama i do nekoliko kilometara. Kod takve vrste istraivanja, obavlja se tzv. seizmika stratigrafska interpretacija iji je cilj identifikovanje stratigrafskih elemenata na profilu, koji su manifestovani kao reflektivni paketi prepoznatljivi na seizmikim sekcijama. Na slici slika 30 je prikazan izgled jedne tipine rflektivne seizmike sekcije snimljene u podmorju Atlantika, sa elementima stratigrafske interpretacije. Na ovoj slici je indicirano nekoliko markantnih granica razliitih paketa sedimenata, dok se u njenom dnu nazire zatamnjena kontura okeanske kore, kao jasan reflektor seizmikih talasa.
Slika 30. Izgled jedene tipine seizmike sekcije registrovane u primjeni reflektivne metode istraivanja dubokih struktura pri istraivanju sedimentnog kompleksa u zoni okeanskog dna, sa elementima strukturne interpretacije.
Za potrebe istraivanja leita ugljovodonika, danas se esto koristi i tzv. 3D seizmika ispitivanja, odnosno ispitivanja koja se izvode na gustoj seriji ukrtenih seizmikih profila, na kojima se registruje proces prostornog (3D) reflektovanja seizmikih talasa. Numerika obrada tih reztultata je vrlo kompleksna, a rezultira interpretacijom cijelog zahvaenog trodimenzionog prostora, tako da je mogue vriti potpunu prostornu analizu reflektivnih povri, odnosno izdvojenih geolokih struktura. Na slici 30a je prikazan jedan primjer 3D interpretiranog seizmikog modela snimljenog u zoni rijeke Eufrat u Siriji, na kojem se mogu vrlo jasno zapaziti kompleksni strukturni i tektonski elementi u verikalnom i horizontalnom pravcu.
Slika 30a. Primjer rezultata obrade i interpretacije 3D seizmikih ispitivanja jednog lokaliteta na rijeci Eufrat, u Siriji.
____________________________________________________________________________
82
5.6. Daljinska detekcija

Daljinska detekcija je nauna oblast geofizike (iako se moe vezati i za mnoge druge oblasti, kao to su geologija, geodezija i dr.) koja se bavi prikupljanjem informacija o zemljinoj povri bez neposrednog kontakta sa njom. Daljinska detekcija se sastoji u registrovanju informacija sadranih u slici stvorenoj reflektovanjem, ili emitovanjem elektromagnetske energije sa zemljine povri, zatim njihovoj obradi, analizi i primjeni tih informacija. Taj proces obuhvata sljedee elemente (slika 30b): A Izvor energije ili reflektovanje incidentne (upadne) energije na tlo, B zraenje i uee atmosfere u njegovom prenoenju (interakcija) na putu ka tlu i od tla, C interakcija energije zraenja sa tlom (reflektovanje ili emitovanje), D registrovanje elektromagnetske energije udaljenim sonzorom, E prenos registrovanih informacija u elektronskom obliku do stanice na Zemlji gdje se vri obrada tih informacija, F analiza i interpretacija (tumaenje) podataka o snimljenim objektima na Zemlji i G primjena rezultata opservacija daljinske detekcije u cilju rjeavanja odreenog strunog ili naunog problema.
Slika 30b. Principi daljinske detekcije. Talasna duina (m) od do 0,400 0,446 0,446 0,500 0,500 0,578 0,578 0,592 0,592 0,620 0,620 0,700
Boja ljubiasta plava zelena uta narandasta crvena
Talasne duine boja u vidljivom dijelu spektra.
Za potrebe daljinske detekcije, snimanje se obavlja u relativno irokom dijapazonu spektra elektromagnetskog zraenja, obuhvatajui etiri osnovna domena talasnog zraenja: ultraljubiasti, vidljivi, infracrveni i mikrotalasni. Svaki od tih domena koristi se za snimanje odreenih karakteristinih objekata i pojava na tlu, kao to su graevinski objekti, reljef, ume, vodene povri, vazdune mase itd. Svi takvi objekti reflektuju primljeno ili emituju svoje elektromagnetsko zraenje na razliitim talasnim duinama i sa razliitim intenzitetom tog zraenja (u domenu infracrvenog, vidljivog, mikrotalasnog ili ultravioletnog zraenja). Tako, na primjer, neke stijene i minerali izraavaju fluoroscentna svojstva kada se osvijetle ultraljubiastim (UV) dijelom spektra elektromagnetskih talasa (ultraljubiastom svjetlou), pa se za njihovo kartografisanje koristi ultraljubiasti dio spektra. Na slici 30d je prikazan primjer ponaanja vode i vegetacije u odzivu na iroki spektar elektromagnetskog zraenja (u vidljivom i donjem dijelu infracrvenog zraenja), pri emu je uoljivo da voda praktino ne reaguje reflektivno na talase iznad 0.8 mikrometara, dok vegetacija, nasuprot tome, iznad 0.75 Slika 30c. Princip satelitskog mikrometra stvara vrlo intenzivno reflektovanje snimanja podataka na tlu. elektromagnetskog zraenja. ____________________________________________________________________________
83
Senzori pomou kojih se snimaju slike za potrebe daljinske detekcije se obino instaliraju na trupu aviona, kosmikog broda ili satelita (slika 30c), a mogu biti u vidu kamera, radara, sonara, seizmografa, gravimetara i sl. Metode daljinske detekcije danas se veoma intenzivno primjenjuju u istraivanjima za potrebe brojnih naunih domena, a posebno: geodezije, geofizike, geologije, geotermije, meteorologije, ekologije, umarstva, vodoprivrde, poljoprivrede, hidrologije, za vojne potrebe i u mnogim drugim ivotnim i privrednim granama. Tako, na primjer, daljinska detekcija se u geologiji koristi pri regionalnom i detaljnom kartografisanju (kartiranju) povrinskih sedimenata, za ralanjivanje litolokih jedinica na terenu, snimanje terenskih strukturnih karakteristika (tektonskih, morfolokih itd.), istraivanje ugljovodonika, ekogeoloka, seizmoloka i geobotanika ispitivanja, kao i brojna druga.
Slika 30d. Reflektovanje elektromagnetskog spektra vode i vegetacije u funkciji talasne duine.
____________________________________________________________________________
84
6. GEOLOGIJA
Geologija je nauka o Zemlji u cjelini, koja prouava stvaranje stijena od kojih je sainjena Zemlja, zatim minerala koje ine stijene, kao i svih drugih, brojnih geolokih procesa koji utiu i uestvuju u razvoju nae planete u cjelini. Geoloki procesi na planeti Zemlji su veoma brojni, a prema brzini njihove realizacije, dijelimo ih na brze i spore. Od sporih geolokih procesa razlikujemo: stvaranje stijena, hemijsko i mehaniko razaranje stijena, hemijsku cjementaciju estica pijeska i formiranje razliitih sedimentnih stijena, prekristalizaciju jedne vrste stijena i formiranje novih vrsta (metamorfizam), formiranje planinskih grebena (tektonizam), lagano kretanje kontinenata (tektonika ploa), glacijaciju, klimatske promjene i slino. Brzi geoloki procesi obuhvataju: erozije obala u olujama, vulkanske erupcije i formiranje vulkanskih kupa, zemljotrese, klizita, odrone, pustinjske oluje, udare meteorita i slino. Svi ovi procesi se stalno odvijaju na Zemlji i danas, a geologija (kao i brojne discipline koje iz nje izviru, ili su njen sastavni dio) konstantno ih prouava i svakim danom bolje spoznaje. Geologija je veoma kompleksna nauna oblast, koju ini vie subnaunih disciplina. Tako, na primejr, Mineralogija predstavlja domen geologije u kojem se prouava nastanak, vrste i hemijski sastav minerala, kao gradivnih komponenata stijena. Oblast geologije u kojoj se vri prouavanje stijena i uslovi njihovog nastanka, naziva se Petrologijom, a njen sastavni dio je Petrografija iji predmet je opis stijena, njihov teksturni izgled, mineralni sastav i dr. Strukturna geologija se bavi prouavanjem deformacija stijena, stvaranje nabora, rasjeda i drugih strukturnih oblika u njima. Dio geologije, koji se bavi prouavanjem hemijske kompozicije Zemlje (ali i drugih nebeskih tijela), zatim hemijskim procesima i reakcijama stijena i minerala, kao i ciklusom njihove hemijske razgradnje, transporta i depozicije (odlaganja) u vremenu i prostoru, naziva se Geohemijom.
Jovan Cviji
Istorijat geolokih istraivanja na Balkanu, na prostoru bive Jugoslavije, kao i sadanje Dravne zajednice Srbija i Crna Gora, veoma je dug i plodan, a broj uspjenih istraivaa vrlo veliki. Ipak, u toj plejadi velikana geoloke nauke sa prostora Balkana posebno se istie Dr. Jovan Cviji (1865.-1928.) srpski geograf, geolog i antropolog, koji je bio i dugogodinji profesor na beogradskom Univerzitetu, kao i na Univerzitetu u Sorboni (Pariz).
6.1. Minerali i stijene

Kao to je to opte poznato, cijela zemljina kora je izgraena od stijena. Stijene predstavljaju agregate vie minerala, a minerale grade atomi kombinovani u kristalnoj strukturi (reetci). Minerali po definiciji predstavljaju prirodne, neorganske vrste tvorevine sa kristalnom strukturom, razliitog hemijskog sastava. Minerali nastaju kristalizacijom u istopljenim magmatskim stijenama, ali i hemijskim ovravanjem i kristalizacijom iz vodenog rastvora hidrotermalnih voda, kao i biolokom aktivnou pri formiranju nekih sedimentnih stijena. Hidrotermalnim vodama
Slika 79. ematski prikaz kristalne reetke kuhinjske soli (NaCl).
____________________________________________________________________________
85
se nazivaju vrele podzemne vode, zasiene bogatim hemijskim rastvorima i jonima, koje iz dubljih djelova zemljine unutranjosti, cirkulacijom kroz pukotine i porozne djelove stijena, dospijevaju u plie, hladnije djelove, u kojima zbog pada temperature zapoinje izdvajanje rastvorenih materija i formiranje kristala u procesu kristalizacije, kao i orudnjenja. Svaki proces kristalizacije se karakterie odreenom temperaturom i pritiskom na kojima se odvija. Formiranje kristalne strukture zahtijeva organi-zovano ponavljanje atomske kombinacije u kristalnoj reetci minerala, saglasno naelektri-sanju atoma koji grade kristal. Poto dimenzije atoma znaajno zavise od broja njegovih elektrona, to atomi razliitih elemenata imaju razliite dimenzije. Na slici 79 ematski je prikazana kristalna struktura kuhinjske soli (NaCl) na kojoj se vidi da je svaki atom Natrijuma okruen atomom Hlora i obrnuto. Naelektrisanje svakog atoma Hlora je 1, a svakog atoma Natrijuma +1, to rezultuje neutralnim stanjem kristala u cjelini. Nain organizacija kristalne reetke utie na sam izgled kristala, koji ine kristalne ravni. Dio geologije koji se bavi prouavanjem kristala naziva se kristalografija, a minerala mineralogija.
Slika 80. Kristali kvarca (SiO2) lijevo i fluorita (CaF2) desno.
Do sada je utvreno vie od 3.000 minerala (slika 80). Njihovim koncentrisanjem nastaju orudnjenja, a kombinovanjem - stijene. Minerali koji grade stijene formirani su razliitim komponovanjem hemijskih elemenata. U okviru poglavlja Zemljina unutranjost, u tabeli 3, naveli smo najzastupljenije hemijske elemente u zemljinoj kori. Radi podsjeanja, ponovimo da pored kiseonika, najvee uee u zemljinoj kori imaju: silcijum, aluminijum, gvoe i Tabela 4. kalcijum, koji zajedno ine neto preko 91 Grupa Tipian Hemijski % njenog ukupnog, teinskog sastava.
minerala Sulfidi Oksidi Karbonati Sulfati Silikati Fosfati predstavnik Galenit Pirit Korund Hematit Kalcit Malahit Anhidrit Gips Beril Kvarc Apatit sastav minerala PbS
U prirodi postoje minerali koji imaju isti hemijski sastav, ali razliite kristalne forme kada se i nazivaju polimorfni kristali, a njihov nain kristalizacije zavisi od temperature i pritiska sredine u kojoj nastaju. Tako, na primjer, Ugljenik (C) gradi dva polimorfna kristala: grafit i dijamant. Grafit je vrlo mek, kristalni oblik ugljenika koji nastaje na relativno niskim temperaturama i pritiscima, dok dijamant, koji je najtvra poznata prirodna supstanca, nastaje pod vrlo visokim pritiscima (preko 50 hiljada atmosfera) i temperaturama
FeS2 Al2O3 Fe2O3 CaCO3 Cu2(CO3)(OH)2 CaSO4 CaSO4-2(H2O) Be3Al2(SiO3)6 SiO2 Ca5(F,Cl,OH)(PO4)
____________________________________________________________________________
86
(iznad 1.500 0C) u dubokim djelovima zemljine kore. Pri viim temperaturama, zbog vee oscilacije atoma, nastaju kristali kod kojih su rastojanja atoma u reetci vea. Poveanje pritiska, meutim, utie na sabijanje atomske strukture, to utie na kompaktnije pozicioniranje atoma u kristalnoj reetci. Tabela 4 sadri neke tipine: sulfidne, oksidne, karbonatne, sulfatne, silikatne i fosfatne minerale i njihov hemijski sastav. Kao to smo naveli, stijena se moe definisati kao agregat, tvorevina jednog ili vie minerala. U Geologiji se prema nainu formiranja izdvajaju tri osnovne grupe stijena: magmatske, sedimentne i metamorfne.
6.1.1. Magmatske stijene

Prema nainu i mjestu nastanka, magmatske stijene mogu biti vulkanske i intruzivne. Vulkanske stijene nastaju mirnim ili eruptivnim (u vulkanskim erupcijama) izlivanjem istopljene magme iz zemljine unutranjosti (spoljanjeg omotaa) i njenim brzim hlaenjem i kristalizacijom na zemljinoj povri (slika 81). Magma predstavlja mjeavinu istopljenih stijena, kristala i gasova. Ona ima manju gustinu od okolnih stijena, pa se zbog toga probija ka manjim dubinama i povri Zemlje. Ukoliko dospije do slobodne zemljine povri (kada se naziva lava), eruptivno e se izliti i formirati vulkanske ili izlivne stijene (ekstruzivne). Ukoliko se magma ohladi i kristalie prije nego to dospije na povr Zemlje, Slika 81. Izgled vulkanske erupcije. formirae utisnute stijene na nekoj dubini, koje se tada nazivaju plutonske ili intruzivne. Brzo hlaenje magme i nastanak vulkanskih stijena na zemljinoj povri, uslovie nepotpunu kristalizaciju, to e rezultirati formiranjem sitnih kristala, koji e teko moi da se zapaze golim okom. Meutim, lagano hlaenje u dubljim djelovima zemljine kore pri stvaranju intruzivnih stijena, omoguie stvaranje znatno krupnijih kristala. Tabela 5. Grupa stijena
Bazalt Andezit Riolit
Tipian predstavnik
gabro diorit granit
Hemijski sastav
SiO2 (%) 40 - 55 55 - 65 65 - 75 sadraj Fe, Mg visok srednji nizak sadraj Ca,K,Na nizak srednji visok
Temperatura magme (0C)

1.000 1.200 800 1.000 650 - 800
Hemijski sastav magme je kontrolisan sadrajem elemenata u zemljinoj unutranjosti. Ipak, 99.9% sastava magme ine sljedei elementi: Si, Al, Fe, Ca, Mg, K, Na, H i O. Poto je kiseonik najzastupljeniji u sastavu magmatskih stijena, u hemijskim analizama se obino prikazuju sadraji oksida navedenih elemenata. SiO2 je najrasprostranjeniji oksid u magmatskim stijenama. Prema ueu ovog oksida u magmatskim stijenama, one se dijele na tri grupe: bazaltne, ____________________________________________________________________________
87
andezitske i riolitske, kako je to navedeno u tabeli 5. Tipian predstavnik bazaltnih stijena je gabro, andezitskih - diorit, a riolitskih - granit. Kao to smo konstatovali, sastavni dio magme je i gas. On daje magmi eksplozivni karakter. Gasove najee ini vodena para, ugljen dioksid, manje koliine sumpora, hlora i fluora. Takoe smo ve pomenuli da, kada magma dospije do zemljine povri, nastaje erupcija, koja moe biti mirna ili eksplozivna, to zavisi od koliine gasova koje sadri. Pri eksplozivnom izlivanju lave formira se vulkanski krater i nastaju piroklastiti i pepeo koji se rasipaju oko kratera na velika rastojanja (slika 84). Oblaci gasa i pepela obino se izdiu visoko iznad vulkana i mogu dostii visini i preko 50 kilometara (slike 81 i 82).
Slika 82. Bazaltna lava na padinama vulkana (lijevo) i struktura vulkana sa tipovima intruzija (desno).
Intruzivne stijene se stvaraju utiskivanjem magme u plie stijene zemljine kore i njenim laganim hlaenjem (usljed usporenog gubitka toplote u zemljinoj unutranjosti), kristali-zacijom i ovravanjem, stvarajui razne oblike utisnutih stijena (slika 82a): dajk (prizmatini plitki intruziv magmatskih stijena strmog nagiba, irine do 20 metara), lakolit (forma oblika ogromne peurke stvorena izdizanjem gonjih slojeva i utiskivanjem magme u stvoreni prostor), batolit (vrlo velika intruzivna tijela kompleksnog oblika) i druge.
Slika 83. Raspored vulkana u Svijetu.
Slika 84. Naslage piroklastita u krateru Dotsero (Kolorado, SAD).
Broj vulkana na Zemlji je vrlo veliki, a njihov poloaj je saglasan sa globalnim tektonskim procesima. Praktino svi subdukcioni procesi su praeni aktivnim vulkanima. Na slici 83 prikazana je distribucija vulkana na cijeloj Zemlji, sa koje se vidi vrlo dobra koncidencija njihovog poloaja i zona sa intenzivnim procesima globalne tektogeneze.
Piroklastiti su odlomci vulkanskog materijala sa vulkanske kupe, koji pod erupcijom mogu biti odbaeni na velika rastojanja.
____________________________________________________________________________
88
I na prostoru Mediterana vulkani se javljaju u nizu du linije najintenzivnijih tektonskih procesa: na apeninskom poluostrvu, Siciliji, helenskom luka i dalje u Turskoj. Najvei njihov broj je ugaen. Najznaajniji ivi vulkani u ovom dijelu su u Italiji: Etna na Siciliji, Vezuv kod Napulja, Lipari, Stromboli i Vulkano na Liparskim ostrvima sjeverno od Sicilije, dok u Egejskom moru ima 7 vulkana: Kos, Milos, Metana, Nisiros, Santorini, Susaki i Jali (slika 85).
Slika 85. Poloaj aktivnih vulkana na prostoru Italije (lijevo) i Grke (desno).
Orudnjenja nastaju koncentrovanjem jednog ili vie minerala u stijenskoj masi, djelovanjem nekog geolokog procesa, kao to su hidrotermalna ili sedimentna mineralna depozicija ili izluivanje iz hladnog hemijskog rastvora nastalog rastvaranjem stijena.
Neki termini vezani za vulkan: Krater je centralno udubljenje vulkana izazvano eksplozivnim izbacivanjem magme. Kaldera predstavlja centralnu depresiju vulkana, formiranu nakon erupcije, kolapsiranjem (uruavanjem) dijela vulkanske kupe u upljinu nastalu izbacivanjem magme. Termalni izvor nastaje isticanjem zagrijane vode (obino mineralizovane) u zonama ugaenih vulkana, dok gejzir oznaava eruptivno izbijanje vrue vode u okolni prostor pod dejstvom gasova. Sulfatara i fumarola su otvori u tlu u zonama starih vulkana iz kojih jo uvijek izbijaju vulkanski gasovi (obino sumporna jedinjenja).
Trodimenzini model dva vulkana na Baliju (Filipini)
Unutranja struktura vulkana
6.1.2. Sedimentne stijene

Sedimentne stijene nastaju u vodenim sredinama (dominantno u morima, okeanima i jezerima, ali i rijekama i potocima) laganim taloenjem sitnozrnog erodovanog materijala, koji je na ____________________________________________________________________________
89
mjesto taloenja transportovan dejstvom povrinskih vodenih tokova ili vjetrova, formirajui uslojene depozite tog materijala. Sedimentovani materijal zatim, pod dejstvom teine gornjih slojeva, biva izloen znaajnim pritiscima pod kojima, tokom vremena doivljava zbijanje i cjementovanje, odnosno ovravanje, a itav proces konsolidacije sedimentne stijene kratko se naziva dijageneza. Djelove sedimentnih slojeva mogu initi i vrsti (karbonatni) ostaci uginulih morskih i jezerskih ivotinja, u vidu fosila. Erozija je stalno aktivni geoloki proces otkidanja sitnih estica i komadia materijala stijena sa kopna, pod dejstvom povrinske vode i vjetra, koje se dalje transportuju vodom ili vjetrom do mjesta pretaloavanja. Veina stijena koje vidimo na zemljinoj Slika 86. Izgled tipine, neporemeene horizontalne slojevitosti. povri, kao to je to sluaj i na prostoru Dinarida, pripadaju grupaciji sedimentnih stijena. Stijene koje nastaju pretaloavanjem nekih drugih, erodovanih stijena i cjementacijom tih fragmenata, nazivaju se klastine stijene. Takve stijene su, na primjer krenjaci, pjeari, konglomerati, gline itd. Hemijskim odlaganjem rastvorenih materija preteno u morskoj vodi formiraju se hemijske sedimentne stijene, kao to su gips, so i slino. Taloenjem i cjementovanjem organskih ostataka biljaka i ivotinja, nastaju organske stijene (npr. ugalj). Veliina zrna u sedimentnim stijenama diktirana je brzinom kretanja tih estica u fazi njihovog transportovanja do mjesta taloenja. Iz tih raloga, sedimenti su obino sortirani po veliini zrna. Klastini sedimenti se zato dijele na krupnozrne (sa zrnima preko 2 mm u preniku, kada se nazivaju ljunak), srednjezrne (pijesak, sa prenikom izmeu 0,0625 i 2 mm) i finozrne ili sitnozrne (glina, mulj, les, sa prenikom zrna ispod 0,0625 mm). Sedimenti koji nastaju erozionim djelovanjem velikih masa lednika na tlu i transportovanjem i oblikovanjem (zaobljavanjem) tako stvorenog krupnozrnog materijala (odlomaka stijena, u vidu krupnozrnog ljunka i pijeska, kao i krupnijih blokova stijena) nazivaju se morenskim sedimentima ili morenama, koje smo ve pominjali kod glacijalnih procesa (poglavlje 4.3). Morenski sedimenti obino zapunjavaju vee neravnine u reljefu preko kojih je preao lednik u fazi njegovog sputanja ka niim kotama terena, a takvi sedimenti mogu imati debljinu i do nekoliko desetina metara.
Fosil je okamenjeni ostatak flore ili faune, koji nastaje dugotrajnim hemijskim procesima u sedimentnim stijenama.
____________________________________________________________________________
90
Slika 87. Sedimentne stijene: krenjak (lijevo) i konglomerat (desno).
Po svom sastavu, sedimentne stijene mogu biti silikatne ili karbonatne, zavisno od toga dali sadre vie silikatne ili karbonatne komponente u svom sastavu. Takoe, prema stepenu cjementacije estica, sedimentne stijene mogu biti: nevezane (necjementovane), poluvezane i vezane. U vrlo rasprostranjene sedimentne stijene Svijeta, ali i prostora Balkana i Crne Gore spada krenjak (vezana karbonatna stijena), koji je dominantno kalcijum-karbonatni (CaCO3) sediment, posebno intenzivno stvaran tokom cijeog Mezozoika (slika 87). Pomenimo jo neke rasprostranjene sedimentne stijene: glina (poluvezana silikatna stijena), pjear, konglomerat (vezane, karbonatne ili silikatne stijene).
6.1.3. Metamorfne stijene

Prekristalizacijom (promjenom kristalne strukture) sedimentnih i magmatskih stijena pod dejstvom visokih pritisaka, temperature, kao i infiltriranjem hemijskih i gasnih rastvora u neku sedimentnu ili vulkansku stijenu, nastaju metamorfne stijene. Metamorfoza stijena se obino zbiva u dubljim djelovima zemljine kore. Stijena nastala u metamornim procesima se karakterie tzv. folijacionom strukturom (prethodna struktura minerala je sabijena du jedne ravni, to rezultira izduenim mineralnim komponentama u jednom pravcu slika 89).
Slika 88. Grafika ema procesa stvaranja metamorfnih stijena.
____________________________________________________________________________
91
Toplota je znaajan agens u stvaranju metamorfnih stijena. Prve promjene u stijenama pod dejstvom toplote nastaju ve na 200 0C, kada zapoinju promjene kristalne strukture minerala u stijeni, ime zapravo nastaju novi minerali (slika 88). Pod visokim pritiskom i temperaturom, nasumino orijentisani kristali u stijeni, zauzimaju ureeni pravac, stvarajui folijalnu strukturu stijene (slika 89). Metamorfoza stijene prestaje kada temperatura izazove kompletno topljenje stijene (izmeu 600 i 1.200 0C). Ako se stijena zagrije i istopi do temperature kada postaje magma, tada e magma, nakon hlaenja, formirati novu magmatsku stijenu. Dakle, metamorfizam je evidentan samo kod stijena koje ne doive potpuno topljenje. Zagrijavanje stijene u njihovoj metamorfozi nastaje kroz procese subdukcije dijela okeanske ili kontinentalne zemljine kore, ili u intruzivnim procesima magme. Na formiranje metamorfne stijene transformacijom sedimentnih i magmatskih stijena, moe znaajno uticati i visoki pritisak, stvoren u tektonskim procesima. Najizrazitiji efekat pritiska u metamorfozi stijene je reorijentacija kristala minerala u stijeni. Pod vrlo visokim pritiscima, stijena postaje plastina, Slika 89. Procesom folijacije, od nasumino orijentisanih minerala (a), stvarajui izduene mineralne strukture. Najzad, pod pritiskom se stvara ureena kombinovanim djelovanjem vode i ugljen dioksida u struktura (b). procesu metemorfoze, nastaje dodatna hemijska reakcija u stijeni, kada se obino stvaraju novi minerali, zamjenom ili dodavanjem jona nekih elemenata u postojeu mineralnu strukturu. Tipian predstavnik grupe metamorfnih stijena je gnajs (slika 90). Metamorfozom krenjaka (zamjenom dijela kalcijumske komponente magnezijumskom) u procesu koji se naziva metasomatoza, nastaje stijena dolomit, koja je po izgledu slina krenjaku, ali ima znatno svjetliju boju, sa uoljivom kristalastom strukturom. Prekristalizacijom krenjaka pod visokim temperaturama nastaje mermer, koji se odlikuje krupnozrnom kristalnom strukturom (slika 90). Prekristalizacijom krenjaka u metamorfnom procesu, nastaje mermer.
Slika 90. Metamorfna stijena gnajs (lijevo) i dolomit (desno).
6.2. Geoloko datiranje vremena

Vremensko datiranje nekog dogaaja u geologiji moe biti apsolutno i relativno. Apsolutno datiranje pretpostavlja izraavanje starosti dogaaja u apsolutnim vremenskim jedinicama (u geologiji to su godine). Relativno pozicioniranje nekog dogaaja u vremenu vezuje se za neke druge dogaaje, koji opet mogu biti postavljeni relativno ili apsolutno u vremenu. Pri tome se njegova starost ne izraava u godinama (u geologiji) ve se vezuje za relativne markere u vremenu. ____________________________________________________________________________
92
6.2.1. Apsolutno radiometrijsko datiranje

Kao to smo naveli, Zemlja je stara oko 4,6 milijardi godina, dok najstariji mineral pronaen u pjearima zapadne Australije datira od prije 4,1 do 4,2 milijarde godina. Najstariji ostaci ivih organizama potiu od prije 2,5 milijarde godina, dok su prvi reptili nastali prije 245 miliona godina, a prvi sisari prije 66,4 miliona godina. Najstariji ostaci ovjeka datiraju od prije 2 miliona godina. Svi ovi podaci o apsolutnom vremenu odreeni su primjenom savremenih metoda radiometrijskog datiranja. Radiometrijsko datiranje je bazirano na postojanju procesa spontanog radioaktivnog raspada pojedinih elemenata, kao i na postojanju izotopa atoma. Radioaktivnost je otkrio jo 1896. godine Henri Bekerel, ali je primjena radiometrijskih metoda datiranja zapoela tek pronalaskom masenog spektrometra, poslije I svjetskog rata. Do sada je razvijeno preko 40 metoda radiometrijskog datiranja. Poznato je da je veina elemenata u prirodi stabilna i da se ne mijenja tokom vremena, dok je izvjestan broj nestabilan i spontano se transformie u druge elemente, procesom nazvanim radioaktivni raspad. Dakle, radioaktivni raspad elementa predstavlja spontanu transformaciju jednog atoma u drugi - izbacivanjem ili prihvatanjem subatomskih estica u/iz okolnog prostora. Radi pojanjenja procesa prelaska iz jednog atoma u drugi, uzmimo za primjer atom kalijuma (K) koji ima atomsku masu 40, odnosno ima ukupno 19 protona i 21 neutron u jezgru. Prirodno svojstvo Kalijuma je Henri Bekerel da se tokom odreenog vremena 11 % ukupnog broja atoma koji se primanjem jednog elektrona na svoju atomskuj ljusku, raspadne u Argon (Ar - inertni gas) sa istim masenim brojem, ali sa 18 protona i 22 neutrona, dok se ostatak od 89 % atoma Kalijuma gubitkom jednog elektrona sa ljuske - pretvara u atom Kalcijuma (Ca) sa 20 protona i 20 neutrona. Radioaktvni atom pretea (ili roditelj) uvijek se raspada na atom stabilnog nasljednika (ili potomka). Mnogi radioaktivni elementi mogu se koristiti kao geoloki asovnici, jer se svaki radioaktivni elemenat raspada konstantnom brzinom (broj raspadnutih atoma u odnosu na ukupan broj), koja je specifina za svaki elemenat. Pri tome je oigledno da je koliina raspadnutih atoma u jedinici vremena, proporcionalna poetnom broju atoma pretee. Dakle, kada je
Slika 91. Zakonitost raspada radioaktivnog pretee u stabilnog nasljednika
Izotopima se nazivaju atomi nekog istog elementa koji u jezgru imaju isti broj protona, ali razliit broj neutrona. Dakle, izotopi su elementi sa razliitim brojem neutrona u jezgru. Tako, na primjer, u prirodi postoje tri izotopa Kalijuma: 39K (koji je stabilan ne raspada se), zatim 40K (koji se raspada na 40Ar i 40Ca) i najzad 41K (koji je takoe stabilan). Henri Becquerel (1852-1908), francuski fiziar, dobitnik Nobelove nagrade za Fiziku 1903. godine. Maseni spektrometar predstavlja ureaj za utvrivanje mase i relativne koncentracije atoma i molekula u uzorku nekog materijala, koji funkcionie na bazi mjerenja duine putanje jonizovanog atoma (koja je diktirana njegovom masom) u snanom magnetskom polju spektrometra.
____________________________________________________________________________
93
poznata brzina raspada nekog elementa, mogue je utvrditi vrijeme u okviru kojeg se odigrao njegov raspad, mjerei odnos preostale koliine radioaktivnog atoma pretee i koliine rezultujuih atoma stabilnog nasljednika (slika 91). Brzina dezintegracije radioaktivnih elemenata izraava se njihovim tzv. vremenom poluraspada (ili poluivotom) to podrazumijeva vrijeme za koje se polovina atoma originalne koliine tog radioaktivnog elementa raspadne na svoje potomke. Na primjer, vrijeme poluraspada za 238U iznosi 4,5 milijardi godina, a za 14C samo 5.730 godina. Matematiki izraz koji povezuje brzinu radioaktivnog raspada i proteklo geoloko vrijeme (t) od nastanka uzorka, ima jednostavnu formu:
t=
D ln1 + P 1
pri emu D predstavlja broj atoma nasljednika u vrijeme analize uzorka, P je broj atoma roditelja u isto vrijeme, ln je oznaka prirodnog logaritma (za osnovu e), dok oznaava konstantu radioaktivnog raspada atoma, koja je je u relaciji sa njegovim poluivotom T (tabela 6) u vidu:
ln( 2 ) T
U momentu kada magma izlivanjem na zemljinu povr (ili utiskivanjem u stijene) zapone proces hlaenja i kristalizacije, broj atoma pretee se resetuje (vraa u poetno stanje) u kristalnoj strukturi minerala te stijene, odnosno od tog momenta e zapoeti evidencija diferencijacije pretee na potomke, koju emo zapravo konstatovati ispitivanjem uzorka stijene u laboratoriji. Meutim, ovo nee vaiti za sedimentne stijene, jer su radioaktivni minerali u esticama tih stijena formirani u vrijeme stvaranja originalne magmatske stijene, koja je zatim erodovana i pretaloena. Dakle, radiometrijskim datiranjem sedimentne stijene bilo bi utvreno vrijeme nastanka magmatskog izliva (odnosno minerala te stijene koji je ispitivan u sedimentnoj stijeni). Najee korieni radioaktivni elementi, sa svojim produktima, poluivotom i vremenskim intervalom u kojem se koriste za radioaktivno datiranje, navedeni su u tabeli 6. Radioaktivni elementi Uran, Torijum i Rubidijum (sa istim potomkom Olovom, ali sa razliitim izotopom) koriste se za utvrivanje vrlo velikih starosti (preko 10 miliona godina), s obzirom na njihovo veoma dugo vrijeme poluraspada. Radimetrijsko datiranje Kalijumom (i njegovim potomcima Argonom i Kalcijumom) upoPoluivot Interval primjene trebljava se za starosti preko 50 Pretea Potomak 14 (godine) (godine) hiljada godina, a Ugljenik C 206 238 (sa potomkom Azotom) za Pb 4,5 milijardi U starost izmeu 100 godina i 70 207 235 preko 10 miliona Pb 710 miliona U hiljada godina. Brojevi uz 208 232 elemente u tabeli oznaavaju Pb 14,0 milijardi Th tzv. maseni broj atoma, to 87 87 Sr 48.8 milijardi Rb predstavlja njegov ukupan broj 40 40 protona i neutrona. Maseni broj Ar i 40Ca 1,26 milijardi 50.0004,6 milijardi K moe varirati za jedan isti 14 14 N 5.730 godina 100 70.000 C elemenat zbog razliitog broja neutrona koji moe imati izotop Tabela 6. Najee korieni elementi za radiometrijsko datiratakvog elementa. nje, sa njihovim potomcima, poluivotom i intervalom
starosti pogodnom za primjenu metode.
Ve vie puta pomenuta starost ____________________________________________________________________________
94
Zemlje (kao i ostalih planeta sunevog sistema) od 4,55 milijardi godina utvrena je sa tanou od 1 %. Ova vrijednost je izvedena iz nekoliko razliitih injenica. Starost Zemlje, kao i drugih nebeskih tijela, ne moe se odrediti direktno na osnovu materijala koji se nalazi na Zemlji, zbog jednostavne injenice da je materijal koji gradi Zemlju u fazi njenog formiranja u potpunosti bio istopljen, kao i da su erozioni procesi uslovili nestanak najstarijih stijena na njenoj povri. Najstarija do sada pronaena stijena na Zemlji je datirana izmeu 3,8 i 3,9 milijardi godina, a kao to je ve istaknuto, cirkonovi minerali u pjearima zapadne Australije stari su izmeu 4,1 do 4,2 milijarde godina. Primjenom utvrene zavisnosti u vremenu promjene kolinika izotopa 206 Pb (koji predstavlja produkt raspada 238U) i 207Pb (kao produkta raspada 235U - vidi tabelu), sjedne i 204Pb s druge strane (konstrukcijom tzv. izohrone olova), u uzorcima vrlo starih stijena sa Zemlje, sa relativno velikom tanou je utvrena starost Zemlje na 4,55 0,05 milijardi godina. Na uzorcima stijena sa Mjeseca utvreno je da je starost ovog jedinog zemljinog satelita praktino ista kao i starost Zemlje do 4,6 milijardi godina. Kada su naunici zapoeli sistematsko prouavanje starosti meteorita naenih na Zemlji, utvrdili su vrlo interesantan podatak da su gotovo svi ispitivani meteoriti imali identinu starost od 4,56 milijardi godina. Naime, kada su asteroidi (meteoriti su samo njihovi fragmenti) formirani, ohlaeni su relativno brzo. Stijene asteroida kasnije nikada nijesu bile ponovo istopljene, to znai da radiometrijski asovnik u njima nikada nije bio poremeen. Iz svega ovoga moemo izvesti i zakljuak da je cijeli sunev sistem star najmanje 4,6 milijardi godina, s obzirom da je vjerovatno tana pretpostavka da je cijeli sunev sistem nastao od istog materijala, priblino u istom vremenu, te se radiometrisjkim datiranjem utvruje to vrijeme njihovog zajednikog nastanka. Za radiometrijsko datiranje organskih ostataka nekadanjih ivih organizama (biljaka i ivotinja) u geologiji i drugim naunim oblastima, najee se koristi metoda bazirana na Ugljeniku 14C. Naime, poznato je da se u gornjim djelovima atmosfere, 14C stalno stvara kao posljedica bombardovanja atoma Azota 14N kosmikim zracima. S obzirom na dugoronu postojanost ovih procesa, odnos ova dva elementa (14C i 14N) u zemljinoj atmosferi je konstantan. ivi organizmi disanjem, kontinualno vre razamjenu Ugljenika i Azota sa atmosferom, hranei se i vrei fotosintezu (biljke). Dakle, sve dok je organizam iv, imae identian odnos elemenata 14C i 14N kao i atmosfera. Nakon smrti organizma, zapoinje radioaktivni raspad nestabilnog 14C (sa poluivotom od 5.730 godina) u stabilni 14N. Mjerenje koliine 14C u ostacima takvog organizma omoguuje da se utvrdi vrijeme koje je proteklo od njegove smrti. Obino se datiranje metodom 14 C vri na uzorcima sa kostiju i zuba ivotinja, fosiliziranog drveta, koljki i slino. Zbog relativno kratkog poluivota 14C od 5.730 godina, ova metoda se koristi samo za datiranje materijala mlaih od 70 hiljada godina. Imajui u vidu da postoji vrlo dobra podudarnost veoma velikog broja podataka radio-metrijskog datiranja starosti, primjenom do sada razvijenih vie od 40 razliitih tehnika istraivanja, koje su provjerene na kratkoronom planu (na primjer datiranjem magmatskih izliva poznate starosti ili analizom organskog materijala poznate starosti kao to je utvrivanje statrosti drveta brojanjem njegovih godova), moemo konstatovati da se ova metoda moe smatrati vrlo pouzdanom, te da su utvrene starosti geolokih tvorevina na Zemlji vjerodostojne i svakim danom bivaju sve pouzdanije.
6.2.2. Relativno datiranje u geologiji

Stratigrafija, kao geoloka disciplina koristi relativno datiranje (vremensko pozicioniranje) sedimentnih slojeva, u prouavanju redoslijeda njihovog nastanka. Proces sedimentacije ili
Izohrona je termin kojim se oznaava linija koja spaja take sa jednakim vremenima neke pojave.
____________________________________________________________________________
95
taloenja materijala obavlja se na relativno ravnim ili blago nagnutim povrima morskog ili jezerskog dna, tokom dugog niza godina. Novi, mlai sedimenti, prekrivaju starije i takav proces se nastavlja sve do popunjavanja basena u kojem se taloenje izvodi ili do pojave nekog novog geolokog procesa, koji e prekinuti ili izmijeniti prethodni reim taloenja. Stratigrafija je bazirana na nekoliko principa, Vrijeme nastanka koji se koriste za relativno datiranje i Grupa organizama prije sadanjosti prouavanje sedimenata. Tako, princip (milioni godina) originalne horizontalnosti, izraava upravo Morski bezkimenjaci 540 opisani proces da su novonastali sedimenti Ribe i kopnene biljke 438 horizontalni ili blago nagnuti. Princip Amfibije 408 superpozicije izraava da je, u neporemeenoj sredini, sloj koji se nalazi iznad drugog - mlai Reptili 320 od njega. Pincip originalnog bonog Sisari 208 rasprostranjenja iskazuje da se sloj prostire Biljke cvjetnice 140 bono sve dok neka druga struktura stijene to ne Linija hominida promijeni. Princip presijecanja sedimenata 15-20 (ovjekolikih bia) nalae da je sloj koji presijeca drugi sloj, mlai od njega, dok princip inkluzije (uklopka) kae Tabela 7. Vrijeme nastanka glavnih da je struktura koja je inkluzirala (uklopjena ivotinjskih i biljnih vrsta nekim procesom) u drugu starija od nje. Svi ovi principi stratigrafije su razumljivi sami po sebi, ali omoguuju praktinu interpretaciju (tumaenje) relativne dispozicije djelova sedimentnog kompleksa u geolokom vremenu i utvrivanje istorijskog toka geolokih procesa koji su doveli do stvaranja te stijene. Identifikovanjem odreenih vrsta fosila (koji su nastali u odreenom, relativno kratkom geolokom vremenu) u slojevima, mogue je izvriti neto detaljnije relativno datiranje, koristei metode biostratigrafije, odnosno vremenskog pozicioniranja sedimenata na osnovu poznate relativne iili apsolutne starosti utvrenih fosila u njima. Metod relativnog datiranja stijena i geolokih procesa korien je kao jedini metod gotovo stotinu godina. Tek krajem devetnaestog vijeka, otkriem radioaktivnosti zapoinje istraivanje apsolutnog datiranja dogaaja, a samim tim i prouavanje mogunosti kalibracije (badarenja) relativne geoloke skale vremena u numeriku, apsolutnu. 6.2.2.1. Geoloka podjela istorije Zemlje Kao to smo naveli, prvi jednoelijski organizmi nastali su prije oko 3,8 milijardi godina. Prve, znatno kompleksnije elije su se pojavile prije 2,1-2,5 milijardi godina. Oko 680 miliona godina prije dananjice, nastaju prvi vieelijski organi-zmi, a 540
Slika 92. Geoloka podjela istorije Zemlje na ere i periode.
____________________________________________________________________________
96
miliona godina unazad, zapoinje nagli razvoj vieelijskih organizama, poznat kao Kambrijumska eksplozija ivog svijeta. Vrijeme nastanka osnovnih ivotinjskih i biljnih vrsta moe se vidjeti iz tabele 7. U Geologiji cijela istorija Zemlje je podijeljena na eone, ere, periode i epohe. U tabeli 8 grafiki je prikazana ta podjela, uporedno sa indikacijom apsolutnog vremena, kao i vremenom pojave znaajnijih vrsta organizama, biljaka i ivotinja. Osnovni eoni u geolokoj istoriji Zemlje su: Fanerozoik (od dananjice do 540 miliona godina unazad) i Prekambrijum. Ova dva eona dalje su izdijeljana na po tri ere i to, Prekambrijum se dijeli na Proterozoik, Arhaik i Algonkij, dok Fanerozoik sadri: Paleozoik (koji obuhvata period izmeu 245 i 540 miliona godina unazad), Mezozoik (66-245 miliona godina prije dananjice) i Kenozoik (od danas do 66 milona godina unazad). Paleozoik se dalje dijeli na 6 perioda: Kambrijum, Ordovicijum, Silur, Devon, Karbon i Perm; Mezozoik je podijeljen na tri ere: Trijas, Juru i Kredu, a Kenozoik na samo dvije periode: Tercijar i Kvartar, pri emu Tercijar ima dvije podperiode: Paleogen i Neogen. Geoloka perioda Tercijar se dalje dijeli na pet epoha: Paleocen, Eocen, Oligocen, koje pripadaju podperiodi Paleogen i epohe Miocen i Pliocen, koji ine Neogen. Najzad, najmlaa perioda Kvartar se dijeli na dvije epohe: Pleistocen i Holocen, koji traje i danas. Geoloka podjela istorije Zemlje
Eon
Tabela 8.
Epoha
Holocen Pleistocen Pliocen Miocen Oligocen Eocen Paleocen
Era
Period
Kvartar T e Neogen r c i j Paleogen a r Kreda
Starost
(milioni god.) 0 1,8 1,8 - 5 5 - 24 24 - 37 37 - 58 58 - 66 66 - 144 144 - 208 208 - 245 245 - 286 286 - 360 360 - 408 408 - 438 438 - 505 505 - 540 540 2.500 2.500 3.800 3.800 4.600
Pojava vrsta
Veina ivotinja dananjice javila se prvi put u ovoj periodi istorije
Kenozoik
F a n e r o z o i k
Nestanak dinosaurusa; Razvoj sisara; Pojava prve trave i ivotinja koje su se njom hranile: konji, kamile, rinoceros, ...
Mezozoik
Jura Trijas Perm Karbon
Dinosaurusi i prvi sisari; Pojava savremenog drvea
Amfibolije i prvi reptili (ptice) Prve ribe; Javljaju se prvi oblici biljaka sa drvenom strukturom stabla, kao i prve ume Prvi bezkimenjaci, primitivni oblici biljaka na kopnu i moru Vieelijski organizmi Jednoelijski organizmi Formiranje planete
Paleozoik
Devon Silur Ordovicijum Kambrijum
Proterozoik
Prekambrijum Arhaik
Algonkij
Kambrijum je prva perioda ere Paleozoika vidi tabelu sa geolokom skalom vremena.
____________________________________________________________________________
97
Paleontologija
Dio geologije koji se bavi prouavanjem istorijskog razvoja ivih bia na Zemlji, baziranim na njihovim fosilnim ostacima i njihovim hronolokim pozicioniranjem, naziva se paleontologija. Fosili nastaju hemijskom zamjenom organskih komponenata u ivotinjskim i biljnim ostatacima kalcijum-karbonatom ili silikatom (slika 93). Sastavni djelovi paleontologije su: paleozoologija (paleontologija ivotinja), paleobotanika (prouavanje fosilnih ostataka biljaka) i mikropaleontologija (pruavanje mikrofosila, odnosno mikrorganizama). Primarni znaaj paleontologije je sadran u korienju fosilnih ostataka za odreivanje relativne starosti i porijekla stijena koje ih sadre.
Slika 93. Fosil raka (lijevo) velikog pua vrste amonita (u sredini) i stare paprati (desno) u stijeni.
6.3. Tektonika, orogeneza i reljef

Izgled reljefa Zemlje svjedoi o intenzivnim tektonskim procesima u zemljinoj kori, koji, kao to smo ve govorili u podglavlju o zemljinoj unutranjosti, predstavlja posljedicu geodinamikih procesa globalnih razmjera, koji izazivaju pomjeranje kontinenata, odnosno globalnih tektonskih ploa. Tektonske ploe (slika 36 u poglavlju o zemljinoj unutranjosti) obuhvataju oko 150 kilometara debele velike segmente litosfere, koje plutaju po astenosferi, odnosno gornjem dijelu spoljanjeg omotaa. Kao posljedica ovog kretanja, nastaju procesi koje smo takoe opisali, kao to su subdukcija djelova zemljine kore, vulkanske i intruzivne aktivnosti, deformacija zemljine kore i slino (slika 96). Subdukcija okeanske litsofere ispod kontinentalne kore pruzrokuje luk vulkana na kopnu (slika 96) koji preteno izbacuju andezitsku magmu.
Slika 96. Subdukcioni procesi na rubovima kontinenata (lijevo) i u okeanima (desno).
U meusobnom kontaktu, tektonske ploe stvaraju velike pritiske i napone u stijenama, u kojima se ostvaruje deformacija (lom ili ugibanje) kada postignuti naponi prevaziu gornje granice njihove mehanike vrstoe. Tada nastaje tektonska, mehanika izmjena strukture stijenske mase, obavlja se njeno ubiranje, razlamanje, odnosno rasijedanje, izdizanje itd. Zajednikim ____________________________________________________________________________
98
dejstvom ovih tektonskih faktora i erozionih procesa stvara se reljef kao konani, povrinski izgled tla. Jedan od najmarkantnijih geolokih oblika deformacije stijena zemljine kore je njeno rasijedanje, koje nastaje kao relativno kretanje jednog bloka stijenske mase preko drugog du stvorene pukotine u stijeni, ime nastaje rasjed. Na slici 97 prikazana su tri osnovna tipa rasijedanja stijena: normalni, reversni i horizontalni rasjed. Njihovom kombinacijom, stvaraju se i kompleksnije tektonske forme (graben, horst, navlaka, kraljut i dr.).
Slika 97. Osnovni tipovi rasijedanja stijena.
Dakle, stalnim kombinovanim dejstvom erozije i tektonskih procesa, vri se stvaranje i oblikovanje reljefa, prtaktino tokom itave zemljine istorije.
Slika 98. Reljef kopna i morskog dna na prostoru Mediterana (lijevo) i detalj reljefa centralnog dijela Crne Gore (kanjon rijeke Morae i dolina rijeke Zete), na osnovu digitalnog modela terena sa rezolucijom 3x3 (oko 90m). Vie puta tokom geoloke istorije Zemlje, nau planetu su pogaali brojni meteoriti i asteroidi, o emu svjedoe brojni svjei krateri (slika 99) ali mnogo vei broj kratera je dejstvom intenzivne erozije danas maskiran, tako da se ne zapaa na zemljinoj povri.
Slika 99. Meteorski krater u Arizoni (SAD) prenika 1.200 metara, nastao prije 49 hiljada godina udarom meteorita prenika oko 60 metara (lijevo) i oiljci brojnih kratera meteorita na Mjeseevoj povri (desno).
____________________________________________________________________________
99
Zemljin Mjesec je takoe pretrpio veoma veliki broj sudara sa brojnim meteoritima i asteoridima. Kako na Mjesecu nema erozije, s obzirom da na njemu ne postoji ni atmosfera ni hidrosfera, oiljci meteorita i asteroida na njemu su vrlo dobro vidljivi i moe se izbrojati vie desetina hiljada manjih i veih kratera. S obzirom da je masa Zemlje 81 puta vea od mjeseeve, to znai da je svojim gravitacionim dejstvom Zemlja privukla znatno vei broj asteroida i meteorita, od kojih su oni manji sagorjeli i raspali se u atmosferi, ali je sigurnio da je tokom njene istorije vrlo veliki broj ogromnnih kosmikih objekata pao na zemljinu povr izazivajui znaajne promjene u reimu ivota na Zemlji, esto oznaavajui poetke novih geolokih perioda ili epoha.
Slika 99a. Dijagram vremena i intenziteta utvrenih najznaajnijih masovnih unitenja morskog svijeta tokom posljednjih 500 miliona godina istorije Zemlje (prema brojnim autorima).
Danas postoje jasni dokazi (npr. vea koncentracija iridijuma u nekim sedimentnim slojevima, prepoznatljivi krateri meteorita, vrlo markantne geoloke vremenske granice i sl.) da je, vie puta tokom geoloke istorije, ivi svijet na Zemlji prolazio kroz katastrofalna razaranja izazvana udarima asteroida i drugih kosmikih objekata (slika 99a). Posebno je u tom smislu izraen dogaaj od prije 65 miliona godina (granica Kreda-Tercijar) kada su nestali svi dinosaurusi i brojne druge velike ivotinje. Za istu granicu vezuje se i pojava izuzetno velikih magmatskih izliva u prredjelu Dankan u zapadnoj Indiji, kada je u periodu od samo milion godina izliveno izmeu 2 i 3 miliona kubnih kilometara magme na zemljinu povr. Ipak, katastrofa koja se zbila prije oko 250 miliona godina (na geolokoj granici Perm-Trijas) najvjerovatnije je izazvala najvee devastiranje ivog svijeta u istoriji Zemlje, s obzirom da je tada uniteno preko 90 % svih ivih organizama u okeanima (marinski organizmi) i preko 70 % kopnenih ivih vrsta. Na slici 99a na, osnovu paleontolokog i radiometrijskog istraivanja, prikazan je itav niz najrazornijih sekvenci koje su tokom posljednjih 500 godina zadesile planetu Zemlju, preko procenta unitene marinske populacije biljaka i ivotinja u odreenom istorijskom vremenu prije dananjice.
6.4. Geoloka svojstva stijena i tla i geoloki procesi

Inenjerska geologija, kao dio opte geologije, zajedno sa mehanikom tla i mehanikom stijena, bavi se prouavanjem fizikih, mehanikih i strukturnih svojstava stijena, brojnim geolokim procesima u tlu, kao i kvantifikovanjem nivoa geolokih hazarda. Ova svojstva stijena obuhvataju: ispucalost, granulometrijski sastav (zastupljenost estica po krupnoi), poroznost (procentualno uee pora i upljina u ukupnoj zapremini stijene), vodopropusnost (svojstvo ____________________________________________________________________________
100
propusnosti vode), higroskopnost deformabilnost, plastinost i td.
(svojstvo
upijanja
vlage),
mehaniku
vrstou,
Od geolokih procesa u stijenama, u inenjerskoj geologiji se posebno izuavaju dezintegracija ili raspadanje stijena u povrinskom sloju, pod dejstvom hemijskih, fizikih i biolokih agenasa, erozioni procesi, koji obuhvataju dejstvo vode, mraza, vjetra i toplote na stijene, zatim depozicija ili taloenje aluvijalnih i deluvijalnih sedimenata, stvaranje fluvijalnih oblika u povrinskim vodenim tokovima, odronjavanje stijena, klienje i puenje tla i stijena, glacijalni procesi i mnogi drugi. Geoloki hazardi predstavljaju vjerovatnou pojave tetnih geolokih procesa, kao to su klienja velikih masa tla, odron velikih masa stijena, teenje tla velikih razmjera, hazard od pojave vulkanizma, kao i u irem smislu seizmiki hazard, odnosno opasnost od pajave razornih zemljotresa, tektonskih ruptura, itd. Hemijsko raspadanje stijena (dezintegracija) obuhvata alteraciju (izmjenu) hemijskog i menarolkog sastava stijene, dejstvom hidrolize, oksidacije, karbonifikacije i drugih procesa. Raspadanje stijena nastaje i fizikim dejstvom abrazije (tarenja), kristalizacije, termike insolacije, kao i uestalim promjenama vlanosti stijene i promjenama pritiska u njoj (na primjer usljed dejstva mraza). Takoe, bioloka dezintegracija stijena i minerala odvija se i dejstvom hemijskih i fizikih agenasa koje proizvode ivi organizmi u tlu, preteno bakterije.
Slika 100. Bogate naslage aluvijalnih sedimenata u Dolini Smrti u Kaliforniji (Stovepipe Wells, Death Valley, California) - snimak iz aviona (lijevo i tipian izgled pustinjskih sedimenata (dina) - desno.
Erozija je proces otkidanja estica tla i stijena, njihovog transportovanja i pretaloavanja na drugoj lokaciji, pod dejstvom vode, vjetra, leda i gravitacije. Energija erozije sadrana je u gravitaciji koja djelovanjem na estice tla uslovljava njihovo kretanje ka niim kotama. Dejstvo sunevog zraenja i toplote je jo jedan energetski proces koji pomae procesu erozije usljed znaajne promjene temperature u tlu zagrijavenjem stijena tokom dana i hlaenjem tokom noi. Povrinske vode koje teku usljed padavina posjeduju kinetiku energiju koja znaajno doprinosi erozionom procesu transportvanjem estica tla i stijena, dok snijeg i led imaju potencijalnu energiju, koja se aktivira u fazi njihovog topljenja i mehanikog djelovanja na stimulisanje erozionog procesa u tlu i stijenama. Povrinski vodeni tokovi, erozijom stvaraju grupu posebnih geolokih procesa i oblikovanja reljefa, kao i depresione oblike u vidu rjenih i potonih korita, kanjona, vododerina i slino svojim mehanikim i hemijskim dejstvom na stijene. Istovremeno, pretaloavanjem erodovanog stijenskog materijala i tla, vodeni tokovi stvarju nove sedimente plavine (slika 100) sedimentne terase, debele depozite sedimenata u morima i jezerima i slino. Dejtsvom vjetra u aridnim regionima nastaju pustinje, potpunim erodovanjem stijena do njihovog prevoenja u pijesak odnosno pjeanu pustinju ili kamenitu pustinju (slika 100). Pjeskoviti nevezani sedimenti zasvoenog oblika nazivaju se dinama. ____________________________________________________________________________
101
Odronjavanje stijena se javlja obino iznenada, otkidanjem manjih i veih komada stijena, kao i veih koliina razdrobljenih stijenskih masa (slika 101). Zbog svoje velike unutranje vrstoe, stijenske mase lako podnose i velike nagibe padina. Meutim, kada se pojave oslabljene zone u obliku prslina i pukotina, koje se ire erozionim procesima, naroito pod dejstvom povrinskih padavina i dejstvom leda, nastaje odvajanje manjih i veih komada stijenskog materijala i blokova, a u sluajevima kada se u stijenskom masivu pojave pukotine veih razmjera, mogu se odroniti i ogromne koliine materijala. Na slici 102. je prikazan primjer velikog odrona stijena (koji je djelimino nastao i ljudskom djelatnou) kada se za manje od 2 minuta odronilo 33 miliona kubih metara stijenskog materijala i izazvalo katastrofalni efekat na irem prostoru. Dugotrajni odroni na planinskim padinama stvaraju sipare, odnosno naslage razdrobljenih, nezaobljenih komada stijena razliitih dimenzija, ija debljina moe imati i vie desetina metara.
Slika 101. Tipian izgled klienja tla (klizita) lijevo i veliki odron stijena koji se desio u Britanskoj Kolumbiji, Kanada (desno).
Teenje tla nastaje kada je tlo toliko natopljeno vodom da materijal koji ini tlo u potpunosti izgubi koheziju izmeu estica, nakon ega materijal poinje da tee, obino u vidu debelog sloja blata (slika 102). Klienje tla je vrlo est geoloki proces koji u naseljenim mjestima rezultira velikim tetama. Nastaje laganim ili brzim klienjem vee koliine tla na kosim padinama, usljed dejstva gravitacije, kada teina tla na padini prevazie unutranji otpor tla, odnosno koheziju. Klienje se obavlja du klizne ravni koja obino ima zaobljeni, koljkasti, odnosno polukruni oblik. Brzina kretanja klizita moe biti od 1 metar na dan do 300 kilometara na as kod klizita stimulisanih dejstvom zemljotresa. Stabilnost padina analizira se posebnim numerikim metodama koje su bazirane na rezultatima ispitivanja tla (kohezija i unutranje trenje), kojima se utvruje tzv. faktor sigurnosti padine.
Slika 102. Odron stijena u oblasti Alberta u Kanadi 1903. godine i primjer teenja tla (desno), gdje isprekidana linija oznaava granice toka tla.
____________________________________________________________________________
102
Laboratorijskim geomehanikim i geotehnikim ispitivanjima tla, utvuju se brojni parametri kao to su: poroznost, Aterbergove granice teenja tla i plastinosti (granice promjene agregatnog stanja tla), zapreminska teina, gustina, granulometrijski sastav tla, mehanika vrstoa stijene, vodopropusnost i mnoge druge.
Karst je geoloki fenomen koji predstavlja hemijski erodovanu, najee krenjaku ili
dolomitsku stijenu (slika 103). Karst je dobio ime po oblasti Karst u Sloveniji, gdje je prvo uoen i opisan. Karst se stvara na taj nain to kapi kie koje sadre rastvoren ugljen-dioksid (odnosno ugljenu kiselinu H2CO3) iz vazduha i ostataka biljaka u tlu, prodiru kroz pukotine i prsline u krenjaku ili dolomitsku stijenu i vre njeno hemijsko rastvaranje (na primjer prevodei CaCO3 u lako rastvorljivi CaHCO3). Veina karstnih terena sadri malo humusnog pokriva, odnosno tla. Karstifikacija moe zahvatiti vee oblasti, kao to je to na primjer oblast cijelih Dinarida, stvarajui raznovrsne, obino lijepe karstne oblike u terenu. Meutim, zbog vrlo slabe prirodne filtracije, karstni tereni su vrlo podloni zagaenju.
Slika 103. Tipian izgled ljutog karsta (ili krasa).
U karstnim terenima, pored dolina, formiraju se i razni drugi geoloki oblici, kao to su vrtae, koje nastaju zaruavanjem svodova velikih peina i njihovim kasnijim sedimentnim zapunjavanjem, zatim peine, kaverne (peine sa vie meusobnih kanala), ponori i slini oblici (slika 104).
Slika 104. Nain stvaranja i izgled ponora (lijevo) i kaverni (peina) u karstu (desno).
Proces stvaranja ugljene kiseline H2CO3 u vodi odvija se po formuli: H2O + CO3 H2CO3 H+ + HCO3-. Stvoreni pozitivni jon H+ je mali i lako moe prodrijeti u kristalnu reetku minerala, oslobaajui drugi jon u vodi i na taj nain hemijsko rastvaranje.
____________________________________________________________________________
103
6.4.1. Pedologija
Podologija predstavlja nauni ogranak geologije, koji se bavi prouavanjem tla u uem smislu, a obuhvata klasifikovanje i prouavanje procesa nastanka tla. Pedologija je znaajna za agrikulturu i kultivaciju tla. Vertikalni presjek tipinog tla, pokazuje kompoziciju od 6 slojeva (slika 105): na samoj povri nalazi se tanki rastresiti sloj sa organskom materijom i humusom (naziva se i sloj O); ovaj sloj ne mora biti prisutan na nekim terenima. Ispod humusnog pokrivaa nalazi se sloj mineralne materije sa dosta organske materije, u kojem se koncentrie korijen biljke (sloj A). U narednom sloju (E), koji je prisutan samo u kiselim tlima, kao to su ume etinara, uoava se dosta svijetlih mineralnih estica, sa znaajnim dijelom korijenovog sistema. Sljedea je zona maksimalne koncentracije produkata raspadanja tla iz gornjih slojeva, kao to su silikatne gline, zatim minerali i estice gvoa, aluminijuma, humus, karbonati, gips (sloj B), zbog ega je najee ovaj sloj crvenkaste i braonkaste boje. Djelimino izmijenjen (degradiran) materijal matine stijene je pretposljednji (sloj C), a odlikuje ga svijetlo uta do braon boja. Najzad, u osnovi je najee vrsta, neizmijenjena, tzv. matina stijena (nekad oznaena i sa R).
Slika 105. Tipian presjek tla do osnovne stijene.
Prosjeno tlo je obino izgraeno od mine-ralnih estica u (zapreminskom) obimu od 45 %, zatim vode od 25 %, vazduha 25 % i organskih materija u iznosu od oko 5 % (slika 106). Organsku materiju najee ine humus do 80 %, korijenova masa oko 10 % i organizmi u tlu u iznosu od oko 10 %.
Slika 106. Procentualno uee gradivnih komponenata u sastavu tla.
Erozija padine sa koje je uklonjen biljni pokriva.
____________________________________________________________________________
104
Zavisno od klimatskih uslova, za formiranje jednog centimetra tla sa organskim i hemijskim komponentama povoljnim za agrikulturu, potrebno je izmeu 80 i 400 godina. Zbog toga, tlo koje je erodovano, ostaje praktino neupotrebljivo za poljoprivredu za dugi period vremena.
6.5. Hidrogeologija
Hidrogeologija je dio geologije koji se bavi prouavanjem formiranja, kretanja i pranjenja podzemnih voda u pliim stijenskim formacijama. Podzemna voda je zapravo voda koja je prisutna u porama i pukotinama stijena i tla u zemljinoj unutranjosti. Ona vodi porijeklo od povrinskih padavina, koje prodiru kroz tlo u njegove dublje djelove, odakle se podzemnim tokovima ponovo vraa na zemljinu povr ulivajui se u jezera, rijeke ili mora ili izvirui preko izvora na povri terena.
Slika 107. Proces akumuliranja i kretanja podzemne vode u tlu.
Pored opteg geolokog aspekta, znaaj hodrogeologije se manifestuje u oblasti kompleksnih fizikih, biolokih i hemijskih interakcija izmeu tla, vode, prirode i ovjeka. Podzemne vode obuhvataju samo 1 % ukupne koliine vode na Zemlji, ali je ta koliina ak 35 puta vea od ukupne koliine voda u jezerima i povrinskim tokovima. Zapremina podzemnih voda je ekvivalentna sloju debelom 55 metara koji se rasprostire po cijelo Zemlji. Podzemne vode su prisutne praktino svugdje ispod zemljine povri i obino doseu dubinu od oko 750 metara, pa ak i na prostorima ispod pustinjskih povri. Povrinska voda koja nastaje od padavina ili topljenja snijega i leda, prodire u tlo i silazi do takozvane zone aeracije (bogate vazduhom) ili nesaturisane (vodom nezasiene) zone, gdje je veina pora tla popunjena vazduhom. Ako prodre dublje, dospjee u tzv. saturisanu (zasienu) zonu u kojoj su praktino sve pore zapunjene vodom (slika 107). Povr ispod koje su sve upljine u stijeni i tlu zapunjene vodom naziva se nivoom podzemne vode, a volumen tla zasienog vodom izdan podzemne vode, ili u anglo-saksonskoj terminologiji akvifer (aquifer). Izdan koja je sa gornje strane otvorena prema slobodnoj zemljinoj povri naziva se slobodna izdan, dok se izdan ograniena vodonepropusnim slojevima naziva zatvorena ili sapeta izdan (slika 108). U pustinjskim regionima nivo podzemne vode vrlo rijetko izdanjuje (izbija na zemljinu povr) dok u vlanim regonima izdan podzemne vode izbija na zemljinu povr u rjenim dolinama i jezerima i generalno prati topografiju. Dubina nivoa podzemne vode tokom godinjih doba znaajno osciluje, poveavajui se tokom sunih i smanjujui se tokom kinih perioda (slike 107 i 108). ____________________________________________________________________________
105
Slika 108. Nain kretanja podzemne vode i vrste izdani. Ukoliko se dio izdani nae izmeu dva vodonepropusna sloja, koja svojim poloajem mogu ostvariti poveani pritisak u toj izdani, stvorie se tzv. arteska izdan ili izdan pod pritiskom. Buenjem ovakve izdani, nastupie eruptivno isticanje podzemne vode pod pritiskom iz izdani (slika 108a).
Slika 108a. Mehanizam arteske izdani.
Podzemna voda je u stalnom kretanju, iako je brzina tog kretanja manja od brzine povrinskih tokova, poto se voda u tlu mora probijati kroz pore u tlu i stijenama. Brzinu kretanja vode u tlu odreuju dva parametra: poroznost i permeabilnost (vodopropusnost) stijene. Kao to smo ve konstatovali, poroznost predstavlja procentualno uee otvorenih upljina (pora) u jedinici zapremine stijene (slika 109) i odreuje koliinu vode koju stijena moe da sadri. Permeabilnost je stepen meusobne povezanosti pora i stepen te veze. Niska poroznost obino rezultira i niskom permeabilnou, ali velika poroznost ne uslovljava obavezno veu permerabilnost. Nain i brzina kojom se podzemna voda kree kroz saturisanu zonu zavisi od tzv. hidraulikog gradijenta, odnosno od razlike u visini dvije take te zone, podijeljene sa njihovim meusobnim rastojanjem drugim rijeima to je strmina nivoa podzemne vode izmeu te dvije take. Vei hidrauliki gradijent u naelu znai i veu brzinu kretanja podzemne vode. Matematiko modelovanje procesa kretanja podzemnih voda u poroznom tlu vri se primjenom numerikih metoda baziranih na rjeavanju kompleksnih sistema diferencijalnih jednaina koje opisuju distribuciju i kretanje podzemne vode u tlu. Modelska rjeenja omoguuju uspjeno
Slika 109. Razliite vrste poroznosti tla.
Naziv arteski potie od naziva provincije Artoa (Artois) u Francuskoj gdje je takva pojava prvi put uoena jo 1126. godine.
____________________________________________________________________________
106
predvianje ponaanja (toka) podzemne vode u sistemu bunara ili eksploatacionih buotina i adekvatno upravljanje resursima podzemne vode. Za potrebe hidrogeolokih ispitivanja (namijenjenih vodosnabdijevanju, navodnjavanju, ekolokim ispitivanjima, dreniranju itd.) utvrivanjem prisustva izdani podzemne vode u tlu vri se istranim buenjem ili izradom istranih bunara ili pak raskopa. Zatim se radi determinisanja karakteristika (izdanosti) te izdani, obavlja njeno testiranje procesom stimulisanja izdani na taj nain to se vri viesatno, pa i viednevno ispumpavanje podzemne vode i registrovanje odziva izdani preko ostvarene amplitude snienja nivoa vode u buotini ili istranom bunaru. Interpretacija takvih osmatranja i ocjena izdanosti (vodonosnog kapaciteta buotine ili bunara) obavlja se preko utvrenih numerikih modela izdani. Na slici 109a prikazan je jedan tipian primjer rezultata probnog crpenja podzemne vode u ispitnom bunaru, obavljenog testiranjem u tri faze. Testiranje je bazirano na mjerenju vremena oporavka nivoa podzemne vode (vrijeme povratka u preanje stanje), nakon sputanja nivoa za odreenu veliinu. Rezultati osmatranju su oznaeni na slici simbolom kruga, a teorijske vrijednosti na bazi definisanog modela izdanosti bunara, oznaene su punom debelom linijom. Oigledna je vrlo dobra meusobna korelacija podataka crpenja i Slika 109a. Primjer testiranja izdanosti jednog modelovanja. Za potrebe osmatranja karakteristika izdani podzemne vode na irem istranom prostoru, primjenjuje se mrea posebnih osmatrakih buotina ili bunara, koji se nazivaju piezometrima, u kojima se kontinualno osmatra nivo podzemne vode i odreuje hidrauliki gradijent.
bunara, ostvaren u tri faze, metodom mjerenja vremena oporavka nivoa podzemne vode u bunaru: simbolom kruga su naznaene ekesperimentalne vrijednosti, a kontinualna kriva linija predstavlja rezultat aproksimacije tog procesa numerikim modelom crpenja bunara.
____________________________________________________________________________
108
7. SEIZMOLOGIJA
Imajui u vidu znaaj Seizmologije i njen doprinos geonaukama u cjelini, kao i znaaj Inenjerske seizmologije za oblast aseizmikog1 planiranja i projektovanja, kao i injenicu da je kurs Osnovi geonauka namijenjen studentima odsjeka Geodezije na Graevinskom fakultetu, u ijem nastavnom planu i programu nije predvien poseban predmet iz oblasti inenjerske seizmologije, za razliku od Konstruktivnog odsjeka tog fakulteta, to je poglavlje o Seizmologiji ovdje prikazano opirnije od ostalih. Seizmologija, kao relativno mlada nauna oblast geofizike, prouava geoloke i geofizike procese koji dovode do nastanka zemljotresa, zatim strukturu zemljine kore i dublje zemljine unutranjosti, na osnovu karakteristika kretanja seizmikih talasa kroz tu unutranjost, kao i destruktivne efekte dejstva seizmikih talasa na objektima i tlu. Naziv seizmologija potie od grkih rijei seismos () potres i logos () nauka, dakle: nauka o zemljotresima. Prvi kvalitetniji instrumenti za registrovanje seizmikih talasa, nazvani seizmografi, konstruisani su tek oko 1879. godine. Meutim, prva nauna izuavanja zemljotresa kao prirodnog fenomena i njihovih efekata na tlu i objektima, obavljena su oko stotinu godina ranije. Zemljotresi su se dogaali tokom itave istorije formiranja i razvoja zemljine kore. S obzirom na katastrofalne posljedice razornih zemljotresa koje oni ostavljaju za sobom (ljudske rtve i gubitak materijalnih dobara), fenomen nastanka zemljotresa uvek je predstavljao predmet prouavanja brojnih istraivaa. Tokom posljednje tri decenije dolo je do vrlo intenzivnog razvoja veoma kvalitetnih instrumenata za registrovanje seizmikih talasa prouzrokovanih zemljotresom, opaanje fizikih fenomena vezanih za fazu njihove pripreme, kao i metoda za analizu i obradu tih podataka. Time su stvoreni neophodni preduslovi za kvalitetnije prouavanje fenomena zemljotresa uopte. Takoe, poslednjih nekoliko decenija ulau se veliki istraivaki napori u seizmolokim institucijama veeg broja drava, u cilju utvrivanja pouzdanih metoda za kratkoronu prognozu mjesta i vremena dogaanja, kao i intenziteta buduih velikih zemljotresa. Preciznost ovih prognoza trebalo bi da se izraava satima i danima. Do sada su postignuti samo poetni, ohrabrujui rezultati koji ipak trasiraju dalji put istraivanja k jednom od konanih i sutinskih ciljeva Seizmologije kao nauke ka pouzdanoj kratkoronoj prognozi zemljotresa. Prva instrumentalna registrovanja zemljotresa na podruju zapadnog Balkana, izvrena su jo 1882. godine, kada je u Zagrebakoj meteorolokoj opservatoriji instaliran jedan mehaniki seizmograf. Neto kasnije, 1904. godine, poela su instrumentalna seizmoloka osmatranja u Sarajevu, a odmah zatim (1906. godine) u Beogradu, kao i u drugim gradovima (Skoplju, Ljubljani, Cerknici, Banja Luci, Titogradu i dr.). Od najznaajnijih seizmologa na podruju bive Jugoslavije, posebno mjesto zauzima prof. Dr Andrija Mohorovii (1857. - 1936.) koji je, prouavajui hodohrone2 serije Zagrebakih zemljotresa iz perioda 1904. - 1909. godine, prvi uspio da identifikuje i kvantitativno utvrdi prostorni poloaj i realnu dubinu donje granice Zemljine kore, kao i da definie prve hodohrone seizmikih talasa bliskih zemljotresa. Na taj nain Andrija Mohorovii je praktino otvori novo poglavlje u Seizmologiji - prouavanje unutranjosti Zemlje na bazi seizmolokih podataka. Po ovom velikanu Seizmologije, donja granica Zemljine kore je internacionalno nazvana
Seizmiki sigurnog planiranja. Hodohrona je grafik zavisnosti vremena kretanja seizmikog talasa u funkciji rastojanja take posmatranja od epicentra.
2 1
____________________________________________________________________________
109
Mohoroviiev diskontinuitet ili (u inostranstvu) kratko Moho. Takoe, kao naunika koji zauzima istaknuto mesto u seizmologiji bive Jugoslavije, pa i ire, treba istai prof. Jelenka Mihajlovia, koji je ostvario poseban doprinos u studioznom izuavanju sezminosti mnogobrojnih seizmogenih zona Balkana. Podaci o brojnim katastrofalnim zemljotresima u Svijetu, seu u daleku prolost. Broj rtava koje su tokom istorije odnijeli razorni i katastrofalni zemljotresi, najvei je u poreenju sa svim drugim prirodnim stihijama. Samo u Kini, u tri katastrofalna zemljotresa u periodu izmeu 1920. i 1976. godine utvreni broj rtava premaio je cifru od 650.000, a procjene se kreu i preko jedan milion (provincija Xining 1927., Tangshan 1976. i Gansu 1920.), dok se ukupan broj rtava tokom prethodnih 100 godina u Svijetu procjenjuje na vie od dva milona. Od destruktivnih zemljotresa na prostoru bive (SFR) Jugoslavije, pomenimo samo nekoliko, jo uvijek vremenski bliskih: u Skoplju 1963. godine, sa 1.070 rtava, Banja Luci 1969., Crnogorskom primorju 1979. sa 136 rtava (101 rtva u Crnoj Gori i 35 u Albaniji) i na Kopaoniku 1980. godine. Veliki doprinos unapreenju seizmoloke nauke na podruju balkanskog regiona ostvaren je kroz dva nauna projekta Ujedinjenih nacija, Programa za razvoj, koja su realizovana u poslednjih 30 godina. Prouavanje sizminosti balkanskog regiona, realizovan u periodu 1974. 1976. i projekat Smanjenje seizmikog rizika na Balkanu, koji je ostvaren u periodu 1980. 1986. godina, kada je u Crnoj Gori instalirana savremena mrea seizmolokih telemetrijskih stanica.
7.1. Nastanak zemljotresa

Zemljotres, kao prirodna stihija, esto se identifikuje sa samom pojavom potresanja tla, odnosno oscilovanjem tla i svega to je na tom tlu. Meutim, sa naunog aspekta, zemljotres predstavlja znatno kompleksniju prirodnu pojavu, ija se potpunija definicija ne moe saeti u jednoj reenici. Zemljotres nastaje iznenadnim lomom u stijenskoj masi, pod dejstvom napona stvorenim tektonskim pritiscima, koji su nastali u geodinamikim procesima regiona. Lom stijene nastaje u momentu kada naponi prevaziu fiziku vrstou stijene, pri emu se znaajan dio akumulirane energije u pritisku, oslobaa u obliku neelastine deformacije dislociranjem dva stvorena bloka rasjeda a ostatak energije se emituje u okolni prostor u obliku elastine deformacije stijena, odnosno seizmikih talasa. Seizmiki talasi proimaju cijelu zemljinu unutranjost, irei se od nukleusa zemljotresa take koja se naziva hipocentrom, odnosno takom zaetka loma stijene (slika 100). Veliina rasjeda koji nastaje u ovom tektonskom procesu diktira snagu stvorenog zemljotresa, odnosno veliinu mehanike energije koja e biti emitovana iz hipocentra. Duina stvorenih rasjeda kod vrlo snanih i razornih zemljotresa dostie dimenzije od vie desetina kilometara, a veliina dislociranja blokova rasjeda moe dostii dimenzije od nekoliko metara. Da bi se ovaj kompleksni fenomen bolje i potpunije razumio, neophodno je prouiti osnovne vrste i tipove zemljotresa i shvatiti procese njihove pripreme i geneze.
Vrste i tipovi zemljotresa

Prema nainu nastanka, razlikujemo dvije osnovne vrste zemljotresa: prirodne i vjetake. Od prirodnih zemljotresa izdvajamo tri tipa ili podvrste: TEKTONSKI zemljotresi predstavljaju najznaajniju i apsolutno dominantnu vrstu zemljotresa (posebno na prostoru Balkana), kako po broju, tako i po snazi. Ovi zemljotresi, kao to smo upravo konstatovali, nastaju u procesu naglog loma stijenske mase, pod dejstvom
____________________________________________________________________________
110
velikih pritisaka u stijenama, koji su obino dugotrajno akumulirani u iroj zoni arita zemljotresa (slika 100). Pod aritem zemljotresa podrazumijevamo mjesto (taku) maksimalne koncentracije napona u stijenama, neposredno prije njenog loma, odnosno njenog rasijedanja - dakle mjesto na kojem zapoinje taj lom. arite zemljotresa se esto naziva i hipocentar ili fokus, a njegova vertikalna projekcija na Zemljinu povr je epicentar, koja je zapravo taka u kojoj e biti najsnanije manifestovano dejstvo zemljotresa na objektima na zemljinoj povri. VULKANSKI zemljotresi se stvaraju u vulkanskim zonama, kao posljedica mehanikog dejstva magme u njenom kretanju kroz vulkanske kanale, kao i pri samoj erupciji vulkana. Na prostoru centralnog Balkana, danas nema aktivnih vulkana, pa ni ove vrste zemljotresa. Meutim, u zoni Vezuva u Italiji, Etne na Siciliji i na mnogim drugim djelovima Zemlje, kao to smo naveli u odjeljku o Geologiji, ovakvi zemljotresi su vrlo esta pojava. URVINSKI zemljotresi nastaju zaruavanjem podzemnih kaverni i peina u stijenskim masama povrinskih djelova Zemljine kore, koji su izloeni erozionim procesima podzemnih voda. Karakteristini su za krake terene.
Kao to smo ve pomenuli, u procesu nastanka zemljotresa, vri se transformisanje mehanikog rada u seizmiku energiju ili energiju seizmikih talasa, koji se zatim rasprostiru u svim pravcima kroz zemljinu koru i unutranjost, izazivajui odgovarajue efekte, a esto i raza-ranja na vjetakim objektima i deformisanje prirodnih terenskih obli-ka. Pored eksplozija, naje-i vjetaki zemljotresi nastaju kao posljedica ovjekovog dejstva na prirodu. Tako se, na primjer, u zoni vetakih akumulacionih jezera javljaju tzv. indukovani Slika 100. Nastanak tektonskog zemljotresa u procesu rasijedanja stijena, sa karakteristikama kretanja blokova rasjeda, stvorenih zemljotresi, kao posljeseizmikih talasa i poloaj hipocentra i epicentra. dica promjene naponskog stanja na dnu i bokovima akumulacije, usljed poveanja i uestale promjene hidrostatikog pritiska vodenog stuba na stijenske mase, ali i kao posljedica smanjenja mehanike otpornsoti stijene usljed poveanja pornog pritiska vode u porama. Ova vrsta zemljotresa je znatno uestalija u poetnoj fazi eksploatacije akumulacije, kao i u fazama njenog naglog pranjenja i punjenja. U grupu vjetakih zemljotresa spadaju i zemljotresi nastali tzv. gorskim udarom, preteno u starim rudnicima uglja, kao i drugim podzemnim kopovima usljed njihovog zaruavanja, kao i manji zemljotresi stvoreni u procesu klienja tla i odronjavanja stijena u usjecima puteva i sl.
Globalne seizmotektonske karakteristike i seizmogena podruja na Zemlji

Analaizom prostornog rasporeda seizmike aktivnosti, lako se zapaa da su epicentri zemljotresa locirani najveim dijelom u relativno uskim pojasevima na Zemlji, od kojih su posebno znaajni Tiho-okeanski pojas sa brojnim ograncima i Mediteranski, odnosno trans-azijski (slika 100a). ____________________________________________________________________________
111
Tiho-okeanski pojas prostire se du itave zapadne obale june i severne Amerike, zatim preko Aljaske do Kamatke, a zatim na jug preko japanskih ostrva do Filipina i Novog Zelanda.
Slika 100a. Distribucija jaih zemljotresa dogoenih tokom jednogodinjeg perioda na cijeloj Zemlji.
Pojas Mediterana, odnosno krajnji zapadni dio trans-azijskog pojasa, obuhvata zemljotrese dogoene u irem podruju Mediterana (posebno je izraen pojas u njegovom sjevernom dijelu od panije, preko june Francuske, Italije, Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Srbije i Crne Gore, Albanije i Grke, do Turske i Crnog Mora) zatim u regionu Bliskog istoka i dalje preko Indije i Pamira do Dalekog istoka. O hipotezi globalne tektonike ploa, koja objanjava porijeklo osnovnih geodinamikih procesa na Zemlji, govorili smo dovoljno detaljno u poglavlju o zemljinoj unutranjosti, kada smo glavne tektonske ploe prikazali na slici 36. Za objanjenje samog pokretakog mehanizma tektonskih ploa, odnosno za tumaenje porijekla globalnih geodinamikih sila koje ostvaruju kretanje ploa po viskoznom sloju magme, razvijena je hipoteza termodinamike konvekcije(3) koja se odvija u debelom omotau
(3)
Slika 101. ematski prikaz termodinamikih procesa u konvekcionim elijama u Zemljinom omotau i procesi sueljavanja i subdukcije tektonskih ploa.
Ova hipoteza je jo u fazi intenzivnog matematikog ispitivanja i dokazivanja metodom numerikog modelovanja. Zbog obilja nerijeenih problema sa kojima se suoava (npr. postojanje tzv. faznih barijera na 410 i 670 km dubine, koje limitiraju, ili ak spreavaju konvekcioni tok magme velikih razmjera, zatim nesaglasnost distribucije uoenih hladnijih i toplijih zona u magmi sa evidentnim tektonskim procesima identifikovanih metodom seizmike tomografije i sl.), ova hipoteza se jo uvek moe smatrati nedokazanom. Termin seizmika tomografija obuhvata numeriki metod simultane inverzije podataka o veem broju zemljotresa registrovanih na velikom broju seizmolokih stanica, u 1D, 2D ili 3D seizmiki model zemljine unutranjosti. Problem je numeriki vrlo kompleksan, poto pri postavci problema nisu poznati ni parametri hipocentara niti graa zemljine unutranjosti. Pri numerikoj inverziji, seizmiki model unutranjosti se diferencira u vei broj blokova za koji se odreuju brzine prostiranja seizmikih talasa. Isti postupak se koristi kod savremenih reflektivnih i refrakcionih seizmikih ispitivanja, uz primjenu kontrolisanih izvora seizmike energije i geofona kao prijemnika. U ovom sluaju parametri seizmikog modela sredine su jedine nepoznanice sistema, poto su parametri, u ovom sluaju vjetakih izvora talasa, poznati.
____________________________________________________________________________
112
zemljinog jezgra. Naime, po ovoj hipotezi, kretanje ploa je uslovljeno termodinamikim procesima u zemljinom omotau, odnosno sfernom sloju magme koji zalijee ispod donje granice litosfere i zahvata zonu do dubine od 2.900 km. Po hipotezi, termodinamiki kovekcioni tokovi u omotau nastaju u takozvanim konvekcionim elijama u kojim se vri kretanje relativno toplije magme (kao lake) iz dubljih k pliim djelovima omotaa, uz istovremeno poniranje relativno hladnije magme (kao tee) iz pliih - u dublje djelove omotaa (slika 101). U zoni kontakta magme u njenom horizontalnom kretanju - sa donjim djelovima litosfere, usljed trenja, nastaje pomicanje blokova, odnosno lagano horizontalno kretanje ploa Zemljine kore. Postoji nekoliko drugih hipoteza o uzronicima globalnih geodinamikih procesa, kao to su hipoteza ekspanzije Zemlje, zatim njenog skupljanja (kontrakcije), pulsiranja i dr. Meutim, za sada jedina kvalitetna alternativna hipoteza, koja je tek u fazi verifikacije, bazirana je na ideji o geofizikom fenomenu vezanom za globalno gravitaciono dejstvo velikih anomalnih masa visoke gustine, ije prisustvo je evidentno u tranzitnoj zoni na dubini od oko 670 km, a ije tumaenje ipak izlazi iz okvira ovog kursa. Ponovimo radi podsjeanja, da u sluajevima meusobnog primicanja (konvergencije) dvije susjedne tektonske ploe, nastaje njihovo sueljavanje (kolizija), kao to je to prikazano na slici 102. U stijenama kontaktne zone nastaju visoki boni pritisci, pri emu se akumuliraju naponi u stijenskim masama zemljine kore. Kada naponi dostignu gornju granicu mehanike vrstoe stijene, dolazi do njenog pucanja du Slika 102. Konvergentno kretanje tektonskih ploa litosfere i rezultujui efekti - formiranje najslabijih zona i pri tome nastaju tektonske tektonskog rova i subdukcionog procesa u forme, poznate kao rasjed, ili drugi geoloki zonama njihove kolizije. oblici. Kao to smo ve pomenuli, u ovom tektonskom procesu vri se naglo oslobaanje akumulirane mehanike energije u obliku seizmikih talasa, odnosno nastaje zemljotres. Takoe, kao produkt ovakvih tektonskih procesa, u iroj zoni sueljavanja ploa, kumulativnim dejstvom ovakvih dugotrajnih procesa - nastaje regionalno ubiranje stijenskih masa, odnosno formiranje vjenanih planina (stvaraju se orogeni procesi), a tipian primer takve pojave je cijela zona spoljanjih i unutranjih Dinarida. Naime, Dinaridi, Helenidi, Apenini, Karpati, kao i drugi orogeni pojasevi u sjevernom obodu Mediterana, nastali su kao posljedica prenoenja bonih pritisaka iz zone Mediterana (preko apulijske platforme) na sjeverni obod Mediterana, usljed laganog kretanja Afrike ploe k sjeveru i sjeverozapadu (slika 37) i istovremeno, translacionim kretanjem evro-azijske ploe u suprotnom smjeru k jugoistoku, priblino istim brzinama od oko 7 milimetara na godinjem nivou (ovaj proces i dalje traje). Kao to smo ve navodili u poglavlju o unutranjoj grai nae planete, najee u zonama sueljavanja tankih okeanskih kora i relativno debelih kontinentalnih ploa, dolazi do podvlaenja djelova okeanske kore pod kontinentalni dio zemljine kore, to se naziva subdukcijom (slika 102). U ovim sluajevima dio kore koji subdukuje pod kontinet, tone do odreene dubine do donje granice tranzitne zone oko 670 km, postiui maksimalne dubine od oko 700 km. Na tim dubinama subdukovana ploa biva mehaniki i termiki degradirana i/ili istopljena u magmi. Jedan tipian primjer subdukcije u oblasti june Amerike, prikazan je na slici 103, gdje je subdukovana ploa istonog dijela Tihog Okeana prodrla do dubine od blizu 600 kilometara (slika 103b). Poto su ovi procesi praeni mehanikim razaranjem stijena u dijelu kore koji vri subdukciju, to se u ovakvim sluajevima stvaraju (i registruju) zemljotresi. Analizom prostornog poloaja ____________________________________________________________________________
113
hipocentara tih zemljotresa jasno se moe pratiti opisani proces. Zona koncentracije hipocentara u okviru subdukcione ploe naziva se Vadati-Beniof zonom (Wadati-Beonioff) ili kratko - zona Beniofa (slika 103c). Zone subdukcije su najizraenije u regionu zapadnog dijela june Amerike, Novog Zelanda, japanskih ostrva, ali i na mnogim drugim mestima, kao to je Egejsko more, zatim Tirensko more, u regionu Vranea u Rumuniji (zoni Karpato-Balkanskog luka) i dr.
a)
b)
c)
Slika 103. Subdukciona proces u junoj Americi: a) poloaj hipocentara zemljotresa razliite dubine, b) izolonije dubine Vadati-Beniof zone i c) ema vertikalnog presjeka kroz centralni dio ove subdukcione ploe sa indikacijom Vadati-Beniof zone.
Kao to smo takoe pominjali, u sluajevima kada se vri meusobno razmicanje tektonskih ploa, to se obino deava u okeanima, tada du formirane pukotine izmeu dva bloka stijena okeanskog dna, dolazi do izbijanja magme. Magma se u kontaktu sa vodom naglo hladi i formira bazaltnu koru, popunjavajui nastalu prazninu u kori do sljedeeg pucanja, odnosno razmicanja blokova. I ovi procesi su praeni stvaranjem zemljotresa, ijim se registrovanjem opisani procesi mogu posredno prouavati. Snaga ovih zemljotresa znatno je manja od onih koji se deavaju u zonama kolizije tektonskih ploa. Teorija globalne tektonike ploa stalno se potvruje novim dokazima u svojoj osnovnoj postavci. Tako, na primjer, pored rezultata paleomagnetskih ispitivanja okeanskog dna, u prilog ispravnosti ove teorije je i izrazita slinost u sastavu i starosti stijena na susjednim rubovima kontinenata. Savremena satelitska osmatranja omoguuju kontinualna i precizna kvantitativna ____________________________________________________________________________
114
mjerenja kretanja kontinenata, tako da se danas putem posebnih telekomunikacionih (GPS4) satelita sa milimetarskom tanou i u apsolutnom iznosu, kontinualno prati pomjeranje velikog broja segmenata tektonskih ploa. Brzina pomjeranja pojedinih tektonskih ploa je vrlo razliita i iznosi do 12 cm na godinu. Kao to smo ve naveli, afrika ploa lagano klizi u pravcu sjeversjeverozapad brzinom od oko 7 mm/godinu, dok se na primjer, filipinska i japanska ploa kreu brzinama od oko 9 cm/godinu k zapadu, i tako dalje. Na slici 104. prikazan je dijagram brzine kretanja tri tektonske ploe u zoni Tihog Okeana tokom prethodnih 4 miliona godina. Na osnovu paleomagnetskih i drugih vrsta geofizikih ispitivanja, kao i seizmolokih prouavanja, utvreno je da su neki djelovi Zemljine kore transportovani i vie hiljada kilometara. Takav je sluaj i sa cijelom Afrikom, Indijom i Australijom.
Slika 104. Dijagram brzine kretanja za tri tektonske ploe u Tihom Okeanu, na osnovu rezultata paleomagnetskih ispitivanja, sa naznakom tipa geomagnetske epohe u vrhu slike (N indicira normalnu epohu, u kojoj je magnetsko polje Zemlje po polaritetu istovjetno sa dananjim).
Mehanizam nastanka tektonskih zemljotresa

Poto su proces i mehanizam nastanka vulkanskih i urvinskih zemljotresa dovoljno razumljivi iz izlaganja u okviru poglavlja o vrsti i tipovima zemljotresa, ovdje emo detaljnije obraditi samo mehanizam nastanka tektonskih zemljotresa. U prethodnom poglavlju naglasili smo da su neposredni uzronici procesa koji dovode do nastanka tektonskih zemljotresa kretanje tektonskih ploa zemljine kore. Ovdje emo, bez ulaenja u teorijska razmatranja kompleksnih matematikih formulacija elastinih i plastinih deformacija u fazi pripreme i stvaranja diskontinuiteta u stijenskim masama, samo ukratko opisati procese koji nastaju u zoni arita tokom pripreme zemljotresa, njegovog nastanka i postzemljotresnoj fazi. Boni pritisci u zemljinoj kori, stvoreni usljed kretanja tektonskih ploa, kao to smo opisali, koncentriu se u vidu napona u stijenama - du linija sueljavanja ploa i u neposrednoj okolini. Poto tektonske ploe u kretanju predstavljaju ogoromne mase stijena, sa zapreminom reda veliine miliona kubnih kilometara, to je i njihova kinetika energija ogromna, bez obzira na relativno malu brzinu tog kretanja, za koju smo vidjeli da je reda veliine centimetra na godinu. Pri sueljavanju dvije tektonske ploe, vri se transformisanje njihove kinetike energije u mehaniku energiju, koja se preko pritisaka koncentrie u stijenama zone sueljavanja. Akumuliranje pritisaka (i njihovih posljedica napona) u stijenama obavljae se do momenta kada ovi naponi dostignu granicu mehanike vrstoe stjene. Tada, du povri maksimalne koncentracije napona, nastaje mehaniki lom stijene, formiranje rasjeda i dislociranje stijenskih masa du rasjedne ravni. Na taj nain se postie naponsko rastereenje stijena i privremeno se uspostavlja novo stabilno stanje, a stijena je zatim sposobna da akumulira nove napone.
GPS globalni pozicioni sistem satelita (postoje tri nezavisna sistema: Ameriki, Ruski i Kineski) ijim korienjem je mogue utvrditi apsolutne vrijednosti svih prostornih koordinata take na Zemlji, sa maksimalnom tanou od blizu 1 milimetar.
(4)
____________________________________________________________________________
115
U zavisnosti od karakteristika kretanja tektonskih ploa u zoni sueljavanja, tj. u zavi-snosti od odnosa pravaca vektora kretanja ploa, kao i od debljine sueljenih ploa mogu se javiti razliite forme rasijedanja stijenskih masa, o emu smo dovoljno detaljno govorili u poglavlju o Geo-logiji. Na slici 105 prikazan je jedan tipian realni primjer normalnog rasijedanja, nasta-log u snanom zemljotresu koji se dogodio Slika 105. Primjer tipinog normalnog tektonskog rasjeda koji 1964. godine u Nevadi (SAD), je nastao u zemljotresu u Nevadi (SAD) 1964. godine. pri emu je kretanje krila rasjeda (vertikalna denivelacija) bilo vee od 2 metra. Sam proces rasijedanja obino traje samo nekoliko sekundi, poto je brzina rasijedanja najee u granicama 2 - 4 km/s, to je sporije od brzine primarnih (longitudinalnih(5)) seizmikih talasa u zemljinoj kori (tabela 9). Ovo znai da e prvi nailasci longitudinalnih seizmikih talasa na seizmoloku stanicu (bez obzira na njen poloaj) biti posljedica zapoinjanja procesa rasijedanja. Drugim rijeima, prva longitudinalna faza seizmikih talasa na seizmogramima, sadri podatke o karakteristikama naponskog stanja u trenutku prvog loma stijena u aritu zemljotresa, pa se taj podatak sa veeg broja seizmolokih stanica, koristi za utvrivanje parametara mehanizma arita u kojem je generisan zemljotres. Opisani proces akumuliranja napona u zoni budueg arita zemljotresa, ili kako se jo naziva proces pripreme glavnog zemljotresa, esto je praen stvaranjem manjih zemljotresa koji nastaju usljed estog prisustva lokalnih nehomogenosti u strukturi stijene u zoni arita, pri emu nastaju manji lomovi i dislokacije. Dakle, u zoni pripreme zemljotresa gotovo redovno se dogaa i niz tzv. prethodnih zemljotresa (ili for-shock /for-ok/ u anglosaksonskoj literaturi) sa znatno manjim intenzitetom u poreenju sa glavnim zemljotresom. Takoe, odmah nakon pojave glavnog zemljotresa, u fazi konsolidovanja stijenskih masa i uspostavljanja novog stabilnog stanja u zoni arita, poinje da se odvija itav proces dogaanja serije manjih naknadnih zemljotresa (ili engl. after-shock /after-ok/). Empirijski je utvreno da je stepen prethodne i naknadne aktivnosti, ako se izrazi preko zbira ukupnog broja i intenziteta tako dogoenih zemljotresa, priblino proporcionalan jaini glavnog zemljotresa. Tako, na primjer, katastrofalni zemljotresi velikog intenziteta, obino su praeni prethodnom i naknadnom aktivnou koje traju i vie od jedne godine. Napomenimo, najzad da je u seimolokoj praksi esto osmotrena i pojava tzv. migracije epicentara zemljotresa u regionu, posebno u sekvenci koja slijedi nakon dogaanja vrlo snanih
Longitudinalni seizmiki talasi predstavljaju elastinu deformaciju sredine (tla) koja se ostvaruje oscilovanjem estica sredine prenosnika talasa - u pravcu kretanja seizmikog talasa (naizmjeninim sabijanjem i rastezanjem sredine). Ovi talasi se nazivaju i primarnim (i kratko oznaavaju sa P) (zbog najvee brzine kretanja) ili uzdunim talasima. Longitudinalni talasi se prostiru kroz vrste, tene i gasovite sredine. Transverzalni sreizmiki talasi nastaju oscilovanjem mikroestica tla dominantno u pravcu upravnom na pravac kretanja talasa. Oni su manje brzine od longitudinalnih (za oko 73 %) i ne prostiru se kroz tenosti i gasove. Nazivaju se i sekundarni talasi (kratko se oznaavaju sa S).
(5)
____________________________________________________________________________
116
zemljotresa. U tim sluajevima, distribucija epicentara tokom vremena realizacije serije naknadnih zemljotresa, zahvata iroki prostor (i po nekoliko hiljada kvadratnih kilometara). Tipian primjer takve seobe epicentara registrovan je i kod Crnogorskog zemljotresa od 15. aprila 1979. godine sa magnitudom 7,0. Tom prilikom, u toku neto vie od jedne godine, koliko je trajala after-ok sekvenca, bio je seizmiki veoma aktivan itav prostor od Herceg Novog do Ulcinja i priblino od lokacije glavnog zemljotresa (na oko 15 km od obale u podmorju Jadrana) pa do Skadarskog jezera i Cetinja. U tom regionu u okviru te sekvence, registrovano je vie hiljada naknadnih zemljotresa, od kojih je iznad magnitude 4 bilo oko 100.
Prekursori zemljotresa i mogunost njihovog prognoziranja

Veina jakih zemljotresa je praena prethodnim manifestovanjem specifinih prirodnih fizikih fenomena, tzv. prekursora zemljotresa. Ovi fenomeni se izraavaju neposredno prije pojave glavnog (najjaeg zemljotresa) u seriji obino nekoliko sati, ali i znatno ranije nekoliko dana, pa i mjeseci. Prekursori zemljotresa su obino najizrazitiji u epicentralnoj oblasti glavnog zemljotresa, ali nekad i na znatno veim rastojanjima od arita zemljotresa u fazi njegove pripreme. Sam proces pripreme zemljotresa traje dosta dugo, a zavisi od jaine zemljotresa koji e biti generisan. Tako na primjer, zemljotres sa magnitudom 7 bie praen pojavom raznih fenomena, odnosno predznaka zemljotresa u periodu od par godina prije njegovog dogaanja. Istovremeno, pratei fenomeni su, kao sto smo ve naglasili, veoma brojni, ali se, na alost, ne manifestuju po nekom standardnom obrascu. Naime, izvjesni fenomeni u nekim sluajevima su vrlo naglaeni, dok su u drugim njihove pojave minorne ili sasvim izostaju. Ovakvo ponaanje prekursora jakih zemljotresa obavezuje istraivae da istovremeno osmatraju to vei broj takvih fenomena i da iz njihove manifestacije tokom vremena, pokuaju da izvedu kratkoronu prognozu sljedeeg jakog zemljotresa u regionu. Razlozi manifestacije raznih geofizikih i geolokih fenomena u fazi pripreme zemljotresa vezani su za proces akumuliranja naponskog polja, najee kao posljedice bonih tektonskih pritisaka u zemljinoj kori. Od brojnih prekursora zemljotresa, pomenimo samo one najznaajnije i najee osmotrene u praksi: Promjena brzine seizmikih talasa u zemljinoj kori, zbog izmjene gustine stijenskih masa usljed promjene unutranje strukture stijena pod pritiskom, Smanjenje elektrine otpornosti tla - zbog pojave mikropukotina u stijenama, promjene poroznosti tla, sadraja vode i sl., Fluktuacija gravitacionog i geomagnetskog polja u regionu - zbog promjene gustine stijena i drugih fizikih svojstava u fazi pripreme zemljotresa, Pojava "rojeva" manjih i veih zemljotresa u periodu od nekoliko dana prije glavnog zemljotresa, Emisija elektromagnetskih zraenja u irokom dijapazonu frekvencija u iroj zoni arita budueg velikog zemljotresa, Pojava impulsivnih tokova podzemnih (telurskih) elektrinih struja u tlu, Pojava spontanog naelektrisanja i pranjenja elektriciteta iz tla u obliku svjetlosnog isijavanja (vidljivog tokom noi), Poveana emanacija gasa radona iz tla i vode, Nagle promjene nivoa podzemne vode (oscilovanje vode u bunarima, promjena izdanosti izvora i sl.), ____________________________________________________________________________
117
Sve pomenute prekursore zemljotresa moemo svrstati u dvije osnovne grupe: seizmiki fenomeni i fenomeni promjene fizikih polja (geofiziki i geoloki).
Lagano izdizanje ili sputanje djelova tla u zoni budueg rasjeda (epicentralno podruje), male promjene nagiba terena, Termike anomalije zemljine kore na povrinama veih razmjera, registrovane uporednim satelitskim osmatranjem itd.
Od seizmikih prekursora uoeno je nekoliko razliitih tipova, od kojih emo navesti samo dva najznaajnija: Kao indikator snanih zemljotresa, gotovo redovno, javlja se itav "roj" slabijih zemljotresa, ija uestanost raste sa pribliavanjem trenutka nastanka glavnog zemljotresa. esto je karakteristino da neposredno prije glavnog zemljotresa dolazi do kratkotrajnog "zatija", odnosno odsustvovanja slabijih zemljotresa, nakon ega slijedi glavni zemljotres. Odmah zatim, redovno se razvija novi "roj" slabijih zemljotresa, ija su uestanost, vrijeme trajanja aktivnosti i veliine magnituda naknadnih zemljotresa, direktno proporcionalni jaini glavnog zemljotresa. Drugi oblik seizmikih prekursora javlja se u vidu promjene brzine zapreminskih seizmikih talasa. Naime, u fazi pripreme velikih zemljotresa, u zoni akumuliranja napona u Zemljinoj kori, primijeeno je fluktuiranje odnosa brzine longitudinalnih i transverzalnih talasa koji dostie izraen minimum Slika 106. Promjena odnosa brzine longitudinalnih i transverzalnih talasa (Vp/Vs) u fazi pripreme neposredno prije pojave glavnog tri zemljotresa u regionu Garm (Rusija). zemljotresa. Nakon toga, dolazi do naglog rasta ovog kolinika, kada dostie uobiajene vrijednosti za region. Ova pojava je rezultat promjene veliine Poasonovog (Poissonovog) koeficijenta elastinosti stijene () usljed promjene naponskog stanja u zoni budueg arita zemljotresa. Zbog tih promjena, mijenja se i odnos brzina longitudinalnih (Vp) i transverzalnih (Vs) talasa, poto su na osnovu teorije elastinosti ova tri parametra u sljedeoj meusobnoj vezi:
Vp
1 = 2 Vs 1 2
1/2
Za sluaj idealno elastinih vrstih stijenskih masa, = 0,25, pa gornji odnos ima vrijednost VP/VS 1,73. Meutim, u prirodi ovaj kolinik redovno ima neto vee vrijednosti: 1,75 1,85. Kao ilustraciju za ovaj tip fizikog fenomena manifestovanog u fazi pripreme jaih zemljotresa, navedimo primjer promjene odnosa brzine longitudinalnih i transverzalnih seizmikih talasa (Vp/Vs) u regionu Garm u Rusiji, koji je osmatran tokom tri perioda vremena. Na slici 106, koja prikazuje rezultate ovih analiza, prikazani su momenti pojave snanih zemljotresa u regionu (iznad magnitude 4.2). Uoljivo je na slici da je nekoliko mjeseci prije pojave indiciranih jakih zemljotresa, nastupio period smanjenja posmatranog ____________________________________________________________________________
118
odnosa brzina seizmikih talasa, da bi se praktino odmah nakon dogaanja zemljotresa, naponsko stanje stijenskih masa vratilo na preanji, normalni nivo. Od geofizikih prekursora, esto se prije pojave snanih zemljotresa registruju znaajna variranja geomagnetskog i gravitacionog polja u irem regionu arita zemljotresa, to se, kao to je reeno, takoe moe tumaiti kao posljedica promjene naponskog stanja i gustine stijena usljed velikih bonih pritisaka i sabijanja stijenske mase.
Mjerenjem karakteristika prirodnog elektrinog toka u tlu (telurske struje) izmeu nepolarizirajuih elektroda (postavljenih obino na meusobnom rastojanju od 100-200 m) uoene su impulsivne promjene prirodnog elektinog potencijala neposredno prije pojave veih zemljotresa. Utvreno je da ovaj fenomen nije samo lokalno manifestovan, ve se registruje (sa manjim intenzitetom) i na veim rastojanjima od arita zemljotresa u fazi njegove pripreme. Viegodinjim istraivanjem na nizu stanica posebne telemetrijske mree u Grkoj, prikupljen je veliki broj znaajnih podataka o svojstvima ovog fenomena. Na osnovu tih rezultata sada se vre pokuaji uspostavljanja odgovarajuih matematikih modela, koji bi omoguili prognoziranje vremena, lokacije i veliine buduih snanih zemljotresa. Intenzivna naprezanja stijena u zoni pripreme zemljotresa, esto rezultiraju i emitovanjem elektromagnetskih talasa vrlo razliitih talasnih duina. U veem broju istraivakih centara registrovano je vie sluajeva snanih emisija radio-talasa srednjetalasnog opsjega, na nekoliko asova prije pojave glavnog zemljotresa.
Od glavnih prirodnih pojava vezanih za fenomen zemljotresa, moemo navesti este sluajeve laganog pranjenja statikog elektriciteta iz tla, akumuliranog u procesu priprema najee vrlo snanih zemljotresa. Tada se u prizemnim slojevima atmosfere javlja slaba svjetlost koja je vidljiva u toku noi. Ova pojava se tumai piezoelektrinim efektom u stijenama izloenim pritisku. Promjena naponskog stanja u stijenama u fazi pripreme zemljotresa, uslovljava i vrlo esto uoenu pojavu poveane emanacije radona (i nekih drugih inertnih gasova) iz tla i vode u tlu. Oscilovanje nivoa podzemne vode, zatim promjena hemizma vode, fluktuacija izdanosti izvora i druge pojave u reimu podzemnih voda, esto su registrovani prekursori zemljotresa, koji su zapaeni i prije vie stotina godina.
Slika 107. Primjer prouavanja pripreme jakog zemljotresa u Japanu osmatranjem vertikalnog pomjeranja (denivelacije) tla prije pojave velikog zemljotresa u Niigati, 1964. godine.
____________________________________________________________________________
119
Svi navedeni prekursori zemljotresa, kao i mnogi drugi, pruavaju se u sprezi sa rezultatima vrlo preciznih kontinualnih mjerenja efekata promjene napona u stijenama u zonama rasjeda, za koje se pretpostavlja da mogu biti generatori nekog budueg snanog zemljotresa. Na slici 107 prikazan je primjer osmatranja vertikalnih pokreta tla du zapadne obale Japana tokom 80 godina. Dijagrami na desnoj strani ove slike prikazuju izdizanje (pozitivno) i sputanje tla (negativno) izraeno u centimetrima na razliitim takama osmatranog dijela obale. U vrhu slike iznad prvog dijagrama stre-licom je indiciran momenat pojave razornog zemljotresa u blizini grada Niigata 1964. godine. Poloaj epice-ntra ovog zemljotresa je prikazan simbolom kruga na slici regiona. Veina prikazanih dijagrami jasno izraava trend laganog izdizanja tla do pojave zemljotresa, a zatim efekat naglog relaksiranja stijenskih masa. Velika kompleksnost fenomena pri-preme i realizacije zemljotresa, namee potrebu veoma sloenog i multidisciplinarnog naunog pristu-pa njegovom prouavanju, posebno u cilju njegove uspjene prognoze. Meutim, istovremeno, proces pripreme razornih i katastrofalnih zemljotresa uvijek je praen obiljem informacija koje se manifestuju u domenu praktino svih geofizikih polja, zatim pojavom raznih geolokih fenomena, i dr. Ove okolnosti takoe pruaju nadu i predstavljaju snaan motiv za pomno istraivanje mogunosti pouzdane prognoze buduih snanih zemljotresa. Ovom problematikom danas se u Svijetu bave hiljade naunika i dosadanji uspjeh, koji je jo uvijek skroman i sporadian, meutim ipak, uliva nadu da e se uskoro definisati pouzdan metod za sigurno kratkorono predvianje pojave jakih zemljotresa. Kada se govori o "prognozi zemljotresa" misli se na tzv. kratkoronu prognozu, koja treba da izrazi vrijeme, mjesto i jainu (magnitudu) budueg zemljotresa. Vrijeme ove pojave kod kratkorone prognoze treba da bude definsano sa tanou reda veliine jednog dana. Kratkorona prognoza jo uvijek nije zaivjela u rutinskom obliku, ali se brojne seizmoloke istraivake institucije irom Svijeta intenzivno bave ovom problematikom - jo uvijek u eksperimentalnom obliku. Praktino jedini uspjeno kratkorono prognoziran katastrofalni zemljotres (po intenzitetu, ali ne i po efektima) do danas, je zemljotres u provinciji Hajeng u Kini, koji se dogodio 4. februara 1975. godine, sa magnitudom 7,3 i povrinskim intenzitetom IX-X stepeni MCS skale6. Tom prilikom, zahvaljujui uspjenoj i pravovremenoj prognozi ovog zemljotresa od strane kineskih strunjaka, evakuacijom cijelog regiona, spaeno je preko 100.000 ljudskih ivota (po nekim izvetajima ak oko 400.000). Meutim, naalost, ve naredne godine (1976.) u susjednoj provinciji Tangan, potpuno nenajavljeno dogodio se jo razorniji zemljotres (sa magnitudom 7.6) i odnio preko 250.000 ljudskih ivota (po nekim izvetajima oko 600.000), to govori koliko je prognoza ovog fenomena istovremeno sloen i odgovoran zadatak. Pored kratkorone, razlikujemo i tzv. dugoronu i srednjeronu prognozu zemljotresa. Dugoronom prognozom se definie potencijalna oblast i povratni period (statistiki period ponovnog dogaanja) jaih, razornih i katastrofalnih zemljotresa u veem regionu. Ovaj oblik prognoze se najese izraava seizmolokim kartama koje prikazuju zone razliitog stepena intenziteta zemljotresa, koji e se u narednom periodu vremena (obino od 50, 100 i vie godina) dogoditi na tom prostoru, sa odreenom dozom vjerovatnoe realizacije te prognoze (obino 70 %). Takve karte su pripremljene i za teritorije Crne Gore tokom 1986. godine. Srednjerona prognoza je vezana za manje teritorije - kao to su zone tektonskih rasjeda u kojima se oekuje pojava velikih zemljotresa, a vrijeme prognoziranog zemljotresa se izraava sa tanou reda veliine godine (ili decenije).
MCS je skraenica za Merkali-Kankani-Zibergovu (Mercali-Cancani-Sieberg) skalu intenzitea zemljotresa, sa 12 podeoka, o emu e kasnije biti vie detalja.
____________________________________________________________________________
120
Kao to je ve reeno, sve vrste prognoze zemljotresa moraju biti rezultat kompleksnih multidisciplinarnih studija, pa je zato ova vrsta istraivanja vrlo skupa. Na irem podruju Balkana do sada nije finansiran praktino nijedan projekt usmjeren na prognozu zemljotresa, izuzimajui viegodinji projekat VAN u Grkoj, baziran na praenju pojava telurskih struja u seizmogenim zonama. U Turskoj upravo zapoinje realizacija kompleksnog naunog projekta nazvanog ELECTRA, sa ciljem multidisciplinarnog posmatranja i izuavanja niza fizikih fenomena - prekursora zemljotresa. Da bi kratkorona prognoza zemljotresa bila nauno utemeljena, neophodno je prethodno izvesti dugoronu prognozu u irokoj oblasti, zatim izdvojiti potencijalno seizmiki najopasniji region, utvrditi relevantne tektonske strukture kao kandidate za generisanje sljedeeg jakog zemljotresa i dalja, praktina, terenska istraivanja i osmatranja, usmjeriti na taj prostor.
7.2. Seizmometrija
Prvi pokuaji registrovanja zemljotresa pomou odgovarajue aparature, seu u daleku kinesku prolost, kada se pomou mehanikih naprava traio nain za odgonetanje iskonske tajne prirode - zvane zemljotres. Kao to smo ve pomenuli, konstrukcija prvih seizmolokih instrumenata vremenski je vezana za kraj XIX vijeka, kada je konstruisan prvi tip seizmografa kao ureaja za grafiko registrovanje seizmikih talasa stvorenih zemljotresom. Od tada do danas, u Svijetu je razvijen veliki broj raznih vrsta i tipova instrumenata za registrovanje razliitih parametara dejstva zemljotresa. Tako se u instrumentalnoj tehnici registrovanja zemljotresa jasno izdvajaju tri osnovna tipa seizmolokih ureaja: seizmografi, akcelerografi i seizmoskopi, ije emo osnovne namjene i svojstva samo kratko opisati. Nakon uvoenja u seizmoloku praksu automatskih telemetrijskih seizmolokih mrea i sistema za registrovanje podataka o zemljotresima, a poslednjih nekoliko godina, kada se intenzivno uvodi digitalna tehnika registrovanja pomou irokopojasnih seizmografa, uz automatsku obradu podataka u realnom vremenu, instrumentalna seizmologija je praktino iskoraila ispred zahtjeva teorijskih i aplikativnih potreba seizmologije u cjelini. SEIZMOGRAFI predstavljaju fundamentalne registracione instrumente u seizmolokoj praksi, pomou kojih se mehaniki efekat seizmikih talasa zemljotresa u tlu, pretvara u elekromagnetski indukovan napon (kod elekromagnetskih tipova seimografa). Stvoreni napon se nakon elektronskog pojaanja zatim registruje na odgovarajuem rekorderu (registratoru) u vidu ekvivalentnog grafikog zapisa seizmograma - ili ekvivalentnog magnetskog digitalnog zapisa, koji se koristi za automatsku obradu na raunaru. Zavisno od naina transformisanja mehanikih vibracija tla u seizmometru, registruje se veliina pomaka tla (pomjeranje) ispod seizmometra ili (to je danas najei sluaj) brzina oscilovanja tla. Osnovni princip rada elektromagnetskog seizmografa (slika 108) koji se danas najee koristi u seizmolokoj praksi, sadran je u stvaranju elektrinog napona u radnoj navojnici (kruni kalem) koja je fiksirana za kuite seizmometra u kojoj osciluje trajni magnet relativno velike mase (koji praktino predstavlja fiziko klatno), vezan za finu elinu oprugu, i na taj nain indukuje elektromagnetsku silu u navojnici. Veliina indukovanog napona direktno je proporcionalna brzini oscilovanja tla, odnosno brzini relativnog kretanja navojnice sa kuitem seizmometra u odnosu na inertnu masu magneta. Zbog potrebe brzog umirivanja ovakvog oscilatornog sistema, klatno seizmometra se pomou posebne prigune navojnice brzo smiruje ekajui novu seizmiku pobudu. Napon u navojnici direktno je proporcionalan i uslovljen karakteristikama seizmikih talasa, koji izazivaju oscilovanje seizmometra. ____________________________________________________________________________
121
a)
b)
Slika 108. Elektromagnetski seizmometar: a) ema vertikalnog seizmometra: (1)-kuite; (2)-elina opruga; (3)-trajni magnet; (4)-radni kalem; (5)-priguni (i kalibracioni) kalem; (6)-kabl za odvoenje indukovanog napona na pojaava i registrator signala; b) Realni izgled seizmometra tipa S-13 Teledajn-Diotek (Teledine-Geotech) u vertikalnom (raskolpljenom) i horizontalnom poloaju.
Stvoreni napon, kao elektromehanika slika seizmikih talasa, zatim se vodi na elektronski pojaiva - kako bi se doveo na odgovarajui nivo osjetljivosti registratora. Seizmiki pojaivai obino uveavaju napon stvoren u seizmometru za nekoliko desetina, pa i stotina hiljada puta, zavisno od namjene ureaja i lokalnih uslova rada. S obzirom na uvijek prisutne prirodne i vjetake mikrovibracije u tlu, optimalno elektronsko uveanje analognih seizmografa najee iznosi oko 100.000 puta. Treba naglasiti da su seizmometri polarisani instrumenti, sa odreenim frekventnim karakte ristikama. Ovo praktino znai da je konstruktivnim rjeenjem dozvoljeno oscilovanje mase klatna seizmometra samo du jedne ose, registrujui samo translatorna kretanja tla u tom pravcu, priguujui istovremeno sva ostala rotaciona (koja inae imaju daleko manje uea u ukupnom kretanju tla) i translatorna kretanja u svim ostalim pravcima. Prema pravcu polarizovanja, razlikujemo takozvane vertikalne i horizontalne seizmometre. Istovremeno, zavisno od konstruktivnih karakteristika seizmografa, ovaj ureaj neminovno vri odreene transformacije u spektralnom sastavu registrovanih seizmikih talasa u odnosu na seizmiku pobudu. Ovim filtarskim svojstvima seizmografa u obradi registrovanog signala posveuje se posebna panja, poto se ta svojstva mogu uspjeno iskoristiti za izdvajanje odreenih grupa seizmikih talasa. Registrovanje seizmograma - kao zbira talasnih formi jednog zemljotresa (koji su frekventno modifikovani u saglasnosti sa konstruktivnim karakteristikama sistema seizmometar - seizmiki pojaiva - registrator) obavlja se u seizmolokim stanicama - u analognoj formi (na kvalitetnom papiru - pomou mastila, zatim na filmu, foto-papiru ili magnetskoj traci) ili, danas mnogo ee, u digitalnom obliku (na magnetskoj traci ili disku, fle memoriji i slino). Parlelno sa registrovanjem seizmikih talasa, obavlja se i registrovanje informacije o vrlo tanom tekuem vremenu (sa grekom manjom od 1/1000 od sekunde), u cilju precizne identifikacije trenutka prijema pojedinih faza seizmikih talasa. U ovu svrhu, seizmografi su opremljeni i visoko kvalitetnim asovnicima, sa vrlo malim hodom, na kojima se vri sinhronizacija sa tzv. svjetskim vremenom, ili srednje-grinikim vremenom (GMT- Greenwich Mean Time). Sinhronizacija asovnika obavlja se pomou odgovarajuih radio-prijemnika ____________________________________________________________________________
122
vremenskog koda, koji kontinualno emituju brojne radio-stanice irom sveta (npr. DCF, WWV, WWVH, Moskva) ili, to je danas najei sluaj korienjem vremenske baze GPS satelita za automatsku sinhronizaciju asovnika seizmografa. U seizmolokoj praksi se koristi iskljuivo GMT vreme, radi izbjegavanja konfuzije podataka prilikom razmjene istih sa drugim seizmolokim centrima. Pored elektromagnetskih seizmografa, iji princip rada je kratko diskutovan, jo ponegdje se u seizmolokoj praksi koriste i stari, tzv. mehaniki seizmografi, kod kojih se kretanje tla prenosi preko mehanikog pojaivaa - u vidu mehanikog kretanja - do pera. Ranije su korieni i tzv. kapacitivni seizmometri (na principu promjene kapaciteta ploastog kondenzatora), kod kojeg se rastojanje ploa kondenzatora mijenja pod mehanikim dejstvom seizmikih talasa. U savremenoj seizmolokoj praksi sve vie se koriste (posebno za registrovanje mikro-seizmike aktivnosti i lokalnih zemljotresa) tzv. piezoelektrini seizmometri u kojima se mehanikim dejstvom seizmikih talasa na kristal kvarca stvara odgovarajui piezoelektrini odziv u vidu elektrinog napona, koji je proporcionalan brzini oscilovanja tla. AKCELEROGRAF je poseban inenjersko-seizmoloki instrument, koji je po svojim konstruktivnim principima vrlo slian seizmografima. Osnovna razlika je sadrana u vrsti podataka koji se registruju, ali i u frekventnim karakteristikama instrumenta. Akcelerografi registruju ubrzanje oscilovanja tla, koje su izazvali seizmiki talasi. Ovakav princip je izveden konstruktivno - izborom velike sopstvene krune frekvencije sistema trokomponentnog klatna obino izmeu 25 i 30Hz, tako da ovaj ureaj praktino direktno registruje ubrzanje tla. Podatak o ubrzanju se registruje na foto-filmu u kontinualnom obliku, ili na magnetskoj traci ili fle memoriji u digitalnij formi. Treba naglasiti da su ovakvi ureaji obino latentno operativni, odnosno da ih aktivira Izgled trokomponentnog akcelerografa (rasklopljenog) tipa zemljotres odreene jaine, na koju Kinemetriks SMA-1 sa registracijom na foto-filmu. je senzor prethodno podeen (obino oko IV stepena MCS /Merkalijeve/ skale). Kao to emo vidjeti neto kasnije, registrovani akcelerogrami (ili kako se jo nazivaju - istorije ubrzanja tla) koriste se u oblasti inenjerske seizmologije - za izuavanje amplifikacionih svojstava tla, u zemljotresnom inenjerstvu - za kompjutersko simuliranje realnih zemljotresa na matematikim modelima i na dinamikim platformama i fizikim modelima graevinskih objekata, zatim u kvantitativnoj sei-zmologiji - za interpretaciju elemenata mehanizma kompleksnih tipova arita zemljotresa i dr. c) SEIZMOSKOP je posebno dizajniran seizmoloki instrument, namijenjen registrovanju dinamikog odgovora hipotetikih graevinskih objekata, u uslovima dejstva jakih bliskih zemljotresa. Seizmoskop u sutini ne registruje ni jednu fiziku karakteristiku oscilovanja tla (kao npr. seizmograf ili akcelerograf) ve na jednostavnom rekorderu biljei informacije koje direktno reprezentuju dinamiki odziv nekog hipotetikog graevinskog objekta, koji bi bio lociran na mjestu seizmoskopa za vrijeme zemljotresa. ____________________________________________________________________________
123
Mehanike karakteristike seizmoskopa su tako odabrane da dobijene registracije reprezentuju oekivanu dinamiku reakciju tipinog viespratnog graevinskog objekta. Tako, seizmoskopi najee imaju sopstvenu periodu oscilovanja 0,75 s, sa faktorom priguenja oscilacija 10% od kritine vrijednosti. Zbog vrlo niske cijene ovih instrumenata, u trusnim oblastima se obino postavlja gusta mrea u uslovima razliitih geolokih formacija i lokalnih geotehnikih uslova. d) DRUGE VRSTE INSTRUMENATA koje su u upotrebi u seizmolkoj praksi, veinom su namijenjene za direktno mjerenje odreenih fenomena vezanih za pojavu zemljotresa. To su na primjer, tiltmetri (ili naklonometri) odnosno instrumenti za mjerenje enormno malih i sporih relativnih promjena poloaja dva bloka (krila) rasjeda u fazi pripreme zemljotresa, kao i kasnije. U upotrebi su i tzv. naponometri za registrovanje naponskog stanja u zoni potencijalnih arita zemljotresa. Slinu namjenu imaju i tzv. ekstenziometri pomou kojih se registruje veliina horizontalnih deformacija (ekstenzija ili dilatacija) izmeu dvije take na Zemljinoj povri. U seizmolokim istraivanjima esto se koriste i razliiti ureaji za mjerenje promjena geofizikih polja kao prekursora zemljotresa, npr.: magnetski variometri, visokoosjetljivi gravimetri, instrumenti za mjerenje intenziteta telurskih elektrinih polja i drugi.
7.3. Analiza i obrada seizmolokih podataka

Metode analize analognih i digitalnih registracija seizmikih talasa zemljotresa (seizmograma) i numerika obrada rezultata tih analiza, u savremenoj seizmolokoj praksi obuhvataju sljedee elemente:
Identifikaciju vrsta i tipova seizmikih talasa na seizmogramu, Utvrivanje tanog vremena registrovanja odreenog tipa seizmikog talasa, Numeriku obradu registrovanih talasa na veem broju seizmolokih stanica, u cilju utvrivanja prostornih parametara hipocentra zemljotresa i trenutka njegovog nastanka, Definisanje mehanizama arita zemljotresa i dinamikih parametara arita, Energetske karakteristike (magnituda) zemljotresa i analizu distribucije makrosei zmikog polja, odnosno formiranje matematikog modela raspodjele povrinskog efekta zemljotresa, Utvrivanje elemenata strukturne grae Zemljine kore na osnovu interpretacije povrinskih i zapreminskih talasnih formi, Proraun empirijskih vrijednosti amplifikacionih karakteristika tla u lokalnim razmjerama i utvrivanje matematikih zakonitosti tih pojava.
Seizmiki talasi, na svom putu od arita zemljotresa do prijemne seizmoloke stanice, prolaze kroz stijene zemljine kore i njene unutranjosti, povinujui se njihovim elastinim svojstvima, to znaajno utie na formu samog talasa. Dakle, finalni oblik svakog seizmikog talasa i vrijeme koje on utroi na putu od izvorita do prijemnika, sadre informacije o sljedeim parametrima:
Energetskim karakteristikama arita zemljotresa i dinamikim procesima njegovog nastanka, Prostornom poloaju arita i trenutku zapoinjanja rasijedanja stijene u aritu, Elastinim svojstvima stijena i strukturne grae Zemljine kore, na putu do prijemnika (seizmografa), Dinamikim svojstvim lokalne geoloke sredine na mjestu seizmoloke stanice i drugo.
____________________________________________________________________________
124
Primjenom adekvatnog matematikog aparata, mogue je sve navedene informacije izdvojiti i numeriki izraziti iz registrovane grupe seizmikih talasa. Strukturna graa Zemljine kore i dublje unutranjosti Zemlje, utvruje se, kao to je pomenuto, kroz proces numerike inverzije hodohrona, odnosno obrade i interpretacije rezultata registrovanja seizmikih talasa na Zemljinoj povri, na brojnim seizmolokim stanicama. Pri rjeavanju ovakvoga zadatka, koriste se rezultati registrovanja zemljotresa i jakih eksplozija, posebno nuklearnih. Prednost korienja rezultata opservacija nuklearnih eksplozija sadrana je u injenici da su poloaj arita eksplozije i trenutak njenog iniciranja, najee poznati sa visokom tanou. Kod zemljotresa, meutim, svi parametri hipocentra predstavljaju takoe nepoznate veliine. Obradom veeg broja jakih zemljotresa, koji su registrovani na veem broju sizmolokih stanica, odnosno inverizijom hodohrona serije takvih zemljotresa i eksplozija, uz primjenu savremenih matamatikih metoda, mogue je kvalitetno definisati parametre reprezentativnog seizmikog modela Zemljine kore. U savremenoj seizmolokoj praksi, primjenom metoda simultane obrade vee grupe lokalnih zemljotresa ili metode seizmike tomografije, definie se znatno detaljniji seizmiki model zemljine kore u 1D ili 3D obliku. Zbog svoje kompleksnosti i sloenog numerikog postupka prorauna vremena putovanja seizmikog zraka kroz 3D model, u rutinskoj praksi i danas se koristi praktino samo 1D model. Rezultujui seizmiki model opisuje se geometrijskim parametrima (vrstom modela na primjer horizontalno uslojeni poluprostor, model sa promjenljivom brzinom u slojevima u funkciji dubine, kao i debljinom pojedinih slojeva) i brzinama longitudinalnih i transverzalnih talasa. Kvalitetan seizmiki model moemo uspjeno koristiti u postupku lociranja tekue seizminosti, zatim pri relociranju ranije dogoenih zemljotresa, a za prouavanju strukturne grae Zemljine kore i za seizmotektonska prouavanja, vrlo je pogodan 3D model. U analizi seizmikih talasa stvorenih zemljotresom na relativno malim epicentralnim rastojanjim (do oko 1.000 km) posebna panja se posvjeuje zapreminskim talasima, a na veim rastojanjima i povrinskim talasima oba tipa, kao osnovnim fazama, ali takoe i brojnim produktima ovih talasa, stvorenim u procesima reflektovanja i refraktovanja na granicama sredina razliitih elastinih svojstava u Zemljinoj kori i dubljoj unutranjosti. Pored seizmikih talasa stvorenih zemljotresima, u seizmologiji se prouava jo jedna specifina vrsta talasa mikroseizmi, odnosno mikro-oscilacije tla, sa periodama izmeu 2 i 20 sekundi (relativno homogenog spektra) i sa relativno malim amplitudama (obino manjim od 1m). Mikroseizmi se intenzivnije registruju na priobalnim seizmolokim stanicama, a njihove amplitude se poveavaju sa pojavom bura na moru. Do sada nije u potpunosti utvren neposredni uzronik ovih pojava, ali se pretpostavlja da su oscilovanje vodene mase u morima, u zonama strmih obala, kao i izvesne atmosferske turbulencije, njihovi potencijalni uzronici. ZEMLJINA KORA I BLISKI ZEMLJOTRESI Generalno posmatrajui, Zemljina kora se odlikuje vrlo kompleksnom strukturnom graom. Podruje Balkana se u tom smislu posebno istie. Naime, tektonska aktivnost u tom regionu tokom geoloke istorije, bila je veoma izraena. Kao rezultat takve aktivnosti na podruju Srbije i Crne Gore formirana je Zemljina kora razliite debljine od oko 22 do 54 km sa vrlo sloenim geolokim odnosima u horizontalnoj i vertikalnoj ravni, to je posebno izraeno u zoni sedimenata, sa debljinom od 5-15 km (ak i preko 20 km u nekim regionima). Za potrebe rutinskog lociranja zemljotresa, najee se itava Zemljina kora predstavlja uproenim modelom, koji ini nekoliko osnovnih, generalizovanih slojeva: sedimentni kompleks, granitski sloj, bazaltni sloj i Mohoroviiev diskontinuitet (odnosno gornji dio ____________________________________________________________________________
125
spoljanjeg omotaa). Sedimentni kompleks predstavlja debelu seriju sedimentnih stijena, koja je nataloena preko kiselih stijena (tzv. granitskog sloja). Kod neto detaljnijih modela, ovaj paket sedimenata se dijeli na plii kompleks (2-3 km) koji se karakterie relativno malim brzinama seizmikih talasa i dublji kompleks sedimentnih stijena (tabela 9). Granitski sloj obuhvata stijene kiselog sastava i prostire se obino do dubine od 15-20 km. Izmeu granitskog sloja i Mohoroviievog diskontinuiteta lociran je bazaltni sloj, koji obuhvata stijene mahom bazinog sastava. Njegova debljina u kontinentalnom delu Zemljine kore iznosi obino oko 5-15 km, a neto vie u okeanskim korama. Granica izmeu granitskog i bazaltnog sloja naziva se Konradovom granicom, prema seizmologu V. Conradu. Ispod bazaltnog sloja, odnosno Mohoroviieve granice zapoinje Zemljin omota, slojem ultrabazine magme. Seizmiki model horizontalno uslojene zemljine kore (za prostor Crne Gore)
BRZINE SEIZMIKIH TALASA EKVIVALENTNI SEIZMIKI SLOJ
Tabela 9
(km/s) Longitudinalni Transverzalni
DEBLJINA
(km)
Plii dio sedimentnog kompleksa Dublji dio sedimentnog kompleksa Granitski sloj Bazaltni sloj Mohoroviiev diskontinuitet
4,49 6,14 6,60 6,82 8,01
2,52 3,21 3,71 3,86 4,60
3 7 23 9 -
Ako se sloena strukturna graa i elastina svojstva slojeva Zemljine kore, generaliu jednim ekvivalentnim uproenim seizmikim modelom koji je reprezentovan horizontalno uslojenim poluprostorom, tada se optimalni parametri takvog modela mogu izraziti kao u tabeli 9, u primjeru za prostor Crne Gore. Ovi parametri su dobijeni seizmikom 1D tomografijom, pri simultanoj obradi grupe od 64 zemljotresa, koji su kvalitetno digitalno registrovani. Ovaj model je dobijen pod pretpstavkom o nepostojanju sloja male brzine u zemljinoj kori (kada dublji sloj ima manju brzinu od prethodnog plieg sloja). Pomenuta kompleksnost strukturne grae Zemljine kore na podruju Dinarida, predstavlja osnovni uzrok generisanja vrlo sloenih seizmikih talasnih formi pri dejstvu zemljotresa, koje su zatim multiplikovane u sloenim tektonskim uslovima. Spektralna analiza seizmikih talasa (zapreminskih i povrinskih) ili u uslovima registrovanja seizmikih talasa na malim epicentralnim rastojanjima na ovom podruju, ukazuje da dominirajue periode ovih talasa zauzimaju relativno irok dijapazon od 0,1 do 2,0 sekundi, zavisno od vrste i tipa talasa. Tako, na primjer, tip longitudinalnih talasa, obino se karakterie dominantnim periodama u intervalu izmeu 0,1 0,4 s, a transverzalni talasi u intervalu 0,3 0,8 s, dok ostatak spektra pokrivaju obije vrste povriniskih talasa (Rajlaj i Lav). Zavisno od mjesta nastanka zemljotresa, odnosno poloaja arita u Zemljinoj kori, kao i od pravca kretanja registrovanih seizmikih talasa, moemo generalno zakljuiti da su kod tzv. bliskih i lokalnih zemljotresa (do epicentralnih rastojanja od oko 1.100 km), na podruju centralnog Balkana, amplitudno dominantni direktni ili refraktovani longitudinalni i transverzalni talasi vezani za granitski sloj (Pg i Sg faze talasa), na epicentralnim rastojanjim do kritine take ili take smjene faza na hodohroni (najee na oko 175 km - to zavisi od dubine arita i debljine Zemljine kore) i refraktovani zapreminski talasi na Mohoroviievoj granici (Pn i Sn faze) na rastojanjima preko 175 km.
____________________________________________________________________________
126
a)
b)
Slika 110. Primjeri seizmograma lokalnog (a) i bliskog (b) zemljotresa: a) Zemljotres registrovan na epicentralnom rastojanju od 14 km, sa magnitudom 2.7 sa naznaenom Pg i Sg fazom; b) Seizmogram na epicentralnom rastojanju 400 km od epicentra zemljotresa sa magnitudom 4.8 i primarnim fazama seizmikih talasa Pn i Sn.
Tipian izgled seizmograma sa indikacijom osnovnih faza seizmikih talasa, za tzv. lokalni i bliski zemljotresa, prikazan je na slici 110 (za tip tzv. bliskog zemljotresa na slici 110a i za tzv. lokalni zemljotres, na slici 110b). Kretanje seizmikih talasa, njihovo prelama-nje i reflektovanje na granicama sredina sa razliitim elastinim svojstvima, u cjelosti se moe izraziti elementima geomtrijske optike, odnosno zakonima optike fizike, to izlazi iz okvira ovog kursa. ZEMLJINA UNUTRANJOST I TELESEIZMI Kod zemljotresa sa hipocentrom u Zemljinoj kori, kao primarne faze zapreminskih talasa, pored Pg i Sg, registrovaemo Pn i Sn faze longitudinalnih i transverzalnih talasa, respektivno sve do epicentralnih rastojanja od O oko 10 lunih stepeni (1 = 111,195 km). Nakon ovog rastojanja, na Zemljinu povr prvi poinju da stiu tzv. P i S talasi, odnosno longitudinalni i transverzalni talasi koji su dio svog puta od
____________________________________________________________________________
Slika 111. Unutranjost Zemlje i dijagrami promjene brzine longitudinalnih (P) i transverzalnih (S) talasa i gustine materijala sa dubinom (Z), uz indikaciju osnovnih slojeva.
127
hipocentra do seizmoloke stanice preli kroz zonu ispod Mohoroviieve granice, odnosno kroz zemljin omota. Seizmiki talasi koji se registruju na rastojanjima veim od 10 lunih stepeni nazivaju se teleseizmima. Hodohrone teleseizama, koje su konstruisane na bazi kvalitetnih podataka registracije velikog broja zemljotresa na velikom broju seizmolokihi stanica, rasporeenih na razliitim epicentralnim rastojanjima, mogu se koristiti za numeriku inverziju radi definisanja raspodjele brzina seizmikih talasa u Zemljinoj unutranjosti. Dosadanja saznanja o Zemljinoj unutranjosti ukazuju da raspodjela materije razliite Slika 112. Trase osnovnih teleseizmikih zapreminskih talasa u Zemljinoj unutranjosti gustine u Zemlji vrlo dobro odgovara modelu (transverzalni zraci su prikazani krivudavom sa serijom konfokalnih sfera (sfera sa linijom). centrom u centru Zemlje) odnosno tzv. sferno simetrinom modelu, o emu smo govorili u poglavlju o zemljinoj unutranjosti (slika 111). U takvom modelu seizmiki zraci imaju zakrivljen oblik zbog sistematskog poveanja brzine sa dubinom. Postupkom numerike inverzije hodohrona zemljotresa, koje su registrovane na velikim epicentralnim rastojanjima (od 10 do 180 lunih stepeni) mogue je utvrditi unutranju strukturnu grau Zemlje, to se realizuje i primjenom metoda seizmike tomografije. Osnovna struktura unutranjosti Zemlje moe se sagledati iz dijagrama promjene brzine P i S faza seizmikih talasa sa dubinom, kao na slici 111, na osnovu tzv. IASP91 numerikog modela zemljine unutranjosti (model Meunarodne asocijacije za seizmologiju i zemljinu unutranjost razvijen 1991. godine). Na ovoj slici su oznaene granice dominantnih slojeva Zemlje u kojima se brzina sa dubinom znaajnije mijenja. U seizmolokoj praksi najee se sloena stru-ktura unutranje grae Zemlje generalizuje sa ukupno 4 sloja. Prvi sloj predstavlja zemljinu koru, sljedei sferni sloj, odnosno zona koja se prostire od Mohoroviieve granice do dubine od 2.900 km, naziva se omota jezgra (ili mantija). Ovaj sloj obuhvata tzv. spoljanji omota (od zemljine kore do tranzitne zone na 670 km) i unutranji omota, koji obuhvata ostatak ovog sloja. Najnii sferni sloj u Zemlji, tzv. jezgro, obuhvata spoljanji i unutranji dio, pa se dijeli na spoljanje i unutranje jezgro. Kao to se vidi na slici 111, u Zemljinom omotau postoji izrazit vertikalni prirataj brzine oba tipa zapreminskih talasa: za longitudinalne talase od 8,0 km/s na donjoj granici Zemljine kore (tabela 9) do 13,6 km/s na donjoj granici omotaa (2,900 km), a za transverzalne talase od 4,6 km/s do 7,3 km/s. Ispod donje granice omotaa, dakle unutar spoljanjeg jezgra Zemlje, transverzalni talasi se ne prostiru, to ukazuje da se ovaj dio Zemljine unutranjosti ponaa kao tenost. Karakteristino je i to da se na granici izmeu omotaa i jezgra brzina P-faze talasa naglo smanjuje sa 13.6 na 8.1 km/s. Na slici 112 prikazani su seizmiki zraci osnovnih tipova P i S faza u Zemljinoj unutranjosti. Indeks K oznaava da je seizmiki talas proao kroz jezgro (njem.: kernell= jezgro) a indeks c indicira da se odgovarajui seizmiki zrak reflektovao na gornjoj granici jezgra (engl. core=jezgro). Uobiajeno je da se, radi skraivanja, faza PKP kratko oznaava kao P'. ____________________________________________________________________________
128
O
Direktni zapreminski talasi registruju se do epicentralnih rastojanja od 103 , a u tzv. difragovanom obliku (kada su slabo amplitudno izraeni na seizmogramu) i na neto veim O O O rastojanjima do oko 110 . U intervalu 103 - 142 na hodohroni je izraena tzv. zona sjenke za O longitudinalne talase (poto se u jezgru njihova brzina smanjuje na 8,6 km/s). Nakon 142 , kao O prvi nailazak registruje se PKP faza. Nakon 103 prvo se registruju PKP (kao prvi longitudinalni) i SKS (kao prvi tra-nsverzalni) talasi (slike 112 i 113). SKS faza nastaje kretanjem transverzalnog talasa kroz omota do jezgra, zatim nakon prelamanja daljim kretanjem kroz jezgro u obliku longi-tudinalnog talasa i konano, ponovo kroz omota u vidu transverzalnih talasa. Primjer seizmograma sa registrovanim karakteristinim teleseizmikim talasima, na epicentraO lnom rastojanju od 43 , sa magnitudom Ms=6,2, prikazan je na slici 113.
Odreivanje poloaja arita zemljotresa

Jedan od najznaajnijih zadataka u obradi seizmolokih podataka je odreivanje prostornih koordinata arita zemljotresa i hipocentralnog vremena (momenta generisanja zemljotresa) sa maksimalno moguom tanou. Jedini raspoloivi podaci za rjeenje ovog zadatka predstavljaju vremena registrovanja seizmikih faza na seizmogramima veeg broja seizmolokih stanica, koje su distribuirane na razliitim rastojanjima i u razliitim pravcima od epicentra. Za proraun poloaja epicentra (geografske irine i duine) i trenutka nastanka zemljotresa (u sluaju epicentra to je tzv. epicentralno vreme, ili momenta pojave prvih seizmikih talasa u epicentru) dakle za definisanje ove tri nepoznanice, potrebno je raspolagati podacima registrovanja zemljotresa na najmanje tri seizmoloke stanice (pretpostavljajui bar po jedan podatak o nekoj seizmikoj fazi). U seizmolokoj praksi se obino raspolae sa znatno veim brojem podataka, posebno kod jaih zemljotresa, ime se postie vei kvalitet utvrenih parametara arita.
Slika 113. Primjer seizmograma teleseizamikog zemljotresa, O registrovanog na epicentralnom rastojanju od 43 .
Za definisanje dubine arita zemljotresa potreban je bar jedan podatak vie, odnosno rezultat registrovanja istog zemljotresa na najmanje 4 seizmoloke stanice. Pri proraunu dubine hipocentra, potrebno je da je ispunjen jo jedan uslov da se bar jedna od seizmolokih stanica nalazi na epicentralnom rastojanju koje je istog reda veliine kao dubina hipocentra.
____________________________________________________________________________
129
Slika 114. Primjer kompletnog numerikog rjeenja sa grafikim reprezentacijom poloaja hipocentra zemljotresa od 7.10.2002. godine (ML=2,8) u blizini Prijepolja (na slici 118 prikazani su svi seizmogrami registrovani mreom stanica u Crnoj Gori). Koncentrini krugovi oko epicentra na karti oznaavaju poloaje izoseista, sraunatih na osnovu empirijskih izraza. Dijagram u dnu slike desno prikazuje Furijeov (Fourierov) amplitudni spektar za seizmiki signal prikazan u vrhu slike (registrovan na stanici NKY /Niki/ u Crnoj Gori).
Kao znaajno pomono sredstvo za reavanje problema lociranja hipocentra koristi se prethodno utvreni seizmiki model Zemljine kore regiona ili snimljena hodohrona seizmikih talasa. Metode lociranja hipocentra zemljotresa (ili kratko: lociranja zemljotresa) intenzivno su razvijene u dva pravca: grafiko-analitike metode i numerike metode. Danas se u praksi koriste iskljuivo numerike metode. Poloaj arita u prostoru i trenutak nastanka zemljotresa (hipocentralno vrijeme) mogue je numeriki odrediti iz rezultata registrovanja vremena (najee) prvih nailazaka longitudinalnih i, eventualno, transverzalnih talasa. Jedan primjer tipinog izgleda kompletnog numerikog reenja hipocentralnih parametara sa grafikim prikazom poloaja epicentra i Furijeovim amplitudnim spektrom signala, za zemljotres od 7.10.2002. godine (ML=2,8) u blizini Prijepolja, prikazan je na slici 114.
Energetski parametri zemljotresa

Kvanititativna ocjena jaine zemljotresa u aritu ili koliine osloboene energije, dugo je bilo otvoreno pitanje, sve do 1935. godine, kada je arls Rihter7 u originalnom pristupu definisao magnitudu zemljotresa. Na taj nain omoguen je proraun relativne jaine zemljotresa
7
Charles Francis Richter (1900.-1985.) ameriki seizmolog.
____________________________________________________________________________
130
izraene kao funkcija maksimalne registrovane amplitude seizmikog talasa na seizmogramu i epicentralnog rastojanja. Ovakva definicija magnitude zadrana je do danas. Za savremeniji i znatno potpuniji opis dinamikih i energetskih karakteristika zemljotresa u aritu, uveden je i pojam seizmiki moment (M0).
MAGNITUDA ZEMLJOTRESA
Obavljajui grafiku i numeriku obradu podataka o seriji zemljotresa u Kaliforniji, (registrovanih na horizontalnom torzionom seizmometru tipa VudAnderson /WoodAnderson/, sa maksimalnim uveanjem od 2.800 puta i sopstvenim periodom klatna 0.8 s) Rihter je uoio meusobnu korelabilnost funkcionalne zavisnosti maksimalnih amplituda transverzalnih seizmikih talasa registrovanih kod razliitih zemljotresa (slika 115). Naime, Rihter je tzv. lokalnu magnitudu (ML) zemljotresa (za lokalne i bliske zemljotrese) izrazio preko maksimalne registrovane amplitude seizmikog talasa (A) na VudAndersonovom seizmografu, koja je normirana ekvivalentnom (kalibracionom) amplitudom (A0), a koju bi proizveo zemljotres nulte magnitude (ML=0) na istom epicentralnom rastojanju:
A M L = log A0
arls Rihter
Naime, A0 je pomenuta generalizovana funkcionalna zavisnost amplitude od epicentralnog rasto-janja, koja je izvedena tako da za epicentralno rastojanje od 100 km, tzv. zemljotres nulte magnitude rezultira ekvivalentnom maksimalnom amplitudom od 1m na VudAndersonovom standardnom seizmografu.
Slika 115. Richterovi dijagrami u definiciji magnitude zemljotresa, prikazani shematski sa indikacijom refeDakle, magnituda je definisana kao rentnog nultog zemljotresa. relativna mjera osloboene energije u aritu zemljotresa i predstavlja neimenovan broj.
Poto se danas koristi veliki broj seizmografa ije se karakteristike bitno razlikuju od VudAnderso-novog torzionog seizmografa, to se za izraavanje Rihterove lokalne magnitude (ML) esto koristi postupak svoenja kara-kteristika seizmograma za takve seizmografe na VudAndersonov tip, odnosno, vri se transfo-rmacija maksimalne registrovane amplitude na ekvivalentnu amplitudu koju bi u istim uslovima registrovao standardni Vud-Andersonov seizmograf. Iz iznijete definicije magnitude proistie da su gornja i donja granica Rihterove relacije otvorene (termin skala je ovdje uslovno korien). Naime, donja granica je uslovljena osjetljivou seizmografa (danas se registruju i vrlo slabi zemljotresi koji imaju negativnu magnitudu) a gornja granica sposobnou stijenskih masa u regionu arita da akumuliraju maksimalne napone. Do sada registrovan zemljotres sa najveom magnitudom 9.5 (po nekim podacima ak 9.8) dogodio se na Aljasci 1964. godine. ____________________________________________________________________________
131
Za utvrivanje veliine magnitude zemljotresa, do sada je razvijeno pet principijelno razliitih empirijskih metoda, i to na osnovu: Veliine maksimalne amplitude seizmikog signala, njegove periode i epicentralnog rastojanja, Duine trajanja seizmikog signala iznad odreenog amplitudnog nivoa, Karakteristika anvelope seizmikog signala na Katastrofalni efekti zemljotresa na Aljasci (Enkorid) 1964. seizmogramu, godine, sa magnitudom 9,5. Integrisanja cjelokupnog seimikog signala, odnosno na osnovu sraunatog mehanikog rada seizmikih talasa u taki osmatranja i Spektralnih karakteristika seizmograma. S obzirom da magnituda, kao parametar zemljotresa, ne izraava i spektralni sadraj seizmikih talasa stvorenih u aritu (jer je magnituda veliina koja zavisi od spektralnog nivoa talasa na periodi bliskoj sopstvenoj periodi seizmometra na kojem je seizmiki signal detektovan), to je u seizmologiji definisan kompleksniji parametar relativne jaine u aritu zemljotresa, koji je nazvan seizmiki moment (M0). Seizmiki moment se definie kao apsolutna mjera osloboene energije, na tzv. spektralnom nivou nulte frekvencije seizmikih talasa, a izraava se kompleksnim tenzorskim relacijama.
Mehanizam arita zemljotresa

Distribucija naponskog stanja u stenama u talasa u hipocentru zemljotresa u trenutku njegovog trenutku dogaanja tektonskog loma stijene, nastanka. Kompresioni kvadranti su zasjeneni. odnosno geneze zemljotresa, a samim tim i rastereenja napona u zoni hipocentra, uslovljava karakteristian oblik longitudinalnog talasa (prvi otklon na seizmogramu). Naponsko stanje u stijenama moe biti dvojako: stanje kompresije (sabijanje) ili dilatacije (istezanje). Cjelokupna zona arita zemljotresa prema teoriji tzv. takastog izvorita seizmikih talasa, u trenutku neposredno prije zemljotresa, polarisana je u 4 prostorna kvadranta sa ta dva razliita naponska stanja. Seizmiki talasi, koji u trenutku rasijedanja du formirane rasjedne ravni, naputaju arite zemljotresa, nose informaciju o vrsti napona u dijelu arita gdje su generisani. Na osnovu podataka o prostornom polo-aju seizmolokih stanica sa kojih su prikupljeni podaci o polaritetu prve P-faze (koriste se i lokalne i teleseizmike registracije) u odnosu na epicentar, ____________________________________________________________________________
Slika 116. ema procesa radijacije seizmikih
132
vri se projektovanje na mitov (Schmittov) dijagram tog relativnog poloaja stanica u odnosu na epicentar u funkciji azimuta stanice i tzv. ugla emergencije (ugla koji zaklapa seizmiki zrak sa vertikalom u taki u kojoj je napustio arite). Poloaj projekcije stanice na dijagramu oznaava se odgovarajuim simbolom u zavisnosti od polariteta prve faze longitudinalnog talasa. Matematikom analizom ovih rezultata definie se prostorni poloaj dvije ortogonalne ravni koje e optimalno razdvojiti razliite tipove podataka (kompresiju i dilataciju). Dobijeno rjeenje za poloaj ovih ravni ujedno definie prostorni poloaj 4 kvadranta u aritu zemljotresa sa razliitim napo-nskim stanjem. Raskidanje, odnosno rasijedanje stijenskih masa u aritu, dogaa se uvijek du jedne od dvije utvrene nodalne ravni. Identi-fikacija pravog od dva dobijena rjeenja za poloaj ravni rasijedanja, utvruje se na Slika 117. Razliiti tipovi rasijedanja i odgovarajua rjeenja osnovu orijentacije tog rasjeda mehanizma arita (u sredini slike). koji je najee ranije kartografisan na terenu, ili na osnovu pravca u kojem su izduene izoseiste (grafika predstava povrinskih efekata) tog zemljotresa. Reenje mehanizma arita, pored azimuta pruanja rasjeda, sadri i elemente pada rasjedne ravni i komponente vektora klienja krila rasjeda. Na slici 117 prikazan je izgled rjeenja mehanizma arita za etiri tipa rasijedanja.
Osnovni zadaci seizmoloke slube

Osnovni zadaci seizmoloke slube na seizmolokim opservatorijima su vrlo raznovrsni i obuhvataju sljedee najznaajnije operacije: Odravanje tehnike ispravnosti seizmolokih instrumenata i njihovog punog operativnog statusa; Periodino kalibrisanje svih seizmolokih instrumenata i izrada kalibracionih dijagrama uveanja seizmografa; Odravanje sistema tanog vremena sa kojim su povezani seizmografi; Registrovanje i analiza seizmikih faza zemljotresa na svim seizmogramima; Obrada rezultata analize i proraun parametara arita zemljotresa: lokacije arita, magnitude, mehanizma arita, intenziteta zemljotresa (na bazi empirijskih relacija); Izrada seizmolokih biltena sa svim relevantnim podacima o registrovanim zemljotresima u odreenom periodu: preliminarni bilten (sa podacima koji su definisani odmah nakon dogoenog zemljotresa) koji se izrauje za krai period vremena (10-30 dana) i finalni bilten (u kojem su sistematizovani svi podaci koji su detaljno analizirani i ponovo kompjuterski obraeni) koji se vezuje za dui vremenski period obino nekoliko mjeseci ili cijelu godinu; Izrada kataloga zemljotresa i karata epicentara za odreene periode vremena i odreene regione; ____________________________________________________________________________
133
Snimanje, sistematizacija i obrada makroseizmikih podataka za zemljotrese sa intenzitetom iznad III stepena MCS skale; Statistika analiza seizmike aktivnosti odreenog regiona ili odreene serije zemljotresa; Distribucija i razmjena podataka sa drugim seizmolokim institucijama i regionalim centrima.
Na svim veim branama, saglasno zakonskim normativima (tehnikim propisima) neophodno je obavljanje namenskih osmatranja indukovane seizminosti pomou seizmografa i akcelerografa, koji su obino locirani na nekoliko nivoa brane, u cilju praenja dinamikih efekata zemljotresa na konstrukciju brane. Savremeno seizmoloko osmatranje obuhvata i telemetrijski sistem veze stanica sa centrom u kojem se obavlja prijem i registrovanje podataka, koji moe biti radio telemetrijski, telefonski ili satelitski. Proces registrovanja (akvizicije), analize seizmikih signala i obrade podataka obino je takoe potpuno automatizovan, tako da u takvim uslovima seizmolog ima ulogu kontrolora i vri korekcije i poboljanja rjeenja u procesu identifikacije seizmikih faza i upravlja dodatnim procesima obrade kao to su prorauni mehanizma arita, Furijeova spektralna analiza seizmikih signala, upravljanje izradom seizmolokih biltena, izradom kataloga zemljotresa, karata epicentara i drugo. Na podruju Crne Gore danas je aktivna mrea sa 10 stalnih, telemetrijskih seizmolokih stanica, sa automatskim digitalnim registrovanjem i obradom podataka.
Slika 118. Primjer digitalno registrovanih seizmograma telemetrijskom mreom stanica Crne Gore za zemljotresa od 7.10.2002. god. u 14:22 (u blizini Prijepolja) sa magnitudom 2,8, ija je kompletna numerika obrada prikazana na slici 114. Primjer digitalno registrovane serije seizmograma za zemljotres u blizini Prijepolja (sa magnitudom 2.8) prikazan je na slici 118, a rezultati kompletne numerika i grafike obrada na slici 114. Izgled jedne tipine savremene seizmolokog opservatorijskog registracionog centra prikazan je na slici 119 na primjeru registracionoc centra Seizmolokog zavoda Crne Gore u Podgorici, na kojoj je prikazan sistem analognog i digitalnog automatskog registrovanja seizmike aktivnosti posredstvom mree sa 10 terenskih seizmolokih stanica. ____________________________________________________________________________
134
Slika 119. Registracioni sistem mree telemetrijskih seizmolokih stanica Crne Gore u Seizmolokom zavodu u Podgorici, sa analognim i dvostrukim digitalnim sistemom akvizicije podataka.
____________________________________________________________________________
135
7.4. Inenjerska seizmologija

Inenjerska seizmologija obuhvata dio primijenjene seizmologije koji se bavi prouavanjem efekata zemljotresa na graevinskim objektima i tlu i definisanjem efikasnih i pouzdanih metoda izraavanja i kvantifikovanja parametara opte seizminosti ili seizminosti na regionalnom nivou. Na lokalnom nivou, inenjerska seizmologija se bavi definisanjem seizmikih parametara koji odraavaju efekte lokalnog tla u uslovima dejstva buduih snanih zemljotresa, u cilju numerikog izraavanja veliine seizmike opasnosti na odreenoj lokaciji. Saznanja iz ove oblasti seizmologije direktno se primenjuju u zemljotresnom inenjerstvu pri projektovanju i graenju seizmiki otpornih graevinskih objekata, kao i pri urbanistikom planiranju prostora. Pored ljudskih rtava, snani, razorni i katastrofalni zemljotresi izazivaju znaajne, a esto i destruktivne povrinske efekte, koji se najee manifestuju na graevinskim objektima (zgradama, tunelima, saobraajnicama, branama, pristaninim dokovima, cjevovodima i dr.) ili u prirodi (u vidu odrona stijena, klizita u tlu, pukotina, promjenom reima kretanja podzemnih i povrinskih voda, promjenom oblika reljefa, pojavom likvifakcije /teenje/ tla i sl.). Uinak zemljotresa na povri terena na prirodnim i vetakim objektima i ljudima, izraava se numeriki intenzitetom zemljotresa, na osnovu neke od seizmikih skala. Imajui u vidu sve navedene od 15. aprila 1979. godine na crnogorskom primorju. mogue tetne manifestacije zemljotresa, savremena seizmologija posvjeuje veliku panju izuavanju svih pomenutih efekata, ali i uzroka koji do njih dovode. Jedan od primarnih zadataka kod izuavanja ovih pojava je njihovo makroseizmiko8 dokumentovanje. Ovi rezultati se zatim izuavaju primjenom odgovarajuih metodolokih postupaka u cilju definisanja:
Slika 120. Hotel Slavija poruen u razornom zemljotresu
matematikog modela makroseizmikog polja, amplifikacionog dejstva lokalnog tla, utvrivanja funkcije povrjedljivosti objekata, potencijalnosti pojave likvifakcije tla i dr.
Seizmogenene karakteristike prostora junih Dinarida i Crne Gore

Koncentracija napona u stijenama litosfere Dinarida ostvaruje se kompleksnim procesom kretanja segmenata litosfere u zoni jadranske mikroploe u smjeru poniranja subdukcione ploe Apenina - ka Tirenskom moru. S druge strane, snani boni pritisak stvara debeli sedimentni kompleks Jadrana opirui se horizontalnim deformacijama u regionu Jadrana i istovremeno izazivajui snane tektonske reakcije u spoljanjim i unutranjim Dinaridima (slika 121). Kao rezultat ovakvih naprezanja, u stijenama spoljanjih i unutranjih Dinarida, a time i na teritoriji Crne Gore, stvaraju se sloeni tektonski procesi, praeni brojnim slabijim, jaim i
Makroseizmika je segment seizmologije koji se bavi dokumentovanjem povrinskih efeketa zemljotresa i utvrivanjem zakonitosti atenuacije (prigenja) intenziteta zemljotresa sa epicentralnim rastojanjem.
8
____________________________________________________________________________
136
razornim zemljotresima. Sistemi normalnih i reversnih rasjednih struktura gotovo redovno su orijentisani paralelno Dinaridima. esto se karakteriu regionalnim dimenzijama, sa padnim uglom ka kopnu - od 20 do 50 stepeni u odnosu na horizontalnu ravan.
Slika 121. Karta epicentara podruja Mediterana, za zemljotrese dogoene u periodu izmeu 1973. i 2004. godine, sa magnitudom iznad 4,0.
Tokom blie i dalje istorije, Crna Gora je bila vie puta pogoena snanim i katastrofalnim zemljotresima. Tako, na primjer, jugozapad Crne Gore je u brojnim trusnim katastrofama, vie puta bio razaran tokom perioda XV-XVII vijek. Godine 1905. krajnji jugoistok bio je zahvaen velikim razaranjima izazvanim skadarskim zemljotresom (sjeverna Albanija). Posljednji razorni i katastrofalni zemljotres na ovom podruju dogodio se 15. aprila 1979. godine, sa epicentrom u podmorju Jadrana, na oko 15 km od obale u regionu gradova Bar - Ulcinj. Ovaj zemljotres je odnio ukupno 136 ljudskih rtava i nainio ogromnu materijalnu tetu, razarajui brojne, kako stare, tako i nove graevinske objekte, kako individualne, tako i hotelske kapacitete i privredne resurse na cijelom crnogorskom primorju. Zemljotres je primorsku oblast zahvatio sa intenzitetom IX stepeni Merkalijeve (MCS) skale (ili ekvivalentne Evropske makroseizmike skale), dok je zalee primorja bilo pogoeno intenzitetom VIII, a najvei preostali dio Crne Gore - intenzitom VII stepeni te skale. Karakter i intenzitet seizmike aktivnosti na prostoru junih Dinarida najbolje izraava karta epicentara zemljotresa koji su se dogodili u periodu od XV vijeka do 2004. godine u ovom regionu (122). Na ovoj karti, za period od poetka ovog vijeka do 1982. godine, prikazani su samo jai zemljotresi, sa magnitudom iznad 3.5 (Rihterovih jedinica), dok je za interval 1983. 2004. godina prikazana seizmika aktivnost iznad magnitude 2 (na osnovu podataka mree telemetrijskih seizmolokih stanica u Crnoj Gori, koja je instalirana krajem 1982. godine). Na ovoj slici je uoljivo da praktino itav prostor junih Dinarida je prekriven seizmikim aritima. Meutim, ova arita se karakteriu vrlo razliitim stepenom seizmikog potencijala. Takoe se moe uoiti da je dominantni dio seizmike aktivnosti lociran u kopnenom dijelu Dinarida, pri emu se centralni dio jadranske mikroploe u zoni junog dijela Jadrana manifestuje praktino aseizmino (slika 121). Ova pojava se moe tumaiti prisustvom veoma debelog sedimentnog kompleksa u junojadranskom basenu (gdje sedimenti dostiu debljinu od 22 kilometra), ali i prisustvom krute, relativno debele bazaltne ploe u zoni dubokog dijela ____________________________________________________________________________
137
Jadranskog mora, to je utvreno interpretacijom anomalnog ponaanja longitudinalnih seizmikih talasa u ovom dijelu litosfere.
Slika 122. Epicentri zemljotresa na prostoru Crne Gore i okruenja do 2004. godine.
Kao to se moe zapaziti na karti epicentara, kao i na karti oekivanih zemljotresa sa maksimalnim magnitudama u narednih 100 godina (slika 123) priobalni dio Crne Gore posjeduje znaajno vii seizmogeni potencijal. Zemljotresi sa magnitudom iznad 6,5 se mogu, sa visokom dozom vjerovatnoe od 70%, oekivati i u narednom periodu od 100 godina, praktino na cijelom crnogorskom primorju i neposrednom zaleu. Seizmogeni potencijal prostora Crne Gore lagano opada ka unutranjosti, tako da na krajnjem sjeveru oekivane maksimalne magnitude zemljotresa u narednih 100 godina ne prevazilaze vrijednosti od 5,5 (slika 123).
Slika 123. Karta oekivanih zemljotresa sa maksimalnim magnitudama u okviru povratnog perioda od 100 godina, sa vjerovatnoom realizacije od 70 %.
____________________________________________________________________________
138
INTENZITET ZEMLJOTRESA Za veliki broj snanih zemljotresa, koji su se dogodili na podruju centralnog i zapadnog Balkana tokom prethodnih 100 godina, obavljeno je detaljno snimanje makroseizmikih efekata na graevinskim objektima i tlu. Na bazi ovih rezultata, izvreno je njihovo kartografisanje, u vidu karata izoseista. Izoseiste predstavljaju zone ili povri (a ne linije), koje su u nekom zemljotresu okarakterisane istim ste-penom intenziteta (slika 124). Radi numerikog izraavanja povrinskih efekata, danas je u upotrebi nekoliko seizmikih skala. Na podruju prethodne (SFR) Jugoslavije bile su koriene dvije podudarne Slika 124. Karta izoseista (simplifikovana) za zemljotres od 15. aprila skale: MCS skala ili 1979. godine na Crnogorskom primorju. Merkali Kankani Ziberg (Mercalli-Cancani Siebeg) i znatno detaljnija MSK 64 (Medvedev Sponhauer - Karnik) ili skala Instituta Fizike Zemlje SSSR, koje su izraene u rasponu od 1 do 12 podeoka. U Evropskoj Uniji, kao i od skora u Srbiji i Crnoj Gori, koristi se tzv. EMS-98 skala (Evropska Makroseizmika Skala iz 1998. godine), takoe sa 12 podeoka. U Sjedinjenim Amerikim Dravama u primjeni je tzv. MM skala (modifikovana Merkalijeva) koja takoe ima 12 podeoka. U Japanu se koristi tzv. japanska skala sa 7 podeoka. U Tabeli 10 prikazani su osnovni elementi EMS-98 (odnosno MCS) skale, u kojoj su pored stepena intenziteta zemljotresa izraena ekvivalentna maksimalna horizontalna ubrzanja tla i opis tipinih i karakteristinih efekata zemljotresa na ljudima i objektima. Makroseizmiki intenzitet (I), kao funkcija epicentralnog rastojanja () i magnitude zemljotresa (M), najee se izraava u optem, najjednostavnijem obliku kao:
____________________________________________________________________________
139
I = a1 + a2 log ( ) + a3 M
STEPEN I II III IV V
[EMS-98]
MAKSIMALNO UBRZANJE (m/s2) < 0,0025
OSNOVNI EFEKTI ZEMLJOTRESA
Zemljotres registruju samo seizmografi. Reaguju samo vrlo osjetljive osobe u mirovanju. Zemljotres osjeti vie ljudi u unutranjosti zgrada. U kuama ga osjeti vei deo stanovnika, a na otvorenom samo pojedinci. Posue i prozori zveckaju. Pojedinci se bude iz sna. Zemljotres osjete mnogi i na otvorenom prostoru. Predmeti koji slobodno vise zanjiu se. Kod pojedinaca izaziva manju paniku. Potresanje osjete sve osobe i bjee iz kua. Slike padaju sa zidova. Na slabijim zgradama nastaju manja oteenja. Nastaju ruenja i razaranja uz znatne tete na namjetaju u stanovima. Oteenja se javljaju i na kvalitetnijim kuama. Rue se dimnjaci na kuama, padaju crepovi. Javlja se oteenje na oko 25% kua, neke slabije se rue. U vlanom tlu i padinama javljaju se manje pukotine. Oko 50% zidanih kua znatno je oteeno, mnoge se rue, a veina je neupotrebljiva za dalje stanovanje. Teka oteenja nastaju na oko 75% zgrada, a veina njih se rui. U tlu nastaju pukotine iroke do nekoliko cm. Sa padina se odronjavaju stijene, stvaraju se velika klizita u tlu. Rue se sve zidane zgrade. U tlu nastaju iroke pukotine iz kojih prodire voda sa pijeskom i muljem. Javlja se veliko odronjavanje. Nijedan vjetaki objekat ne moe opstati. Tlo i reljef mijenjaju izgled, zatrpavaju se jezera, rijeke mijenjaju korita.
0,0025 0,0050 0,005 0,010 0,010 0,025
0,025 - 0,050 0,05 0,10
VI VII
0,10 0,25 0,25 0,50 0,50 1,00
VIII IX X
1,00 2,50
XI
2,50 5,00 5,0 10,0
XII
TABELA 10: Skraeni oblik skale intenziteta EMS98 (i MCS)
Koeficijenti a1, a2 i a3 u gornjoj relaciji makroseizmikog polja odreuju se numerikom analizom osmotrenih efekata zemljotresa, odnosno sadraja karata izoseista. Tako, na primjer, za unutranji dio Dinarida dobijena je sljedea jednaina makroseizmikog polja:
I = 3,28 + 1,424 M - 3,56 log ( )
[EMS-98]
Dakle, empirijske formule makroseizmikog polja omoguuju da se na osnovu magnitude i poloaja epicentara dogoenog zemljotresa, predvidi distribucija intenziteta i prouzrokovanih povrinskih efekata u uslovima tzv. srednjeg tla.
ZEMLJOTRESI SA NAJVEIM BROJEM RTAVA TOKOM PRETHODNIH 100 GODINA Datum 1905. 04. apr. 1906. 17. avg. 1908. 28. dec. 1915. 13. jan. 1920. 16. dec. 1923. 01. sep. Epicentar Indija, Kangra ile, Santiago Italija, Mesina Italija, Avezano Kina, Gansu Japan, Kwanto Broj rtava 19.000 20.000 70.000-100.000 29.980 200.000 143.000
Tabela 11
Magnituda 8,6 8,6 7,5 7,5 8,6 8,3
____________________________________________________________________________
140 200.000 70.000 10.700 30.000-60.000 28.000 30.000 10.000-15.000 12.230 12.000-20.000 10.000 66.000 23.000 255.000 15.000 25.000 40.000 30.000 43.000 1.070 136 8,3 7,6 8,4 7,5 8,3 8,0 5,9 7,3 7,3 7,5 7,8 7,5 8,0 7,8 7,0 7,7 7,6 6,5 6,1 7,0
1927. 22. maj 1932. 25. dec. 1934. 15. jan. 1935. 30. maj 1939. 25. jan. 1939. 26. dec. 1960. 29. feb. 1962. 01. sep. 1968. 31. avg. 1970. 04. jan. 1970. 31. maj. 1976. 04. feb. 1976. 27. jul. 1978. 16. sep. 1988. 07. dec. 1990. 20. jun 1999. 17. avg. 2003. 26. dec. 1963. 26. jul 1979. 15. april
Kina, Xiniang Kina, Gansu Indija, Bihar-Nepal Pakistan, Quetta ile, Chillan Turska, Erzincan Maroko, Agadir Iran, Qazvin Iran Kina, Yunnan provincija Peru Gvatemala Kina, Tangshan Iran Turska-USSR granini region Zapadni Iran Turska, Izmit Bam, Iran Makedonija, Skoplje Crnogorsko primorje
UBRZANJE TLA Kao to je naglaeno u dijelu o seizmometriji, pomou akcelerografa se registruju istorije ubrzanja tla, odnosno akcelerogrami. Danas se u radu na terenu nalazi veliki broj trokomponentnih akcelerografa, na kojima se registrovanje ubrzanja tla obavlja u digitalnom obliku na magnetnim medijumima (rjee u analognom obliku - na fotofilmu). Na slici 124 su prikazani primjeri tri akcelerograma za zemljotres od 15. 04. 1979. godine (ML = 7,0) na crnogorskom primorju, koji su registrovani u Ulcinju, Baru i Petrovcu. Zbog potrebe analitikog izraavanja promjene ubrzanja tla pri dejstvu zemljotresa, u funkciji epicentralnog rastojanja i magnitude zemljotresa, do sada su obavljena brojna istraivanja i definisane brojne empirijske relacije, za odreene regione u Svijetu. Opti oblik tih relacija najee ima sljedei izgled: a= A + B e C M
( + E M )F
pri emu (a) izraava maksimalno horizontalno ubrzanje tla pri dejstvu zemljotresa sa magnitudom M, na epicentralnom rastojanju , dok A, B, C, E i F predstavljaju konstante empirijske relacije, koje se utvruju najee primjenom metode najmanjih kvadrata na podatke o registrovanim maksimalnim horizontalnim ubrzanjima u regionu.
____________________________________________________________________________
141
Slika 125. Akcelerogrami (horizontalne komponente) registrovani na crnogorskom primorju, u zemljotresu od 15. 04. 1979. godine (ML = 7,0) u: Ulcinju, Baru i Petrovcu.
Sistematizacijom i numerikom obradom svih raspoloivih podataka registracija maksimalnog horizontalnog ubrzanja tla pri dejstvu zemljotresa na podruju SFR Jugoslavije dobijena je sljedea empirijska relacija, koja izraava ubrzanje tla (a) u funkciji magnitude (M) zemljotresa i hipocentralnog rastojanja (D):
a= 6,70 exp (1,05 M + 1,65/M ) [D + 35 + 0,17 exp (0,65M )]2 ,56
Ubrzanje a u ovoj jednaini izraeno je u djelovima ubrzanja sile Zemljine tee (g = 9,81 m/s2).
OSTALE POJAVE PRI DEJSTVU ZEMLJOTRESA
Snani zemljotresi najee su, pored ve opisanih pojava, praeni i nekim drugim, kao to su: zvune manifestacije ili brontidi, zatim formiranje cunami talasa, likvifakcija, klienje tla, odronjavanje stijena i dr. Brotidi predstavljaju zvunu manifestaciju dijela kratkoperiodinih longitudinalnih seizmikih talasa (frekvencije iznad 16 Hz), a javljaju se pri njihovom izbijanju na Zemljinu povr. Brontidi se najee zapaaju u obliku podzemne tutnjave i to ee kod jaih zemljotresa, ali se javljaju i kod slabijih posebno u epicentralnoj zoni. Cunami talase smo ve diskutovali u poglavlju o hidrosferi (4.2). ____________________________________________________________________________
142
Likvifakcija tla predstavlja pojavu prelaza tla iz nevezanog stanja (pijesak i mulj) u teno stanje u uslovima prisustva podzemne vode, to se manifestuje u uslovima snanog potresanja tla pri dejstvu zemljotresa. Pojava je manifestovana djeliminim ili potpunim gubitkom svojstva nosivosti tla, a esto je praena izbacivanjem pijeska sa vodom kroz pukotine u tlu. Ova pojava je zapaena, na primjer u crnogorskom zemljotresu od 15. aprila 1979. godine, na obalama skadarskog jezera. Sa aspekta stabilnosti konstrukcija, ova pojava je uvijek vrlo tetna po objekte koji su fundirani u takvom tlu. Na slici 126 je prikazan markantan primjer tetnog efekta likvi-fakcije tla u zemljotresu koji je 1964. godine pogodio grad Niigata u Japanu, Slika 126. tetan efekat likvifakcije tla u zemljotresu iz 1964. pri emu su konstruktivno godine kod grada Niigata u Japanu. ouvani objekti potonuli ili se nagnuli. Ostale pojave pri dejstvu zemljotresa, kao to su klienje tla, odronjavanja stijena i dr. prikazali smo u okviru inenjerske geologije i geolokih procesa. SEIZMIKO REJONIRANJE Seizmiko rejonoranje obuhvata koncipiranje i primjenu seizmolokih i odgovarajuih geolokih kriterijuma ocjene seizmike opasnosti na odreenom podruju, kao i niz postupaka rejonizacije tih podruja, na zone razliitih seizmikih svojstava. Zavisno od detaljnosti i vrste istraivanja, razlikujemo postupak i metode seizmike regionalizacije i seizmike mikrorejonizacije. Za izradu kvalitetne seizmike regionalizacije (ili rejonizacije) odreenog podruja (na primjer teritorije jedne republike ili veeg regiona) potrebno je izvriti detaljna prethodna seizmika prouavanja tog regiona. Kao najznaajnija, navedimo sljedea: izrada kataloga dogoenih zemljotresa u regionu i susjednim seizmiki uticajnim zonama za to dui vremenski period (obino se obuhvataju periodi od nekoliko stotina godina unazad), zatim izrada karte epicentara zemljotresa, karte maksimalnih dogoenih makroseizmikih initenziteta zemljotresa, karte maksimalnih registrovanih ubrzanja tla, karte maksimalnih izoseista zemljotresa, analizu mehanizama arita jaih zemljotresa u regionu, izrada seizmotektonske karte, neotektonske karte i dr. Finalni produkt postupka seizmike regionalizacije predstavlja karta seizmike regionalizacije (ili reojonizacije) (slika 127). esto se u praksi postupak izrade seizmike regionalizacije naziva definisanjem seizmikih parametara na osnovnoj stijeni, u regionalnom smislu.
____________________________________________________________________________
143
Katalog zemljotresa predstavlja sistematizovan, hronoloki popis svih zemljotresa iznad odreene magnitude, koji su se dogodili u prouavanom regionu, u odreenom periodu vremena. Podaci sistematizovani u katalogu zemljotresa koriste se za prouavanje seizmikog reima regiona, to zapravo predstavlja primjenu statistikih metoda obrade seizmolokih podataka i utvrivanje numerikih karakteristika reima generisanja zemljotresa u regionu. Uestanost pojavljivanja zemljotresa u odreenom regionu i veliine njihovih magnituda, zavise od seizmogenih karakteristika arinih zona. Zbog toga se prouavanjem zakonitosti pojavljivanja zemljotresa, u seizmikim regionima, primjenom statistikih Slika 127. Karta seizmike rejonizacije teritorije Crne Gore. metoda analize podataka, mogu posredno izuavati seizmogene karakteristike seizmoaktivnih zona. Pri statistikoj analizi seizmikog reima odreenog regiona, uvodimo pretpostavku o stacionarnosti procesa pojavljivanja zemljotresa, odnosno pretpostavljamo da je posmatrana prethodna seizmika aktivnost regiona (u analiziranom periodu vremena) reprezentativna i za toliki budui period vremena. Ova pretpostavka, dakle, omoguuje vremensku eksploatacije utvrenog seizmikog reima regiona u narednom periodu. Proces pojavljivanja zemljotresa, sa statistikog stanovita, predstavlja jedan stohastiki proces, odnosno matematiki model datog fizikog stistema koji se mijenja saglasno zakonima vjerovatnoe. Tako, na primjer, Poasonov (Poisson) statistiki proces predstavlja jedan diskretan (prekidan) statistiki proces koji izraava poloaj pojedinanog sluajnog dogaaja (u naem sluaju pojave zemljotresa) u vremenu. Na bazi rezultata osmatranja stvarne seizmike aktivnosti. Poasonov proces omoguuje statistiku prognozu za definisanje seizmikog reima (karaktera) regiona. Empirijski pristup prouavanju uestanosti pojavljivanja zemljotresa u zavisnosti od magnitude tog zemljotresa pokazuje da dijagram kumulativne raspodjele magnitude dogoenih zemljotresa poseduje linearno-logaritamsku zavisnost od veliine magnitude zemljotresa (Gutenberg-Rihterova relacija), odnosno da se moe izraziti u obliku:
log N (M ) = a b M
gdje N predstavlja ukupan broj zemljotresa (kumulativni broj) registrovanih u nekom periodu vremena, sa magnitudom manjom ili jednakom M, dok a i b predstavljaju konstante relacije, a njihove numerike vrijednosti su uslovljene sizmikim reimom regiona. Gornja relacija omoguuje odreivanje maksimalne mogue magnitude zemljotresa u regionu, na a osnovu odnosa (za N=1): M max = b ____________________________________________________________________________
144
Na slici 128. prikazani je primjer dijagrama zakonitosti pojavljivanja zemljotresa na irem prostoru seizmogene zone Danilovgrada i odgovarajua relacija ponovljivosti zemljotresa. Pri tome je, kao to je to uobiajeno u praksi, broj registrovanih zemljotresa normiran za period od 100 godina, radi standardizovanog izraavanja.
Povratni period vremena zemljotresa (T) odreene magnitude (M) moe se izraziti na osnovu utvrene funkcije kumulativne distribucije, u 100god obliku: T = N100 Tako, na primjer, za seizmogene zone u irem regionu Danilovgrada, na osnovu ovog izraza i parametera prikazanih na slici 128, dobijamo jednainu povratnog perioda vremena zemljotresa magnitude M:
log (T ) = 0,816 M 3,74
Slika 128. Dijagram uestanosti pojavljivanja zemljotresa u funkciji magnitude za iri region Danilovgrada.
[T(god.)]
na osnovu koje moemo odrediti povratni period zemljotresa bilo koje magnitude.
ELEMENTI SEIZMIKOG HAZARDA Seizmiki hazard, kao dio ukupnog prirodnog hazarda, prema opte prihvaenoj definiciji grupe eksperata UNDRO-a (UNDRO 1979.) predstavlja vjerovatnou pojavljivanja u okviru odreenog perioda vremena i na odreenom mjestu zemljotresa odreenih karakteristika, koji e se na specifian nain manifestovati na nekoj lokaciji.
Smisao i znaenje seizmikog hazarda moemo preciznije izraziti kao vjerovatnou da e amplituda odreenog parametra oscilovanja tla pri dejstvu zemljotresa, dostii (ali ne i prevazii) odreeni nivo, u okviru odreenog povratnog perioda vremena. Dakle, seizmiki hazard se izraava sa tri meusobno zavisna elementa: amplitudom kretanja tla (npr. ubrzanje tla, brzina oscilovanja ili intenzitet zemljotresa) zatim povratnim periodom vremena i vjerovatnoom realizacije takvog dogaaja. Zbog toga je, pri izuavanju seizmikog hazarda, neophodno prikazati sva tri elementa, ali je mogue eksplicitno izraziti bilo koji od njih u funkciji druga dva. Tako se na primjer, najee se izraava maksimalno ubrzanje zemljotresa u okvidu odreenog povratnog perioda vremena, sa definisanim nivoom vjerovatnoe realizacije. Parametri seizmikog hazarda esto se uslovno nazivaju i seizmikim parametrima na osnovnoj stijeni. Pod osnovnom stijenom podrazumeva se stijena koja ima visoke vrijednosti elastinih svojstava (odnosno brzine transverzalnih talasa) a definie se zavisno od optih geolokih i geofizikih karakteristika dominantnih stijena u irem regionu (npr. teritorija republike). Za kvantitativno izraavanje seizmikog hazarda koristi se vei broj numerikih metoda sa razliitim pristupima i uslovima neophodnim za njihovu realizaciju. Izbor odreene metodologije obrade uslovljen je, primarno, karakteristikama ulaznih podataka, koje ine relevantni elementi registrovane i oekivane seizminosti prouavanog regiona, a njihova primjena za proraun elemenata seizmikog hazarda, zasnovana je na korienju odgovarajueg matematikog modela seizminosti regiona, koji sadri elemente seizmikog reima za svaku seizmogenu zonu pojedinano, kao i geometriju (prostorni poloaj i dimenzije) zone. ____________________________________________________________________________
145
Dakle, kada se raspolae svim izloenim karakteristikama seizminosti regiona i empirijskim relacijama kojima se izraava zavisnost odreenog seizmikog parametra od epicentralnog rastojanja i magnitude zemljotresa, mogue je izvriti matematiko simuliranje pojave zemljotresa u bilo kojoj taki bilo koje seizmogene zone i sraunati seizmiki efekat takvog zemljotresa u bilo kojoj taki regiona. Postupak prorauna parametara seizmikog hazarda upravo koristi takav metod pri emu se obavlja sistematsko simuliranje generisanja zemljotresa u svakom elementu svake seizmogene zone, a u mrei taaka regiona obavlja se proraun seizmikog efekta takvih moguih zemljotresa.
Slika 129. Primjer karte oekivanih maksimalnih horizontalnih ubrzanja tla za povratni period od 475 godina (to je po EUROCOD-u 8 standardni period u Evropskoj Uniji), sa vjerovatnoom realizacije od 70 % za teritoriju Crne Gore. Ubrzanje je izraeno u djelovima gravitacionog ubrzanja Zemlje (g).
Nakon statistikog grupisanja kumulativnih efekata ovog prorauna, vri se statistika analiza dobijene kumulativne distribucije primjenom odgovarajueg statistikog modela. Rezultati ove analize omoguuju statistiku prognozu veliine maksimalnih efekata zemljotresa (obino maksimalno ubrzanje tla ili maksimalni intenzitet zemljotresa) u bilo kojoj taki regiona to zapravo ini elemente seizmikog hazarda. Karta seizmike regionalizacije odreenog podruja izrauje se na osnovu sumiranja rezultata istraivanja sadranih u svim navedenim osnovama, karatama i analizama (slika 127 i 129). Takva karta izraava oekivane maksimalne intenzitete ili horizontalna ubrzanja u uslovima tzv. srednjeg tla ili vrste stijene, za odreeni povratni period vremena, najee od 50, 100, 200 i vie godina. Pod srednjim tlom podrazumijeva se neko fiktivno tlo, koje po svojim geolokim i seizmikim karakteristikama odgovara prosjenim vrijednostima najzastupljenijeg tla u regionu. Istovremeno, srednje tlo sadri i parametar dubine podzemne vode, koji se utvruje kao ____________________________________________________________________________
146
prosjena vrijednost dubine podzemne vode u najzastupljenijem tlu u regionu. Parametri srednjeg tla se odreuju kao ponderisane srednje vrijednosti prostorne zastupljenosti tla, parametra brzine prostiranja transverzalnih i longitudinalnih seizmikih talasa i zapreminske teine, u okviru svih raspoloivih podataka u regionu.
SEIZMIKA MIKROREJONIZACIJA
Pored regionalnih seizmikih karakteristika terena, koje smo diskutovali u prethodnom tekstu, za utvrivanje ukupne seizmike opasnosti na odreenoj lokaciji, neophodno je definisati i numeriki izraziti uticaj lokalnih seizmogeolokih svojstava tla lokacije pri dejstvu zemljotresa. Naime, poznato je da lokalne promjene u elastinim svojstvima tla znaajno utiu na modifikovanje amplitudno-frekventnog sastava seizmikih talasa koji su registrovani u uslovima lokalne geotehnike sredine, u odnosu na vrstu (osnovnu) stijenu ispod mekog tla lokacije. Zbog toga se u inenjersko-seizmolokoj praksi posebna panja posveuje istraivanju seizmogeolokih karakteristika lokacije. Na osnovu terenskih mjerenja brzine prostiranja seizmikih talasa i rezultata istranog buenja i laboratorijskog geomehanikog ispitivanja, vri se konstruisanje geodinamikog modela tla lokacije. Ovaj model se zatim koristi za analizu uticaja lokalne geotehnike sredine na amplitudni i frekventni sastav seizmikih talasa koje e generisati neki budui zemljotresi, ije karakteristike su ve izraene regionalnim parametrima seizminosti. Kao to je naglaeno, u okviru prvog koraka pri istraivanju seizmikih efekata lokalne geotehnike sredine na nekoj lokaciji, terenskim ispitivanjima neophodno je utvrditi relevantne parametre geodinamikog modela lokacije, to zapravo obuhvata: geometriju modela (poloaj granica slojeva u modelu), brzine transverzalnih seizmikih talasa u svakom sloju i zapreminske teine tla svih slojeva. U inenjersko-seizmolokoj praksi, za ove potrebe, iskljuivo se koriste transverzalni seizmiki talasi (horizontalno polarisani registrovani na horizontalnim instrumentima), zbog injenice da su oni nosioci najveeg dijela seizmike energije zemljotresa. Takoe, zbog predominantnog pravca oscilovanja ovih talasa u horizontalnoj ravni, njihov efekat na graevinske objekte je dominirajui u odnosu na druge vrste seizmikih talasa. Matematikim modelovanjem amplifikacionih efekata u definisanom modelu tla, proraunavaju se sintetiki (teorijski) akcelerogrami na nivou fundamenta objekta, odnosno na povri tog modela. Odnos maksimalnog ubrzanja dobijenog na nivou fundamenta objekta i maksimalnog ubrzanja na osnovnoj stijeni lokacije odreuje tzv. dinamiki faktor amplifikacije modela tla. Reprezentativni dinamiki faktor amplifikacije utvruje se kao srednja vrijednost vie ovakvih prorauna (za sluaj vie akcelerograma), obino vie od 10. Dakle dinamiki faktor amplifikacije G=2 znai da je maksimalna amplituda akcelerograma na povri terena dvostruko vea od odgovarajue vrijednosti na nivou osnovne stijene. Uobiajene vrijednosti faktora amplifikacije nalaze se u granicama 1,2 do 1,8, dok su na lokacijama sa debelim depozitima vrlo mekanih tla zasienih vodom, mogue vrijednosti i iznad 3. Na slici 130 prikazan je grafiki primjer za jednu lokaciju: pobudni akcelerogram na nivou osnovne stijene je prikazan u gornjem, a reakcija geodinamikog modela na donjem dijelu slike. Kao pobuda, korien je akcelerogram crnogorskog zemljotresa od 15. aprila 1979. godine, registrovan u Baru na osnovnoj stijeni. Iz ovog primjera jasno se vidi opisani efekat amplitudne i frekventne modifikacije akcelerograma na povri terena u odnosu na originalnu seizmiku pobudu na osnovnoj stijeni. Utvreni dinamiki faktor amplifikacije u ovom primjeru je iznosio 1,274, dakle ubrzanja na nivou fundamenta budueg objekta (zemljina povr) uveana su za 27,4 % . Uoljivo je da je ____________________________________________________________________________
147
frekventni sastav amplifikovanog akcelerograma bogatiji u odnosu na pobudu, u ovom sluaju u domenu viih frekvencija, zbog karakteristika geodinamikog modela tla.
Slika 130. Primjer prorauna dinamikog faktora amplifikacije kroz analizu dinamike reakcije modela tla lokacije na seizmiku pobudu (akcelerogram crnogorskog zemljotresa od 15. aprila 1979. godine, registrovan u Baru) gornji dijagram; Donji dijagram predstavlja rezultat numerike konvolucije pobudnog akcelerograma i parametara geodinamikog modela tla. Rezultujui dinamiki faktor amplifikacije u ovom primjeru iznosio je 1,274.
Na osnovu definisanog dinamikog faktora amplifikacije za prouavanu lokaciju i utvrenih parametara seizmikog hazarda, odnosno seizmikih parametara na osnovnoj stijeni, za odreene povratne periode vremena (to je utvreno u okviru seizmike regionalizacije) mogue je sraunati oekivana maksimalna ubrzanja na nivou fundamenta objekta, odnosno na povri terena jednostavnim mnoenjem oekivanih maksimalnih parametara na osnovnoj stijeni sa utvrenom srednjom vrijednou dinamikog faktora amplifikacije modela lokacije.
Primjer prorauna oekivanih maksimalnih ubrzanja tla na nivou temelja objekta Povratni period (godine) Maks. ubrzanje na osnovnoj steni (g) Maks. ubrzanje na zemlj. povri (g)
Tabela 12.
50 100 200 475
0,082 0,100 0,124 0,176
0,111 0,135 0,167 0,238
Tako, emo na primjer, za neku lokaciju za koju je sraunata srednja vrijednost faktora amplifikacije G=1,35, na osnovu oekivanih maksimalnih ubrzanja na osnovnoj steni, (obino za povratne periode vremena od 50, 100, 200 i 475 godina), lako dobiti oekivane maksimalne seizmike parametre na toj lokaciji, jednostavnim mnoenjem ubrzanja na osnovnoj stijeni sa dinamikim faktorom amplifikacije, kako ke prikazano u tabeli 12. Kao konani produkt prorauna u seizmikoj mikrorejonizaciji utvruje se koeficijent seizminosti koji se definie kao proizvod upravo definisanih maksimalnih ubrzanja na nivou fundamenta i koeficijenata koji izraavaju parametare same konstrukcije (reprezentativnog ____________________________________________________________________________
148
spektra reakcije apsolutnog ubrzanja u funkciji sopstvene periode oscilovanja objekta i ekvivalentnog faktora duktilnosti /krutosti/ objekta).
Ako su opisana istraivanja vezana za vee podruje, koje se ne moe obuhvatiti jedinstvenim geodinamikim modelom, tada je potrebno formirati vie reprezentativnih geodinamikih modela i za svaki nezavisno izvesti opisani postupak odreivanja koeficijenta seizmikog intenziteta. U koliko je u pitanju, na primer, podruje jednog grada, tada se na osnovu izvedenih prorauna na nizu karakteristinih lokacija na karti odgovarajue razmere vri okonturenje zona sa istim vrednostima koeficijenta seizminosti. Na taj nain se definiu izolinije istih vrijednosti ovog koeficijenta, ime se zapravo seizmike realizuje postupak mikrorejonizacije, odnosno izdvajanje mikrolokacija sa istim ili priblino jednakim vrijednostima koeficijenta seizmikog intenziteta, iji rezultat je karta seizmike Slika 131. Segment karte seizmike mikrorejonizacije podruja Igala. mikrorejonizacije (slika 131).
METODA KOREKCIJE OSNOVNOG STEPENA SEIZMIKOG INTENZITETA
Bazirajui se na brojnim rezultatima empirijskih istraivanja, ruski autor Medvedev je 1965. utvrdio da razliite vrste tla znaajno utiu na modifikovanje efekata zemljotresa. Pri tome je konstatovao da uticaj tla na prirataj stepena seizmikog intenziteta zemljotresa zavisi od seizmike impedance tla (koja se definie kao proizvod brzine transverzalnih talasa u sloju i zapreminske teine tla V), ali i od prisustva podzemne vode u tlu, ukoliko je dubina nivoa podzemne vode manja od 15 metara. Dugogodinji rezultati istraivanja mogu se saeti u okviru jedne empirijske relacije kojom se utvruje ukupna korekcija (ili prirataj) osnovnog stepena seizmikog intenziteta na sljedei nain:
n = 1,67 log V 0
[ ( ) log (V n n )]+ e - 0,04

0
h 2
(EMS-98)
pri emu indeks 0 oznaava srednju vrijednost seizmike impedance za srednje tlo regiona, a indeks n ponderisanu srednju vrijednost impedance svih izdvojenih slojeva u geodinamikom modelu (do dubine od 15 m) na lokaciji za koju se rauna prirataj osnovnog stepena seizminosti; h oznaava dubinu nivoa podzemne vode na lokaciji. Ukupan seizmiki intenzitet na lokaciji rauna se jednostavnim zbrajanjem osnovnog stepena seizmikog intenziteta (IO) definisanog seizmikom regionalizaciojom i korekcije osnovnog stepena (n):
I = IO + n
(EMS-98).
SEIZMIKI RIZIK
Rizik od prirodnih hazarda uopte, predstavlja nivo oekivanih gubitaka ili teta, koji se predvia kao posljedica realizacije nekog prirodnog hazarda na odreenom mjestu i u odreenom vremenu. Vani faktori u procjeni i razumijevanju rizika su: ____________________________________________________________________________
149
Procjena nivoa oekivanog hazarda, Ocjena svih elemenata ljudske vrijednosti osjetljivih na realizaciju hazarda, Ocjena lokacije ili pozicije elemenata vrijednosti u odnosu na hazard: dok hazard postoji i u nenaseljenim podrujima isto se ne moe rei i za rizik koga obavezno povezujemo sa regionima gdje postoji drutvena zajednica sa svojim vrijednostima i Procjena povrjedljivosti drutvene zajednice i to: fizika, socijalna i ekonomska.
U uem smislu, pod pojmom seizmiki rizik obino se podrazumijeva nivo moguih gubitaka materijalnih dobara u sluaju pojave zemljotresa odreenog intenziteta na odreenom podruju. Obino se izraava relativnim brojevima (u odnosu na maksimalno mogui gubitak). Seizmiki rizik (R) se matematiki definie kao konvolucija(9) seizmikog hazarda (H) i funkcije povrjedljivosti (vulnerabiliteta) objekta (V) pri dejstvu zemljoresa:
R=H*V Vulnerabilitet objekta predstavlja zavisnost stepena tete na objektu od nivoa oekivanog seizmikog dejstva.
Slika 132. ematski dijagram zavisnosti stepena oteenja objekata (u %) od intenziteta zemljotresa, za razliite tipove objekata.
Na slici 132 prikazan je oblik tipinih funkcija seizmikog rizika izraenog u zavisnosti od intenziteta zemljotresa za nekoliko karakteristinih tipova objekata, kao i za objekte sa antiseizmikom zatitom.
PROJEKTNI SEIZMIKI PARAMETRI ZA OBJEKTE VISOKOGRADNJE
"Pravilnikom o tehnikim noramtivima za izgradnju objekata visokogradnje u seizmikim podrujima" (Slubeni list SFRJ br. 31/81 sa izmjenama objavljenim u Slubenom listu br. 49/82, br.29/83, 21/88 i br. 52/90) propisana je procedura utvrivanja projektnih seizmikih parametra za izgradnju objekata visokogradnje. Pravilnikom se propisuju seizmiki parametri za projektovanje objekata u seizmikim podrujima VII, VIII i IX stepena seizminosti po MCS skali. Sastavni dio ovih propisa je karta seizmikog hazarda teritorije bive SFRJ za povratni period od 500 godina.
(9)
Konvolucija je matematika operacija koja predstavlja zbir prizvoda dvije funkcije.
____________________________________________________________________________
150
Uslovi za izgradnju objekata visokogradnje u seizmikim podrujima X stepena utvruju se na osnovu posebnih istraivanja, kao to se to zahtijeva i za lokacije objekata van kategorije. Objekti visokogradnje projektuju se tako da tzv. maksimalni zemljotres, najveeg oekivanog intenziteta za povratni period od 200 godina, moe prouzrokovati oteenja nosive konstrukcije, ali da pri tom ne smije doi do ruenja konstrukcije. Pri dejstvu tzv. projektnog zemljotresa, oekivanog intenziteta za povratni periodu od 50 godina, konstrukcija smije da pretrpi neznatna oteenja nekonstruktivnih i konstruktivnih elemenata. Nivo seizmike zatite objekta zavisi od: 1. 2. 3. 4. Kategorije objekta, Regionalnih karakteristika seizminosti (nivoa seizmikog hazarda), Lokalnih uslova tla (seizmikih efekata u tlu usljed dinamike pobude) i Tipa konstrukcije objekta (duktiliteta i priguenja konstrukcije).
Naime, ukupan seizmiki koeficijent K proraunava se na osnovu izraza:
K = KoKsKdKp
pri emu su: Ko koeficijent kategorije objekta, Ks koeficijent seizmikog intenziteta, Kd koeficijent dinaminosti, Kp koeficijent duktiliteta i priguenja, Pri tome, minimalna vrijednost ukupnog seizmikog koeficijenta K ne smije biti manja od 0,02.
Kategorije objekata visokogradnje prema Pravilniku
Koeficijent kategorije objekta K0 utvruje se saglasno sljedeoj tabeli:

Kategorija Van kategorije Objekat nuklearni reaktori, skladita zapaljivih tenosti i gasova, skladita otrovnih materija, najznaajnije telekomunikacioni objekti, zgrade sa vie od 25 spratova, svi objekti od ije ispravnosti zavisi funkcionisanje drugih tehnikotehnolokih sistema, iji bi prestanak rada prouzrokovao velike materijalne tete. zgrade sa prostorijama za okupljanje veeg broje ljudi: kino dvorane, I kategorija pozorita, fakulteti, kole, bolnice, zdravstveni objekti, zgrade vatrogasne slube, obejkti veza koji nisu svrstani u prethodnu kategoriju (PTT; RTV...) industrijske zgrade sa skupocjenom opremom, svi energetski objekti sa instalisanom snagom preko 40 MW, sve zgrade od opteg nacionalnog, istorijskog, kulturnog znaaja. II kategorija stambene zgrade, hoteli, restorani, javne zgrade koje nisu svrstane u I kategoriju, industrijske zgrade koje nisu svrstane u I kategoriju. III kategorija pomone proizvodne zgrade, agrotehniki objekti. IV kategorija privremeni objekti ije ruenje ne moe da ugrozi ljudske ivote. K0
1,5
1,0 0,75 -
Proraun seizmikih parametara nije obavezan za: ____________________________________________________________________________
151
1. objekte II i III kategorije u zoni seizmikog intenziteta manjeg od VII i 2. objekte IV kategorije nezavisno od zone seizminosti. Objekti I kategorije koji se nalaze van seizmikih podruja (seiminosti manje od VII MCS stepeni, koji su obuhvaeni ovim Pravilnikom) moraju se analizirati kao da se nalaze u VII zoni seizmikog intenziteta sa K0=1,0.
Seizminost lokacije
je definisana preko koeficijenta seizmikog intenziteta Ks na sljedei nain:

Zona seizminosti Ks
VII VIII IX
0,025 0,050 0,100
Kod objekata I kategorije koeficijent seizmikog intenziteta mora se definisati na osnovu sadraja karata seizmike mikrorejonizacije teritorije optine; Kod objekata "van kategorije" seizminost lokacije se detaljno prouava (analizom seizmikog hazarda definiu se nivoi "projektnog" i "maksimalnog" zemljotresa).
Lokalni uslovi tla
Na osnovu geotehnikih, inenjersko-geolokih i geofizikih ispitivanja, tlo na lokaciji objekta razvrstava se u jednu od tri kategorije i na usnovu te klasifikacije (slika 132), kao i dinamikih karakteristika budueg objekta, odreuje se koeficijent dinamikog odgovora ili koeficijent dinaminosti Kd na osnovu sljedee tabele.
Kategorija tla I II III KARAKTERISTINI PROFIL TLA stjenovita i polusjenovita tla, dobro zbijena i tvrda tla debljine do 60 m zbijena i polutvrda tla i dobro zbijena tla debljine vee od 60 m malo zbijena i meka tla debljine vee od 10 m Granine vrijednosti Kd
0,5/T 1,0 Kd 0,33 0,7/T 1,0 Kd 0,47 0,9/T 1,0 Kd 0,60
Ukoliko na lokaciji objekata visokogradnje I i II kategorije uslovi tla nisu dovoljno poznati, tlo se moe svrstati u II kategoriju. Ukoliko to nije pose-bno uslovljeno namjenom, objekte visokogradnje ne treba graditi na tlu koje tokom zemljotresa moe pokazati dinamiku nestabilnost (pojava likvifa-kcije, velikih slijeganja, klienja, odroni i sl.).
Slika 133. Grafiki oblik koeficijenta dinaminosti Kd.
____________________________________________________________________________
152
Proraun perioda kon-strukcije vri se metodama dinamike analize ili empirijskim relacijama zasnovanim na dinamici konstrukcije. Ukoliko sopstveni period zgrade nije izraunat, za zgrade sa manje od 5 spratova treba usvojiti maksimalnu vrijednost Kd prema odgovarajuem tlu (slika 133).
Tip konstrukcije
Vrijednost koeficijenta duktiliteta (Kp) definisana je na osnovu karakteristinih duktiliteta i priguenja prema pojedinim nainima gradnje sadranim u sljedeoj tabeli:
Kp 1,0 TIP KONSTRUKCIJE
Sve armirano-betonske (AB) konstrukcije (izuzev AB zidova), sve eline konstrukcije (izuzev sa spregovima) i sve savremene drvene konstrukcije (osim visokih i vitkih konstrukcija sa malim priguenjem) Konstrukcije od armiranih zidova i eline konstrukcije sa dijagonalama Zidane konstrukcije ojaane vertikalnim AB serklaima, vrlo visoke i vitke konstrukcije sa malim priguenjem (kao to su industrijski dimnjaci, antene, vodotornjevi) i druge konstrukcije sa periodom oscilovanja T 2 sekunda. Konstrukcije sa fleksibilnim prizemljem ili spratom tj. sa naglom promjenom krutosti, kao i konstrukcije od obinih zidova.
1,3 1,6
2,0
____________________________________________________________________________
153
8. GEODEZIJA
Geodezija je nauka koja stvara i primjenjuje naune metode i koristi tehnika sredstva za snimanje terena, oblika Zemlje, vri njihovo kartografisanje snimanje njenog gravitacionog polja i geodinamike fenomene kao to su kretanje polova rotacije, pokretanje kontinentalnih ploa, zemljine plime i to u trodimenzionom prostoru koji je promjenljiv u vremenu. Podatke geodetskih osmatranja koriste praktino sve prirodne i tehnike nauke (geologija, geofizika, okeanografija, meteorologija, graevinarstvo itd.) u cilju razumijevanja i osmatranja fizikih procesa koje prouavaju.
Slika 134. Crte u djelu Geographia iz 1533. godine autora Petera Apiana ilustruje principe starih astronomskih i geodetskih osmatranja i pozicioniranja.
Istorija geodezije see u daleku prolost ljudske civilizacije. Prvi pisani tragovi o prouavanju dimenzija i oblika Zemlje, koji se mogu smatrati zaetkom geodezije, vezuju se za Aristotela (384. 322. godine prije Nove ere), najveeg filozofa drevne Grke. Jo tada, on u svom traktatu O nebu, tvrdi da je Zemlja okrugla i korektno istie evidentne dokaze: kruni oblik linije horizonta na okeanima i irokim ravnicama, postepeno pojavljivanje i iezavanje objekata iza dalekog horizonta, postepena promjena visine zvijezda pri kretanju po pravcu meridijana (na sjever ili jug), zatim razliito vrijeme izlaska Sunca tokom godine, kao i oblik zemljine sjenke pri djeliminom pomraenju Mjeseca. Aristotel je tvrdio da obim Zemlje iznosi 400 hiljada stadija, to je bilo gotovo dvostruko vie od realne vrijednosti.
Izgled prvog morskog hronometra tipa

Harrison I.
Stara mjera za duinu bila je stadij. Jo uvijek nije tano poznata njena vrijednost u metrima, ali se zna da se kree izmeu 172 i 185 metara.
____________________________________________________________________________
154
Grki filozof Erastoten (276. - 196. prije Nove ere) prvi je izvrio dokumentovani pokuaj odreivanja obima Zemlje. On je koristio priblian podatak o rastojanju izmeu Aleksandrije i Sijene u Egiptu (oko 4.400 stadija) i vremenu kretanja pustinjsih karavana izmeu njih. Erastoten je na osnovu mjerenja duine sjenke visokog stuba u Aleksandriji (slika 135) u podne, kada se u dubokom bunaru u Sijeni moglo konstatovati potpuno odsustvo sjenke, utvrdio i ugao sjenke stuba od =7012 (tana vrijednost je 707). Iz relacije izmeu kolinika punog ugla kruga i mjerenog ugla sjenke koji je jednak odnosu obima Zemlje i rastojanja Aleksandrije i Sijene, odnosno luka s na slici 135 (3600: = Obim:s) Erastoten je dobio vrijednost za obim Zemlje 22.247 stadija, to priblino iznosi 39.270 kilometara (odnosno, zbog nepreciznog saznanja o duini stadija - izmeu 37.840 i 40.700 km) to je Slika 135. Princip prvog pokuaja blisko realnom obimu Zemlje (tana vrijednost Erastotenovog odreivanja obima Zemlje. iznosi 40.009 km po meridijanu za tzv. Hejfordov elipsoid). Danas, primjenom najsavremenijih tehnikih sredstava, geodezija uspijeva da identifikuje sve parametre kompleksnog oblika Zemlje sa tanou reda veliine milimetra. Kao to smo to ve konstatovali u poglavlju 5.1, pravi oblik Zemlje je ekvivalentan fiktivnoj povri koju nazivamo geoid, koja je zapravo ekvipotencijalna povr gravitacionog polja, i koja nastaje kao rezultat sveukupnog dejstva gravitacionog polja svih masa Zemlje (slika 136). U geodeziji razlikujemo realnu povr Zemlje kao fiziku povr ili reljef, njenu aproksimaciju rotacionim elipsoidom - kao najbolju aproksimaciju drugog stepena i geoid, kao tzv. nivosku ili ekvipotencijalonu povr. Nivoska povr koja se poklapa sa povri vode idealnog mirnog mora i okeana, naziva se nulta nivoska povr. Verikalna prava sputena na povr rotacionog elipsoida naziva se normala, a na geoid vertikala. Zbog idealnog oblika rotacionog elipsoida, poloaj normale moe se matematiki odrediti u bilo kojoj taki. Meutim, na pravac vertikale uticaj e imati realni raspored masa ispod zemljine povri, tako da se on mora odrediti mjerenjem. Proraunom parametara elipsoida (velike i male ose) kao optimalne aproksimacije oblika Zemlje, bavilo se mnogo naunika tokom istorije. Iz tih razloga danas se u Svijetu koristi vie vrsta elipsoida. Elipsoid Besela (Bessel) iz 1841. godine koristi se u naoj zemlji, kao i u Austriji, Maarskoj, Njemakoj, Grkoj, Holandiji, Slika 136. Meusobni odnos reljefa, geoida i elipsoida. Norvekoj, Poljskoj, vajcarskoj, ekoj i Slovakoj. Hejfordov (Hayford) elipsoid iz 1910. godine koristi se u Belgiji, Bugarskoj, Finskoj, Italiji i Rumuniji. Elipsoid Krakovskog iz 1940. godine je i dalje u primjeni u Ruskoj Federaciji, Ukrajini i
za koje je smatrao da se nalaze na istom meridijanu, to je samo priblino tano jer razlika geografskih duina ta dva mjesta iznosi 3 luna stepena.
____________________________________________________________________________
155
Maarskoj, dok se u Francuskoj koristi Klarkov (Clarke) elipsoid iz 1880. godine, a u SAD iz 1866. godine. Kao to smo pomenuli u poglavlju 5.1, danas se u irokoj primjeni u geodeziji i navigaciji koristi globalni referentni sistem oblika rotacionog elipsoida, WGS84, odnosno Svjetski geodetski sistem, definisan 1984. godine, koji e biti u upotrebi do 2010. godine. Kao to smo ve konstatovali u poglavlju 5.1, ovaj rotacioni elipsoid definisan je dimenzijom velike poluose u ekvatorijalnoj ravni, od 6.378.137 metara i spljotenou na polovima od 1/298,257233563. U geodeziji se koriste dva osnovna geodetska sistema ili datuma izraavanja podataka u prostoru: horizontalni i vertikalni. U horizontalnom sistemu se prikazuju rezultati snimanja realnih, zakrivljenih povri na Zemlji, dok vertikalni sistem obuhvata visinu taaka osmatranja. Horizontalni datumi zato sadre irine i duine za svaku taku sistema, koji se veu za neke poetne vrijednosti koordinata u kojima se izraava sistem. Tako, na primjer, geografski koordinatni sistem se vezuje za poetni meridijan u Griniu (Engleska) geografskom duinom, a irinom za ekvator. U horizontalnom geodetskom sistemu mjere se i prikazuju uglovi i duine, a u vertikalnom visine taaka i povri koje snimamo.
Slika 137. Sistem odreivanja visina u odnosu na geoid: metod trigonometrijskog odreivanja visina i duina teodolitom (lijevo) i metod nivelanja visinskih razlika (desno).
Na slici 137 prikazani su principi snimanja visina u vertikalnom geodetskom sistemu metodom trigonometrijskog snimanja duina i uglova (lijevo) i metodom nivelanja (desno). Kod trigonometrijskog mjerenja, odreivanjem kose duine (d na slici 137) i ugla izmeu te kose duine i horizontale (ravni paralelne povri geoida u taki u kojoj je postavljena geodetska letva) mogue je odrediti relativnu visinu izmeu mjesta opaanja i vizirane take na udaljenoj letvi, kao i horizontalno rastojanje te dvije take (D). Metodom sukcesivnog nivelanja izmeu sistema taaka mogue je odrediti razlike u visini izmeu tih taaka, a njihovim zbrajanjem ukupnu razliku u visini izmeu poetne i zavrne take. Poznavajui apsolutnu visinu poetne take, lako je tada na bazi izmjerene razlike u visini, utvrditi apsolutnu visinu svih opaanih taaka.
Slika 137a. Odstupanje vertikale od normale na Imajui u vidu da se sva opaanja obavljaju elipsoid. vezivanjem za vertikalu na svakoj taki opaanja, a s obzirom da je vertikala u svakoj taki upravna na geoid, to emo sva opaanja obavljati relativno u odnosu na geoid (slika 137). Iz tih razloga, horizontiranje instrumenta na ____________________________________________________________________________
156
taki opaanja bie obavljeno u odnosu na geoid a ne na fiziku povr Zemlje ili rotacioni elipsoid, s obzirom da e na sistem horizontiranja (ili vertikaljenja), koji se ostvarju korienjem libele ili viska, ili primjenom moderni automatskih sistema horizontiranja, uvijek djelovati ukupna gravitaciona sila na mjestu mjerenja i ona e odreivati te pravce (slika 137a). Iz ovih razloga, na slici 137 su vertikale i horizontale, poloaj geodetskih letvi i vizure, prikazani relativno u odnosu na geoid. Naime, zbog pojave nehomogenog rasporeda masa razliitih gustina u zemljinoj plioj i dubljoj unutranjosti, nastaju lokalne i regionalne promjene ubrzanja sile tee (kao to smo to vidjeli u odjeljku o gravitacionom polju Zemlje) 5te se kao posljedica javlja undulacija Geoida (njegovo odstupanje od idealnog rotacionog elipsoida) u svakoj taki posmatranja na zemljinoj povri. Iz tih rozloga, fizika vertikala e u svakoj taki, za izvjesnu vrijednost odstupati od normale na fiktivni rotacioni elipsoid, kao geometrijsku aproksimaciju zemljinog oblika kao geoida (slika 137a). Prosjeno odstupanje vertikale (od normale) u ravniarskim predjelima iznosi do 10 lunih sekundi, dok u plansinskim krajevima moe dostii i 50 lunih sekundi. Najvea odstupanja vertikale utvrena su u Himalajima ak 100 lunih sekundi. Dakle, zbog injenice da su svi geodetski instrumenti vertikaljeni u odnosu na Geoid, navedena odstupanja vertikale pri terenskim mjerenjima veih razmjera mogu biti optereena velikim grekama ukoliko se ne vodi rauna o njemu. U geodeziji se odstupanja vertikale odereuju posebnim mjerenjima, baziranim na astronomskim opaanjima i proraunima gravitacionog uticaja nehomogenog rasporeda stijenskih masa na osnovu detaljnog digitalnog modela reljefa.
8.1. Koordinatni sistemi i kartografske projekcije

Koordinatni sistemi u geodeziji predstavljaju skup linija i ravni koji slue za jednoznano odreivanje poloaja take u prostoru. U geodeziji se koriste pravougli i polarni koordinatni sistemi i to: u ravni, u prostoru, na lopti i na elipsoidu. Geografski koordinatni sistem je polarni sistem vezan za elipsoid. Kao to smo naveli, njegov poetni meridijan se rauna od Grinia (Greenwich) u Engleskoj (nulti meridijan), a geografska irina se izraava od ekvatora do sjevernog i junog pola, gdje irina iznosi +900, odnosno 900, respektivno. Griniko vrijeme je odreeno kao osnova za sistem vremenskih zona. Zbog potrebe grafikog prikazivanja snimljenih sadraja i podataka na zemljinoj povri, kao i zbog vrlo neprikladnog trodimenzionog prikazivanja tih sadraja, u inenjerskoj praksi je redovno korien postupak projektovanja snimljenih podataka na ravan. da bi se to izvelo, potrebno je sa geoida, odnosno referentnog elipsoida na kojem je snimanje izvedeno, izvriti transformaciju podataka i to prvo na loptu a zatim na ravan. Prva transformacija se obavlja primjenom sferne trigonometrije, a druga primjenom ravanske geometrije.
Slika 138. Sistem projektovanja: svoenje realnog oblika Zemlje na loptu, pa zatim na ravan.
Pod digitalnim modelom reljefa (ili terena) podrazumijeva se topografski numeriki model realne zemljine povri koji je digitalizovan u prostornom koordinatnom sistemu (x,y,z) sa odgovarajuom rezolucijom, odnosno korakom digitalizovanja.
____________________________________________________________________________
157
Kartografske projekcije su matematiki postupci koji omoguuju preslikavanja zakrivljenih povri Zemlje (odnosno sfere ili rotacijskog elipsoida) i drugih nebeskih tijela na ravan. Teorija kartografskih projekcija esto se naziva i matematikom kartografijom. Cilj kartografskih projekcija je stvaranje matematike osnove za izradu karata i rjeavanje teorijskih i praktinih zadataka u kartografiji, geodeziji, geologiji, geografiji, astronomiji, navigaciji i ostalim srodnim naukama. Postupak kartografisanja se, zbog svoje kompleksnosti, obavlja prvo transformacijom oblika realne Zemlje na loptu, a zatim sa lopte na ravan (slika 138).
Na ravni elipsoida ili sfere, take su odreene presjekom meridijana i uporednika. Slika mree meridijana i uporednika u ravni projekcije naziva se osnovnom kartografskom mreom. Zadatak kartografskog preslikavanja je utvrivanje zavisnosti izmeu koordinata taaka na zemljinom elipsoidu ili sferi i koordinata njihovih slika u projekciji. Postoji veiliki broj kartografskih projekcija, ali se one mogu podijeliti prema poloaju i obliku kartografske projekcione mree, kao i prema vrsti ostvarenih deformacija. Kartografske projekcije prema poloaju projekcione mree, odnosno ravni u odnosnu na projekcionu taku (slika 139) mogu biti: centralne, stereografske ili ortografske. Prema obliku kartografske mree uobiajena je podjela na: perspektivne, konusne, cilindrine, azimutalne, pseudokonusne, pseudocilindrine, polikonusne, krune i druge, a u odnosu na poloaj ravni projektovanja - na polarne, ekvatorijalne i kose (slika 140). Kartografske projekcije upotrebljavaju se za prikazivanje jednog dijela ili itave zemljine povri uz to manje deformacije. to je manje podruje koje se prikazuje, to se oekuju manje deformacije. Prema vrstama deformacija kartografske projekcije se dijele na konformne (ostvareno ouvanje uglova), ekvivalentne (ouvanje povrina), ekvidistantne Slika 139. Osnovne vrste projekcija: (ouvanje rastojanja u odreenom pravcu). Primjer centralna, stereografska i ortografska. ekvidistantne cilindrine projekcije Svijeta prikazan je na slici 141, a azimutalne i konformne u primjeru projekcije prostora Evrope, na slici 142. Neke od projekcija dobile su imena po svojim autorima. To su na primjer Merkatorova (obino uspravna ili poprena cilindrina konformna), Lambertova (azimutalna ekvivalentna, ali i konusna konformna), Boneova (pseudokonusna ekvivalentna), Molvajdova (pseudocilindrina ekvivalentna) zatim niz pseudocilindrinih projekcija Ekerta, Kavrajskoga i drugih. Posebnu grupu projekcija ine geodetske projekcije, a to su projekcije za potrebe dravnog premjera i izradu slubenih topografskih karata. U tu svrhu najrasprostranjenije su univerzalna poprena Slika 140. Tipovi projekcija u odnosu na poloaj ravni Merkatorova projekcija (UTM), projektiovanja: polarna, ekvatorijalna i kosa. poprena Merkatorova ili ____________________________________________________________________________
158
Gaus-Krigerova (Gau-Krgerova) projekcija, polikonusna i Lambertova konformna konusna projekcija. U Crnoj Gori je u slubenoj upotrebi Gaus-Krigerova (poprena cilindrina konformna) projekcija rotacionog Beselovog elipsoida.
Slika 141. Ekvidistantna cilindrina projekcija Svijeta.
Pri izradi svake karte najprije treba izabrati odgovarajuu projekciju i zatim konstruisati mreu meridijana i uporednika. U tu svrhu danas postoje kompjuterski programi koji omoguuju automatsko prikazivanje kartografskih mrea za bilo koji dio zemljine sfere ili elipsoida u bilo kojoj projekciji i bilo kojoj razmjeri. Takvi programi istovremeno omoguuju crtanje i drugih sadraja.
Cilindrina (Merkatorova) projekcija: poprena (gore) i kosa (dolje)
Slika 142. Azimutalna (lijevo) i konformna (desno) projekcija prostora Evrope.
Pod razmjerom karte podrazumijeva se kolinik neke duine prikazane na karti i njene realne vrijednosti u prirodi, a predstavlja neimenovan broj. Tako, na primjer, na karti razmjere 1:25.000, duina od jednog centimetra ekvivalentna je duini od 25.000 cm, odnosno 250 metara u prirodi.
Slika 143. Izgled prvih konstrukcija teodolita.
____________________________________________________________________________
159
Prva praktina osmatranja u geodeziji obavljana su primjenom vrlo primitivnih mehanikih instrumenata - sve do poetka XIX vijeka, kada zapoinje izrada prvih optikih geodetskih i astronomskih instrumenata (slika 143). Danas se u geodeziji koristi vie vrsta instrumenata, ali se svi oni mogu svrstati u etiri osnovne grupacije: teodoliti, niveliri, daljinometri i satelitski geodetski ureaji. Teodoliti su instrumenti za odreivanje uglova i rastojanja. Nivelirima se odreuju visinske razlike, dok daljinomjeri slue za direktno optiko digitalno mjerenje meusobnog rastojanja dvije take, danas postiui tanost od 1 milimetra.
Slika 144. Izgled savremenog elektronskog digitalnog teodolita (lijevo) i totalna stanica tipa Lajka TPS1200 (desno) koja omoguuje potpuno automatizovano snimanje zadatih kompleksnih objekata i povri.
Savremene konstrukcije ovih ureaja (slika 144) posjeduju izuzetne performanse: teodolitima se, na primjer, mjere uglovi sa tanou od 1 (luni sekund). Rastojanja se mogu mjeriti elektronskim (danas i digitalnim) teodolitima na bazi emitovanog i reflektovanog laserskog zraka na viziranoj taki pri emu se postie tanost od 1-2 mm na rastojanjima od nekoliko stotina metara. Niveliri su geodetski instrumenti kojima se odreuje samo visinska razlika izmeu dvije take, postiui vrlo visoku tanost. Daljinomjeri su runi elektronski instrumenti kojima se na bazi laserskog impulsa mjeri vrijeme reflektovanja od neke take na koju pada laserski zrak, pri emu nije potrebno koristiti nikakve posebne reflektore. Postignuta tanost mjerenja rastojanja do oko 200 metara iznosi oko 1,5 mm. Danas se u savremenim geodetskim snimanjima kompleksnih povri i objekata primjenjuju tzv. totalne stanice ili robotizovane geodetske stanice (slika 145), koje su u potpunosti automatizovane: na bazi programiranog procesa, one obavljaju potpuno autonomnu proceduru snimanja okolnog prostora sistemom laserskog reflektovanja, ili je snimanje automatski navoeno na pokretnu reflektivnu prizmu koja se sistematski premjeta po terenu.
Za reflektovanje zraka obino se koristi reflektujua prizma koja se postavlja na tzv. geodetskoj znaki na viziranoj taki, dok se kod vrlo savremenih teodolita na rastojanjima do par stotina metara i ne mora koristiti prizma, ve se reflektovanje obavlja na postojeim fizikim objektima na koje zrak padne.
____________________________________________________________________________
160
8.2. Geodetska osmatranja primjenom satelitske tehnike

Geodetska osmatranja primjenom satelitske tehnike ili era tzv. kosmike geodezije, zapoinje lansiranjem vjetakog satelita Sputnjik 1 (slika 145) tokom tzv. Meunarodne geofizike godine 1957. kada se stvaraju uslovi za novi pristup istraivanju oblika Zemlje snimanjem sa satelita ili snimanjem sa Zemlje uz reflektovanje signala sa satelita. Era kosmike geodezije obuhvata nekoliko faza razvoja savremenog geodetskog opaanja korienjem satelitske i terestrike tehnike:
Prvi period satelitske geodezije pripada tzv. optikoj eri, u kojoj je satelitsko snimanje vreno u optikom domenu. U tom periodu intenzivno se razvija nova oblast istraivanja Zemlje, nazvana Daljinska detekcija, koja je bazirana na snimanju i analizi fotografija tla iz satelita (ili aviona). Formiranjem Navigacionog satelistkog sistema (NNSS) baziranog na snimanju reljefa tla na osnovu doplerovog spektralnog pomaka radio signala u funkciji rastojanja od satelita, zapoinje novi period osmatranja u satelitskoj geodeziji, nazvan Doplerov period. Sateliti ovog sistema kretali su se po gotovo idealno krunim putanjama oko Zemlje, na visini od 1.100 kilometara. Velika prednost ovog sistema u odnosu na optiko snimanje bila je okolnost da snimanje nije bilo ometano prisustvom oblaka. NNSS sistem satelita je prestao sa radom tokom 1996. godine.
Slika 145. Izgled prvog vjetakog satelita Sputnjik 1 Sovjetske proizvodnje.
Sistem satelita nazvan SLR (Satellite Laser Ranging) za satelistko lasersko mjerenje rastojanja, kao i sistem LLR (Lunar Laser Ranging) lasersko mjerenje rastojanja Mjeseca, razvijeni su tokom osamdesetih godina prolog vijeka. Kod ove vrste geodetskog opaanja koristi se snaan laserski signal koji se sa Zemlje usmjerava na odreenu taku opaanja (satelit ili Mjesec), sa koje se taj signal reflektuje i vraa ka prijemniku (slika 146). Mjerenjem vremena putovanja talasa od momenta emitovanja do prijema njegove refleksije i mnoenjem ovog dvostrukog vremena sa brzinom svjetlosti, mogue je utvrditi opaano rastojanje sa tanou od samo nekoliko milimetara. Ovakva snimanja intenzivno su korienja za globalno kartografisanje gravitacionog polja Zemlje i utvrivanje oblika geoida, s obzirom da je putanja satelita iskljuivo diktirana karakteristikama gravitacionog polja Zemlje.
Slika 146. Princip SLR satelitskog mjerenja rastojanja (lijevo) i satelit ICESat za osmatranja koliine leda na polovima (desno).
Laser (Light Amplification by Stimulated Emition of Radiation pojaanje svjetlosti stimulisanom emisijom zraenja) predstavlja ureaj koji vri amplitudno povaanje monohromatske svjetlosti (jedne talsne duine) i njeno usmjereno emitovanje.
____________________________________________________________________________
161
SLR sistem obuhvata preko 40 satelita sa specijalnim, tzv. retroreflektorima laserskog impulsa. Tokom gotovo 40 godina njihovog rada, ova mrea satelita bila je znaajan izvor preciznih podataka korienih u prouavanju oblika Zemlje, okeana i atmosferskih sistema. SLR sistem satelita se lkoristi i za opaanje kretanja tektonskih ploa, regionalnih plimskih talasa, laganog izdizanja djelova kopna u pripolarnim regionima, koje nastupa kao posljedica zadnje interglacijacije, itd. LLR tehnika laserskog mjerenja koristi se i za osmatranje sekularnog poveanja rastojanja Mjeseca od Zemlje, to smo ve pominjali.
VLBI (Very Long Baseline Interferometry) interferometrija na vrlo dugoj bazi predstavlja geometrijsku tehniku mjerenja koja koristi vrlo precizna mjerenja rastojanja do nekog veoma udaljenog kosmikog izvora elektromagnetskog talasa, na osnovu fazne razlike registrovane pomou sistema parova zemaljskih antena. Obino se kao izvor elektromagnetskoh talasa koristi vei broj kvazara, koji se snimaju globalnom mreom veeg broja antena, a registrovanje fazne razlike se obavlja sa tanou pikosekunde. Ova tehnika mjerenja zapravo predstavlja metod inerferometrije. S obzirom da su antene fiksirane na Zemlji, ovaj sistem se koristi i za utvrivanje tzv. Zvjezdanog referentnog sistema za koji se vezuju sva kosmika opaanja. U tu svrhu, Meunarodna astronomska unija je odredila oko 500 kosmikih objekata izvora radio-talasa (veinom su to kvazari) kao referentne za Zvjezdani referentni sistem. VLBI osmatranja su finansirana od strane preko 40 organizacija lociranih u 17 zemalja. Inae, ova tehnika se koristi i za osmatranje sporih kretanja tektonskih ploa, regionalne deformacije zemljine kore, varijacije u poloaju zemljine ose, duine dana, kao i za poboljanje atmosferskih modela.
Misija altimetrije (mjerenja visina) zasnovana na radarskoj tehnici, znaajno je uveala saznanja o reljefu morske i okeanske povri, okeanskim strujama, plimskim oscilacijama okeana itd. Metod je zasnovan na emitovanju visokofrekventnih radarskih impulsa radiotalasa iz satelita i snimanju reflektovanih signala sa zemljine povri, pri emu je mogue sa visokom tanou odrediti denivelaciju refle-tivnih povri. Radarska satelitska snimanja imaju izuzetan intenzitet, s obzirom da su rezultati tih osmatranja nali primjenu u mnogim oblastima nauke, ali i u vojnim potrebama. Postoji veliki broj takvih sistema: GEOS, SEASAT za osmatranje topografije morske povri, ERS, Envisat, TOPEX, ICESAT za osmatranje koliine leda i oblaka (slika 146, desno), CRYOSAT za mjerenje debljine leda na polovima itd.
SAR i InSAR (Satelite Aperture Radar) satelitska osmatranja sistemom radara predstavlja metod savremenog osmatranja deformacija na velikim povrima Zemlje. Intenzivno se koristi u mjerenju tektonskih deformacija i istraivanjima pripremne faze velikih zemljotresa. Satelitska gravimetrijska snimanja realizuju se kroz nekoliko sistema satelita, kao to su CHAMP, GRACE i GOCE koji omoguuju mjerenje globalnih gravitacionih karakteristika Zemlje sa visokom tanou i rezolucijom. Geoid definisan na ovaj nain, ukljuujui i terestrike rezultate gravimetrijskih mjerenja, omoguuje kvalitetnu bazu za mjerenje visina na Zemlji, koje se oslanjaju na taj sistem. GNSS (Global Navigation Satellite System) globalni navigacioni satelitski sistem, omoguuje visoku tanost u pozicioniranju i navigaciji i primjenu u brojnim privrednim i drutvenim oblastima, a posebno u:
Slika 147. Izgled savremene GPS stanice.
____________________________________________________________________________
162
saobraaju, transportu, istraivanju i upravljanju prirodnim resursima, poljoprivredi, terenskim istrai-vanjima, urbanom planiranju i upravljanju, kao i brojnim drugim znaajnim domenima ivota. Tokom prethodnih dvadeset godina, razvijena su dva nezavisna sistema slinih performansi i naina rada: ameriki NAVSTAR i ruski GLONASS. Trei poseban sistem, nazvan GALILEO razvija Evropska Unija, ali je on tek u poetnoj fazi; Smatra se da e biti u funkciji do kraja 2008. godine. Svi ovi sistemi su bazirani na principu mjerenja vremena potrebnog radio-talasu da od satelita pree put do prijemne take (na Zemlji ili u vazduhu) i ukurtanju veeg broja takvih mjerenja u mrei vidljivih satelita. Mjerenje tog vremena je omogueno kodiranjem emitovanih signala podatkom o trenutku emitovanja, te se na osnovu informacija o vremenu putovanja tih talasa od grupe satelita do prijemnika (iz razlike u vremenu predaje i prijema) mogu odrediti sve tri prostorne koordinate mjesta prijemnika, jednostavnom geometrijskom metodom presijecanja krugova (odnosno sfera) iz svakog od primljenih satelita (slika 148).
Slika 148. Princip pozicioniranja take na terenu na osnovu nekoliko GPS satelita (najmanje 3).
Varijanta GNSS metode koja se koristi za geodetska osmatranja naziva se GPS (Global Positioning System) odnosno sistem globalnog pozicioniranja (slika 148). Danas se ovaj sistem smatra nezamjenljivim, s obzirom da je svojom operativnou i preciznou naao znaajne primjene u mnogim naunim i drutvenim oblastima, kao to su navigacija u svim domenima primjene (kola, avioni, brodovi), terenskom pozicioniranju i snimanju, istraivanju atmosfere, geofizikim i geolokim istraivanjima itd. Poto GPS sistem satelita posjeduje i posebno kontrolisani sistem tanog vremena visoke pouzdanosti i rezolucije (tanost je reda milionitog od sekunde) naao je primjenu i za odravanje vremenske baze u nizu praktinih domena. NAVSTAR GPS sistem ini od 24 specijalna satelita GPS sistema satelita oko Zemlje koji su postavljena u 6 orbirtalnih ravni (slika 149), sa po 4 satelita u svakoj ravni, tako da je u svakom trenutku sa veeg dijela Zemlje vidljivo 6 satelita. prosjena visina orbitalnih ravni ovog sistema je 20.200 kilometara iznad Zemlje. Sistem GLONAS, koji je jo u fazi kompletiranja (trenutno ima 20 satelita) koristi tri orbitalne ravni na prosjenoj visini od 19.140 kilometara iznad Zemlje. Naglasimo da su sva GNSS mjerenja su vezena za Svjetski geodetski sistem WGS84.
Slika 149. ema poloaja NAVSTAR
____________________________________________________________________________
163
Tanost pozicioniranja ostvarena u jednostrukom GPS opaanju na nekoj taki zavisi od mnogo trenutnih faktora, kao rto su meusoban poloaj satelita i take pomatranja, stanje jonosfere, toposfere, nivoa radio smetnji u zoni mjerenja, hoda asovnika, greke zbog nepoznatnih efemerida satelita, itd. Takva uobiajena tanost je oko 30 metara. Meutim, viestrukim ponavljanjem mjerenja na istoj taki moe se ostvariti znatno bolja tanost. Radi eliminacije nekih pobrojanih izvora greaka u GPS pozicioniranju, danas se intenzivno koristi Slika 150. Princip rada diferencijalnog GPS sistema: tehnika tzv. diferencijalnog Referentna GPS stanica kontinualno rauna i na posebnoj radio-frekvenciji alje podatke o razlici tanih globalnog pozicioniranja (ili i trenutno straunatih koordinata u obliku korekcija za DGPS), koja omoguuje mobilne stanice. automatsko unoenje tzv. diferencijalne korekcije u mjerenje. Ova metoda zahtijeva korienje posebnog GPS prijemnika, tzv. bazne stanice, na kojoj se kontinualno vri definisanje relativnog (trenutnog) poloaja bazne stanice, u koji su ukljuene sve trenutne greke tih mjerenja. Poto je fiziki (geodetski) poloaj bazne stanice poznat na osnovu preciznih geodetskih mjerenja prilikom njenog postavljanja, korekcije za sve tri prostorne koordinate se lako mogu sraunati kao razlika parova vrijednosti stvarnih koordinata bazne stanice i trenutno utvrenih na osnovu GPS pozicioniranja. Te korekcije se na posebnom radio-kanalu emituju do mobilnih (terenskih) stanica, koje u automatskom reimu vre njihov prijem i popravku mjerenih podataka na svojoj lokaciji. Na taj nain tanost pozicioniranja se vietruko poboljava i za jedno osmatranje svodi na nivo od 1 - 5 metara. Viestrukim ponavljanjem mjerenja uz primjenu DGPS metode, tanost koordinata se moe podii na nivo od oko 1.5 centimetar. Danas se intenzivno koristi GPS tehnika mobilnog pozicioniranja sa runim verzijama GPS ureaja (slika 151), koji postaju praktino nezamjenljivi instrumenti za brzo i tano terensko pozicioniranje, sa primjenom u gotovo svakoj sferi privrednog i drutvenog ivota. Slika 151. Razni tipovi runih Pomenimo jo, kada je rije o vjetakim satelitima, da GPS prijemnika. postoje i: astronomski sateliti (za osmatranje kosmikih objekata, kao to je na primjer Habl satelit, koji smo pominjali), zatim komunikacioni sateliti za pomo u telekomunikaciji, koristei radio i mikrotalasne opsjege, na geostacionarnim (stalno iznad jedne take na Zemlji) putanjama, zatim sateliti za osmatranje Zemlje za meteoroloka prouavanja, kartografisanja, ekoloki monitoring, razliite vrste optikog i druge vrste snimanja zemljine povri; navigacioni sateliti slue za za pozicioniranje, kao to smo malo prije govorili,
Efemeridama se nazivaju precizni podaci (u tabelarnom obliku) o poloaju satelita i nebeskih tijela za odreeni period vremena.
____________________________________________________________________________
164
vojni sateliti za osmatranja za vojne potrebe itd. jedna od znaajnih karakteristika satelita je visina orbite na kojoj se kree oko Zemlje. Naime, razlikuju se sljedee kategorije orbita: niske orbite koje zauzimaju visine izmeu 200 i 1.200 kilometara iznad Zemljine povri, orbite srednje visine su u dijapazonu 1.200 i 35.790 km, dok visoke orbite obuhvataju zonu iznad 35.790 km. Geostacionarne putanje satelita su najee na visini od 35.790 km, koje smo ve pominjali u poglavlju o atmosferi i Meteorologiji.
____________________________________________________________________________
164
9. OSTALI DOMENI GEONAUKA

Kao to smo u uvodnom dijelu ovog udbenika naveli, oblasti geonaunih disciplina su veoma brojne i razuene, te ih u ovom kratkom kursu nije mogue u cjelosti nabrojati i adekvatno opisati. Iz tih razloga, ovdje emo vrlo kratko opisati najvanije karakteristike samo jo tri najznaajnije oblasti geonauka: geografski informacioni sistem, geostatistiku i ekologiju.
9.1. Geografski informacioni sistem

Geografski Informacioni Sistem (GIS) predstavlja kompleksan sistem upravljanja, zasnovan na funkcionalnom spoju specijalnog softvera, hardvera i kompleksne baze informacija. Podaci na kojim je GIS baziran najee su pozicionirani u prostorno-vremenskom koordinatnom sistemu, poto izravaju stanje snimljenih fizikih procesa i karakteristika u funkciji prostornih koordinata i podatka o vremenu na koje se odnose. U ovom sluaju pojam geografski korien je u najirem smislu dakle GIS moe obuhvatati bilo koju od oblasti prirodnih i geonauka i disciplina ili drugih naunih oblasti. GIS se moe opisati i kao automatizovani sistem metoda, funkcija i baza, prostorno distribuiranih podataka, koji obezbjeuje efikasan nain analize, Slika 152. ematski izgled organizacije GIS-a. kompiliranja, odlaganja i vizualizacije tih podataka. GIS je, kao nova tehnologija u posljednjih dvadsetak godina, imao izuzetno veliki uticaj na razvoj metoda istraivanja u raznim domenima geonauka, drutvenih i drugih disciplina i komunikacija. Danas tehnologiju GIS-a koristi izuzetno veliki broj institucija i pojedinaca poev od dravnih institucija, univerziteta, instituta i preduzea, za potrebe raznih vrsta istraivanja. GIS zahtijeva definisanje ulaznih podataka koji mogu biti u obliku brojanih vrijednosti i atributa, zatim karata, vazdunih i satelitskih snimaka i brojnih drugih vrsta podataka. GIS mora posjedovati siguran nain pohranjivanja podataka, njihovog inteligentnog pretraivanja, kao i interaktivnog integrisanja, transformisanja, analiziranja,

Slika 153. Primjer organizacije slojeva baza podataka u GIS-u.
Software (engl.) - kompjuterski program. Hardware (engl.) - ureaj visoke elektronske tehnologije, u konkretnom sluaju - raunarska oprema.
____________________________________________________________________________
165
modelovanja i prikazivanja rezultata takvih operacija (slika 149). Prikazivanje se moe izvriti putem generisanja karata, izvjetaja, tabela, planova, rezultata modelovanja u raznim oblicima na displeju raunara, u tampanom, plotiranom ili digitalnom obliku na magnetskom mediju. U GIS-u su podaci u bazama organizovani u obliku serija tematskih slojeva i tabela (slika 154). Poto su svi podaci u geografskom informacionom sistemu najee referencirani u prostoru (i vremenu), sa odreenim poloajem u realnom svijetu, to se ovi podaci iz razliitih grupacija (slojeva) mogu meusobno preklapati, interagovati. Na primjer, u nekom GIS-u homogena kolekcija geografskih objekata moe biti organizovana u obliku slojeva kao to su parcele, bunari, graevinski Slika 154. Izgled segmenta jedne baze podataka GIS-a, objekti, avionske i satelitske prikazane u tabelarnom obliku. fotografije, digitalni elevacioni modeli terena itd. Izgled jednog procesa analize i upravljanja vodnim resursima u jednom GIS-u prikazan je na slici 155. GIS se intenzivno koristi u geologiji, biologiji, umarstvu, agrikulturi, saobraaju, okeanografiji, planiranju prostora, graevinarstvu, antropologiji, arheologiji, lingvistici, ekonomiji, politikim naukama i mnogim drugim oblastima.
Slika 155. Izgled procesa analize i upravljanja vodnim resursima u jednom GIS-u.
U GIS-u se koriste gra-fike podloge koje mogu biti rasterske ili vektorske. U rasterskoj grafici, podaci o grafikom sadraju su orga-nizovani u takastom obliku preko dvodi-menzionih matrica (ko-lona i redova) iji elementi predstavljaju razliite boje koje reprezentuju odreeni sadraj preko odgova-rajue legende (slika 156). Vektorska grafika izraava sadraj preko geometrijskih oblika taaka, linija i poligona (slika 156). Koristei ovaj nain izraavnja ____________________________________________________________________________
166
grafikog sadraja, mogu se prikazivati putevi, objekti, parcele i drugi specifini sadraji GIS-a. Grafike podloge i dokumenti u rasterskom obliku obino su snimljeni tehnikom elektronskog skeniranja na raunaru ili digitalnog fotografisanja metodom taka po taka, dok se vektorska grafika obino definie digitalizacijom sadraja grafikih i drugih priloga metodom diskretizacije na elektronskom digitalizatoru, koji omoguuje automatsko konvertovanje analognih u digitalne sadraje. Kao izvori podataka za pripremu prostorno refere-nciranih baza podataka za GIS, korsite se na primjer, sljedee Slika 156. Rasterski ivektorski metode, tehnike i oblasti: nain prikazivanja istog sadr Daljinska detekcija, koja obuhvata aero i satelitske aja: taka, linija i poligon. snimke tla sa softisticiranim metodama i funkcijama analize, procesinga i prikazivanja sadraja tih slika (poglavlje 5.6); Geodezija, kartografija i GPS, kao izvori niza podataka visoke preciznosti o sadrjima na tlu, reljefu, obliku Zemje i slino (poglavlje 8); Matematike i statistike metode za analizu i obradu podataka i informacija; Kompjuterske metode i tehnike za unoenje informacija, njihovu obradu i prikazivanje; Agrikultura i korienje zemljita, to obuhvata inventar i monitoring uslova uzgajanja poljoprivrednih kultura, godinju proizvodnju, hidroloke, meteoroloke i druge relevantne podatke; umarstvo, koje pored sadraja i tipa umskih povri, obuhvata prebivalita ivotinjskog svijeta, vodnih resursa itd.; Arheoloke informacije specifiziraju prostore koji su zatiene namjene s obzirom da sadre arheoloke lokalitete; Geologija predstavlja jedan od najobimnijih izvora raznovrsnih informacija o tlu, snimljenim geolokim procesima, rudnim pojavama i resursima (poglavlje 6), itd. Urbanizam i graevinarstvo, kao izvori podataka o planiranju i korienju prostora, Infrastrukturni urbani elementi, koji su opisani podacima o poloaju naselja, puteva, parkova, demografiji itd. Danas postoji razvijen veliki broj kompjuterskih softverskih alata za pripremu i primjenu GIS-a. iroko rasprostranjen program takve namjene je, na primjer, ArcGIS koji integrie tri posebna modularna segmenta programa i to: za stvaranje karata i manipulaciju sa njima (arcMap), zatim za organizaciju, obradu i pregled baza podataka (ArcCatalog) i za konverziju podataka u razliite formate (konfiguraciju baza - ArcToolBox); Da bi GIS ispunio svoju namjenu, njegove baze moraju posjedovati tane, relevantne i aktualne podatke o sadrajima koje opisuju. Iz tih razloga, baze podataka je neophodno kontinualno dopunjavati novim, aktualnim sadrajima, saglasno dogoenim promjenama u realnoj sredini. Treba naglasiti da znaajnu komponentu kvalitetnog i funkcionalnog GIS-a ini struno, visokokvalifikovano osoblje, koje obavlja sve vitalne funkcije GIS-a: unos i kontrolu podataka, njihovo integrisanje, modelovanje, obradu i utvrivanje relevantnih zakljuaka za kvalitetne prognoze i pouzdano upravljanje sistemima. Geografski informacioni sistemi se u praksi organizuju i pripremaju po raznim tematskim oblastima naunih disciplina. Tako, na primjer, za jednu, prostorno iru oblast, kao to je teritorija Crne Gore, mogue je organizovati GIS u oblasti geologije. Takav Geoloki Informatcioni Sistem bi integrisao sva relevantna saznanja o geologiji Crne Gore. Iako na prvi pogled, takav GIS izgleda jednostavan, ipak njegova priprema i potencijalni sadraji su izuzetno kompleksni. Takav informacioni sistem bi morao da sadri i integrie veliki broj informacionih slojeva ili baza podataka, od kojih pomenimo samo neke: ____________________________________________________________________________
167
digitalne topografske osnove cijele teritorije, digitalizovane u razmjeri optimalnoj za kvalitetno i efikasno izraavanje sadraja svih sadraja GIS-a, detaljno digitalizovan sadraj regionalne geoloke karte cijelog tog podruja, digitalnu pedoloku kartu sa karakteristikama tla (sa tipim tla, njegovom teksturom, kiselou, erozionim potencijalom itd.), morfoloku kartu terena (kartu koja izraava nagibe terena), kartu povrinskog biljnog pokrivaa (sa podacima o dominatnim vrstama, dimenzijom i gustinom pokrivaa), kartu hidrolokih povri svih slivnih podruja (rijeke, potoci, jezera, brane, vodozahvati i sl.), kartu hidrogeolokih karakteristika (sa svim informacijama o izvoritima, reimima kretanja podzemnih voda, dubinom nivoa podzemnih voda), kartu tektonskih i neotektonskih karakteristika (digitalizovana mreu rasjeda i drugih geolokih formi, izdiferencirane aktivne tektonske rasjede, zone izdizanja i sputanja terena), seizmoloke podloge (karta epicentara zemljotresa, katalog dogoenih zemljotresa, karta seizmikog hazarda, karte seizmike mikrorejonizacije urbanih zona itd.), detaljni katalog buotina na cijeloj teritoriji, sa svim relevantnim podacima (prostorni poloaj buotine, dubina buenja, detaljan geoloki opis jezgra buotine), katalog rudnih pojava (aktivnihi starih rudnika, sa detaljnim karakteristikama, kao i rudnih pojava koje su geoloki utvrene ali nijesu eksploatisane) i mnoge druge.
9.2. Geostatistika
Geostatistika predstavlja relativno mladu naunu oblast vezanu za nauke o Zemlji i matematiku. Ova oblast obuhvata primjenu statistikih metoda u prouavanju prostorno promjenljivih fenomena osmotrenih u geonaunim disciplinama. Geostatistika se moe definisati i kao statistika primijenjena na geologiju, ili uoptenije na nauke o Zemlji. Iako je geostatistika prvi put bila primijenjena u istraivanju rudnih rezervi u rudarstvu, njen brzi razvoj i iroka primjena je evidentna u mnogim naunim oblastima. Pored metoda statistike, matematike i teorije vjerovatnoe, geostatistika je bazirana na nekoliko kljunih koncepata i principa: Model sluajne funkcije: pod sluajnom promjenljivom podrazumijevamo neku promje-nljivu koja moe imati bilo koju, sluajnu vrijednost (na primjer kao rezultat bacanja novia). Grupa takvih zavisnih sluajnih promjenljivih vrijednosti predstavlja sluajnu funkciju. Stacionarnost: je princip koji na bazi usvajanja uslova nepromjenljivosti procesa izmeu dvije sukcesivne (susjedne) vrijednosti nekog procesa ili polja, omoguuje interpolovanje u tom domenu. Deklasterovanje: je metod razluivanja klastera (grozdova) podataka u nekoj velikoj grupaciji podataka, po nekom zadatom principu. Variogrami: su funkcionalni metodi korieni za karakterizaciju (ocjenu) kontinuiteta posmatrane promjenljive u prostoru. Krigovanje: je metoda optimizacije (utvrivanja optimalne vrijednosti ili oblika neke funkcije ili procesa) kod koje se primjenjuje linearni metod interpolacije u prostoru, pri emu se teina podatka definie obrnuto proporcionalno rastojanju take na koju se podatak odnosi. Na slici 157 prikazan je primjer primjene vie metoda interpolovanja i aproksimacije na istu grupu podataka (na dijelu slike 157a). Rezultat primjene metode krigovanja prikazan je na dijelu slike 157f. ____________________________________________________________________________
168
Simulacija: za numeriku simulaciju prirodnih fenomena razvijen je veliki broj metoda modelovanja, odnosno algoritama simulacije. Gausova simulacija je jedna od naj-jednostavnijih i najvie korienih metoda modelovanja u praksi.
Slika 157. Primjer primjene nekoliko metoda 2D interpolacije i aproksimacije na jednom polju podataka iji raspored je prikazan na dijelu (a): b) linearna interpolacije pomou povri prvog reda, c) povr etvrtog reda, d) epardova interpolacija, e) interpolacija sa teinom obrnuto proporcionalno kvadratu rastojanja i f) metoda krigovanja.
9.3. Ekologija
Rije i prefiks eko nijesu novi u upotrebi. Naime, na grkom oikos oznaava dom, ili mjesto gdje se ivi. Prema tome, ekologija definie naunu oblast koja izuava interakciju prirode i ivog svijeta u cjelini, kao i opti raspored ivuih organizama. Razliiti organizmi tog ivog svijeta imaju razliitu ulogu u ekosistemu kao dijelu ivotne sredine ili prirodnoj sredini u cjelosti. Raznolikost ivih organizama i njihove uloge u ekosistemu naziva se biodiverzitet. Narastanje biodiverziteta poveava stabilnost ekosistema. Ekoloka prouavanja se mogu obavljati na vie nivoa: novo populacije (individualni ili nekoliko vrsta), zatim na novou biocenoze (zajednice vrsta), nivou ekosistema i nivou biosfere. Inae, Ekologija je vrlo iroka nauna disciplina, koja obuhvata: ekofiziologiju (prouava uticaj biotike i abiotike okoline na fiziologiju pojedinca i prilagoivanje pojedinca okolini), ekologiju ponaanja (prouavanje ekolokih i razvojnih osnova ponaanja ivotinja i uloge njihovog ponaanja u adaptiraju ivota u ekolokim niama), ekologiju populacije (kretanje populacije unutar vrsta i interakciju tih populacija sa faktorima okoline), sinekologiju (interakcija izmeu vrsta unutar jedne ekoloke zajednice), ekologiju ekosistema (tok energije i materije kroz ekosistem), globalnu ekologiju (prouavanje ekolokih problema na globalnom nivou, definiui makroekoloka pitanja), ekologiju ivotinja, biljaka, insekata itd. ____________________________________________________________________________
169
Donoenjem Deklaracije Skuptine Republike Crne Gore 20. septembra 1991. godine i kasnije ustavnim odrednicama Crne Gore kao ekoloke drave, ova republika se principijelno i deklarativno opredijelila da prema prirodi uspostavlja poseban, dravni odnos. U Deklaraciji, Skuptina je pozivala na mudrost sve ljude da sprijee ekoloku katastrofu koja nam prijeti. Iako je od dana donoenja ove Deklaracije prolo ve 14 godina, jo uvijek nema vidljivih promjena u dravnom odnosu prema ouvanju ivotne sredine. Ovo pitanje je posebno bilo potencirano krajem 2004. godine, kada je zahtijevano potapanja dijela kanjona rijeke Tare (koja je uvrtena u svjetsko nasljee UNESCO-a i nalazi se u Nacionalnom parku Durmitora), a za potrebe izgradnje hidroelektrane Buk Bijela na teritoriji Bosne i Hercegovne. Posljednjih godina u Svijetu narasta svijest o potrebi zatite i ouvanja ivotne sredine. Meutim, istovremeno se na mnogim mjestima na Zemlji intenzivira unitavanje umskoog pokrivaa i hemijskog zagaenja. Tipian primjer su SAD, u kojima svijest pojedinaca i drutva, o potrebi zatite ovjekove okoline intenzivno narasta, to se ogleda u njihovoj aktivnosti na reciklai svakodnevnog otpada, kao i zahtjevima vie od 70 % ispitanika da se poveaju poreske takse u cilju bolje zatite prirode. Meutim, industrija te zemlje (posebno vojna) ostvaruje vie od 50 % ukupnog zagaenja u Svijetu, to ne sprjeava SAD da sistematski izbjegava svoje obaveze u svjetskom pokretu smanjenja globalnog zagaenja.
Ostrva u Boko-kotorskom zalivu
Intenzivnim sagorijevanjem fosilnih goriva, dakle oslobaanjem ogromne koliine ugljendioksida tokom posljednjih stotinak godina i emitovanjem gasova koji stvaraju efekat staklene bate (o emu smo priali u poglavlju o atmosferi), veoma ubrzanim unitavanjem uma, posebno u oblasti june Amerike i oblasti tzv. kinih uma, stvaraju se uslovi za globalno poveanje temparature, globalno zagaenje atmosfere i globalno zagaenje pitke vode. Dalji efekat ovakvih procesa je nepredvidiv, ali u svakom sluaju veoma nepovoljan po cjelokupan ivi svijet na planeti Zemlji. Ujedinjene Nacije podstiu razvoj ideje o odrivom razvoju drutva u cjelini, kao rezultatu optimizacije tri razvojne komponente drutva: korienje prirodne sredine s jedne i ekonomskog i socijalnog razvoja, s druge strane. Dakle, odrivi razvoj bi magao da se definie kao zadovoljenje potreba sadanjice na odrivom nivou koji ne ugroava mogunost ostvarivanja potreba buduih generacija.
____________________________________________________________________________
170
10.
KORISNA LITERATURA
Anderson D. 1989. Theory of the Earth. Scientific publ., Boston Butler R. 1998. Paleomagnetsim: Magnetic Domain to Geologic Terranes. Dep. of Geosciences Univ. of Arizona. DMA Techical Report, 1984. Geodesy for the Layman. Defence Mapping Agency, Washington. Fowler C.M.R. 1990. The Solid Earth: An Introduction to Global Geophysics. Cambridge University Press, Cambridge. Heiskanen W., Moritz H. 1967. Fizika geodezija. Prevod: D. Blagojevi, Graevinski fakultet Beograd. Konti S. 1995. Geodezija. VII izdanje, Nauka, Beograd. Lowrie W. 1997. Fundamentals of Geophysics. Cambridge University Press. Medvedev S. V. 1965. Inenjerska seizmologija. Prevod: M. Maksimovi, Graevinska knjiga, Beograd. Nelson S. 2003. Introduction to Physical Geology. Tulane University. Olsen R. C. 2003. Introduction to the Space Envirement, PH 2514. Naval Postgraduate School. Radulovi M. 2004. Osnovi geologije. Graevinski fakultet Univerziteta u Podgorici. Skinner B., Porter. S. 1999. The Dynamic Earth: An Introduction to Physical Geology. John Wiley&Sons, Inc. Smith J. 1996. Introduction to Geodesy: the Hystory and Concepts of Modern Geodesy. John Wiley&Sons, Inc. Shearer P. 1999. Introduction to Seismology. Cambridge Univeristy Press. Stacey F. 1987. Physics of the Earth. Third Edition, Brookfield Press, Brisbane, Australia. Starevi M. 1991. Gravimetrijske metode istraivanja. Nauka, Beograd. Stefanovi D. 1978. Geomagnetske metode istraivanja. Geofiziki Institut, Beograd. The Defense Maping Agency, 1983. Geodesy for the Layman. DMA Technical report DMA TR 80-003, St. Louis AFS. Vuovi N. 2004. Istorijski pregled i koncepti savremene geodezije i rudarskih merenja. Monografija, tom 1 i 2. Tehniki fakultet u Boru.
____________________________________________________________________________
171
11. KORISNI INTERNET LINKOVI

www.hubble.nasa.gov ili www.hubblesite.org Snimci kosmikih objekata Hablovim teleskopom. http://www.soest.hawaii.edu/coasts/lecture/gg170/resources.html Elementi fizike geologije. http://www.geology.wisc.edu/courses/g594/Lectures/index.html Tekstovi i slike vezani za geologiju. http://geozavod.co.me/ Prezentacija J.U Repibikog zavoda za geoloka istraivanja Crne Gore. http://www.seismo.co.me Internet prezentacija Seizmolokog zavoda Crne Gore. http://www.seismo.gov.rs Prezentacija Republikog seizmolokog zavoda Srbije. http://www.emsc-csem.org/#2 Vrlo svjei podaci o aktualnoj seizminosti Mediterana i Svijeta. http://gldss7.cr.usgs.gov/neis/current/europe.html Internet prezentacija geoloke slube SAD (USGS) sa najsvjeijim podacima o svjetskoj seizminosti. http://greenwood.cr.usgs.gov/pub/open-file-reports/ofr-99-0132/ Razmicanje okeanskog dna i globalna tektonika (USGS). http://denali.gsfc.nasa.gov/dtam/ Digitalni tektonski model Svijeta (NASA). http://www.meteo.co.me Internet prezentacija Hidrometeorolokog zavoda Crne Gore. http://homepages.wmich.edu/~cutrim/fall04_225.htm Uvod u meteorologiju i klimatologiju. http://www.geo-online.org Geofizika. htpp:www.wikipedia.org Popularna Internet enciklopedija pojmova.
____________________________________________________________________________
172
SADRAJ
PREDGOVOR 1. 2. 3. 4. UVOD ELEMENTI KOSMOLOGIJE 2.1. Nastanak Kosmosa SUNEV SISTEM PLANETA ZEMLJA 4.1. Atmosfera i Meteorologija
Kretanje vazdunih masa Formiranje oblaka Vremenska prognoza 4.1.1. 4.1.2. 4.1.3.
1 2 3 7 10 16 19 22 23 26 29 33 36 42 46 50 50 53 60 66 68 69 72 74 75 82 82 84 84 85
4.2. 4.3.
Hidrosfera i Hidrologija
4.2.1. Plima okeana
Zemljina unutranjost
4.4. Rotacija Zemlje 4.4.1. Klimatski ciklusi 5. GEOFIZIKA 5.1. 5.2. Gravitaciono polje Zemlje
5.1.1. Gravimetrija
Magnetsko polje Zemlje

5.2.1. Magnetometrija 5.2.2. Elektromagnetske metode u geofizici
5.3. 5.4. 5.5. 5.6.
Toplotno polje Zemlje (geotermija) Geoelektrino polje 5.4.1. Geoelektrine metode u geofizici Elastina svojstva stijena i seizmike metode Daljinska detekcija
6. GEOLOGIJA 6.1. Vrste stijena

6.1.1. Magmatske stijene 6.1.2. Sedimentne stijene
____________________________________________________________________________
173
6.1.3. Metamorfne stijene
87 89 89 92 93 95 97 100 101 105 106 119 122 133 152 154 158 165 165 167 168 170 171 172
6.2. Geoloko datiranje vremena

6.2.1. Apsolutno radiometrijsko datiranje 6.2.2. Relativno datiranje u geologiji 6.2.2.1. Geoloka podjela istorije Zemlje
6.3. Tektonika, orogeneza i reljef 6.4. Geoloka svojstva stijena i geoloki procesi
6.4.1. Pedologija
6.5. Hidrogeologija 7. SEIZMOLOGIJA 7.1. 7.2. 7.3. 7.4. Nastanak zemljotresa Seizmometrija Analiza i obrada seizmolokih podataka Inenjerska seizmologija
8. GEODEZIJA 8.1. 8.2. Koordinatni sistemi i kartografske projekcije Geodetska osmatranja primjenom satelitske tehnike
9. OSTALI DOMENI GEONAUKA 9.1. 9.2. 9.3. Geografski informacioni sistem Geostatistika Ekologija
10. KORISNA LITERATURA 11. KORISNI INTERNET LINKOVI SADRAJ
____________________________________________________________________________

Osnovi Geonauka

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osnovi Geonauka

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dr Branislav Glavatovi, van. prof.

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

2. OSNOVNI ELEMENTI KOSMOLOGIJE

Kosmiki teleskop Habl.

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

Slika 4a. Nebula Karina u naoj galaksiji Mljeni Put

2.1. Nastanak Kosmosa

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

James Jeans (1877.-1946.) engleski matematiar.

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

Uz drugi Keplerov zakon.

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

Planeta Merkur Venera Zemlja Mars Jupiter Saturn Uran Neptun

P (god.) 0,24 0,62 1,00 1,88 11,9 29,5 84,0 165

a (AU) 0,39 0,72 1,00 1,52 5,20 9,54 19,1 30,0

2 0,06 0,39 1,00 3,53 142 870 7056 27225

r3 0,06 0,37 1,00 3,51 141 868 6968 27000

2/ r3 1,00 1,05 1,00 1,01 1,01 1,00 1,01 1,01

rezultujue vrijednosti za sve planete sunevog sistema, na osnovu astronomskog

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

3 2n - 2 + 4 za n 2, dok za prvu planetu, Merkur vai: n=1, D=0,4. 10

Rotacija oko ose

--0,39 0,72 1,0 1,5 5,2 9,5 19,2 30,1 39,5

109 0,38 0,95 1,00 0,53 11 9 4 4 0,18

332.800 0,05 0,89 1,00 0,11 318 95 17 17 0,002

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

Slika 10. Asteroidni pojas.

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

4.1. Atmosfera i Meteorologija

Sadraj osnovnih gasova u atmosferi

John Dalton (1766.-1844.) engleski hemiar.

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

4.1.1. Kretanje vazdunih masa

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

4.1.2. Formiranje oblaka

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

po emu su i dobili ime: stratos na grkom znai sloj.

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

Elektrino pranjenje izmeu oblaka i tla.

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

4.1.3. Vremenska prognoza

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

4.2. Hidrosfera i Hidrologija

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

Slika 25. Glavne okeanske struje.

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA

4.2.1. Plima okeana