Statcom Ve SSSC Denetleyicilerinin G Sistemi Gerilim Kararlilii Zerine Etkisinin Incelenmesi Investigation of Effects of Statcom and SSSC On Power System Voltage Stability

STATCOM VE SSSC
DENETLEYCLERNN G
SSTEM GERLM KARARLILII
ZERNE ETKSNN NCELENMES
HASAN DRK
YKSEK LSANS TEZ
ELEKTRK-ELEKTRONK
MHENDSL ANABLM DALI

T.C.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS

STATCOM VE SSSC DENETLEYCLERNN G
SSTEM GERLM KARARLILII ZERNE
ETKSNN NCELENMES

HASAN DRK

YKSEK LSANS TEZ
ELEKTRK-ELEKTRONK MHENDSL ANABLM DALI

DANIMAN
YRD. DO. DR. MUAMMER ZDEMR
SAMSUN 2006

T.C.
ONDOKUZ MAYIS NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS

Bu alma jrimiz tarafndan 08/09/2006 tarihinde yaplan snav ile
Elektrik-Elektronik Mhendislii Anabilim Dal'nda YKSEK LSANS tezi
olarak kabul edilmitir.

Bakan : Yrd. Do. Dr. Mustafa ULUTA

ye : Yrd. Do. Dr. Muammer ZDEMR (Danman)

ye : Yrd. Do. Dr. Okan ZGNENEL

ONAY :
Yukardaki imzalarn ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

..../..../2006
Prof. Dr. A. Nur ONAR
Fen Bilimleri Enstits Mdr

i
STATCOM VE SSSC DENETLEYCLERNN G SSTEM GERLM
KARARLILII ZERNE ETKSNN NCELENMES
ZET
G sistemleri her geen gn hem artan tketimler hem de ortaya kan farkl
nitelikli ykler nedeni ile gittike bymekte ve daha da karmak hal almaya
balamaktadr. Bu durum g sistemlerinin hem g tama kapasitesinin arttrlmas
hem de kararllnn salanmas iin yeni yntemlerin bulunmas ihtiyacn ortaya
karmtr. Gemite yaanan baz g sistemi kararszlklar bu ihtiyacn ne kadar
nemli olduunu gstermitir. G sistemlerinin tepkin g kompanzasyonu yaplarak
iletim kapasitelerinin arttrlabilecei eskiden beri bilinen bir gerektir. Uyartm devresi
denetimi, kademe deitiricili trafolar vb. cihazlar kararll salama konusunda bazen
yetersiz kalmaktadrlar. Son yllarda gelien g elektronii sayesinde ortaya kan
FACTS denetleyicileri sayesinde hem g tama kapasitesinin arttrlabilecei hem de
kararlln daha kolay salanabilecei ortaya kmtr. FACTS yaplar zerine son
yllarda olduka youn bir ekilde aratrmalar yaplmaktadr.
Bu tezde, sz konusu kararllk problemlerinden olan g sistemi gerilim
salnmlar ve gerilim kme problemlerine FACTS denetleyicilerinden STATCOM ve
SSSC ile nasl bir zm getirilebilecei incelenmitir. Bunun iin ncelikle g
iletiminin temel ilikileri incelenmitir. Daha sonra FACTS denetleyicileri hakknda
yeterli bilgiler verilerek kararlk problemleri ortaya konmutur. Gerekli analizlerin
yaplabilmesi iin uygun modelleri kullanarak g sistemi analizine olanak veren PSAT
program kullanlmtr. PSAT ile kararllk zerine bir dizi analiz ve benzeimler
yaplmtr. Elde edilen analiz sonular STATCOM ve SSSC denetleyicilerinin g
sistemi kararlln ve yklenebilme miktarn nemli lde arttrdn gstermitir.

Anahtar kelimeler: FACTS, gerilim kararll, g sistemleri, atallanma,
STATCOM, SSSC
ii
INVESTIGATION OF EFFECTS OF STATCOM AND SSSC
ON POWER SYSTEM VOLTAGE STABILITY
ABSTRACT
Power systems are gradually expanding due to not only the increasing demand but
also due to the arising of load with different characteristics and are becoming much
more complex. This requires finding new methods both for increasing the transmission
capacity of power systems and enhancing power system transient stability. Some power
system instabilities in the past have shown the importance of this. It is an already well-
known fact that the power system transmission capacity can be enhanced by using
reactive power compensation. Some devices such as exciters and on-load tap changers
are insufficient for providing transient stability. During the last decade, rapid
development of power electronics devices is provided to develop a number of control
devices under the term FACTS that can be used both to increase transmission capacity
and to enhance transient stability of power system. In the last twenty years, lots of
research was carried out done and a large number of reports have been published on
FACTS technologies.
In this thesis, it has been investigated that how FACTS controllers, mainly SSSC
and STATCOM, may help to solve some transient stability problems such as power
system voltage oscillation and voltage collapse. Therefore, at first basic relationship of
power transmission is derived. Then by giving sufficient information about FACTS
controllers, transient stability problems are introduced. PSAT (Power System Analysis
Toolbox) program which has suitable models is used for this analysis. A number of
analysis and simulations are carried out on transient stability of power system by using
PSAT. Analysis of the results show that STATCOM and SSSC controllers increase
power system transient stability and loading limits considerably.

Key Words: FACTS, voltage stability, power systems, bifurcation, STATCOM, SSSC
iii
TEEKKR
Bu tez almas boyunca beni ynlendiren ve her trl yardmlarn esirgemeyen
sayn hocam Yrd. Do. Dr. Muammer ZDEMRe sayg ve teekkrlerimi sunarm.
Ayrca almalarm boyunca desteini esirgemeyen sevgili eim Ar. Gr. Fadime
Dirike teekkr etmeyi bir bor bilirim.

iv
NDEKLER
Sayfa No
1. GR..............................1
2. G LETMNN TEMELLER..........3
2.1. Temel G letim Bantlar........3
2.2. nt Kompanzasyon.6
2.3. Seri Kompanzasyon... ..9
2.4. Faz As Denetimi.10
3. FACTS. 13
3.1. Genel Olarak FACTS Denetleyicileri.... 13
3.2. nt Bal FACTS Denetleyicileri.13
3.2.1. Statik Senkron Kompanzatr........... 13
3.2.1.1. STATCOM un alma lkesi... 15
3.2.1.2. STATCOM un V-I Karakteristii.............. 16
3.2.1.3. STATCOM da Harmonikler.. 17
3.2.1.4. STATCOM un Temel Denetim Yaps...... 18
3.2.2. Statik Senkron Generatr..................... 22
3.2.3. Statik Var Kompanzatr.. 23
3.2.4. Tristr Denetimli Frenleme Direnci.... 24
3.3. Seri Bal FACTS Denetleyicileri. 25
3.3.1. Statik Seri Senkron Kompanzatr............... 25
3.3.1.1. SSSC nin alma lkesi.... 27
3.3.1.2. SSSC nin Temel Denetim Yaps...................... 29
3.3.2. Hatlararas G Ak Denetleyicisi. 32
3.3.3. Tristr Denetimli Seri Kapasite..... 33
3.3.4. Tristr Anahtarlamal Seri Kapasite... 34
3.3.5. Tristr Denetimli Seri Reaktr............ 34
3.3.6. Tristr Anahtarlamal Seri Reaktr. 35
3.4. Birletirilmi Seri ve nt Bal FACTS Denetleyicileri. 35
3.4.1. Birletirilmi G Ak Denetleyicisi...... 35
3.4.2. Tristr Denetimli Faz Kaydrc Trafo..... 38
3.5. Gerilim Dzenleyici Dier FACTS Denetleyicileri.. 39
v
3.5.1. Tristr Denetimli Gerilim Snrlayc...... 39
3.5.2. Tristr Denetimli Gerilim Dzenleycisi.. 40
4. G SSTEM KARARLILII. 41
4.1. G Sistemlerinde Kararllk Problemlerinin Ksa Tarihesi.... 41
4.2. Genel Olarak G Sistemi Kararll 42
4.3. G Sistemi Kararllnn Snflandrlmas..... 44
4.3.1. Rotor As Kararll..... 45
4.3.2. Gerilim Kararll... 49
4.3.3. Frekans Kararll... 52
4.4. Yaanm Gerilim kmesi Olaylar .... 54
4.4.1. Sistem kmesi Yaanan Arzalar ..54
4.4.2. Sistem kmesi Yaanmayan Arzalar .. 55
4.5. Genel Olarak Kararllk Analizi Yntemleri..55
4.6. Bir G Sistemi zerinde Kk Bozunum Kararllk Analizi 60
5. ATALLANMA. 65
5.1. Genel Olarak atallanma... 65
5.2. Eyer Noktas atallanmas 65
5.3. Hopf atallanmas. 66
5.4. Tekil Noktadan Kaynaklanan atallanma. 68
5.5. Snrllktan Kaynaklanan atallanma... 69
6. STATCOM VE SSSC DENETLEYCLERNN G SSTEM
GERLM KARARLILIINA ETKSNN NCELENMES 71
6.1. Kullanlan Yntem Ve Aralar...... 71
6.2. STATCOM Ve SSSC Denetleyicilerinin Statik Kararlla
Etkisinin ncelenmesi... 75
6.2.1. STATCOM Denetleyicisinin Statik Kararlla Etkisinin
ncelenmesi. 75
6.2.2. SSSC Denetleyicisinin Statik Kararlla Etkisinin ncelenmesi.79
6.3. STATCOM ve SSSC Denetleyicilerinin Dinamik Kararlla
6.3.1. STATCOM Denetleyicisinin Dinamik Kararlla
vi
6.3.2. SSSC Denetleyicisinin Dinamik Kararlla Etkisinin
ncelenmesi.. 87
7. SONU VE NERLER..................... 91
8. KAYNAKLAR.... 93
EK A 95
ZGEM. 98

vii
SMGELER
S
V : gnderici u gerilim genlii
R
V : alc u gerilim genlii
I
S
: gnderici u akm
I
R
: alc u akm
L : hattn birim uzunluunun endktans
C : hattn birim uzunluunun kapasitans
:
S
V ile
R
V arasndaki faz as iletim veya yk as
0
Z : hattn karakteristik empedans
: hattn elektriksel uzunluk as
P : etkin g
Q : tepkin g
X : hattn seri reaktans
I : hat akm
L
Q : hatta verilen toplam g
V
M
: hat ortas gerilimi
V
SM
: S ile M noktalarnn orta noktas gerilimi
V
MR
: M ile R noktalarnn orta noktas gerilimi
X
c
: seri kompanzasyonda kullanlan kapasitenin reaktans
X
eff
: seri kompanzasyonlu hattn toplam etkin reaktans
k : seri kompanzasyonun derecesi
Q
c
: kompanzatrn verdii tepkin g
: faz kaydrma as
X
S
: statcom balant trafosu reaktans
I
dc
: statcom d.a. taraf akm
E
S
: statcom gerilimi
E
T
: hat gerilimi
X
S
: statcom trafosu reaktans
V
dc
: statcom kapasitesi gerilimi
I
C
: kapasitif statcom akm
I
L
: endktif statcom akm
viii
I
q
: statcom a.a. taraf akm
E
ac
: statcomun bal olduu a.a. sistemi gerilimi
V
t
: statcomun u gerilimi
V
L
: ebeke balant baras gerilimi
I
Qref
: statcom denetim devresi referans tepkin akm
I
Pref
: statcom denetim devresi referans etkin akm
0 V : dntrc k gerilimi
0 I : statcom dntrc k akm
X
T
: trafo reaktans
X
S
: sssc seri trafo reaktans
: dzeltme as
q
V : sssc k gerilimi
qref
V : sssc k gerilimi referans deeri
qQref
V : sssc tepkin k gerilimi referans deeri
qPref
V : sssc etkin k gerilimi referans deeri
dcref
V : sssc giriindeki doru gerilimin referans deeri
pq
V : upfc seri k gerilimi
0
V : upfc girii hat gerilimi
0
V
: upfc k hat gerilimi

i
M : i. generatr barasndaki rotor eylemsizlii
i
D : i. generatr barasndaki bastrma (damping) sabiti
i
E : i. bara gerilimi
i
: i. barann gerilim as
ij ij
B (G ) : i. ve j. baralar aras transfer suseptans (iletkenlii)
n : ebekedeki generatr baras says
m : ebekedeki PV bara says
k : ebekedeki PQ bara says
mi
P , P
m
: trbin mekanik g girii
ix
sys
A

: dinamik sistemin jakobiyen matrisi
[ ] I : birim matris
x : dinamik sistemin durum deikeni vektr
: dinamik sistemin parametre deikeni vektr
[ ]
x
D g : g fonksiyonunun xe gre ksmi trevi
L0
P : yk barasndaki temel etkin yk
L0
Q : yk barasndaki temel tepkin yk
: yklenme parametresi
ma ks
: snr yklenme parametresi
: generatr asal rotor hz
BUS
V : bara gerilimi
P
e
: generatr elektriksel g k
H : eylemsizlik sabiti
d
E ,
q
E : generatr i gerilimleri
d
I ,
q
I : generatr akm bileenleri
d0
T ,
q0
T : generatr ak devre zaman sabileri
d
X ,
q
X : generatr i reaktanslar
FD
E : uyartm devresi gerilimi
L
V : yk baras gerilim genlii
: yk baras gerilim faz as
R
V : reglatr k gerilimi
A
T ,
A
K : reglatr zaman sabiti ve kazanc
E
T : uyartm devresi zaman sabiti
ref
E : uyartm devresi gerilim ayar deeri
f
R : geri besleme devresi durum katsays
f
T ,
f
K : geri besleme devresi zaman sabiti ve kazanc

x
EKLLER LSTES
ekil 2.1. ki generatrl enerji iletim hatt modeli
ekil 2.2. Sonsuz gl gerilim baral enerji iletim hatt modeli
ekil 2.3. Kaypsz, dalm parametreli, iki generatrl iletim hatt modeli
ekil 2.4. Tamamen endktif karakterli bir iletim hattnn 2 generatrl modeli
ekil 2.5. Bir iletim hattndan tanan etkin g (P) ile hatta verilen tepkin gcn (
L
Q )
yk asna ( ) bal deiimleri
ekil 2.6. Orta noktasndan ideal bir nt kompanzatr ile kompanze edilen bir iletim
hatt
hattndan tanan etkin g (P) ve hatta verilen tepkin g (
L
Q ) deerlerinin yk as
()na bal deiimleri
ekil 2.8. Seri olarak kompanze edilmi bir iletim hatt
ekil 2.9. Seri olarak kompanze edilmi bir iletim hattnda k=0, k=0.2 ve k=0.4 iin
hattan tanan etkin g (P) ve hatta kompanzatrler tarafndan verilen tepkin glerin
(Q
c
) yk as ()na bal deiimleri
ekil 2.10. Faz deitiricili bir iletim hattnn genel yaps
ekil 2.11. Faz deitiricili bir iletim hattndan tanan gcn (P) yk as
ekil 2.12. Mekanik kademe deitiricili faz deitiricinin genel yaps

ekil 3.1. Statcom un genel yaps
ekil 3.2. Statcom un genel devre modeli ve tepkin g alverii iin deiik alma
modlar
ekil 3.3. Statcom un akm-gerilim karakteristii
ekil 3.4. 6 darbeli statcom un genel yaps
ekil 3.5. 6 darbeli statcom un k gerilimi ve 3. harmoniinin dalga ekilleri
ekil 3.6. STATCOM da k gerilimini denetleyen genel denetim devreleri blok
diyagram
ekil 3.7. STATCOM da tepkin g retimi denetiminin kapasite doru gerilimi
deitirilerek yaplmasna ait temel denetim dzeni (dolayl k gerilimi denetimi)
ekil 3.8. STATCOM da sabit kapasite geriliminde k geriliminin dorudan denetimi
ile tepkin g knn denetimi
xi
ekil 3.9. Dolayl yolla denetimde gerilimin dalga ekli
ekil 3.10. Dorudan denetimde gerilimin dalga ekli
ekil 3.11. SSG nin genel yaps
ekil 3.12. Bir SVC ierisinde bulunabilecek temel yap birimleri
ekil 3.13. Bir SVCnin genel yaps
ekil 3.14. TCBR nin genel yaps
ekil 3.15. SSSC nin genel yaps
ekil 3.16. SSSC de etkin ve tepkin g alverii iin deiik alma modlar
ekil 3.17. SSSC nin devre modeli
ekil 3.18. SSSC ile kompanze edilmi bir hat ve SSSC nin i yaps
ekil 3.19. Dolayl denetimli dntrcl SSSC nin genel i denetim yaps
ekil 3.20. Dorudan denetimli dntrcl SSSC nin genel i denetim yaps
ekil 3.21. ki SSSC li bir IPFC nin genel yaps
ekil 3.22. Tristr denetimli seri kapasite (TCSC)nin genel yaps
ekil 3.23. Tristr denetimli seri reaktr (TCSR)n genel yaps
ekil 3.24. UPFC nin genel yaps
ekil 3.25. UPFCde seri gerilim eklenmesi durumunda gerilim fazrleri
ekil 3.26. UPFC ile hat empedansnn kompanzasyonu durumunda gerilim fazrleri
ekil 3.27. UPFC ile faz as reglasyonu durumunda gerilim fazrleri
ekil 3.28. UPFC tarafndan hatta uygun bir gerilim fazr ilave edilerek edilerek hat
geriliminin, hat empedansnn ve faz asnn ayn anda dzenlenmesine ait fazr
diyagram
ekil 3.29. Tristr denetimli faz kaydrc trafonun bir faz iin izilen genel yaps
ekil 3.30. Tristr denetimli gerilim snrlaycnn genel yaps
ekil 3.31. Tristr denetimli gerilim dzenleyicisinin genel yaps

ekil 4.1. G sistemi kararllnn snflandrlmas
ekil 4.2. Tek makineli sonsuz gl bara sistemi
ekil 4.3. Eit alan kriterinin grafiksel gsterimi
ekil 4.4. Tek makine-sonsuz gl bara sisteminin tek hat emas

ekil 5.1. Eyer noktas atallanmasndan kaynaklanan gerilim kmesinin zamana bal
oluumu
xii
ekil 5.2. Hopf atallanmasnn oluumu esnasnda dinamik sisteme ait iki zdeerin
deiimi
ekil 5.3. Hopf atallanmas ncesinde oluan salnmlarn zamanla kaybolmas
ekil 5.4. Hopf atallanmas sonrasnda salnml kararszln zamanla genliinin
artmas
ekil 5.5. Hopf atallanmas sonrasnda genlii deimeyen salnmlarn olumas
ekil 5.6. Tekil noktadan kaynaklanan atallanmann oluumu srasnda zdeerlerin
hareketi
ekil 5.7. Snrllktan kaynaklanan atallanmann olutuu bir dinamik sistemde durum
deikeninin deiimi
ekil 5.8. Snrllktan kaynaklanan atallanmann neden olduu gerilim kmesinin
yaand g sisteminde P-V deiimi

ekil 6.1. PSAT programnn 2.0.0-b1 srmnn ana penceresi
ekil 6.2. IEEE 14 baral test sisteminin tek hat ematik gsterimi
ekil 6.3. Genel PV erisi
ekil 6.4. 14 baral sistemin 13 nolu barasndaki PV erisi (temel durum)
ekil 6.5. 14 baral sistemin 13 nolu barasndaki PV erisi (2-4 hatt devre d)
ekil 6.7. 14 baral sistemin 13 nolu barasndaki PV erisi (14 nolu barada STATCOM
var)
var ve 2-4 hatt devre d)
var ve 2-3 hatt devre d)
ekil 6.10. 14 baral sistemin 4 ve 5 nolu baralar arasnda SSSC varken 13 nolu bara
iin PV erisi
ekil 6.11. 14 baral sistemin 4 ve 5 nolu baralar arasnda SSSC varken 2 ile 4 nolu
baralar arasndaki hattn devre d kalmas durumunda 13 nolu bara iin PV erisi
ekil 6.12. 14 baral sistemin 4 ve 5 nolu baralar arasnda SSSC varken 2 ile 3 nolu
baralar arasndaki hattn devre d kalmas durumunda 13 nolu bara iin PV erisi
ekil 6.13. =0.4 iin ve 2-4 hattnn devre d kalmas durumunda 14 baral sistemde
baz zdeerler
xiii
ekil 6.14. 14 baral sistemde =0.4 iin 14 nolu baraya STATCOM balyken 2-4
hattnn devre d kalmas durumunda sistemin baz zdeerleri
ekil 6.15. =0.4 iin t=1 s annda 2-4 hattnn devre d kalmas nedeniyle oluan
Hopf atallanmasndan kaynaklanan generatr hz salnmlar (generatr 1 iin)
ekil 6.16. =0.4 iin t=1 s annda 2-4 hattnn devre d kalmas nedeniyle oluan
Hopf atallanmasndan kaynaklanan generatr hz salnmlar (generatr 1,2,3,4 ve 5
iin)
ekil 6.17. =0.4 iin t=1 s annda 2-4 hattnn devre d kalmas nedeniyle 13 nolu
baradaki gerilimin Hopf atallanmasndan kaynaklanan salnml deiimi
ekil 6.18. 14 nolu barada STATCOM varken =0.4 iin t=1 s annda 2-4 hattnn devre
d kalmas nedeniyle Hopf atallanmasndan kaynaklanan generatr hz salnmlar
(generatr 1, 2, 3, 4 ve 5 iin)
d kalmas durumunda 13 nolu barann geriliminin zamana bal deiimi
ekil 6.20. 14 baral sistemde =0.4 iin 4-5 baralar arasna SSSC balyken 2-4
hattnn devre d kalmas durumunda sistemin baz zdeerleri
ekil 6.21. 4 ve 5 nolu baralar arasnda SSSC varken =0.4 iin t=1 s annda 2-4
hattnn devre d kalmas nedeniyle Hopf atallanmasndan kaynaklanan generatr hz
salnmlar (generatr 1, 2, 3, 4 ve 5 iin)
ekil 6.22. 4 ve 5 nolu baralar arasnda SSSC varken =0.4 iin t=1 s annda 2-4
hattnn devre d kalmas durumunda 13 nolu Barann geriliminin zamana bal
deiimi

xiv
ZELGELER LSTES
izelge 6.1. 14 baral sistemin temel durum ve STATCOM lu durumlar iin statik
yklenme snrlar ()
izelge 6.2. 14 baral sistemin temel durum ve SSSC li durumlar iin statik yklenme
snrlar ()
izelge 6.3. 14 baral sistemin temel durum ve STATCOM lu durumlar iin dinamik
yklenme snrlar ()
izelge 6.4. 14 baral sistemin temel durum ve SSSC li durumlar iin dinamik
yklenme snrlar ()

1
1. GR
Kararllk problemleri, elektrik g sistemlerinin ortaya kt 1900l yllarn ilk
balarndan beri g sistemlerinde karlalan en nemli problemlerdendir. Genel
olarak g sistemlerinde karlalan bu kararllk problemleri rotor as kararll,
frekans kararll ve gerilim kararll olmak zere ana gruba ayrlmaktadr. Bu
problemler bir ksa devre veya byk bir ykn devre d kalmas gibi bir byk
bozucu nedeniyle olabildii gibi, sistem yklerindeki yava bir deiim gibi kk bir
bozucu etki nedeniyle de ortaya kabilmektedir.
Bu kararllk problemlerinin zm iin gemiten beri uyartm devresi denetimi,
kademe deitiricili trafo denetimi, hzl arza temizleme kullanla gelmitir. Ayrca en
nemli kararllk problemlerinden olan gerilim kme problemlerine zm olarak
iletim hatt seri ve paralel kompanzasyonu da kullanlmtr. Kompanzasyon ilemi
uygun deerlerdeki kapasite gruplarnn g sistemine balanmas ile yaplabilmekte
idi. Bu kapasiteler statik koullarda g sistemi gerilim kararlln iletim kapasitesini
arttrarak yapabilmektedir. Fakat g sistemlerinin dinamik sistemler olduu gz nne
alnrsa bu kapasitelerin deiken koullar altnda sistem dinamik kararlln her
zaman olumlu ynde etkileyemediini hatta bazen de kararszla neden olduu
grlmtr.
te g sistemlerinde kullanlan bu geleneksel kararllk denetim sistemleri g
sistemleri daha da byyp karmaklatka bazen ihtiyalara cevap veremez olmutur.
Bunun iin son yllarda gelien g elektronii elemanlar sayesinde ortaya kan
FACTS (flexible a.c. transmission systems, esnek a.a. iletim sistemleri) yaplar
sayesinde g sistemlerinin daha hzl ve etkin bir ekilde denetlenebilmesi ve de g
sistemi iletim kapasitesinin arttrlabilmesi ve ayrca ou kararllk problemlerine farkl
bir tarzda zm getirilebilmesi mmkn olmutur.
FACTS denetleyici yaplarnn temel yapsn g elektronii elemanlar
oluturmakla beraber elektrik enerjisinin denetimi bu elemanlarn alma hzna bal
olarak olduka hzl bir ekilde yaplabilmektedir. Hzl bir ekilde tepki veren bu
denetleyiciler ok ksa srelerde ortaya kan kararszlklara istenilen dzeyde mdahale
etme olanan ortaya koymutur. Bu denetleyiciler arasnda en gelimi olanlar
STATCOM (statik senkron kompanzatr) ve SSSC (statik senkron seri kompanzatr)
denetleyicileridir. STATCOM iletim hattna nt balanan bir tepkin g kaynadr.
2
letim hattna verdii tepkin g veya tepkin akm uygun bir ekilde denetlenerek g
sisteminin pek ok parametreleri denetim altnda tutulabilmektedir. Bylece g
sisteminin g tama kapasitesi arttrlabildii gibi gerilim kararllk problemlerine de
zm getirebilmektedir. SSSC iletim hattna seri balanan bir tepkin g kaynadr.
Bu denetleyici iletim hattna seri olarak tepkin bir gerilim ekleyerek hem tepkin g
kompanzasyonunu salar hem de uygun denetim devresi kullanm ile beraber
karlalan baz problemlerin zmne yardmc olur.
Bu tezde STATOM ve SSSC denetleyicilerinin g sistemi gerilim kararllna
olan etkileri incelenmitir. Bu gerilim kararll problemleri, burada, ar ykl sistem
koullarnda ortaya kan gerilim kme problemleri ve generatr uyarma devreleri
arasndaki etkileimler nedeniyle ortaya kan gerilim salnm problemleri olarak iki ana
grup altnda gz nne alnmtr. ncelemeler IEEE 14 baral sistem baz alnarak ve
tamamen bilgisayar benzeim yntemleri kullanlarak yaplmtr. Bunun iin PSAT
(power system analysis toolbox) program kullanlarak ok sayda benzeim yaplm ve
elde edilen sonular yorumlanarak burada verilmitir. Gerilim kme problemleri g
sisteminin maksimum statik yklenme koullarnda meydana gelir. Bu yzden srekli
g ak analizi kullanlarak elde edilen PV erileri yardmyla FACTS
denetleyicilerinin gerilim kme problemlerine etkisi incelenmitir. Ayrca 14 baral
sistemde bir iletim hatt devre d braklarak ortaya kan Hopf atallanmas karakterli
g sistemi salnmnn FACT denetleyicileri ile nasl snmlenebilecei incelenmitir.
Analiz sonular sz konusu denetleyicilerin g sistemi kararlln olumlu ynde
etkilediini gstermitir. Bulunan sonular 6. ve 7. blmlerde ortaya konularak detayl
bir ekilde yorumlanmtr.

3
2. G LETMNN TEMELLER
2.1. Temel G letim Bantlar
Elektrik enerji ebekeleri olduka karmak olmalarna ramen g iletimindeki
temel ilikiler ekil 2.1.de verilen iki generatrl modelden karlabilir.

ekil 2.1. ki generatrl enerji iletim hatt modeli

Burada 2. genaratr olarak bazen bir sonsuz gl gerilim baras da alnabilir. Bu
durumda iki generatrl sistem ekil 2.2.deki gibi yeniden izilebilir.

ekil 2.2. Sonsuz gl gerilim baral enerji iletim hatt modeli

ki generatrl iletim hatt modelinde yer alan iletim hatt dalm parametrelerle
ve kaypsz kabul edilerek ekil 2.3.deki gibi temsil edilebilir.

ekil 2.3. Kaypsz, dalm parametreli, iki generatrl iletim hatt modeli

Byle bir hatta tanabilecek etkin g:

S R
0
V V
P sin
Z sin
=

(2.1)

ile bulunabilir.
Yukardaki eitlik (2.1)de
4
P : hattan tanan etkin g (Watt)

S
V : gnderici u gerilim genlii (Volt)

R
V : alc u gerilim genlii (Volt)
:
S
V ile
R
V arasndaki faz as iletim veya yk as (Radyan)

0
Z : hattn karakteristik empedans (Ohm)
: hattn elektriksel uzunluk asn temsil etmektedir.
Bu denklem aslnda kaypsz bir hatt iyi bir ekilde ifade ederken ksa ve orta
uzunluktaki hatlar iin nt kapasitenin etkisi ihmal edilebilir olduundan denklem
aadaki ekle dntrlebilir.

=
R S
V V
P sin
X
(2.2)

(2.2) eitliinde X hattn seri reaktansn ifade etmektedir.

S R
V V V = = alnrsa =
2
V
P sin
X
bulunur.
Tamamen endktif bir iletim hattnn iki generatrl modeli ekil 2.4.deki gibidir.

ekil 2.4. Tamamen endktif bir iletim hattnn 2 generatrl modeli

letim as olmak zere
S R
V ve V aadaki gibi tanmlanabilir.

j
2
S
V V e V cos jsin
2 2
| |
= = +
|
\
(2.3)

j
2
R
V V e V cos jsin
2 2
| |
= =
|
\
(2.4)

ekil 2.4.teki iki generatrl model iin
M
V iletim hattnn orta noktas gerilimi
olmak zere,

5

S R
M
V V
V V cos
2 2
+
= = (2.5)

hattan akan akm,

= =
S R
V V 2.V
I sin
jX X 2

(2.6)

hattan tanan etkin g,

( )
*
R
2V
P Re V I V cos sin
2 X 2

= = (2.7)

2
V
P sin
X
= (2.8)

olarak bulunur.
Hatta verilen toplam tepkin g (her iki utan),

( )
L S R
2V
Q V V I j 2 V sin sin
2 X 2

= = (2.9)

=
2
L
2V
Q (1 cos )
X

(2.10)

olarak bulunur.
Buna gre P ve
L
Q nin ya gre deiimi ekil 2.5.de gsterilmitir.

ekil 2.5. Bir iletim hattndan tanan etkin g (P) ile hatta verilen tepkin gcn (
L
Q )
yk asna ( ) bal deiimleri
6
Buradan da grlebilecei gibi asnn (sabit V geriliminde ve sabit X
reaktansnda) deiimi ile hattan tanan g denetlenebilmektedir.. Fakat nn
maksimum deeri en fazla
2
olabilmektedir.
Bir iletim hattndan iletilebilecek maksimum g kararl hal koullarnda
=
2
maks
V
P
X
olur. Bu hat iin verilen bir kuramsal snr olup ayrca hattn omik direnci
olan R tarafndan hattn
2
I R kayplar ile snmas da bir pratik snrlayc etkendir. Bu
yzden hattn bir sl (termal) snr da vardr. Genel olarak uzun hatlar iin X, ksa
hatlar iin R deeri hat tama snrn belirler [2].
Bir iletim hattnn g tama kapasitesinin arttrlmas iin 3 yol izlenebilir. Bunlar
nt kompanzasyon, seri kompanzasyon ve faz asnn ayarlanmas yntemleridir.

2.2. nt Kompanzasyon

ki generatrl bir iletim hattnn tam ortadan hat gerilimi genlikli bir ideal nt
kompanzatr ile kompanze edildiini dnelim. Bu durum ekil 2.6. ile gsterilebilir.

hatt

j
2
S
V V e
= ,
j
2
R
V V e
= ve
j0
M
V V e = olsun. Bu durumda,

j
S M 2
SM
V V
V V cos e
2 2
+
= = (2.11)

j
M R 2
MR
V V
V V cos e
2 2
+
= = (2.12)

dr.
7
(2.11) ve (2.12) eitliklerinde, V
SM
, S ile Mnin orta noktas gerilimi ve V
MR
, M ile
Rnin orta noktas gerilimidir.

j
S M 4
SM
V V 4 V
I sin e
X
X 2
j
2

= = (2.13)

j
M R 4
MR
V V 4 V
I sin e
X
X 2
j
2

= = (2.14)

Hattan tanan etkin g,

SM SM MR MR M SM
P V I V I V I cos V I cos
4 4

= = = = (2.15)

2
V
P 2 sin
X 2
= (2.16)

bulunur.
Hatta verilen toplam tepkin g,

L SM S M MR M R
Q I (V V ) I (V V ) = + (2.17)

2
L
4 V
Q (1 cos )
X
= (2.18)

olarak bulunur.

Elde edilen P ve Q eitliklerine uygun olarak ekil 2.7.de verilen deiim erileri
izilebilir.

8

hattndan tanan etkin g (P) ve hatta verilen tepkin g (
L
Q ) deerlerinin yk as
()na bal deiimleri

Kuramsal olarak bir hatt eit olarak ikiye blen ideal nt kompanzatr hattn g
tama kapasitesini iki katna karmaktadr. nt kompanzasyon ayn zamanda hat
boyunca gerilim dalmn da daha dzgn yapmaktadr.
Mekanik anahtarlamal nt kompanzatrler yava deien yklerde kararl
durumda ok ie yaramakla beraber alma hzlarnn dk olmas nedeniyle dinamik
sistem koullar altnda etkisiz kalmaktadr. nt kompanzasyonun hzl yaplmas ile
hzl yk deilimlerinde bile hat gerilimi sabit tutulabilmektedir.
Bir iletim hattndan, kararl durumda tanabilecek g nt kompanzasyon
yardmyla arttrlabilir. Ayrca uygun tepkin nt kompanzasyon yardmyla hat
boyunca gerilim profili denetlenebilir [16]. Buradaki tepkin kompanzasyonun amac
iletim hattnn doal elektriksel karakteristiklerini ykn g talebine uygun hale
getirmektir. Tepkin nt kompanzasyonun en nemli amac bir hattan iletilen gcn
arttrlmasn salamaktr. Ayrca nt kompanzasyon ile hem gerilim kararszl
engellenir hem de geici kararllnn ve g salnm azaltmnn salanmas amacyla
dinamik gerilim denetiminin salanmasna olanak verilmi olur.

9
2.3. Seri Kompanzasyon

Hattn seri olarak kapasitif kompanzasyonu dncesinin temelinde hat
empedansnn azaltlmas fikri yatar. Bylelikle hattan akan etkin ve tepkin gcn
denetimi salanm olur.
Seri kompanzasyonun etkisini anlayabilmek iin iki generatrl sistemin ekil 2.8.
ile gsterildii gibi seri kompanze edildiini dnelim.

ekil 2.8. Seri olarak kompanze edilmi bir iletim hatt

Burada hattn empedans,
eff c
X X X = dir.

c
X
k
X
= (2.19)

alnrsa (0<k<1, k:seri kompanzasyonun derecesi)

eff
X (1 k) X = (2.20)

olur. Daha nceki I ve P eitlikleri bu durumda aadaki ekle dnr.

2 V
I sin
(1 k) X 2

=

(2.21)

2
V
P sin
(1 k) X
=

(2.22)

Kapasiteler tarafndan salanan g,

2
2
c c 2
2 V k
Q I X (1 cos )
X (1 k)
= =
(2.23)

bulunur. Bulunan son P ve Q
c
eitlikleri ile bu deerler farkl durum iin ya bal
olarak ekil 2.9 da gsterilmitir.
10

ekil 2.9. Seri olarak kompanze edilmi bir iletim hattnda k=0, k=0.2 ve k=0.4 iin
hattan tanan etkin g (P) ve hatta kompanzatrler tarafndan verilen tepkin glerin
(Q
c
) yk as ()na bal deiimleri

Son ekilden de grlebilecei gibi k deerinin arttrlmas ile beraber hattan
tanabilen etkin g hzl bir ekilde artmaktadr [1].

2.4. Faz As Denetimi

Uygulamada bazen faz as denetimi bir hattn optimal kullanm iin gereklidir.
rnein elektriksel karakteristikleri farkl iki hattan akan gcn istenilen seviyeye
getirilmesi iin faz as denetimi gerekir. Bu gibi durumlarda genellikle faz deitirici
veya faz as dzenleyici kullanlr.

ekil 2.10. Faz deitiricili bir iletim hattnn genel yaps
11

Faz deitirici ekil 2.10. ile gsterildii gibi gnderici utan hemen sonra
yerletirilip gnderici u geriliminde kadar bir faz kaydrmas yapmaktadr.
Bylelikle hattn iki ucu arasndaki faz as deerinden ( ) deerine deitirilir.
Bu durumda hattan iletilen g,

2
V
P sin( )
X
= (2.24)

olur. Bu denklemden de grlebilecei gibi nn deitirilmesi ile hattan iletilen g
istenilen seviyeye getirilmi olur. Bu durumda P deiimi ekil 2.11.deki gibi olur.

ekil 2.11. Faz deitiricili bir iletim hattndan tanan gcn (P) yk as ()na bal
deiimi

P karakteristiinden grlebilecei gibi kuramsal olarak
2 2

< < +
alarnda hattan iletilen g maksimum tutulabilmektedir [2].
ekil 2.12de geleneksel g sistemlerinde kullanlan bir mekanik kademe
deitiricili faz deitirici grlmektedir.
12

ekil 2.12. Mekanik kademe deitiricili faz deitiricinin genel yaps (tek faz iin
izilmitir)

13
3. FACTS

3.1. Genel Olarak FACTS Denetleyicileri

Genel olarak esnek alternatif akm iletim sistemleri enerji iletim sisteminde daha
hzl ve etkin denetim yapmak, iletim sisteminin g tama kapasitesini arttrmak ve
sistemde meydana gelebilecek anormal alma koullarna mdahale etmek amacyla
gelitirilmi g elektronii tabanl denetleyici ve sistemler btndr.
Esnek a.a. enerji iletim sistemleri (FACTS) g elektronii temelinde kurulu olup
iletim ebekesi kullanm kapasitesini arttrmaktadr. Bu sistemin cihazlar veya
denetleyicileri ok hzl alrken ayn zamanda bir iletim sisteminin gvenli alma
snrlarn da arttrmaktadr.
FACTS uygulamalar ve cihazlar son yllarda olduka hzl bir gelime
gstermitir.
Genel olarak FACTS cihazlar iletim sistemlerinin temel deikenleri olan akmn,
gerilimin ve faz asnn, seri ve nt empedansn, bir veya birden ok saydaki hattan
akan etkin ve tepkin g aknn denetlenmesini mmkn klmaktadr.
Uygun FACTS cihazlar koordinasyonu yardmyla g sisteminin g aklar
denetlenebilmekte, g transfer kapasitesi arttrlabilmekte, sistemin geici kararll
gelitirilebilmekte ve g sistemi salnmlar azaltlabilmektedir.
IEEE tarafndan FACTS denetleyicilerinin tanmlamalar yaplmtr. Buna gre,
FACTS denetleyici: Bir veya birden fazla sayda a.a. iletim sistemi parametrelerinin
denetimine olanak salayan g elektronii tabanl sistem ve cihazlarna verilen genel
bir addr.
Genel olarak FACTS denetleyicileri 4 ana gruba ayrlabilirler. Bunlar,
1. nt bal FACTS denetleyicileri
2. Seri bal FACTS denetleyicileri
3. Birletirilmi seri ve nt bal FACTS denetleyicileri
4. Gerilim dzenleyici dier FACTS denetleyicileridir [1].

3.2. nt Bal FACTS Denetleyicileri

3.2.1. Statik Senkron Kompanzatr

arj edilmi bir kondansatr ekil 3.1.deki gibi bir doru gerilim kayna olarak
kullanlarak bir dntrc ve balant trafosu ile a.a. sistemine balanabilmektedir.
14
Dntrc kndaki gerilim, hattaki gerilimden kk veya byk tutularak a.a.
sisteminden ekilen veya a.a. sistemine verilen tepkin g denetlenebilmektedir. te bu
yap (STATCOM) statik senkron kompanzatr olarak bilinmektedir.

ekil 3.1. Statcom un genel yaps

STATCOM (Static Synchronouos Compensator)un dier ksaltma ismi SSCdir.
STATCOM nt balanan tepkin g kompanzatr olup bal olduu g sistemine
tepkin g vererek ya da sistemden tepkin g ekerek g sisteminin baz
parametrelerini deitirebilmektedir.
STATCOM, bir gerilim kayna dntrcs olarak kabul edilmekte olup verilen
bir d.c gerilim giriinden 3 fazl bir gerilim k verir. Bu 3 fazl gerilim bir trafo
reaktans zerinden a.a. sistemine verilir. STATCOM un doru gerilimi bir enerji
depolayabilen kapasiteden salanr.
Bir STATCOM aslnda ideal bir senkron makineye yakndr. yle ki iki cihaz da
temel frekansta dengeli 3 fazl sinzoidal gerilim retirler. Bu gerilimin genlii ve faz
as her ikisinde denetlenebilirdir. Fakat STATCOM atalet momentine sahip deildir.
Dolaysyla ok hzl veya ayn anda k deiebilir. Her ikisi endktif veya kapasitif
tepkin g retebilirler. STATCOM bir denetimli tepkin g kaynadr.
STATCOM denetleyicilerinin kullanm alanlar:
1. letim ve datm sitemlerinin dinamik gerilim denetimi
2. G iletim sistemlerinde g salnmlarnn azaltlmas
3. Geici kararllk
15
4. Gerilim kpramlarnn (Voltage Flicker) denetimi
5. Tepkin g denetiminin yannda ihtiya duyulduunda bir d.a. g kayna ile
kullanldnda etkin g denetimini de salar.

3.2.1.1. STATCOM un alma lkesi

STATCOM da, g sistemi ile dntrc arasndaki tepkin g alverii
STATCOM gerilimi (E
S
)nin genlii deitirilerek ayarlanr. Eer E
S
gerilimi, hat
gerilimi (E
t
)nin zerinde tutulursa dntrcden bir reaktans zerinden hatta bir
akm akacaktr. Bylelikle dntrc a.a. sistemi iin bir kapasitif g retmi
olacaktr. Eer dntrcnn k gerilimi (E
S
), a.a. sisteminin E
t
geriliminden kk
tutulursa bu durumda dntrcye bir akm akacak ve dntrc bir endktif tepkin
g ekmi olacaktr. Bu durumlar iin STATCOM un genel devre modeli ve tepkin
g alverii modlar ekil 3.2. ile verimitir.

ekil 3.2. Statcom un genel devre modeli ve tepkin g alverii iin deiik alma
modlar

Eer k gerilimi a.a. sistemi gerilimine eit olursa tepkin g alverii sfr
olacaktr.
Dntrc kndaki gerilim ile a.a. sistemi gerilimi arasndaki faz fark
deitirilerek dntrcyle a.a. sistemi arasndaki etkin g alverii de
ayarlanabilmektedir. Eer dntrc gerilimi a.a. sistemi gerilimine gre ileride
tutulursa dntrc d.a. enerji kaynandan a.a. sistemine bir etkin g akn
gerekletirir. Dier taraftan bakarsak, dntrc k gerilimi a.a. sistemi
geriliminden geri fazda tutulursa dntrc a.a. sisteminden bir etkin g ekecektir.
Bir STATCOM istenilen tepkin gc a.a. sisteminin fazlar arasnda anlk tepkin
g ak salayarak verir. Dntrc giriindeki net tepkin g, dntrc
kndaki net tepkin gce eit olmaldr. Giriteki kaynak bir d.a. kayna olup tepkin
g girii sfrdr. Aslnda d.a. kayna tepkin g retiminde herhangi bir rol oynamaz.
16
Sonu olarak dntrc 3 fazl sistemin fazlar arasnda tepkin gcn akn salar.
Fakat STATCOM un etkin g alverii yapmas iin d.a. ularndaki kapasitelerin
etkin g ekmesi ya da vermesi gerekir.
Dntrc anahtarlamalar ile tepkin g salanmasna ramen bir doru
gerilimli kapasitenin dntrcnn giriine bal olmas gerekir. nk kapasiteler
bir gerilim kayna olarak bir sirklasyon akmn salayacaktr. Dntrcye
balanan kapasitenin deeri, doru akm dalgalanmalarnda kondansatr ular
arasndaki gerilim sabit kalacak ekilde byk deerde seilir. Dntrc kndaki
gerilimin dalga ekli merdiven eklinde olup ekilen akmn sinsoidal olmasndan
dolay giriteki doru akm dalgal bir akmdr.
Kararl durumda dntrc kayplarnn kk tutulmas amacyla dntrc
temel frekans anahtarlamasyla altrlr. Fakat hat arzalarndan kaynaklanan geici
durumlarda arza akmlarnn etkilerinden uzak durmak amacyla bir darbe genilik
modlasyonu (PWM) modu kullanlr.

3.2.1.2. STATCOM un V-I Karakteristii

ekil 3.3. ile verilen V-I karakteristiinden de grlebilecei gibi bir STATCOM
a.a. sistemi geriliminden bamsz olarak hem endktif hem de kapasitif akm belli bir
aralk iinde salayabilmektedir. STATCOM sistem geriliminden bamsz olarak (hatta
gerilim 0,15 pue kadar dse bile) tam bir kapasitif tepkin g salayabilmektir.

ekil 3.3. Statcom un akm-gerilim karakteristii
17
Bu durum aslnda STATCOM un gerilim kmeleri esnasnda ve sonrasnda
gerilimi destekleyici olarak kullanlmasn salar.

3.2.1.3. STATCOM da Harmonikler

G elektronii cihazlar ebeke gerilimleri ve akmlarnn bozulmasna ve
harmoniklerin olumasna neden olur. Harmonikli akmlar normal d manyetik
grltlere ve parazitik kayplara neden olur. Harmonik gerilimler lm sistemlerinde
yanl lmlere neden olur. Rlelerin ve denetim sistemlerinin hatal almasna
neden olur. Bu g elektronii cihazlarndan kaynaklanan elektromanyetik grltler
endstride kullanlan elektronik cihazlarda ve haberleme hatlarnda istenmeyen etkilere
neden olurlar.
STATCOM un k geriliminin dalga ekli merdiven dalga eklindedir. Buna
rnek olarak ekil 3.4. ve ekil 3.5.te 6 darbeli bir STATCOM un genel yaps ve k
geriliminin dalga ekli grlmektedir.

ekil 3.4. 6 darbeli STATCOM un genel yaps

18

ekil 3.5. 6 darbeli statcom un k gerilimi ve 3. harmoniinin dalga ekilleri

k gerilimindeki harmonikleri azaltmak iin pek ok yntem vardr. rnein
kullanlan ilk STATCOM un 48 darbeli bir k gerilimi vardr [3].

3.2.1.4. STATCOM un Temel Denetim Yaps

Bir statik tepkin enerji reteci olan STATCOM pek ok sayda kapdan
denetlenebilen yariletken g anahtarlarndan (GTO tristrler gibi) oluur. Kap
tetiklemeleri etkin/tepkin g referans sinyalleri ile dntrc i denetim devreleri
tarafndan retilir. D referans iaretleri ise STATCOM un ilevsel almasn belirler.
denetim devreleri dntrcnn en nemli ksmdr. Bu yapnn ana grevi
dntrcnn g anahtarlarnn istenilen genlik ve ada ve a.a. sistemi ile
senkronize olmu bir ekilde bir temel k gerilimi dalga ekli retmesini salamaktr.
Bylece kompanzasyon iin gerekli etkin ve tepkin g alverii salanr.
Dntrcde i denetim, istenilen genlik ve faz asndaki gerilimin d denetim
tarafndan salanan I
Qref
ve I
Pref
deerlerinden hesaplanmas sonucunda ortaya kar.
Bylece anahtarlarn ama ve kapama zamanlar ile istenilen gerilim k elde edilir.
ekil 3.6.da ekilde bir dntrcnn k gerilimi dalga eklini belirleyen
genel denetim devresi bek emas grlmektedir. Bu emadan da grlebilecei gibi
referans akmlardan ve dntrc k geriliminden elde edilen yeni dntrc
k gerilimi genlii ve faz alar ( 0 V ve ) kap tetikleme dzenleyicisine giri
olarak verilir. Kap tetikleme dzenleyicisi verilen girilere uygun olacak ekilde hat
gerilimini ( V) kullanarak kap tetikleme iaretleri retir ve dntrc
19
anahtarlamalarn ynetir. Bylecedntrc ile hat arasnda istenilen deerde etkin
ve tepkin akm ak salanm olur.

ekil 3.6. STATCOM da k gerilimini denetleyen genel denetim devreleri blok
diyagram

Uygulamada yariletken anahtarlar kaypsz deildirler. Bu yzden kapasitelerde
depolanan enerji anahtar kayplarna harcanmak zere zamanla azalr. Bunu nlemek
iin dntrc k gerilimi a.a. sistemi geriliminden ok az da olsa (genellikle 0,1
o

0,2
o
aralnda) geri fazda tutulur. Bylece dntrc kayplar a.a. sisteminden
salanr. Ayrca kapasite gerilimi istenilen seviyede tutulur. Bu mekanizma ile,
dntrcnn k geriliminin tepkin g denetimi amacyla ayarlanabilmesi iin
kapasitelerin gerilimi deitirilebilmektedir. Yani kapasite gerilimi bu yolla
deitirilerek dntrc kndaki gerilim deitirilebilmekte ve dolaysyla tepkin
g denetimi de salanabilmektedir.
k geriliminin genlik ve alar birer i parametre olup bu deerler
dntrcnn ekecei etkin ve tepkin akmlar belirler. Dolaysyla dntrcnn
a.a. sistemi ile etkin ve tepkin g alverii belirlenir.
Eer dntrc yalnzca tepkin g alverii yapacaksa bu durumda dntrc
bir statik VAR generatr olarak alr. Bu durumda i denetimin referans girii bir
tepkin akm olacaktr. Bu deer ile istenilen genlik ve faz asn elde etmek zere
20
gereken kapasite doru gerilimi belirlenir. nk a.a. gerilim knn genlii dorudan
doruya kapasite gerilimine bal olup arada bir oran vardr. Bu orandan dolay
dntrcnn kndaki tepkin akm denetleme yollarndan biri dolayl (endirek)
bir yoldan kapasite geriliminin deitirilmesine dayanr.
Dntrc k geriliminin genliini denetlemede kullanlan dier bir yolda
dorudan denetimdir. Bu yntemde kapasite doru gerilimi sabit tutulur. k gerilimi
ise PWM teknii gibi i gerilim denetim mekanizmas yardmyla denetlenir veya
deitirilir.
ekil 3.7.de ekilde tepkin g denetiminin dolayl yolla (kapasite doru
geriliminin deitirilmesi ile) yaplmasna ait blok diyagram grlmektedir.

ekil 3.7. STATCOM da tepkin g retimi denetiminin kapasite doru gerilimi
deitirilerek yaplmasna ait temel denetim dzeni (dolayl k gerilimi denetimi)

Bu diyagramda denetim devresi girileri a.a. sistemi gerilimi (V) , dntrc
k akm (i
o
) ve tepkin akm referans
QRef
(I ) dr.
Faz kilitleme devresi temel senkronizasyon sinyali olan asn salar. i
o
akm,
temel bileenleri olan i
oP
ve i
oQ
bileenlerine ayrlp i
oQ
(tepkin akm bileeni)nin
genlii referans akm olan I
Qref
ile karlatrlr. Bu iki akm arasndaki fark ile uygun
hesaplamalar sonucu as bulunur. Bu as dntrc kndaki gerilim ile a.a.
sistemi gerilimi arasndaki a farkdr. Bu ann deiimi ile gereken kapasite gerilim
seviyesi elde edilir. ile nn toplamndan elde edilen a istenilen senkronizasyon
sinyalini temsil etmekte olup tepkin akm deerini belirler. + as kap tetikleme
dzenleyicisinin uygun kap tetikleme alarn oluturmasn salar.
21
ekil 3.8.de ise k geriliminin dorudan denetlendii ve kapasite doru
geriliminin sabit tutulduu ve bu yolla tepkin kn denetlendii dntrc i
denetim devresi blok diyagram grlmektedir.

ekil 3.8. STATCOM da sabit kapasite geriliminde k geriliminin dorudan denetimi
ile tepkin g knn denetimi

Burada da giri sinyalleri bara gerilimi (V) , dntrc k akm (i
o
) ve tepkin
akm referans (I
Qref
)dir. Ayrca doru gerilim dntrcnn kendi i kayplarn
karlamak zere a.a. sisteminden ekilecek etkin gc belirler. Blok diyagramdan da
grlecei zere dntrc k akm etkin ve tepkin bileenlerine ayrlr. Bu akm
bileenleri d tepkin akm referans ile karlatrlr. Uygun hesaplamalar sonucunda
etkin ve tepkin akm sapmalar uygun genlik ve ada dntrc k gerilimini
oluturmak zere kap srme sinyallerine dntrlr. Bu kap sinyalleri faz kilitleme
devresi referansna uygun olacak ekilde oluturulur.
Bu denetim yapsnda dntrc girii olarak doru gerilimli kapasite yerine bir
d.a. g kayna veya enerji deposu da kullanlabilir. Bu durumda etkin akm referans
bu d enerji kayna etkin akm ile toplanacaktr. Bylece a.a. sisteminden ekilecek
veya verilecek etkin g istenilen seviyeye getirilmi olur [1].
Dorudan ve dolayl yolla dntrc k geriliminin deitirilmesi dalga ekli
bakmndan kabaca ekil 3.9. ve ekil 3.10.da gsterilmitir.
22

ekil 3.9. Dolayl yolla denetimde gerilimin dalga ekli

ekil 3.10. Dorudan denetimde gerilimin dalga ekli

3.2.2. Statik Senkron Generatr

SSG (Static Synchronuous Generator) bir statik senkron generatr olup uygun bir
elektrik enerji kaynandan beslenir. knda ise ayarlanabilir fazl k gerilimi
retir. Bu gerilim k bir a.a. sistemine verildiinde a.a. sistemi ile etkin ve tepkin g
alverii birbirinden bamsz olarak denetlenebilmektedir.
SSG aslnda bir STATCOM ile bir enerji kaynann birleiminden oluan bir
yapdr. SSG nin genel yaps ekil 3.11.de gsterildii gibidir.

23

ekil 3.11. SSG nin genel yaps

3.2.3. Statik Var Kompanzatr

SVC (Static Var Compensator, Statik Var Kompanzatr) bir nt bal tepkin g
retebilen veya tketebilen yapdr. SVC nin k bir elektrik g sisteminin belirli
parametrelerinin denetlenebilmesi veya sabit tutulabilmesi amacyla kapasitif veya
endktif akm k hzl bir ekilde ayarlanabilmektedir.
SVC aslnda genel bir terim olup tristr denetimli veya tristr anahtarlamal reaktr
ve/veya tristr anahtarlamal kapasite veya bunlarn kombinasyonlar iin kullanlan bir
tanmlamadr. SVC aslnda STATCOM a alternatif olarak daha dk maliyetli olarak
kullanlabilen bir yapdr. Fakat hem baarm hem de g kapasitesi olarak STATCOM
dan daha zayf kalmaktadr.
ekil 3.12.de SVC ierisinde bulunabilecek btn temel yap birimleri
grlmektedir. Burada TCR (Thyristor Controlled Reactor) tristr denetimli reaktr,
TSR (Thyristor Switched Reactor) tristr anahtarlamal reaktr ve TSC (Thyristor
Switched Capasitor) tristr anahtarlamal kapasiteyi ifade etmektedir.

24

ekil 3.12. Bir SVC ierisinde bulunabilecek temel yap birimleri

eitli SVC yaplar kullanlmakla beraber en ok kullanlan ekil 3.13.deki
yapdr.

ekil 3.13. Bir SVC nin genel yaps

3.2.4. Tristr Denetimli Frenleme Direnci

TCBR (Thyristor Controlled Braking Rezistor) (Tristr Denetimli Frenleme
Direnci) bir nt bal tristr denetimli diren olup iletim hattndaki bir arza annda
hatt besleyen generatrn hzlanmasna engel almak iin devreye girer. Bylece g
sisteminin kararllnn salanmasna yardmc olur.
25
TCBR dk maliyet amal olmas amacyla ateleme as denetimi olmayacak
ekilde tasarlanabilecei gibi seici bir ekilde dk frekansl salnmlar azaltma
amacyla ateleme as denetimli olacak ekilde de tasarlanabilmektedir. TCBR
denetleyicilerinin genel yaps ekil 3.14.te gsterildii gibidir [1].

ekil 3.14. TCBR nin genel yaps

3.3. Seri Bal FACTS Denetleyicileri

3.3.1. Statik Seri Senkron Kompanzatr

Bir hattn tepkin gerilim dm bir SSSC (Statik Seri Senkron Kompanzatr) ile
denetlenebilmektedir. Aslnda yaplan ey hattn X
L
reaktansnn bir trafo ve
kondansatr ile bir dntrc zerinden azaltlmasdr. Bu da denetimli seri
kompanzasyon ile ok yakndr. Bylelikle hattan akan etkin g ak
denetlenebilmektedir.
26

ekil 3.15. SSSC nin genel yaps

SSSC ekil 3.15.ten de grld gibi bir seri bal senkron gerilim kayna olup
iletim hattna uygun faz asnda gerilim ilave ederek iletim hattnn etkin empedansn
deitirebilmektedir. SSSC iletim hatt ile hem etkin hem de tepkin g alverii
yapabilme kabiliyetine sahiptir. Eer SSSC ile hatta ilave edilen gerilim hattan akan
akm ile ayn fazda olursa hat ile etkin g alverii yapabilir. Eer hatta ilave edilen
gerilim hat akm ile 90
o
faz farkl ise bu durumda hatta tepkin g verilir veya hattan
tepkin g ekilir. Bu durumlar ekil 3.16.da deiik alma modlar iin fazrel
olarak gsterilmitir.
SSSC sadece hat reaktansn deil ayn zamanda hattn omik direncini de
deitirebilme kabiliyetine sahiptir. Bu yzden generatrlere kar g salnmlarn
azaltma ilevi de vardr. Bir SSSC bir VSC (Voltage Source Converter, Gerilim
Kayna Dntrcs) ve bir d.a. enerji kaynandan meydana gelir.

27

ekil 3.16. SSSC de etkin ve tepkin g alverii iin deiik alma modlar

Bir iletim hattna bal bir SSSC ye ait trafonun hat taraf bir endktif reaktans ve
genlii ve faz as denetlenebilen bir gerilim kaynana karlk gelir. Bu durum ekil
3.17.te verilen edeer devre ile gsterilebilir.

ekil 3.17. SSSC nin devre modeli

3.3.1.1. SSSC nin alma lkesi

Bir hatta seri bal bir kapasite hat akmna gre 90
o
geride bir gerilim oluturur.
Hat endktans ise hat akmna gre 90
o
ileride bir gerilim oluturur. Dolaysyla hatta
seri bal bir kapasite hat endktansnn oluturduu gerilimin etkisini azaltacaktr.
28
SSSC nin almas ise aynen byle bir kapasitenin hat akmna gre 90
o
geri fazda
oluturduu bu gerilimin oluturulmasna dayanr.
Normalde SSSC nin k gerilimi hat akmna gre 90
o
geride olup etkin seri
kompanzasyon salanr. Ayrca, SSSC nin k gerilimi hat akmna gre istenirse 90
o

ileri fazda olacak ekilde yaratlabilir. Bu son durumda aslnda hattn endktif reaktans
arttrlm olur. Bu zellikten dolay bir SSSC g salnmlarnn azaltlmasnda
kullanlabilir. Ayrca eer dntrc yeterli bir kapasiteye sahipse hattaki ksa devre
akmlarnn snrlandrlmasnda da kullanlabilir.

ekil 3.18. SSSC ile kompanze edilmi bir hat ve SSSC nin i yaps

ekil 3.18.de tipik bir SSSC denetleyicisi grlmektedir. Trafonun dntrc
taraf gerilimi hat taraf gerilimine gre daha byktr. nk dntrc tarafndaki
akmn GTO elemanlarnn akm deerlerine uygun olmas gerekir. Dntrcden
gelen 3. harmonik akmlarn akabilmesi iin trafonun dntrc tarafndaki balant
ekli gendir. Dntrc kndaki kat hal anahtarlar, hattan yksek akmlar
aktnda dntrcy bu yksek akmlardan korumak iin dntrcy by-pass
ederler. Doru gerilimli kapasitenin deeri doru gerilimdeki sramalarn nlenmesi
amacyla yeterli byklkte bir deerde seilir.
Bir SSSC nin bir hatta oluan g salnmlarn azaltmas
d
dt
nin denetlenip
hattaki g aklarna mdahale etmesi ile salanr. Eer
d
dt
>0 ise bu durum rotorun

hzlandn gsterir. Uygun denetim iaretleri ile SSSC nin hattan ektii g arttrlr.
29
Bu durum hattn seri kompanzasyonu arttrlarak baarlr. Eer
d
dt
<0 ise bu durum

rotorun yavaladn gsterir. Yine uygun denetim iaretleri ile SSSC tarafndan hattn
endktif reaktans arttrlr. Bylelikle hattan iletilen g azaltlm olur. Dolaysyla
generatrn normal aya getirilmesi salanm olur. Eer SSSC bir enerji deposu
cihaz ile beraber kullanlrsa hatta verilen veya hattan ekilen etkin gcn denetimi ile
g salnmlar azaltlabilir. Yani
d
dt
>0 durumunda hattan etkin g ekilerek,

d
dt
<0
durumunda hatta etkin g verilerek generatrde ve hatta oluan g salnmlar
azaltlabilir.
Bir SSSC ile bir 3 fazl hattn akmlar dengeli hale getirilebilir.
SSSC nin nemli zelliklerinden biri de hatta fiziksel bir kapasite balanmadan
kompanzasyon yaplabilmesidir. letim hatlarna seri olarak balanan fiziksel
kapasiteler g sistemi generatrleri arasnda sistem frekansndan daha dk
frekanslarda g alveriinin olmasna neden olur. Bu salnml g alverileri
generatr aftlarnda zorlayc etkide bulunarak hasarlara neden olabilirler. Bu dk
frekansl salnmlara senkronalt salnm veya SSR denilir. SSSC denetleyicilerinde
fiziksel kapasitelerin bu etkileri olumaz. Bu yzden SSSC denetleyicileri hat zerinde
SSR olumasna neden olmazlar. Tam tersine bir SSSC ile bir hatta bal dier seri
kapasitelerin oluturduu SSRler sndrlebilmektedir.
SSR lerin sndrlmesi amacyla hatta uygun genlik, frekans ve faz alarnda
senkronalt gerilimler verilir. Bu senkron alt gerilimler SSSC tarafndan hatta temel
frekansta verilen gerilim ile beraber ayn anda retilip iletim hattna verilir.
uras da unutulmamaldr ki SSSC ler olduka pahal denetleyiciler olup bu
yzden sadece hat kompanzasyonu amac ile deil ok ynl kullanm amac ile
kullanm daha doru olur. Sadece hat kompanzasyonu amacyla kullanlabilmesi iin
bir seri kapasite ve uygun kk gte bir SSSC beraber kullanlabilir.
Sonu olarak bir SSSC ile unlar yaplabilmektedir:
1. G salnmlarnn azaltlmas
2. Hattn seri kompanzasyonunun yaplmas
3. Ksa devre akmlarnn snrlandrlmas
4. Etkin ve tepkin g aklarnn denetimi
5. Faz akmlarnn dengelenmesi
30
6. Senkron alt rezonanslarn (SSR) sndrlmesi
7. Sistem geici kararllk snrnn arttrlmas [3].

3.3.1.2. SSSC nin Temel Denetim Yaps

k geriliminin denetimi bakmndan gerilim kayna dntrcleri dorudan
ve dolayl denetimli olmak zere ikiye ayrlr. Dorudan denetimde dntrc k
geriliminin hem as hem de genlii anahtar elemanlarla dorudan denetlenebilirken,
dolayl denetim sisteminde ise dntrc k geriliminin asal pozisyonu
anahtarlarla dorudan oluturulabildii halde k geriliminin genlii dntrc
giriindeki d.c ularn gerilimi ile orantl olacaktr. D.a. ularndaki kapasite gerilimi
yine k geriliminin as deitirilerek denetlenir.
Dntrc k gerilimi ile hat akm arasndaki 90
o
lik faz farknn tepkin
kompanzasyon amacyla oluturulmas iin dolayl denetim yntemi kullanlabilir.
Byk gl dorudan denetimli dntrclerin pahall ve yapsnn
karmaklna ramen daha esnek bir biimde denetlenebilirliinden dolay
uygulamada hat kompanzasyonunda bazen kullanlmaktadr.
ekil 3.19.da dolayl denetimli bir SSSC nin genel denetim dzeni verilmitir.

ekil 3.19. Dolayl denetimli dntrcl SSSC nin genel i denetim yaps

Bu yapda denetim girileri; hat akm (i), hatta ilave edilen kompanzasyon gerilimi
(V
q
) ve referans gerilim (V
qRef
)dir. Denetlenen gerilimin as faz kilitleme devresi
31
tarafndan hat akmna gre 90
o
lik bir faz fark olacak ekilde bir temel asyla
salanr. Bu faz fark kompanzasyonun endktif veya kapasitif olma durumuna gre
polarite tesbiti tarafndan +90
o
veya -90
o
olacak ekilde yaratlr. Kompanzasyon
gerilimi (V
q
) basit bir kapal evrim ile denetlenir. Olmas gereken kompanzasyon
gerilimi olan V
qRef
deeri llen V
q
deerinin genlii ile karlatrlarak aradaki fark
bir fark kuvvetlendirici vastasyla bir dzeltme asna evrilir. Bu a
senkronizasyon iareti olan asna eklenir. asnn iaretine bal olarak
dntrc kap tetikleme alar biraz geri veya ileri alara getirilir. Bylece bu a
farkndan dolay kompanzasyon gerilimi hat akmna gre 90
o
ileri veya geri fazda
olmas gerekirken az da olsa bir sapma gsterir. Bu as dntrcnn a.a.
sisteminden ekecei veya a.a. sistemine verecei etkin gc belirler. Dolaysyla bu
asnn denetimi ile kapasite doru gerilimi arttrlr veya azaltlr. Bu kapasite doru
geriliminin deiimi ile kompanzasyon geriliminin (V
q
) genliinin uygun bir ekilde
deimesi salanr. stenilen V
q
gerilim genliine ulalmas genellikle 1 veya 2
milisaniye srer. Dntrc kayplarnn a.a. sisteminden karlanmas amacyla
kompanzasyon gerilimi ile hat akm arasndaki faz fark 90
o
den ok az bir sapma
gstermesi zorunludur.
ekil 3.20.de dorudan denetimli bir SSSC nin genel denetim dzeni verilmitir.

ekil 3.20. Dorudan denetimli dntrcl SSSC nin genel i denetim yaps

32
Bu denetim dzeni hat akm bileenlerinden kaynaklanan kapasite doru gerilimi
deiimi ile oluan istenmeyen k gerilimi bileenlerinin yok edilmesine uygundur.
Ayrca dntrc uygun bir d.a. g kayna ile donatldnda hem etkin hem de
tepkin hat kompanzasyonunu da salar.
Bu yapda hat akmna senkronizasyon yine ayn ekilde bir faz kilitleme devresi ile
salanr. Kompanzasyon geriliminin srekli ve bamsz bir ekilde denetiminin dnda
denetim yaps genel olarak dolayl denetim dzeninin hemen hemen aynsdr.
Genel olarak bu denetim dzeni 3 referans iareti zerinden alr. Bunlar, V
qQRef
:
bu deer istenilen tepkin seri kompanzasyon gerilimini temsil eder, V
qRRef
: bu deer
istenilen etkin seri kompanzasyon gerilimini temsil eder. Bu gerilim deeri dntrc
bir g kayna ile desteklendii zaman vardr. V
dcRef
: bu deer istenilen kapasite doru
gerilimidir.
Bu yapda tepkin gerilim referans (V
qQRef
) ve etkin gerilim referans (V
dcRef
veya
V
dcRef
+ V
qRRef
) llen kompanzasyon gerilimi (V
q
)nin uygun bileenleri ile
karlatrlarak uygun iaretler elde edilir. Bu iaretler yardmyla kompanzasyon
geriliminin genlii
( ) q
V ve bu gerilimin as () elde edilir. Bu a hat akmnn as
olmak zere + asna dntrlr.
q
V ve + deerleri kap tetikleme
dzenleyicisi tarafndan kap tetikleme iaretleri olarak kullanlr.
Bu denetim dzeni, yeterli kapal-evrim bant genilii ve uygun anlk vektr
temelli iaret ileme ile senkron alt akm bileenlerinin varlnda bile temel frekansta
sinsoidal gerilim kompanzasyonuna ve kapasite doru geriliminin yeterli bir ekilde
ayarlanmasna olanak verir.
Bu sistemde etkin hat kompanzasyonu yaplmyorsa V
qRRef
=0 dr. Ayrca
dntrc kayplarnn karlanmas amacyla asnda kk bir deiim olacaktr.

3.3.2. Hatlararas G Ak Denetleyicisi

IPFC (Interline Power Flow Controller, Hatlararas G Ak Denetleyicisi) birden
fazla sayda iletim hattna seri balantl SSSC denetleticilerinin ortak bir doru
gerilimli kapasiteden balanmasyla elde edilen bir seri FACTS denetleyicisidir. Ortak
doru gerilim balants nedeniyle bu denetleyici ile hatlar arasnda etkin g transferi
yaplabilmektedir. Ayrca her bir hattn tepkin g kompanzasyonu birbirinden
33
bamsz olarak yaplabilmektedir. Bu kapasitesinden dolay IPFC birden fazla sayda
hattaki g akn eit hale getirebilmekte ve ar ykl hattaki gcn paylalmasn
salayabilmektedir.
ekil 3.21.de iki SSSC den oluan bir IPFC denetleyicinin genel yaps
grlmektedir.

ekil 3.21. ki SSSC li bir IPFC nin genel yaps

3.3.3. Tristr Denetimli Seri Kapasite

Bir hatta bal kondansatrn anahtarlanmas paralel bal tristr grubu ve bir
reaktrle salanr. Bu yap tristr denetimli seri kapasite (TCSC, Thyristor Controlled
Series Capasitor) adn alr.
Bu yap SSSC ye alternatif olarak iletim hattna dzgn bir ekilde deitirilebilen
bir kapasitif reaktans eklemek iin kullanlan bir yapdr. Tristrlerin ateleme as 180
derece iken reaktr tamamen devre d durumdadr. Ateleme as azaltldnda
toplam kapasif reaktans azalacak ve 90 derecelik ateleme as iin toplamda bir
endktif reaktans elde edilecektir. Bunun nedeni kullanlan reaktrn endktif
reaktansnn kapasitif reaktanstan kk olmasdr. Dolaysyla 90 derecelik ateleme
alarnda arza akmlarnn snrlandrlmas salanm olur.
ekil 3.22.de TCSC nin genel yaps grlmektedir.
34

ekil 3.22. Tristr denetimli seri kapasite (TCSC)nin genel yaps

3.3.4. Tristr Anahtarlamal Seri Kapasite

TSSC (Thyristor Switched Series Capacitor, Tristr Anahtarlamal Seri Kapasite)
yap olarak aynen TCSC yapsndadr. Fakat almas kademeli olarak reaktr
gruplarnn ya tamamen devreye alnmas yada tamamen devreden kartlmasna
dayanr. Bylece TCSC nin daha stn denetlenebilme zelliklerinden dn verilerek
hem maliyetler hem de anahtarlama kayplar asndan daha iyi bir yap elde edilmi
olur.

3.3.5. Tristr Denetimli Seri Reaktr

TCSR (Thyristor Controlled Series Reactor, Tristr Denetimli Seri Reaktr) bir seri
bal endktif reaktans kompanzatr olup deeri dzgn bir ekilde deitirilebilen bir
seri endktif reaktans elde etmek iin kullanlr. Yapsndaki denetimli reaktrler
tamamen devre d brakldnda devrede kalan denetimsiz reaktr bir arza akm
snrlaycs olarak devrede kalr. Denetimli reaktrler devreye alndnda ise toplam
seri reaktans klecektir. ekil 3.23.te bir TCSR nin genel yaps verilmitir. Burada
denetimli reaktr says aslnda birden fazla sayda olabilmektedir.

ekil 3.23. Tristr denetimli seri reaktr (TCSR)n genel yaps
35
3.3.6. Tristr Anahtarlamal Seri Reaktr

TSSR (Thyristor Switched Series Reactor) (Tristr Anahtarlamal Seri Reaktr) ile
TCSR arasnda yap bakmndan hibir fark olmamakla beraber almas bakmndan
TSSR nin almas paralel reaktanslarn kademeli bir ekilde devreye alnmas veya
devreden karlmasna dayanr. Bylece TCSR nin srekli denetim zeliinden dn
verilerek dk maliyetli ve dk anahtarlama kaypl bir yap elde edilmi olur.

3.4. Birletirilmi Seri ve nt Bal FACTS Denetleyicileri

3.4.1. Birletirilmi G Ak Denetleyicisi

Bir SSSC ve bir STATCOM un fonksiyonlar tek bir eleman zerinde
birletirildiinde birletirilmi g ak denetleyicisi (UPFC) elde edilir. Bylelikle bir
hattan akan etkin ve tepkin g bir UPFC ile denetlenebilmektedir. UPFC (Unified
Power Flow Controller, Birletirilmi G Ak Denetleyicisi) bugne kadar
gelitirilmi en gelimi FACTS denetleyicisidir. Temel yetenekleri, gerilim
reglasyonu, seri kompanzasyon, faz deitirme, bamsz ve olduka hzl bir ekilde
bir hattan akan etkin ve tepkin g aklarn denetleyebilmesidir.
Bir UPFC nin temel yaps ekil 3.24.teki gibidir.

ekil 3.24. UPFC nin genel yaps

UPFC ler biri hatta seri ve biri de nt bal iki trafo, bu trafolara bal iki tane
dntrc ve bu dntrcler arasnda bir doru gerilimli kapasite ve bir de
denetim devresinden oluur.
36
Dntrc-2 iletim hattna genlii ve faz as deitirilebilen bir gerilim ilave
etmeye yarar. Bu gerilimin faz as 0
o
ile 360
o
arasnda olabilir. Bylelikle
dntrc-2 iletim hatt ile etkin ve tepkin g alverii gerekletirir. Dntrc-
2nin hat ile yapt tepkin g alverii dntrcnn kendi iinde yapaca
anahtarlamalarla ayarlanabilirken etkin g alverii iin bir d.a. enerji deposu cihazna
ihtiya vardr. yle ki bu bir kapasitedir.
nt bal dntrc-1in temel kullanm amac dntrc-2nin ihtiya
duyduu etkin gc salamaktr. Bu g dntrc-1 tarafndan iletim hattndan
salanr. Bu dntrc kapasitelerin doru geriliminin sabit kalmasn salar.
Dntrc-2 aynen SSSC deki gibi iletim hattnn gerilimini, ihtiya duyulan tepkin
gc vererek veya hattan tepkin g ekerek sabit tutar.
Dntrc-1, kapasitedeki doru gerilimi sabit tutmaya alrken hattan bir etkin
g eker. A.a. sisteminden ekilen net etkin g dntrclerin ve trafolarn
kayplar toplamna eittir. Ayrca dntrc-1 aynen STATCOM gibi bamsz
olarak hat gerilimini uygun tepkin gc salayarak uygun deerde tutar.
Dntrc-1 ile dntrc-2 arasndaki doru gerilimli bara iki dntrc
arasnda etkin g alveriinin yaplmasn salar.
UPFC nin deiik alma ekillerindeki gerilim fazr diyagramlar ekil 3.25.,
3.26., 3.27. ve 3.28.de gsterilmitir.

a. Seri Gerilim lavesi:

ekil 3.25. UPFC de seri gerilim ilave edilmesi durumunda gerilim fazrleri

37
Bu ekil V
o
gerilimi ile ayn fazda bir V
pq
geriliminin hatta enjeksiyonunu gsterir.
V
pq
nun faz as 0
o
den 360
o
ye kadar deitirilebilir. V
pq
, V
o
ile ayn fazda olacak
ekilde genlii deitirilirse
0
V
gerilimi istenilen deere getirilebilir.

b. Hat Empedansnn Kompanzasyonu:

ekil 3.26. UPFC ile hat empedansnn kompanzasyonu durumunda gerilim fazrleri

Hatta ilave edilen V
pq
gerilimi hattan akan I akmna gre 90
o
geride tutulursa hat
empedans belli bir lde kompanze edilmi olur.
c. Faz As Dzenlenmesi

ekil 3.27. UPFC ile faz as dzenlenmesi durumunda gerilim fazrleri

38
Burada V
gerilim fazrnn temel amac

o
V geriliminin faz asn kadar
deitirmektir.
ekil 3.28.de UPFC tarafndan hatta uygun bir gerilim fazr ilave edilerek hat
diyagram verilmitir.

ekil 3.28. UPFC tarafndan hatta uygun bir gerilim fazr ilave edilerek hat
diyagram

Burada o c
pq
V V V V = + + ve o pq
o
V V V = + dir.
UPFC nin almas temel olarak gerilim fazrnn (ki bunlar o V , c V ve V
dr.) denetimine dayanr. UPFC sistem gereksinmelerine gre bu fonksiyondan biri
veya nn kombinasyonlarn denetler.

3.4.2. Tristr Denetimli Faz Kaydrc Trafo

TCPST (Thristor Controlled Phase Shifting Transformer, Tristr Denetimli Faz
Kaydrc Trafo) bir iletim hattndaki gerilimin faz asnn hzl bir ekilde kaydrlarak
faz as denetiminin yaplmasn salayan bir denetleyici trdr. Faz kaydrma ilemi
2 faz aras gerilimin 3. faza eklenmesi ile elde edilir. Faz aras gerilim bir g
elektronii devresi yardmyla istenilen oranda deitirilerek faz kaydrma ilemi
39
istenilen dzeyde yaplabilmektedir. Faz as deiimi uygun g elektronii devreleri
yardmyla her iki ynde (azalan veya artan ynde) yaplabilmektedir. Bu yap TCPAR
(Tristr Denetimli Faz As Dzenleyici) olarak da bilinir. ekil 3.29.da bir TCPST
nin genel yaps gsterilmitir.

ekil 3.29. Tristr denetimli faz kaydrc trafonun bir faz iin izilen genel yaps

3.5. Gerilim Dzenleyici Dier FACTS Denetleyicileri

3.5.1. Tristr Denetimli Gerilim Snrlayc

TCVL (Thyristor Controlled Voltage Limiter, Tristr Denetimli Gerilim
Snrlayc) geici koullarda oluacak ar gerilimleri snrlamak amacyla kullanlan
bir tristr anahtarlamal metal oksit varyak yapsdr. Dinamik koullar altda tristrler
devreye alnarak devredeki diren deeri azaltlr. Bylece 10 periyoda kadar srecek
ar gerilimlerin snrlanmas salanr. ekil 3.30.da bir genel TCVL yaps
gsterilmitir.

ekil 3.30. Tristr denetimli gerilim snrlaycnn genel yaps
40

3.5.2. Tristr Denetimli Gerilim Dzenleyicisi

TCVR (Thyristor Controlled Voltage Regulator, Tristr Denetimli Gerilim
Dzenleyicisi) bir tristr denetimli trafo olup hat gerilimini faz as ayn kalmak koulu
ile hat gerilimini belli aralkta srekli bir biimde arttrma veya azaltma ilemini
gerekletirir. Aslnda yaps ve almas bakmndan mekanik kademe deitiricili
trafodan bir fark yoktur. ekil 3.31.de TCVR nin genel yaps grlmektedir [1].

ekil 3.31. Tristr denetimli gerilim dzenleyicisinin genel yaps

41
4. G SSTEM KARARLILII

4.1. G Sistemlerinde Kararllk Problemlerinin Ksa Tarihesi

G sistemi kararll g sistemi mhendisleri tarafndan olduka karmak bir
konu olarak gz nne alnmtr. G sistemi kararll ilk olarak 1920 de nemli bir
problem olarak dnlmeye balanmtr. 1924 te ilk kez minyatr bir g sisteminin
laboratuar test sonular rapor edilmitir. Yine 1925 te ilk kez gerek g sistemi
kararllk testleri zerinde allmtr. lk kararllk problemleri birbirinden uzakta
bulunan hidroelektrik santralleri ile ehirdeki yk merkezleri arasndaki kararllk
problemleri ile ilgili idi. Bu kararllk problemlerinde genellikle uzun iletim hatlar ve
yeterli senkronlayc momentin olmay bir sorun oluturuyordu. Ayrca arzalarn
temizlenme sreleri 0.5 sn ile 2 sn arasnda olduka uzun srelerdi.
G sistemleri bydke kararllk problemleri daha da karmak olmaya balad.
1930 lu yllarda kararllk hesaplamalarnn gelitirilmesinde nemli olacak bir adm
atlarak ebeke analizr gelitirildi. Sz konusu ebeke analizr g sisteminin
laboratuar ortamnda hazrlanm minyatr bir yaps idi. Bu analizr ile oklu
generatrl sistemlerin g ak analizlerinin gelitirilmesi salanmtr. Fakat salnm
eitlikleri el ile adm adm saysal iterasyonlar kullanlarak zlmekteydi. Bu durum
analizlerde g sistemi elemanlarnn ok detayl olmayan modellerinin kullanlmasna
neden oluyordu.
1950 li yllarda elektronik analog bilgisayarlarla detayl modeller kullanlarak zel
problemlerin analizleri ilk kez yaplmtr.
1956 ylnda ilk kez bir dijital bilgisayarda kullanlmak zere bir g sistemi
kararllk program gelitirilmitir.
1967 ylnda Amerikada sistem gvenilirliini arttrmak amacyla g sisteminin 2
farkl blgesi arasnda dk kapasiteli de olsa bir HVDC balant kurulmutur. 1960 l
yllarda sistem kararll ile alakal gayretler geici kararllk problemleri zerine
younlamt. G sistemleri, geici kararllk gz nnde bulundurularak tasarlanyor
ve buna gre altrlyordu. Yksek hzl arza temizlemenin, etkili cevapl uyartm
devrelerinin, seri kapasitelerin ve zel kararllk aralarnn gelitirilmesi ile birlikte g
sistemlerinin geici kararllnn gelitirilmesinde olduka nemli admlar atlmtr.
Ayrca olduka hzl cevap veren uyartm devrelerinin gelitirilmesi yerel santral modu
salnmlarnn ortaya kmasna neden olmutur.
42
Gnmz kararllk problemlerinde, geici kararllk snrlarna yakn deerlerde
alan ve ekonomik olan ebeke koullarnn gz nne alndn grmekteyiz. Ayrca
ok ulu HVDC (yksek doru akm ile iletim) ve nt kompanzasyonun gelitirilmesi
nedeniyle g sistemi dinamik karakteristikleri nemli lde deiime uramtr.
Gnmz gerilim kararszl ve dk frekansl blgeleraras salnm problemlerinden
dolay bu iki konu eskisine gre daha fazla ilgiyi zerinde toplamtr [4].

4.2. Genel Olarak G Sistemi Kararll

G sistemi kararll 1920lerden beri gvenli sistem almas bakmndan
nemli bir problem olarak gz nne alnmtr. G sistemi kararszlndan
kaynaklanan pek ok nemli kesinti bu olayn nemini gzler nne sermitir. Tarihsel
olarak, geici kararszlk ou sistemlerde baskn olan kararllk problemi olmu ve
sistem kararlln inceleyenlerin temel odak noktas olmutur. G sistemlerinin
balantlarnn byyp eitlenmesi, yeni teknolojilerin ve denetim sistemlerinin
kullanlmas ve ar ykl koullarda almasnn artmas ile birlikte sistem
kararszlnn deiik ekilleri ortaya kmtr. rnein, gerilim kararll, frekans
kararll ve blgeler aras salnmlar gemiten daha fazla ilgiyi zerine almaya
balamtr. Bu durum g sistemi kararllnn tanmlanmas ve snflandrlmas
ihtiyacn ortaya koymutur. Kararszln farkl tiplerinin kolay anlalmas ve
aralarndaki ilikilerin nasl olduu, g sistemlerinin uygun bir ekildeki tasarm ve
almas asndan olduka nemlidir. Ayrca, terminolojinin uygun bir ekilde
kullanm sistem dizaynnn gelitirilmesi, alma kriterleri, standart analitik aralar ve
alma sreci asndan gereklidir.
G sistemi kararll, btn dinamik sistemlerin kararllna benzer olup ortak
temel matematik yaplarna sahiptirler. Kararlln tam tanmlar dinamik sistemlerin
kararllnn matematiksel kuram ile yaplmaktadr.
G sistem kararll, bir elektrik g sisteminin belli bir alma koulunda bir
fiziksel bozunuma maruz kalmas ile birlikte bir alma dengesi kazanabilmesi
yetenei olarak tanmlanabilir.
Bu tanm bir btn olarak bir g sistemine uygulanmasna ramen genellikle belli
bir generatr veya generatrler gz nne alnr. Bir ebekeye uzun bir iletim hatt
zerinden bal bir generatr genellikle sisteme zayf bal saylr. Sisteme zayf bal
43
bir generatr ana sistemde kararszla neden olmakszn kararln veya
senkronizmasn kaybedebilir. Benzer ekilde, belirli yklerin veya yk blgelerinin
kararll incelenebilir. rnein, motorlar yavalayp durarak ana sistemden bamsz
olarak kararlln kaybedebilir.
G sistemleri olduka yksek derecede dorusal olmayan sistemlerdir. yle ki bu
sistemlerin almas yklerin, generatr klarnn ve anahtar alma
parametrelerinin srekli deiimi etkisi altndadr. Sistemin bir bozunum sonras
kararll, bozunum balangcndaki alma koullarna bal olduu gibi bozunumun
doasna da baldr. Bu yzden bir elektrik g sisteminin kararll bir denge noktas
civarndaki davranna ve balang koullarna baldr. Bir denge koulunda, sistemde
eitli zt kuvvetler var olup bu kuvvetler bir denge noktas durumunda anlk olarak
eittir.
G sistemleri, kk ve byk olduka geni bir aralktaki bozunumlara maruz
kalrlar. Yk deiimleri eklindeki kk bozunumlar srekli olur. G sistemi deien
koullara gre kendini ayarlayabilir yetenekte olmaldr. Sistem ayrca zararl yapdaki
pek ok bozunumda ayakta kalabilmelidir. rnein, bir iletim hattndaki bir ksa devre
veya byk bir generatrn devre d kalmas gibi. Byk bozunumlar arzal
elemanlarn devre d braklmasndan dolay sistemde yapsal deiimlere neden
olabilirler.
Denge durumunda bulunan bir g sistemi bir byk fiziksel bozunum ile beraber
kararl kalabilirken baka bir bozunum iin kararszla debilir. G sisteminin olas
her bozunum sonras kararl kalacak ekilde tasarlanmas hem pratik deildir hem de
ekonomik deildir. G sisteminin tasarm, sistemin kabul edilebilir yksek
gvenilirlikte olmasna gre yaplr. Burada byk sistem bozunum senaryolar daima
gz nne alnr.
G sisteminin bir bozunuma verdii cevap sistemin byk bir ksmn
etkileyebilir. rnein kritik bir elemanda oluan bir arzay takiben koruma rleleri ile
bu elemann devre d braklmas sistemdeki g aklar, ebeke bara gerilimleri ve
makine rotor hzlarnda deiimlere neden olur. Gerilim deiimleri hem generatr hem
de iletim ebekesi gerilim reglatrleri aracl ile yaplr. Generatr hz deiimleri
prime mover governorlerini harekete geirecektir. Gerilim ve frekans deiimleri
sistem yklerini karakteristiklerine bal olarak etkileyecektir. Ayrca, zel cihazlar
44
korumak iin kullanlan cihazlar sistem deikenlerinde deiimlere neden olurlar. Bu
cihazlar generatrleri devre d brakarak sistemin zayflamasna ve olas sistem
kararszlna neden olurlar.
Eer bir g sistemi bir bozunum sonras kararl kalyorsa, sistem bir yeni denge
durumuna eriecektir. Baz generatr ve ykler arzal elemanlarn devre d
braklmas ile beraber, birbirleriyle balantlar kesilebilir veya sistemin btnnn
almasnn srekliliinin korunmas amacyla devre d braklma ile bu
gerekleebilir. Enterkonnekte sistemler, baz belli ciddi bozunumlardan dolay kastl
olarak mmkn olduunca ok retim ve ykn korunmas amacyla iki veya daha fazla
paraya ayrlabilir. Otomatik denetimler ve insanlarn mdahalesi sistemi yeniden
dzenleyip nihayetinde normal koullara getirecektir. te yandan, eer sistem kararsz
ise bu mdahaleler sistemi daha da ktye gtrebilir.
Generatr rotorlarnn asal konumlar arasndaki farklarn srekli art veya bara
gerilimlerindeki srekli d buna rnektir. Karasz bir sistem koulu ard arda gelecek
kesintilere ve g sisteminin nemli bir ksmnn kmesine neden olabilir.
G sistemleri srekli olarak kk genlikli dalgalanmalarn etkisi altndadr.
Fakat, bir belirli bozunum durumunda kararlln belirlenmesi amacyla genellikle
sistemin bir gerek srekli hal alma koullarnda bulunduu kabul edilir.

4.3. G Sistemi Kararllnn Snflandrlmas

Tipik bir modern g sistemi ok deikenli bir sreci ifade eder. yle ki sistemin
dinamik cevab farkl karakteristik ve cevap oranlarna sahip olduka geni bir cihazlar
dizisi tarafndan etkilenir. Karallk, zt gler arasndaki dengenin durumudur. ebeke
topolojisine, sistem alma koullarna ve bozunumun ekline bal olarak, zt
kuvvetlerin farkl ekilleri kararszln farkl ekillerine yol aar.
Kararllk problemlerinin olduka yksek boyutluluu ve karmaklndan dolay,
g sisteminin karlat eitli ekillerdeki kararszlklar kolayca analiz edilemezler.
Bu yzden, kararllk problemlerinin zel trlerinin analizi iin sistemi temsil eden
detaylarn uygun bir derecesi ve uygun analitik teknikler kullanlarak basitletirmeler
gz nne alnr. Kararllk analizinde, kararszla neden olan anahtar faktrlerin ve
kararl almay gelitiren metotlarn uygun bir ekilde snflandrlmasnn byk bir
nemi vardr. Snflandrma, pratik analizler ve g sistemi kararllk problemlerinin
45
zm asndan olduka nemlidir. Genel olarak g sistemi kararll ekil
4.1.deki emada verildii gibi snflandrlabilir.

4.3.1. Rotor As Kararll

Rotor as kararll, bir bozunuma maruz kalan bir enterkonnekte g sisteminin
senkron makinelerinin bozunum sonras senkronizmada kalabilmesi yetenei olarak
tanmlanr. Bu yetenek sistemdeki her bir senkron makinenin elektromanyetik momenti
ile mekanik momenti arasndaki dengenin srdrlebilmesi veya yeniden kazanlmas
yeteneine baldr. Baz generatrlerin artan asal salnmlarnn yaratt
kararszlklar bu generatrlerin dierleri ile var olan senkronizmasnn kaybolmasna
neden olur.
Rotor as kararll problemi g sisteminin yapsnda var olan elektromekanik
salnmlar ierir. Bu problemdeki temel faktr, senkron makinelerin rotor as
deitike g knn deimesi ile ilgilidir. Srekli hal durumu koullarnda, her bir
generatrn mekanik moment girii ile elektromanyetik moment k arasnda bir
denge var olup rotor hz sabittir. Eer sistem bozunuma urarsa bu denge kaybolur ve
sonuta dnen yaplarn hareketi kanunlarna uygun bir biimde makine rotorlarnda bir
hzlanma veya yavalanma meydana gelir. Eer generatrlerden biri geici olarak
dierinden daha hzl alrsa, bu durumda bu generatrlerin rotorlarnn birbirlerine
gre asal konumlarnda deiim olacaktr. Bu durum generatrler zerindeki ykn
g-a ilikisine bal olarak yava makineden hzl makineye geiine neden olur. Bu
da asal farkn azalmasna neden olan bir etki olarak ortaya kar. G sisteminde g-
a ilikisi olduka dorusal olmayan bir yapdadr. Belli bir snrdan sonra, asal
farktaki art g tanmasnda bir azalma ve asal farkn daha da artn meydana
getirir.
Bu durum eer sistem, rotor hz farkndan kaynaklanan kinetik enerjiyi absorbe
edemezse kararszlk ile sonulanr. Verilen herhangi bir durum iin, sistemin kararll
rotorlarn asal pozisyonlarndaki sapmalar toparlayacak yeterli momentin olup
olmamasna baldr. Senkronizmann kayb bir makine ile sistemin kalan dier ksm
arasnda veya makine gruplar arasnda oluur.
Bir bozunum sonras bir senkron makinenin elektromekanik momentindeki deiim
iki bileene ayrlabilir:
46
Senkronlayc moment bileeni: Bu bileen rotor asal sapmas ile ayn
fazdadr.
Bastrc moment bileeni: Bu bileen hz sapmas ile ayn fazdadr.
Sistem kararll her bir senkron makine iin bu her iki bileenin mevcudiyetine
baldr. Yeterli senkronlayc momentin olmay periyodik olmayan veya salnml
olmayan kararszla neden olurken, bastrc moment eksiklii salnml kararszln
ortaya kmasna neden olur. Kararllk problemlerinin doasna uygun analizler iin,
rotor as kararllnn iki alt kategoriye ayrlmas uygun olur.
i) Kk Bozunum (veya Kk aret) Rotor As Karall
Bu kararllk g sisteminin kk bozunumlarn etkisi altnda senkoronizmasn
devam ettirebilme yetenei olarak bilinir. Bozunumlar o kadar kk dnlr ki
analiz iin gerekli olan sistem eitliklerinin dorusallatrlmasna izin verilir.
Kk bozunum kararll sistemin balang alma koullarna baldr.
Kararszlk iki farkl ekilde olabilir.
1) Senkronlayc moment eksikliinden dolay rotor asnda salnmsz veya
periyodik olmayan art.
2) Yeterli bastrc momentin olmayndan kaynaklanan gittike artan genlikte
rotor salnmlar.
Gnmzdeki g sistemlerinde, kk bozunum rotor as kararll problemi
genellikle salnmlarn yeterince bastrlamamasndan kaynaklanr. Periyodik olmayan
kararszlk problemleri, srekli devrede olan generatr gerilim dzenleyicileri
kullanlarak elimine edilebilmektedir. Fakat bu problem sabit uyartm ile alan veya
uyartm akm snrlaycsna sahip generatrlerde karlalan bir durumdur.
Kk bozunum rotor as karall problemleri ksmi olabildii gibi genel bir
problem eklide de olabilir. Ksmi problemler g sisteminin kk bir parasn
kapsayp genellikle bir tek g santralinin, sistemin kalan ksmna kar rotor as
salnmlarna baldr. Byle salnmlara yerel santral modu salnmlar denir. Bu
salnmlarn kararll veya bastrlmas g sistemi tarafndan grnen iletim
sisteminin uzunluuna, generatr uyartm denetimi sistemlerine ve g kna baldr.
Generatr gruplar arsndaki etkileimden kaynaklanan problemler genel
problemler olup olduka geni etkilere sahiptir. Bu problemler bir blgede bulunan
generatr gruplar ile baka bir blgede bulunan generatr gruplar arasndaki salnmlar
47
eklindedir. Bylesi salnmlara blgeler aras modu salnmlar denir. Bu salnmlarn
karakteristik yaplar olduka karmak olup dier yerel santral modu salnmlarndan
olduka farkldr. Yk karakteristikleri blgeler aras modda nemli bir etkiye sahiptir.
Kk bozunum kararllk almalarnda ilgilenilen zaman aral bozunumu takip
eden 10 veya 20 saniyelik zaman araldr.
ii) Byk Bozunum Rotor As Kararl veya Geici Kararllk
Genellikle gz nne alnan bir kararllk olan bu kararllk g sisteminin bir iletim
hatt ksa devresi gibi zararl bir bozucu ile karlat durumda senkronizmasn
srdrebilme yetenei olarak tanmlanr. Sistem cevabnn sonular generatr rotor
asnn yksek deiimlerini kapsayp genellikle lineer olmayan g-a ilikisi
tarafndan etkilenir.
Geici kararllk hem sistemin balang alma durumuna hem de bozunumun
sertliine baldr. Bu kararszlk genellikle yetersiz senkronlayc momentin
eksikliinden kaynaklanan periyodik olmayan asal farkllama eklinde olup ilk
salnm kararszl olarak ortaya kar. Fakat, byk g sistemlerinde geici
kararszlk daima ilk salnm kararszl olarak meydana gelmez. Bu kararszlk, bir
kk blgeler aras salnm modu ile bir yerel santral salnm modunun toplam sonucu
olarak rotor asnn ilk salnmndan daha teye bir deiimin sonucu olabilir.
Geici kararllk almalarnda genellikle bir bozunum sonras izleyen 3 ile 5
saniyelik zaman aral ile ilgilenilir. Bu sre blgeler aras salnmn baskn olduu ok
byk sistemlerde 10 ile 20 saniyeye kadar geniletilebilir.
ekil 4.1.den de grlebilecei gibi kk bozunum rotor as kararll geici
kararllk gibi ksa dnem olay olarak deerlendirilir.
Dinamik kararllk deyimi literatrde rotor as kararllnn bir snf olarak
grlr. Fakat bu deyim farkl yazarlar tarafndan farkl olaylar tanmlamak iin
kullanla gelmitir. Kuzey Amerika literatrnde bu deyim ounlukla generatr
uyartm denetimi gibi otomatik denetimin varlndaki kk bozunum kararlln
belirtmek iin kullanlmaktadr. Bylelikle generatr denetiminin olmad klasik
srekli hal kararllndan ayrlr. Bu deyim Avrupa literatrnde geici kararll
belirtmek iin kullanlr. Dinamik kararllk deyiminin kullanmndan kaynaklanan
kargaaya kar burada bahsedilen IEEE tarafndan kullanlan tanmlamalarn
kullanlmas tavsiye edilmektedir.
48

ekil 4.1. G sistemi kararllnn snflandrlma
49
4.3.2. Gerilim Kararll

Gerilim kararll, bir g sisteminin verilen bir balang koulu durumundayken bir
bozunuma maruz kalmasndan sonra g siteminin btn baralarnda kabul edilebilir
srekli gerilimi devam ettirebilme yetenei olarak tanmlanr. Gerilim kararll, yk talebi
ile talebin karlanmas arasndaki dengenin srdrlebilmesi veya bu dengenin yeniden
oluturulabilmesi yeteneine baldr. Baz baralarn gerilimlerinin srekli d veya
ykselii kararszlkla sonulanabilir. Gerilim kararszlnn olas bir sonucu bir blgedeki
ykn kayb veya iletim hatlar ve dier elemanlarn koruma sistemleri tarafndan devre
d braklmas sonucu ard arda gelen kesintilerdir. Bu kesintiler veya alma koullarnn
uyarma akm snrlarn zorlamas baz generatrlerin senkronizmalarnn kaybolmas
sonucunu dourabilir. Bara gerilimlerindeki kademeli d ayrca rotor as kararszl
ile ilikili olabilir. rnein, makine gruplar arasndaki rotor a farklar 180 dereceye
yaklarken oluan makine senkronizmalarnn kayb ebekenin ara blgesindeki
noktalarnda hzl bir gerilim dne neden olur. Koruma sistemleri normal bir biimde
iki makine gruplarn bu durumda birbirinden ayracak ekilde alacak ve gerilimler
ayrlma sonras koullarna bal olarak tekrar geri kazanlacaktr. Eer sistem birbirinden
ayrlmazsa bu iki makine gruplar arasnda tekrarlanan kutup kaymalarnn bir sonucu
olarak ara blgedeki gerilim hzl bir biimde yksek ve dk deerler arasnda salnm
yapacaktr. Buna karn, gerilimin srekli d eklindeki kararszlk yklerle alakal
olup rotor as kararszl bu durumda sz konusu deildir.
Gerilim kmesi terimi de sk sk kullanlr. Gerim kmesi, g sisteminin olduka
byk bir ksmnda kesintiye veya anormal derecede dk gerilimlere yol aan olaylar
dizisi sreci olup dk gerilimde srekli kararl alma durumu baz yklerin kastl veya
kastsz bir biimde devre d braklmas ve trafo kademe deitiricilerin en son snrlarna
ulamas sonras da devam eder. Kalan ykler ise gerilim duyarllna sahip olabilir ve
normal gerilimdeki g talebi karlanamaz.
Gerilim kararszlnn itici gc genellikle yklerdir. Bir bozunuma cevap olarak
ykler tarafndan tketilen g motorlarn kayma ayar, datm gerilim reglatrleri ve
termostatlar tarafndan yeniden yaplanma eilimindedir. Yeniden yaplanan ykler artan
tepkin g tketimleri ve gerilimde de neden olduklarndan dolay yksek gerilim
50
ebekesindeki basky daha da arttrrlar. Yk dinamikleri g tketimini iletim ebekesinin
kapasitesi ve mevcut retim zerindeki bir deerde yeniden yaplandrmaya alt zaman
gerilim kararszlna neden olan daha kt bir durum oluur.
Gerilim kararszln yaratan en nemli faktr iletim ebekelerinin endktif reaktans
zerinden yaplan etkin ve tepkin g aklarnn meydan getirdii gerilim dmleridir. Bu
yzden iletim ebekesinin g tama ve gerilim salama kapasitesi snrldr.
Generatrlerin bazlarnn uyartm veya stator akmlarnn snrlara erimesi durumunda g
tama ve gerilim salama kapasitesi snrlanr. Bir bozunum, tepkin g talebini mevcut
tepkin g kaynaklarnn srdrlebilir kapasitesinin zerine kmasna neden olursa bu
durumda gerilim kararszl tehlikesi ortaya kar.
Gerilim kararszlnn en yaygn ekli bara gerilimlerinin srekli devam eden d
olmasna ramen ar gerilim kararszl riski de mevcut olup gemite byle
kararszlklarla karlalmtr. Bu kararszla (ok yksek gerilim hatlar ok dk
yklemelerdeyken) senkron generatr ve/veya kompansatrlerin dk uyartm
snrlayclar ebekeden fazla tepkin g ekilmesini nlemesi durumunda ortaya kan
ebeke kapasitif davran neden olur. Bu durumdaki kararszlk generatr ile dk yk
altnda alan iletim hatlarnn birlikte oluturduklar bir kararszlktr. Kademe deitiricili
trafolarn yk yeniden dzenleme davranlar uzun dnemli gerilim kararszlna neden
olur. Gerilim kararllk problemlerine yksek doru gerilim hatlarnn her iki tarafnda da
karlalabilir. Bu kararszlklar HVDC hattnn hem dorultucu hem de evirici
istasyonlarnda meydana gelebilir. Bunun en nemli nedeni Evirici ve dorultucularn kt
tepkin g-yk karakteristikleridir.
Gerilim kararll probleminin bir ekli de denetlenemeyen ar gerilimlerle
sonulanan senkron makinelerinin kendinden uyartmlardr. Bu kararszlk durumu eer
senkron makinenin kapasitif yk olduka fazla ise ortaya kar. Ar kapasitif yk
durumuna rnek olarak sonu ak devre olmu yksek gerilim hatlar, nt kapasiteler ve
HVDC istasyonlarndaki szge yaplar verilebilir. Generatr yknn kapasitif yke
dnmesi ile ortaya kan ar gerilimler yava yava bir art takiben ani bir ykseli ile
temsil edilirler. Son durumdaki art, kapasitif yk bileeni ile senkron makinenin uyartm
51
sistemi ve makine reaktans arasndaki ilikiye baldr. Uyartm devresinin negatif alan
akm kapasitesi, kendinden uyartm snrlar zerinde olumlu etkiye sahip bir zelliktir.
Rotor as kararllnda olduu gibi, gerilim kararlln iki alt kategoriye ayrmak
olduka ie yarar.
i) Byk Bozunum Gerilim Kararll:
Bu kararllk sistem arzalar, retim kayb veya ebekede meydana gelen deiimler
gibi byk bozunumlar takiben sistemin srekli gerilimleri srdrebilmesi yeteneini
anlatr. Bu yetenek sistem ve yk karakteristikleri, ayrk ve srekli denetim ve korumalarn
etkileimleri tarafndan belirlenir. Byk bozunum gerilim kararllnn belirlenmesi iin
g sisteminin motorlar, yk altnda kademe deitiricili trafolar ve generatr uyarma
akm snrlayclarnn bir periyodu aan lineer olmayan cevabnn performans ve
etkileiminin incelenmesi gerekir. lgilenilen zaman periyodu birka saniyeden onlarca
dakikaya kadar geniletilebilir.
ii) Kk Bozunum Gerilim Kararll:
Bu kararllk sistem yklerindeki art gibi kk bozunumlara maruz kalan sistemin
srekli gerilimlerini srdrebilmesi yeteneidir. Bu tr kararllk yklerin, srekli
denetimin ve ayrk denetimin belli bir andaki karakteristiklerine baldr. Bu kavram
herhangi bir anda sistem gerilimlerinin kk sistem deiimlerine nasl cevap vereceini
belirlemek asndan nemlidir. Uygun kabuller yaplarak, sistem eitlikleri analiz iin
lineerletirilebilir. Bylece kararll etkileyen faktrlerin belirlenebilmesi iin gerekli
duyarllk bilgilerinin hesab kolaylar. Fakat bu lineerletirme kademe deitirme
denetimleri (l bandlar, ayrk kademe admlar ve zaman gecikmeleri) gibi lineer olmayan
etkileri kapsamaz. Bu yzden lineer ve lineer olmayan analizlerin bir kombinasyonu
birbirlerini tamamlayacak ekilde kullanlr.
Daha nce belirtildii gibi gerilim kararllnda ilgilenilen zaman aral birka
saniyeden onlarca dakikaya kadar deiebilir. Bu yzden gerilim kararll hem ksa
dnem hem de uzun dnem olay olarak gz nne alnabilir.
a) Ksa Dnem Gerilim Kararll:
Bu kararllk asenkron motorlar, elektronik denetimli ykler ve HVDC dntrcleri
gibi hzl tepki veren yk bileenlerinin dinamikleri ile ilgilidir. lgilenilen zaman periyodu
52
birka saniyelik zaman periyodu ierisindedir. Analiz iin uygun sistem diferansiyel
eitliklerinin zmleri gerekir. Bu durum rotor as kararllnn analizine yakndr.
Yklerin dinamik modelleri genellikle burada olduka nemlidir. A kararllnn tersine
yklere yakn yerdeki ksa devreler daha nemlidir. Geici gerilim kararll deyiminin
bu kararllk tr iin kullanlmas genellikle pek nerilmez.
b) Uzun Dnem Gerilim Kararll:
Uzun dnem gerilim kararll kademe deitiricili trafolar, termostatik denetimli
ykler ve generatr akm snrlayclar gibi daha yava alan cihazlar ierir. lgilenilen
zaman periyodu birka dakika veya daha uzun bir sre olabilir. Sistem dinamik baarmnn
analizi iin uzun dnem benzeimlerinin yaplmas gerekir. Sistem kararll balang
bozunumunun sertliinden daha ok genellikle cihazlarn devre d kalmalar ile belirlenir.
Kararszlk uzun dnem dengesinin kaybndan kaynaklanr (rnein yklerin, ebekenin
retim ve iletim kapasitesinin zerinde g ekmek istemeleri durumunda). Bozunum
ayrca sabahlar ykn art eklinde de olabilir. ou durumlarda, kararllk snrlarnn
tahmininde, kararll etkileyen faktrlerin belirlenmesinde, sistem durumunun pek ok
eitli durumlar ve senaryolar durumundaki yapsnn gzler nne serilmesinde statik
analizler kullanlabilir. Denetim hareketlerinin zamanlamasnn nemli olduu yerlerde
srekli hal zaman domeni analizleri ile statik analizlerin tamamlanmas uygun olur.
Rotor as kararll ile gerilim kararl arasnda zayf bir iliki yoktur. Aslnda ar
ykl koullarda bu ba olduka skdr. yle ki gerilim kararll, tepkin g
bozunumlarndan olduu kadar etkin g bozunumlarndan da etkilenir.

4.3.3. Frekans Kararll

Frekans kararll bir g sisteminin yk ile retim arasnda nemli bir dengesizlik
yaratan bir zararl sistem bozunumunu takiben srekli frekansn devam ettirebilme
yeteneidir. Bu kararszlk sistemin en az yk kayb ile bozunum sonrasnda retimleri ile
ykleri arasndaki dengenin yeniden kurulmas yada srdrlebilmesi yeteneine baldr.
Kararszlk generatr nitelerinin ve/veya yklerin devre d kalmasna neden olan frekans
salnmlar eklinde ortaya kar.
53
Zararl sistem bozunumlar genel olarak frekansta, g aklarnda, gerilimde ve dier
sistem deikenlerinde byk oynamalarla sonulanr. Bu yzden geici kararllk veya
gerilim kararll almalarnda modellenmeyen srelerin, denetimlerin ve koruma
sistemlerinin gz nne alnmas gerekir. Bu sreler boiler dinamikleri gibi ok yava
olabilir veya generatr devre d brakan Volt/Hertz korumas gibi ekstrem sistem
koullar eklinde olabilir. Byk enterkonnekte g sistemlerinde bu tip durumlar
genellikle sistemin paralara blnmesinden sonraki koullarna olduka baldr. Bu son
durumda kararllk, her bir parann minimum yk kayb ile bir alma dengesi durumuna
eriip eriemeyecei eklindeki bir soruya dnr. Bu sorunun cevab makinelerin
birbirlerine gre bal hzlarndan ziyade her bir parann frekans cevab ile bulunabilir.
Genel olarak frekans kararll problemleri cihaz cevaplarnn yetersizliine, denetim ve
koruma ekipmalar arasndaki zayf koordinasyona veya yetersiz retim rezervine baldr.
Birbirinden ayrlm paral sistemlerde frekans kararll byk apta retim veya yk
kaybna yol aan herhangi bir bozunum ile ilgili olabilir.
Frekans salnmlar esnasnda, dk frekansta devre d braklan ykler, generatr
denetimleri ve koruma sistemleri gibi cihazlarn cevabna uygun olarak sre saniyenin
kk bir paras kadar olabildii gibi enerji salama sitemleri ve yk gerilim
dzenleyicileri gibi cihazlarn cevaplarna uygun bir biimde bu sre dakikalar alabilir.
Bu yzden frekans kararll bir ksa dnem olay olabildii gibi bir uzun dnem olay
eklinde de olabilir. Ksa dnem gerilim kararszlna rnek olarak frekans bozunumu
nedeniyle birka saniye iinde ebeke paralarnda kesintiye neden olan ykn devre d
braklmas ile ortaya kan oluumdur. Dier yandan baklrsa, buhar trbinlerinin ar hz
denetimleri veya boiler/reaktr koruma ve denetim sistemlerinin neden olduu daha
karmak durumlu frekans kararszlklar onlarca saniyeden birka dakikaya kadar sren
uzun dnem olaylardr.
Freakans deiimleri esnasnda, gerilim genlikleri zellikle paralanm ebekelerde
sistemi yksz brakan dk frekans yk kayplarndan dolay byk miktarda deiebilir.
Frekans deiim oranndan daha yksek orandaki gerilim genlii deiimleri yk-retim
dengesizliine neden olur. Yksek gerilimler, yeterli dzeyde tasarlanmam yada koordine
olmam uyartm rleleri veya Volt/Hertz rleleri tarafndan generatrlerin istenmeyen
54
devre d braklma olaylarna neden olabilir. Ar ykl sistemlerde dk gerilim,
empedans rlelerinin istenmeyen almalarna sebebiyet verir [5].

4.4. Yaanm Gerilim kmesi Olaylar

Sistemdeki arzalar bazen sistem gerilimi kmesine bazen de sistemde gerilim
kmesi olmadan dakikalarca srebilen gvenli olmayan bir enerji akna neden
olmaktadr. Bununla ilgili gemite yaanan baz arzalar burada verilmitir.

4.4.1. Sistem kmesi Yaanan Arzalar

Sistem kmesi ile sonulanan arzalarn bazlarnn sonular aada verilmitir.
Fransann Bats, (12 Ocak 1987): 50 dakikalk bir sre boyunca Cordemais termik
santralindeki drt g nitesi atrlmtr. Toplam yk kayb 9000 MW civarnda iken
gerilim dk seviyelerde kararl hale gelmitir (0,5-0,8 pu). Gerilim kmesinden alt
dakika sonra, 1500 MWlk yk devre d brakmak iin 400/225 kV transformatr
atrlmtr.
Bat Tennessee, (22 Austos 1987): Memphis, Tennesseedeki 78 periyodluk, faz-faz
arasndaki 115 kVluk bara arzas, hata sfrlanmasn takiben yaklak 10 sn iin normalde
%78 ve %82lik gerilimle sonulanmtr. Motorun tepkin g ihtiyalar gerilim
kmesinin devam etmesine yol amtr. Yk kayb 1265 MW dr.
Msr, (24 Nisan 1990): Tm Msr sisteminde bir gerilim (sistem) kmesi meydana
gelmitir. Benzer bir olay 1979da da yaanmtr. Her iki olayda da btn tketicilerin
enerjileri birka saatliine kesilmitir. Bu durum, sistemde 20 kVa kadar den gerilimin
aniden tm sistemi enerjisiz brakmas ile sonulanmtr. Bu sistem kmesinin 600ms
sren bir 3-faz ksa devresi ile gerekletii ortaya kmtr. Fransa, Belika ve dnyadaki
dier sistem kmeleri de benzer ekilde gereklemitir [6].
ili, (1 Mays 1997): ili enterkonnekte sisteminde bir gerilim knts meydana
gelmitir. 154 KVluk hattaki arza nedeniyle gerekleen bu knt, yaklak 30 dakika
srm ve bu sre ierisinde sistem yknn yaklak %80i kayp olarak kayt edilmitir.
Daha sonralar sistemin kmeye kar daha dayankl olabilmesi iin nt kompanzasyon
sistemleri zerinde durulmutur [7].
55
4.4.2. Sistem kmesi Yaanmayan Arzalar

Gney California, (11 Temmuz 1989): Bir nkleer santral 868 MW ve 440 MVArlk
g ihtiyacn karlarken atrlmtr. Otomatik gerilim reglatr almas ile, 649
MWlk retim yaplrken generatr rleleri atrlmtr. 115 kV iletim gerilimi %89a ve
230 kVluk gerilim ise %93e dmtr.
Oregon Merkez, (17 Eyll 1981): LaPine Trafo Merkezindeki 51 MVAr, 230 kVluk
kondansatr bara gerilimi dalgalanmaya balam ve Bendi besleyen hatt amtr.
Gneye servis veren 230 kVluk hattn kondansatr grubu bir saat iinde, er dakikalk
aralklarla 19 kez anahtarlama yapmtr. Gerilim snrlar 219 ile 251 kV arasnda
kalmtr. Kademe deitirici reglasyonunun dalgalanmay destekledii grlmtr [7],
[8].

4.5. Genel Olarak Kararllk Analizi Yntemleri

Bir g sisteminin kararll asndan sistemin gvenli ve arzu edilir bir biimde
almasn salamak amacyla ncelikle tasarm aamasnda kararllk analizlerinin
yaplmas gereklidir. Analiz sonunda tesis edilen sistemlerde iyiletirici nlemlerin
alnmas gerekmektedir. Bunlara rnek olarak yklerin bozucu etkilerinin denetimi, tepkin
g kompanzasyon aygtlarnn uygun yerleimi ve denetimi, yk altnda kademe
deitirmeli transformatrlerin denetimi, kritik durumlarda yk atmann gerekletirilmesi,
iletim hatlarnn uygun tasarm ve modellenmesi verilebilir.
Genel olarak g sistemlerinin kararllk analizinde kullanlan yntemler kk
bozunum (kk iaret, srekli hal) kararll, byk bozunum kararll (geici kararllk)
olmak zere 2 ana grupta toplanabilir. Ayrca eit alan kriteri gibi baz yntemler ile baz
zel durumlarn analizi basit bir ekilde yaplabilmektedir.
Eit alan kriterinde sonsuz gl bir baraya bal olan bir generatrl sistemde rotor
asnn kararll kolaylkla irdelenebilir. Bu yntemde rotor salnm denklemlerini
zmeye gerek yoktur.
ekil 4.2.de verilen tek makineli sonsuz gl bara sistemini gz nne alalm.
56

ekil 4.2. Tek makineli sonsuz gl bara sistemi

Tek makineli sonsuz gl bara sistemi iin mekaniksel veya elektriksel gte
meydana gelebilecek deiim iin salnm denklemi

2
0
m e 2
d
(P P )
dt 2H

= (4.1)

ile verilir. Bu denklemin her iki taraf
2d
dt
ile arplrsa

2
0 m e
(P P ) d d d
dt dt H dt
(
=
(

(4.2)

elde edilir. Eitliin her iki taraf dt ile arplp integrali alnrsa

2
0 m e
(P P ) d
d
dt H
(
=
(

(4.3)

elde edilir. Kararl bir alma durumu iin
2
0 m e
(P P ) d
d
dt H
(
=
(

deiimi bozunum
sonrasnda sfr olmak zorundadr. Bu yzden kararl alma durumu iin

m
0
0
m e
(P P )d 0
H
(4.4)

yazlabilir. Bozunum ncesi generatr elektriksel k gc ile mekanik giri gleri eit
olup
0
rotor asnda bir kararl denge durumu vardr. Mekanik g girii

0
P deerinden
57
1
P deerine ani olarak ykseldiinde rotor as
1 0
P P (mekanik g girii - elektriksel
k gc) farkndan dolay hzlanp
0
deerinden
1
deerine gelecektir. Rotor kazand
kinetik enerji ile
2
asna kadar hzlanmasn devam ettirecektir. Bu rotor asna
ulaldnda rotor kinetik enerjisi harcanm olacaktr. Bu noktada generatr elektriksel
g k mekanik g giriinden byk olacandan rotor tekrar yavalayarak rotor
asnda
1
e doru bir d olacaktr. Snmleyici faktrler gz nne alnmadnda
rotor asnn
0
ile
2
arasnda salnm yapacan sylemek mmkndr. Pratikte
snmleyici kuvvetler nedeniyle genellikle salnmlar zamanla kaybolur. Sz konusu
deiimler generatr g-a ilikisi zerinde ekil 4.3. de verildii gibi izilebilir.

ekil 4.3. Eit alan kriterinin grafiksel gsterimi

Kararl alma durumu iin rotorun
0 1
( ) arasnda kazand kinetik enerji,

1
0
1 m e 1
E (P P )d A
= =
(4.5)

ve
1 2
( ) arasnda kaybettii kinetik enerji,

58
2
1
2 e m 2
E (P P )d A
= =
(4.6)
ile bulunur. Sz konusu kinetik enerjiler ekil 4.3. zerinde
1
A ve
2
A alanlarna kar
der.

1 2
A A = koulu saland durumda sistem kararl bir denge noktas
1
( )
yakalayacaktr. Eer
1 2
A A > olursa
1
> olacaktr. Bu durumda mekanik g girii
elektriksel g kndan daha byk olacak ve hzlanma devam edecektir. Sonuta
generatr senkronizmasn kaybedecektir [4].
Kararllk analizlerinde dinamik sistemin belli bir alma noktas civarndaki
kararlln bulunmasndan nce ilk olarak bu noktadaki durumunun belirlenmesi gerekir.
Bunun iin g sistemlerinde ncelikle g ak yntemleri uygulanarak sistemin
balang koullar belirlenir.
Literatrde genel olarak 3 yntemden bahsedilir. Bunlar,
1. Gauss-Seidel Yntemi
2. Newton-Raphson Yntemi
3. Hzl Ayrml G Ak Yntemleridir.
Bu analizlerin yaplabilmesi iin g sisteminin aadaki gibi modellenmesi gerekir.
n m + baral bir sistem gz nne alnsn. Sistemde i 1, 2, 3..........n = olmak zere n
tane generatr barasn, i n 1, n 2,........., n m = + + + olmak zere m tane gerilim denetimli
(PV) yk barasn ve i n m 1, n m 2,.............n m k = + + + + + + olmak zere k tane (PQ) yk
barasn gsterir. Bu sistemi ifade eden denklemlerin tm aadaki gibidir.

i i i i i mi
M D f P + + = i 1, 2, 3..........n = (4.7)

i i
f P =
i n 1, n 2,........., n m = + + + (4.8)

i i
f P =
,
i i
g Q =
i n m 1, n m 2,.............n m k = + + + + + + (4.9)

Burada,

i i j ij i j i j ij i j
j
f E E B Sin( ) E E G Cos( ) ( = +

i 1, 2,..........n m k = + + (4.10)
59
i i j ij i j i j ij i j
j
g E E G Sin( ) E E B Cos( ) ( =

i n m 1, n m 2,.............n m k = + + + + + + (4.11)

dir.
Burada,
i
M rotor eylemsizliini,
i
D bastrma (damping) sabitini,
i
E bara gerilimini,
i

bara gerilim asn,
ij ij
B (G ) transfer suseptans (iletkenliini),
mi
P trbin mekanik g
giriini,
i
P
ve
i
Q
ise yk etkin ve tepkin g bileenlerini gsterir [9].

G ak zmleri yaplrken sistemin dengede bulunduu kabul edilir. Dolaysyla
i
ve
i
deerleri sfr kabul edilir.
Kk iaret kararllnda ncelikle dinamik sisteme ait zdeerler matrisi bulunur.

sys
A (

dinamik sistemin jakobiyen matrisi olmak zere

[ ]
sys
det s I A 0
( ( =

(4.12)

denklemini salayan s deerleri sistemin zdeerleridir. Bu zdeerlerin durumuna
baklarak ve Lyapunov yntemleri kullanlarak sistemin kk iaret kararll hakknda
yorumlar yaplabilmektedir.
Byk bozunum kararllk (geici kararllk) analizlerinde ncelikle dinamik sistemin
bozunum ncesi balang koullar belirlenir. Bir g sisteminde bu koullar g ak
analizi yntemleri kullanlarak bulunur.
Bozunum sonras koullarn belirlenebilmesi amacyla eitli yntemler kullanlarak
aadaki diferansiyel-cebrik denklem sistemi zlr.

x f (x, t) =

(4.13)

0 g(x, t) = (4.14)

Geici kararllk analizlerinde kullanlan nmerik iterasyon yntemleri genel olarak 3
gruba ayrlr [4].
1. Euler Yntemi
2. Runge-Kutta Yntemi
3. Kapal terasyon Yntemleri
60
4.6. Bir G Sistemi zerinde Kk Bozunum Kararllk Analizi

Bu ksmda kk bozunum kararllk analizlerinin nasl yapldnn anlalabilmesi
amacyla rnek bir sistem zerinde allmtr. rnek sistem olarak tek makine-sonsuz
gl bara sistemi gz nne alnmtr. Bu g sistemine ait tek hat emas ekil 4.4.te
verilmitir.

ekil 4.4. Tek makine-sonsuz gl bara sisteminin tek hat emas

Tek makine-sonsuz gl bara sistemine ait matematisel model denklemleri aada
topluca verilmitir [17].

q0 d d q d q
T E E (X X )I = +
(4.15)

d0 q q d d d FD
T E E (X X )I E = +
(4.16)

d q L E
I (E V cos( )) / X = (4.17)

q d L E
I ( E V sin( )) / X = + (4.18)

E d T L
X X X X = + + (4.19)

E
d q L L L
L
X
E cos E sin V sin (P cos Q sin ) 0
V
+ + = (4.20)

E
d q L L L
L
X
E sin E cos V cos (P sin Q cos ) 0
V
+ + = (4.21)

f FD
A R R A ref s f
f
K E
T V V K (E E R )
T
= + +
(4.22)

E FD FD R
T E E V = +
(4.23)

f FD
f f f
f
K E
T R R
T
= +
(4.24)
61
Verilen (4.15) ve (4.16) denklemlerinde d ve q eksenleri ifade etmek zere
d
E ve
q
E
generatr i gerilimlerini,
d
I ve
q
I generatr akm bileenlerini,
d0
T ve
q0
T generatr ak
devre zaman sabitlerini,
d
X ve
q
X generatr i reaktanslarn,
FD
E uyartm devresi
gerilimini temsil eder.
(4.17), (4.18) ve (4.19) denklemlerindeki
L
V , yk baras geriliminin genlii ve faz
asn, trafo kndaki barann faz asn,
T
X generatr kndaki trafonun
reaktansn,
L
X iletim hatt reaktansn ifade eder.
(4.20) ve (4.21) denklemleri sz konusu g sisteminin ebeke denklemleri olup
denklemlerdeki
L
P ve
L
Q ykn etkin ve tepkin g bileenlerini ifade eder.
Verilen g sisteminde A-DC1 tipi gerilim reglatr kullanlm olup bu reglatr
vastasyla transformatr hat taraf gerilimi olan
s
E denetlenmektedir. Bu reglatre ait
matematiksel model denklemleri (4.22), (4.23) ve (4.24)de verilmitir. Bu denklemlerdeki
R
V ,
A
T ve
A
K srasyla gerilim reglatrnn k gerilimini, zaman sabitini ve
kazancn,
E
T uyartm devresi zaman sabitini,
ref
E referans gerilim ayar noktasn,
f
R ,
f
T
ve
f
K gerilim denetimi geri besleme evriminin srassyla durumunu, zaman sabitini ve
kazancn ifade eder.
Sz konusu g sisteminin model parametre deerleri aada verilmitir.
T
X =0.15 pu,
L
X =0.3406 pu,
d
X =1.0 pu,
q
X =1.0 pu,
d
X =0.18 pu,
d0
T =5.0 s,
q0
T =1.5 s,
A
K =30,
A
T =0.4 s,
E
T =0.56 s,
f
K =0.05,
f
T =1.3 s.
Daha nce verilmi olan g sistemi eitliklerinden yola klarak sistemin herhangi bir
alma noktas iin sistem jakobiyen matrisinin ve zdeerlerinin bulunabilmesi iin bu
eitliklerin x f (x, y) = ve 0 g(x, y) = eklinde yazlmas gerekir. Bunun iin (4.17), (4.18)
ve (4.19) eitliklerindeki
d
I ,
q
I ve
E
X deerlerinin eitleri dier denklemlerde yerine
yazlarak bu denklem elimine edilmitir. Sonrasnda diferansiyel eitliklerdeki trevi
alnm deerler yalnz kalacak ekilde dzenleme yaplm ve aadaki diferansiyel-
cebrik denklem takmlar elde edilmitir.

62
q d
d d d L
q0 q0 d T L
(X X )
1 1
E E ( E V sin( ))
T T X X X

= + +
+ +
(4.25)

d d FD
q q q L
d0 d0 d T L d0
(X X ) E 1 1
E E (E V cos( ))
T T X X X T

= + +
+ +
(4.26)
A f FD
R R ref s f
A A f
K K E 1
V V (E E R )
T T T
= + +
(4.27)

R
FD FD
E E
V 1
E E
T T
= +
(4.28)

f FD
f f 2
f f
K E 1
R R
T T
= +
(4.29)

d T L
d q L L L
L
X X X
0 E cos E sin V sin (P cos Q sin )
V
+ +
= + + (4.30)

d T L
d q L L L
L
X X X
0 E sin E cos V cos ( P sin Q cos )
V
+ +
= + + (4.31)

Bulunan bu son denklemler istenilen diferansiyel cebrik denklem takmn olutururlar.
Burada

T
d q R FD f
x E E V E R ( =

(4.32)

ve

[ ]
T
L
y V = (4.33)

olarak alnacaktr. Dinamik bir sisteme ait sistem jakobiyen matrisi
[ ] [ ]
1
sys x y y x
A f f g g
( ( ( =

ile verilir. ncelikle [ ]
x
f ,
y
f (

, [ ]
x
g ve
y
g (

matrisleri
aadaki gibi hesaplanmtr.

63
q d
q0 q0 d T L
d d
d0 d0 d T L d0
A f A
x
A A f A
E E
f
2
f f
X X
1
0 0 0 0
T T (X X X )
X X 1 1
0 0 0
T T (X X X ) T
K K K 1
f 0 0
T T T T
1 1
0 0 0
T T
K 1
0 0 0
T T
(

(
+ +
(
(

(
+ +
(
(
= (
(
(
(
(
(
(
(

(4.34)

q d q d
L
q0 d T L q0 d T L
d d d d
L
y d0 d T L d0 d T L
(X X ) sin( ) (X X ) cos( )
V
T (X X X ) T (X X X )
(X X ) cos( ) (X X ) sin( )
V
f T (X X X ) T (X X X )
0 0
0 0
0 0
(
(
+ + + +
(
(

(
= + + + +
(
(
(
(
(

(4.35)

x
cos sin 0 0 0
g
sin cos 0 0 0
(
=
(

(4.36)

d T L d T L
L L L L L 2
L L
y
d T L d T L
L L L L L 2
L L
X X X X X X
sin (P cos Q sin ) V cos ( P sin Q cos )
V V
g
X X X X X X
cos ( P sin Q cos ) V sin ( P cos Q sin )
V V
+ + + + (
+ + +
(
(
=
+ + + + (
+ +
(

(4.37)

Burada iki farkl senaryo iin sistem jakobiyen matrisi ve z deerler bulunacaktr.
Normalde, her iki durum iin ncelikle sistem g ak eitlikleri zlmeli ve bylelikle
bara parametreleri elde edilmelidir. Fakat burada sistemin basitliinden dolay temel g
iletim denklemi kullanlarak deeri bulunacaktr.
I. senaryo :
L L
P jQ + =0.6+j0 pu,
s
E =1.05 pu,
L
V =1 pu,
o
0 = (Yk baras salnm
barasdr.)
64
s L
L
L
E V
P sin( )
X
= denkleminden verilen deerler yerine yazldnda sin 0.1946 = ve
cos 0.9809 = olarak bulunur. Daha nce verilmi olan ve son bulunan parametre deerleri
kullanlarak
sys
0.6586 0.3617 0 0 0
0.1085 0.1079 0 0.2 0
A 0 0 2.5 2.8846 75
0 0 1.7857 1.7857 0
0 0 0 0.0296 0.7692
(
(

(
( ( =

(
(
(

olarak bulunur.
Sisteme ait zdeerler
[ ]
sys
det(s I A ) 0 ( =

eitliini salayan s deerleridir. Buradan
yola klarak verilen alma noktas iin zdeerler aada verilmitir.
[ ]
T
s 0.7225 0.0441 2.378 j2.4157 2.378 j2.4157 0.2989 = +
Elde edilen btn zdeerlerin hepsinin gerek ksm negatif olduundan sistem bu alma
noktas iin kk bozucu etkiler altnda kararldr denilebilir.
II. senaryo :
L L
P jQ + =0.9+j0 pu,
s
E =1.05 pu,
L
V =1 pu,
o
0 =
s L
L
L
E V
P sin( )
X
= denkleminden verilen deerler yerine yazldnda sin 0.2919 = ve
cos 0.9565 = olarak bulunur. Birinci senaryoda kullanlan yntemin ayns kullanlarak
sistemin verilen alma noktas iin jakobiyen matrisi ve zdeerleri aadaki gibi
bulunur.
sys
0.6317 0.6420 0 0 0
0.1926 0.0698 0 0.2 0
A 0 0 2.5 2.8846 75
0 0 1.7857 1.7857 0
0 0 0 0.0296 0.7692
(
(
(
( ( =

(
(
(

[ ]
T
s 0.7776 0.2157 2.378 j2.4157 2.378 j2.4157 0.2989 = +
zdeerlerden bir tanesi (0.2157) pozitif gerek ksma sahip olduundan sistem bu
alma noktasnda kararszdr.
65
5. ATALLANMA

5.1. Genel Olarak atallanma

atallanma (bifurcation) dinamik bir sistemde bir parametrenin deiimi esnasnda
dier bal deikenlerin denge noktalarnda meydana gelen ayrma veya niteliksel
deime olarak tanmlanabilir.
atallanma kuramnda sistem ykleri gibi sistem parametrelerinin olduka yava
deitii kabul edilerek bu deiim esnasnda dinamik sistemde nasl bir kararszln
olutuu tahmin edilmeye allr. atallanmalarda sistem parametrelerinin olduka yava
bir ekilde deitii gz nne alnarak sistemde kararlln kayb gibi byk deiimlerin
olduu durumlar anlalmaya allr.

5.2. Eyer Noktas atallanmas

Eyer noktas atallanmas (saddle-node bifurcation), bir g sisteminde sistem
ykndeki artla beraber, kararl ve kararsz iki adet denge noktasnn birleerek tek bir
denge noktas haline gelmesidir. Eyer noktas atallanmas g sistemlerinde gerilim
kmesi noktas olarak bilinir ve bu noktada, sistem Jakobiyen matrisinin zdeerlerinden
biri orijindedir.
Eyer noktas atallanmasnda sistem parametreleri deiirken kararl alma dengesi
kaybolur. Bunun sonucunda sistem dinamikleri bir kmeyi ortaya karr. Bu basit durum
gerilim kmelerinde gerilim genliinin dinamik dnn aklanmasnda kullanlabilir.
Bu tr atallanma durumunda dinamik sistem karmak dzlem orijininde (sfr noktasnda)
bir zdeere sahiptir. Bu tr atallanma durumunda gerilimin zamana bal deiimi ekil
5.1.deki gibidir.
66

ekil 5.1. Eyer noktas atallanmasndan kaynaklanan gerilim kmesinin zamana bal
oluumu

5.3. Hopf atallanmas

Hopf atallanmasnda bir kararl denge durumu salnml bir kararszla dnr.
Sonuta ya kararl bir salnm oluur yada gittike byyen salnmlar ortaya kar.
Literatrde 2 eit Hopf atallanmas tanmlanmaktadr. Bunlar st kritik ve alt kritik
Hopf atallanmalardr. Hopf atallanmalar dinamik sistemin sistem jakobiyen matrisine
ait birbirinin elenii 2 zdeerin karmak dzlemde sanal eksenin sol tarafndan sa
tarafna geii annda (ekil 5.2.) oluur.

ekil 5.2. Hopf atallanmasnn oluumu esnasnda dinamik sisteme ait iki zdeerin
deiimi
67
Bir dinamik sistemde Hopf atallanmas ncesi veya sonrasnda sistemin durum
deikenleri Hopf atallanmas trne bal olarak salnm yaparak 3 farkl duruma
ulaabilirler. Bunlar salnmn zamanla kaybolmas, salnmn deimeden devam etmesi
veya salnmn gittike artarak sistemde kararszlk meydana getirmesi eklinde olabilir.
ekil 5.3., ekil 5.4. ve ekil 5.5.te oluabilecek bu salnmlarn zamana bal
deiimleri grnmektedir.

ekil 5.3. Hopf atallanmas ncesinde oluan salnmlarn zamanla kaybolmas

ekil 5.4. Hopf atallanmas sonrasnda salnml kararszln zamanla genliinin artmas

68

ekil 5.5. Hopf atallanmas sonrasnda genlii deimeyen salnmlarn olumas

5.4. Tekil Noktadan Kaynaklanan atallanma

Tekil noktadan kaynaklanan atallanmalar (Singularity Induced Bifurcation), bir
dinamik sistemin diferansiyel-cebrik denklem modelinde ortaya kmakta olup sisteme ait
jakobiyen matrisinin bir alma noktasnda tekillik (singularity) gstermesi durumunda
ortaya kar.
Genel olarak dinamik sistemler aadaki diferansiyel-cebrik denklem takm ile
modellenirler.

x f (x, y, ) = (5.1)
0 g(x, y, ) = (5.2)

Burada x vektr g sistemleri iin generatrlerin faz as ve asal hzlarn ieren
dinamik durum deikenlerini, y vektr yk baralarnn gerilimlerinin genlik ve faz
alarn ve ise baralardaki etkin ve tepkin gc ifade eden parametre vektrdr.
Herhangi bir denge noktas iin sistem jakobiyen matrisi aadaki gibi verilir.

[ ] [ ]
1
sys x y y x
A D f D f . D g . D g
( ( ( =

(5.3.)

y
det D g 0 ( =

olmas durumunda
y
D g (

matrisinin tersi olmayacaktr. te bu alma
69
noktas iin
y
det D g 0 ( =

olmas durumu tekil noktadan kaynaklanan atallanma durumu
olarak bilinir.
Bu atallanma trnde sistem zdeerlerinden birinin karmak dzlemde sol yar
dzlemden sa yar dzleme ekil 5.6.daki gibi sonsuzda getii matematiksel olarak
gsterilebilir.
Bu atallanma trnn bir sonucu olarak genellikle g sisteminde yk geriliminin
genliinde ani dler gzlenebilir yada yk baralar alar ile generatr baralar alar
birbirini takip edememekte ve asal kararszlklar oluabilmektedir ([10], [11]).

ekil 5.6. Tekil noktadan kaynaklanan atallanmann oluumu srasnda zdeerlerin
hareketi

5.5. Snrllktan Kaynaklanan atallanma

Snrllktan kaynaklanan atallanma (Limit Induced Bifurcation) bir dinamik sistemde
bir bileenin bir parametresinin bir alt veya st snr arasnda deiebilmesi
zorunluluundan dolay sistemdeki bir giri deikeninin deiimi esnasnda dinamik
sistem parametrelerinin deiiminin farkl bir ekilde olmaya balad durumdur.
Bu atallanma trnde sistem durum deikenlerinin deiimi ekil 5.7.deki gibi
srekliliini kaybeder ve farkl bir ekilde deimeye balar.
70

ekil 5.7. Snrllktan kaynaklanan atallanmann olutuu bir dinamik sistemde durum
deikeninin deiimi

Bu tr atallanma bir g sisteminde bir generatrn maksimum tepkin gcne
ulamas yada uyartm akm snrlayclarnn devreye girmesi veyahut da bir salnm veya
PV barasnn geriliminin bir snra erimesi durumunda ortaya kar.
Bu atallanma durumu sistem koullarna bal olarak kararszlkla sonulanabilir.
Bir g sisteminin maksimum yklenme koullarna bal olarak generatrlerin tepkin
g talebini karlayamamas durumunda ortaya kan atallanma sistemde gerilim
kmelerine neden olur.
Snrllktan kaynaklanan atallanmann neden olduu bir gerilim kmesinin yaand
bir sistemin g-gerilim deiimi tipik olarak ekil 5.8.deki gibidir ([12], [13]).

ekil 5.8. Snrllktan kaynaklanan atallanmann neden olduu gerilim kmesinin
yaand g sisteminde P-V deiimi
71
6. STATCOM VE SSSC DENETLEYCLERNN G SSTEM GERLM
KARARLILIINA ETKSNN NCELENMES

6.1. Kullanlan Yntem Ve Aralar

Bu almada IEEE 14 baral g sistemi kullanlarak son nesil FACTS denetleyicileri
olan STATCOM ve SSSC nin g sistemlerine gerilim kararll asndan etkisi
incelenmitir. nceleme iin srekli g ak analizi, kk iaret kararllk analizi ve
zaman domeni benzeimi yntemleri kullanlmtr. Bu analizlerin yaplabilmesi iin
PSAT g sistemi analizi program kullanlmtr.
PSAT, MATLAB dilinde yazlm bir elektrik g sistemi statik, dinamik ve denetim
analizi programdr. Program ilk olarak Eyll 2001 ylnda talyada Universita degli Studi
di Genovada doktora rencisi olan Federico Milano tarafndan gelitirilmeye balanm
ve Kasm 2002 de ilk srm yaynlanmtr. O gnden bu gne pek ok yeni srm
km olan program hem ak kaynak kodlu bir yazlm olmas hemde bedava bir yazlm
olmas sebebi ile g sistemi zerine alan akademik dzeydeki renci ve aratrmaclar
tarafndan en az 50 lkede yaygn bir ekilde kullanla gelmitir. Programn ak kaynak
kodlu olmasndan dolay istenilen analizlerin yaplabilmesi iin kodlarn deitirilebilmesi
olduka byk kolaylk salamaktadr. Program aadaki internet adresinden kolaylkla
indirilebilmektedir.
http://groups.yahoo.com/group/psatforum/
Program g sistemleri analizinde kullanlan g ak, srekli g ak, optimal g
ak, zaman domeni analizi, kk iaret kararllk analizi ve atallanma analizi gibi pek
ok analizin yaplabilmesine olanak tanmaktadr. G sisteminin program ierisinde
modellenebilmesi iin program model ktphanesinde hemen hemen btn ebeke
bileenleri bulunmaktadr. Bu bileenlere FACTS yaplar, rzgar trbin modelleri, kademe
deitiricili trafolar, eitli yk tipleri, eitli denetim devre modelleri, ksa devre ve kesici
modelleri gibi modeller de dahildir [13].
Programn ana penceresi ekil 6.1.de grlmektedir.

72

ekil 6.1. PSAT programnn 2.0.0-b1 srmnn ana penceresi

Program yapsnda ok sayda modeli barndrmasna ramen ayrca kullanc
tarafndan tasarlanabilecek yeni modellere de izin vermektedir [14].
ekil 6.2.de IEEE 14 baral g sisteminin tek hat emas grlmektedir. Bu sisteme
ait generatr, yk ve hat parametreleri ve FACTS denetleyicilerinin parametreleri Ek Ada
verilmitir.

73

ekil 6.2. IEEE 14 baral test sisteminin tek hat ematik gsterimi

Srekli g ak yntemi, bir g sisteminin burun erisi olarak da bilinen genel PV
erilerinin (ekil 6.3.) bulunmas ve sonuta sistemin gerilim kmesi yaanmadan
tayabilecei maksimum yklenme miktarnn belirlenebilmesi asndan nemlidir.
74
Bir PV erisinin u noktasna kar den yklenme miktar o sistemin maksimum
yklenme deeri olup bu deer statik yklenme snr olarak da adlandrlmaktadr. Bu
erinin st taraf sistemin kararl bir ekilde alabilecei noktalardr. Sistemdeki
yklenme miktar
maks
P deerine ulatnda ise eyer noktas atallanmas olarak da
adlandrlabilecek yeni bir alma koulu durumuna girilecek ve sistemde gerilim kmesi
yaanacaktr.

ekil 6.3. Genel PV erisi

PV erileri, kullanlan yk modelleri ve analiz ynteminin zelliine gre 2 farkl
ekilde izilebilmektedir. lk grup izimde P deerleri (ayn oranda Q deerleri) 0dan
itibaren arttrlarak gerilim deiimleri elde edilir. kinci grupta (burada bu gsterim
kullanlmtr) sistem temel ykleri balang deer olarak kabul edilip bu deerin
zerindeki yk miktarlarnda gerilim deiimi izilmektedir. Yani,
L0
P P (1 ) = + ve
L0
Q Q (1 ) = + kabul edilerek V deiim erileri PV erilerinin yerine
kullanlmaktadr. Buradaki
L0
P ve
L0
Q deerleri baralardaki temel ykleri ve deeri
yklenme parametresi ad verilen yk art oranlarn temsil etmektedir [15].

75
6.2. STATCOM ve SSSC Denetleyicilerinin Statik Kararlla Etkisinin
ncelenmesi

nceleme 14 baral sistemin 13 nolu baras baz alnarak yaplmtr. ncelikle 14 baral
g sisteminin srekli g ak analizi yaplarak STATCOM ve SSSC olmakszn
maksimum yklenme parametresinin bulunmas yoluna gidilmitir. Daha sonra da sistemin
14 nolu barasna bir STATCOM ve 4 ile 5 nolu baralar arasna SSSC balanarak V
deiim erileri elde edilmitir. STATCOM un ve SSSC nin yerinin belirlenmesi [15] nolu
referansta ayn analizlerin benzer FACTS yaplar olan SVC ve TCSC iin yine bu
konumlar iin yaplmas ve karlatrma olanann olmasndan dolaydr.

6.2.1. STATCOM Denetleyicisinin Statik Kararlla Etkisinin ncelenmesi

STATCOM un g sisteminin statik kararllna etkisini anlamak iin ncelikle 14
baral sistemin sade hali (temel durum) ile burun erileri izilmi (ekil 6.4., ekil 6.5. ve
ekil 6.6.) ve bylece statik yklenme snrlar (
ma ks
) bulunmutur.

ekil 6.4. 14 baral sistemin 13 nolu barasndaki PV erisi (temel durum)

76



Elde edilen burun noktalarnn u noktalarna kar den deerlerine gre
maksimum yklenme snrlar srayla 0.710900, 0.529800 ve 0.256200 olarak bulunmutur.
Ayn analiz 14 nolu barada STATCOM varken yaplarak ekil 6.7., ekil 6.8. ve ekil
6.9. da verilen burun erileri izilmitir.

77

ekil 6.7. 14 baral sistemin 13 nolu barasndaki PV erisi (14 nolu barada STATCOM var)

ekil 6.8. 14 baral sistemin 13 nolu barasndaki PV erisi (14 nolu barada STATCOM var
ve 2-4 hatt devre d)

78

ekil 6.9. 14 baral sistemin 13 nolu barasndaki PV erisi (14 nolu barada STATCOM var
ve 2-3 hatt devre d)

Bu son izilen burun erilerine uygun olarak
ma ks
deerleri srasyla 1.036800,
0.829600 ve 0.374400 olarak bulunmutur.
Bu sonular bu STATCOM denetleyicilerinin bir g sisteminin statik yklenme
snrlarn ykselterek gerilim kmesi olayna kar sistem gvenilirliini artrdn
gstermektedir. Ayrca kullanlan iki farkl senaryo (2-4 hattnn devre d kalmas ve 2-3
hattnn devre d kalmas) durumunda da yklenme snrlarnn nemli lde yksek
deerlerde tutulabildii grlebilmektedir. Bu da STATCOM un statik yklenme snrlarn
hem normal koullarda hem de arzal koullarda yksek deerlerde tutarak gerilim
kmesine kar sisteme katkda bulunduunu ve sistem gvenilirliini arttrdn
gstermektedir.
Elde edilen sonular izelge 6.1.de toplu olarak verilmitir.

izelge 6.1. 14 baral sistemin temel durum ve STATCOM lu durumlar iin statik
yklenme snrlar ()
ma ks

STATCOM yok STATCOM var
Temel durum 0.710900 1.036800
2-4 hatt devre d 0.529800 0.829600
2-3 hatt devre d 0.256200 0.374400
79
6.2.2. SSSC Denetleyicisinin Statik Kararlla Etkisinin ncelenmesi

STATCOM un statik kararlla etkisinin anlalmas iin yaplan analizin benzeri yine
SSSC iin yaplarak benzer bir analiz burada verilmitir. Bunun iin 2 ve 5 nolu baralar
arasna bir SSSC denetleyicisi yerletirilerek burun erileri ( V erileri) ekil 6.10.,
ekil 6.11. ve ekil 6.12. de verildii gibi tekrar izilmitir.

ekil 6.10. 14 baral sistemin 4 ve 5 nolu baralar arasnda SSSC varken 13 nolu bara iin
PV erisi

ekil 6.11. 14 baral sistemin 4 ve 5 nolu baralar arasnda SSSC varken 2 ile 4 nolu baralar
arasndaki hattn devre d kalmas durumunda 13 nolu bara iin PV erisi
80

ekil 6.12. 14 baral sistemin 4 ve 5 nolu baralar arasnda SSSC varken 2 ile 3 nolu baralar
arasndaki hattn devre d kalmas durumunda 13 nolu bara iin PV erisi

Elde edilen burun erilerinin ortaya kard sonulara gre
ma ks
deerleri temel
durum iin srasyla 0.710900, 0.529800 ve 0.256200 iken SSSC li durum iin 1.500817,
0.902832 ve 0.844000 olarak elde edilmitir.
Elde edilen bu sonularda SSSC nin gerek normal durumlarda gerekse arzal
durumlarda sistemin statik gerilim kmelerine kar sistem yklenebilirliini arttrarak
kararllna katkda bulunduu sonucuna varlabilir. Hatta elde edilen sonulara baklarak
bu etkinin SSSC de daha iyi elde edilebildii dnlebilir.
Elde edilen sonular izelge 6.2.de verilmitir.

izelge 6.2. 14 baral sistemin temel durum ve SSSC li durumlar iin statik yklenme
snrlar ()
ma ks

Temel durum 0.710900 1.500817
2-4 hatt devre d 0.529800 0.902832
2-3 hatt devre d 0.256200 0.844000

81
Elde edilen sonularn genel bir deerlendirilmesi yapldnda STATCOM ve SSSC
nin hat arzas gibi geici koullar durumunda da g sisteminin yklenme snrn arttrarak
sistemin gvenilirliini arttrd grlr. Seri kompanzasyon ilkesine gre alan SSSC
nin nt kompanzasyon ilkesine gre alan STATCOM a gre statik yklenme snrn
daha byk oranda arttrd ve bu konuda daha etkili olduu sonucuna varlabilir.
rnein =0.3 yklenme orannda alan g sisteminde temel durumda gerilim
kmesi yaanabilecek iken STATCOM ve SSSC nin varl durumlarnda bu kmelerin
yaanmayaca dnlebilir. Ayrca, arza sonras oluacak yeni durumda STATCOM un
SSSC ye gre eyer noktas atallanmas durumuna daha yakn olaca da grlebilir [16].

6.3. STATCOM ve SSSC Denetleyicilerinin Dinamik Kararlla Etkisinin
ncelenmesi

Yalnz statik yklenme snrlar gz nne alnarak sistemin gerilim kararllnn bu
deerlere kadar salanabileceini dnmek tamamyla doru deildir. nk g
sistemleri dinamik sistemler olduundan dinamik elemanlarn birbirleri ile etkileiminden
dolay maksimum yklenme snrlarndan daha nce salnml kararszlklar (Hopf
atallanmas gibi) kararszlklar meydana gelebilir. Nitekim g sistemine yaplan kk
iaret kararlk analizinde sistemin =0.4 yklenme almas durumunda 2-4 hattnn devre
d kalmas olay sonras Hopf atallanmasna maruz kald grlmektedir.
FACTS denetleyicilerinin g sisteminin dinamik kararllna etkisini grmek
amacyla =0.4 yklenmesi iin sistemin nce normal alma durumunda ve 2 ile 4
baralar arasndaki hattn devre d kalmas durumlarndaki dinamik yklenme snrlar
bulunmutur. Bunun iin kk iaret kararllk analizi veya zdeer analizi denilebilecek
bir yntem kullanlarak sisteme ait zdeerler incelenmitir. Ayrca zaman domeni
benzeimleri yaplarak yaplan analizlerin doruluu salanmaya allmtr.

6.3.1. STATCOM Denetleyicisinin Dinamik Kararlla Etkisinin ncelenmesi

Bir dinamik sisteme ait zdeerlerden biri veya birka sistem parametreleri deiirken
karmak dzlemin sol yar tarafndan sa yar tarafa gei annda kararszlk durumu
ortaya kyor demektir. Bu dnce ile sistem yklerinde yava yava bir art yaplarak
82
iki farkl durum iin (temel durum, STATCOM lu durum) sistemin dinamik yklenme
snrlar bulunmutur.
izelge 6.3.te zdeerlerin karmak dzlemde sol yar dzlemden sa yar dzleme
gei anlarndaki ebeke yklenme deerleri verilmitir.

izelge 6.3. 14 baral sistemin temel durum ve STATCOM lu durumlar iin dinamik
yklenme snrlar ()
ma ks

Temel durum 0.414445 0.531598
2-4 hatt devre d 0.356005 0.456345

Elde edilen dinamik yklenme snrlarna bakldnda STATCOM sistemin dinamik
yklenme snrlarn nemli lde arttrd grlmektedir. Bu da STATCOM
denetleyicisinin dinamik koullarda alan g sisteminin kararszla dmeden daha
fazla yklenme koullarna dayanabilmesini ve sistem gvenilirliini nemli lde
arttrabilmesini saladn gstermektedir.
Yukarda elde edilen sonulara da uygun olarak =0.4 iin 2-4 hattnn devre d
kalmas durumunda 2 farkl durum iin sisteme ait baz zdeerler ekil 6.13. ve ekil
6.14.te verilmitir.

83

ekil 6.13. =0.4 iin ve 2-4 hattnn devre d kalmas durumunda 14 baral sistemde baz
zdeerler

ekil 6.14. 14 baral sistemde =0.4 iin 14 nolu baraya STATCOM balyken 2-4 hattnn
devre d kalmas durumunda sistemin baz zdeerleri

84
Bu analizler nda temel durum iin 2-4 hattnn devre d kalmas durumunda
sistem zdeerlerinden 2 tanesi sol yar dzlemden sa yar dzleme geiinden dolay
salnml bir kararszlk olmas beklenmektedir. Generatr asal hzlar ve bara gerilimleri
gz nne alnarak sistem zaman domeni benzeimi yaplarak elde edilen ekil 6.15., ekil
6.16. ve ekil 6.17.deki deiimler bu dncenin doruluunu gstermektedir.

ekil 6.15. =0.4 iin t=1 s annda 2-4 hattnn devre d kalmas nedeniyle oluan Hopf
atallanmasndan kaynaklanan generatr hz salnmlar (generatr 1 iin)

85

ekil 6.16. =0.4 iin t=1 s annda 2-4 hattnn devre d kalmas nedeniyle oluan Hopf
atallanmasndan kaynaklanan generatr hz salnmlar (generatr 1, 2, 3, 4 ve 5 iin)

ekil 6.17. =0.4 iin t=1 s annda 2-4 hattnn devre d kalmas nedeniyle 13 nolu
baradaki gerilimin Hopf atallanmasndan kaynaklanan salnml deiimi
86
Generatr asal hzlarna bakldnda hattn devre d kalmas sonras
snmlenmeyen hz salnmlarnn ortaya kt grlmektedir. Bu da sistemde Hopf
atallanmas gibi bir kararszln meydana geldiini gstermektedir. Bu durum dolayl
olarak btn bara gerilimlerinde de salnml deiimlerin ortaya kmasna neden
olmutur. Burada rnek olarak 13 nolu barann gerilim deiimi ekil 6.17.de verilmitir.
Daha nce elde edilmi olan dinamik yklenme snrlarna uygun olarak STATCOM lu
durumda 2-4 hattnn devre d kalmas durumunda g sistemindeki salnmlarn
kaybolmas beklenir. Yaplan zaman domeni benzeimleri ile elde edilen deiimler (ekil
6.18. ve ekil 6.19.) bu varsaymn doruluunu ispatlamaktadr.

d kalmas nedeniyle Hopf atallanmasndan kaynaklanan generatr hz salnmlar

87

d kalmas durumunda 13 nolu barann geriliminin zamana bal deiimi

6.3.2. SSSC Denetleyicisinin Dinamik Kararlla Etkisinin ncelenmesi

Burada blm 6.3.1. de STATCOM iin yaplan analizin benzeri SSSC iin yaplarak
SSSC nin dinamik kararlla etkisi incelenmitir.
SSSC denetleyicisi 14 baral sistemin 2 ile 5 nolu baralar arasna balanarak iki farkl
durum iin (normal durum ve 2-4 hatt devre d durumu) dinamik yklenme snrlar
bulunmutur. Elde edilen sonular temel durum sonular ile birlikte izelge 6.4.te
verilmitir.

izelge 6.4. 14 baral sistemin temel durum ve SSSC li durumlar iin dinamik yklenme
snrlar ()
ma ks

SSSC yok SSSC var
Temel durum 0.414445 0.689445
2-4 hatt devre d 0.356005 0.805385
88
Bu sonular nda SSSC nin g sistemi dinamik kararlln aynen STATCOM da
olduu gibi nemli lde arttrd grlmtr. Hatta bu artn SSSC de daha fazla
olduunu sylemek mmkndr.
Yukarda elde edilen sonulara da uygun olarak =0.4 iin 2-4 hattnn devre d
kalmas durumunda SSSC li durum iin sisteme ait baz zdeerler ekil 6.20.de
verilmitir. SSSC sa yar dzlemdeki zdeerleri sol yar dzleme ektii iin hat arzas
durumunda sistemin kararszla dmesine engel olduu ortaya kmaktadr.

ekil 6.20. 14 baral sistemde =0.4 iin 2-5 baralar arasna SSSC balyken 2-4 hattnn
devre d kalmas durumunda sistemin baz zdeerleri

Normal durumda sistemde meydana gelen Hopf atallanmasnn SSSC sayesinde
bastrlabildiinin daha ak bir ekilde anlalabilmesi iin zaman domeni benzeimi
yaplarak ekil 6.21. ve ekil 6.22. deiim erileri elde edilmitir.

89

ekil 6.21. 4 ve 5 nolu baralar arasnda SSSC varken =0.4 iin t=1 s annda 2-4 hattnn
devre d kalmas nedeniyle Hopf atallanmasndan kaynaklanan generatr hz salnmlar

ekil 6.22. 4 ve 5 nolu baralar arasnda SSSC varken =0.4 iin t=1 s annda 2-4 hattnn
devre d kalmas durumunda 13 nolu Barann geriliminin zamana bal deiimi
90
Yaplan zaman domeni benzeimlerinden de grlebilecei gibi SSSC denetleyicisinin
generatr hzlarndaki ve bara gerilimlerindeki salnmlar bastrd grlmektedir.
Salnmlar bastrmak iin her ne kadar SSSC nin daha uygun olaca dnlebilse de
uygun deerde parametre seimi ile STATCOM un da daha iyi bir dinamik dzenleyici
olabilecei yaplan baz benzeimlerle grlmtr. Parametrelerin belirlenmesi daha farkl
ve detayl bir konu olmasndan dolay burada bu konuya girilmemitir.

91
7. SONU VE NERLER

Bu tez almasnda, son yllarda gelien g elektronii sayesinde ortaya kan
FACTS denetleyicilerinden olan STATCOM ve SSSC denetleyicilerinin bir g sistemini
gerilim kmesine ve gerilim salnmlarna kar nasl koruduu aratrlmtr.
ncelikle g sisteminde g iletiminin matematiksel temelleri zerinde durulmu ve
sonrasnda yeni nesil FACTS yaplar tantlmtr. Bunun ardndan kararllk ve kararlkla
ilgisi olan atallanma konular anlatlmtr. Daha sonra STATCOM ve SSSC
denetleyicilerinin gerilim kararllna etkisi PSAT program kullanlarak IEEE 14 baral
g sistemi zerinde incelenmitir. Bu tez almasnn sonular maddeler halinde yle
zetlenebilir.
1. STATCOM ve SSSC denetleyicileri g sisteminin maksimum yklenme orann
arttrmakta ve bylece ayn sistemin daha fazla g tayabilmesine yardmc
olmaktadr.
2. Bu denetleyiciler g sisteminin tepkin g kompanzasyonunu salayarak sistemin
ar ykl koullarda gerilim kmesinin yaanmasna engel olmaktadrlar.
3. Seri kompanzasyon yapan SSSC denetleyicisi STATCOM denetleyicisine gre
maksimum statik yklenme orann daha fazla arttrarak gerilim kmesine kar
daha etkili olmaktadr.
4. G sisteminde yk art ile beraber sistemde gerilim kmeleri oluabildii gibi
salnml kararszlklar da oluabilir.
5. Salnml gerilim kararszlklarn snmlemek amacyla STATCOM ve SSSC
denetleyicileri kullanlabilir.
6. Dinamik deikenlerinden dolay g sisteminde meydana gelebilecek
kararszlklar nlemek iin FACTS denetleyicilerinin denetim devrelerinin uygun
bir ekilde tasarlanp parametrelerinin iyi bir ekilde belirlenmesi gerekir.
Genel olarak, elde edilen tm bu sonularn daha ileri dzeyde aratrma ve
incelemelere ak olduu sylenebilir. FACT denetleyicilerinin en etkin ekilde kullanm
iin g sistemindeki yerinin belirlenmesi, uygun denetim devresi dizayn ve
parametrelerin belirlenmesi, kararlla etkisinin halihazrda kullanlan matematiksel
yntemlerden farkl yeni matematiksel yntemlerle incelenmesi, FACTS yaplarnn farkl
92
dier kararszlklar zerine etkisinin farkl yntemlerle incelenmesi ve ayrca birden ok
saydaki FACTS denetleyicilerinin birbirleriyle etkileimlerinin incelenmesi konularnn
ileride incelenmeye ak konulardan bazlar olduu sylenebilir.

93
8. KAYNAKLAR

[1] N. G. Hingorani, L. Gyugyi, Understanding Facts: Concepts and Technology of
Flexible AC Transmission Systems November 1999, John Wiley & Sons,
Incorporated.
[2] Y. H. Song (Editor), A. T. Johns , Flexible AC Transmission Systems (Facts)
January 1999 , IEE Publication Series.
[3] R. M. Mathur, R. K. Varma, Thyristor-Based FACTS Controllers for Electrical
Transmission Systems, February 2002, John Wiley & Sons, Incorporated, IEEE Press
Series on Power Engineering .
[4] P. Kundur, Power System Stability and Control EPRI Power System Engineers
Series, (McGraw-Hill, 1994).
[5] P. Kundur, J. Paserba, V. Ajjarapu, G. Andersson, A. Bose, C. Canizares, N.
Hatziargyriou, A. Base, C. Taylor, T. V. Cutsem, and V. Vittal Definition and
Classification of Power System Stability IEEE/CIGRE Joint Task Force on Stability
Terms and Definitions, May 2004.
[6] El-Sadek, M.Z., ELSEIVER, Electric Power Systems Research 44 203211,
"Preventive measures for voltage collapses and voltage failures in the Egyptian power
system", 1998.
[7] L. S. Vargas, C. A. Caizares, "Time Dependence of Controls to Avoid Voltage
Collapse", IEEE Trans. Power Systems, paper No. PE-006PRS, July 2000.
[8] C. W. Taylor, "Power System Voltage Stability", by McGraw-Hill, 1993.
[9] H. G. KWANTNY, A. K. PASRIJA, L. Y. BAHAR Static Bifurcation in Electric
Power Networks: Loss of Steady-State Stability and Voltage Collapse IEEE
Transactions On Circuits And Systems, October 1986.
[10] I. Dobson, T. Van Cutsem, C. Vournas, C. L. DeMarco, M. Venkatasubramanian,
T. Overbye, C. A. Canizares Voltage Stability Assessment: Concepts, Practices and
Tools IEEE Power Engineering Society, August 2002.
[11] S. Ayasun Tekil Noktalarn G Sistemlerinin Dinamiine Olan Etkileri Elektrik-
Elektronik-Bilgisayar Mhendislii 10. Ulusal Kongresi, pp. 28-31, 17-21 Eyll 2003,
stanbul.
94
[12] C.A. Canizares, N. Mithulananthan, A. Berizzi, J. Reeve On the Linear Profile Of
Indices for the Prediction of Saddle-Node and Limit-Induced Bifurcation Points in
Power System, IEEE Transactions on Circuits and Systems, 2003.
[13] F. Milano Power System Analysis Toolbox Documentation for PSAT version 2.0.0,
March 24, 2006.
[14] F. Milano, PSAT (Power System Analysis Toolbox) version 2.0.0.
www.power.uwaterloo.ca/~fmilano/body.html
[15] S. K. M. Kodsi, Claudio A. Canizares Modelling and Simulation of IEEE 14 Bus
System with FACTS Controllers Technical Report, 2003.
[16] M. zdemir, H. Dirik, . Kocaman SSSC ve STATCOM ile bir iletim hattnn
kompanzasyonunda g aknn ve gerilim dalmnn incelenmesi Elektrik-
Elektronik-Bilgisayar Mhendislii 11. Ulusal Kongresi, pp. 219-222, 22-25 Eyll 2005,
stanbul.
[17] J. H. Chow, A. Gebreselassie Dynamic Voltage Stability Analysis of a Single
Machine Constant Power Load System Proceedings of the 29th Conference on
Decision and Control, Honolulu, Hawaii, December 1990.

95
EK A

IEEE 14 BARALI G SSTEM PARAMETRELER

Uyarc
No
1 2 3 4 5
A
K 200 20 20 20 20
A
T 0.02 0,02 0,02 0,02 0,02
B
T 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00
C
T 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00
Rmax
V (pu) 7,32 4,38 4,38 6,81 6,81
Rmin
V (pu) 0,00 0,00 0,00 1,395 1,395
E
K 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00
E
T 0,19 1,98 1,98 0,70 0,70
F
K 0,0012 0,001 0,001 0,001 0,001
F
T 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0
Uyarma Devresi Parametreleri
Generatr
Bara No
1 2 3 4 5
MVA 615 60 60 25 25
l
X (pu) 0,2396 0,00 0,00 0,134 0,134
a
r (pu) 0,00 0,0031 0,0031 0,0014 0,0041
d
X (pu) 0,8979 1,05 1,05 1,25 1,25
d
X

(pu)
0,2995 0,1850 0,1850 0,232 0,232
d
X

(pu)
0,23 0,13 0,13 0,12 0,12
d0
T 7,4 6,1 6,1 4,75 4,75
d0
T 0,03 0,04 0,04 0,06 0,06
q
X (pu)
0,646 0,98 0,98 1,22 1,22
q
X

(pu) 0,646 0,36 0,36 0,715 0,715
q
X

(pu) 0,4 0,13 0,13 0,12 0,12
q0
T
0,00 0,3 0,3 1,5 1,5
q0
T
0,033 0,099 0,099 0,21 0,21
H 5,148 6,54 6,54 5,06 5,06
D 2 2 2 2 2
Generatr Parametreleri
96
Bara
No
P
retilen
(pu)
Q
retilen
(pu)
P yk
(pu)
Q yk
(pu)
Bara
Tipi*
Q retilen
max (pu)
Q retilen
min (pu)
1 2,32 0,00 0,00 0,00 1 10,0 -10,0
2 0,4 -0,424 0,2170 0,1270 2 0,5 -0,4
3 0,00 0,00 0,9420 0,1900 2 0,4 0,00
4 0,00 0,00 0,4780 0,00 3 0,00 0,00
5 0,00 0,00 0,0760 0,0160 3 0,00 0,00
6 0,00 0,00 0,1120 0,0750 2 0,24 -0,06
7 0,00 0,00 0,00 0,00 3 0,00 0,00
8 0,00 0,00 0,00 0,00 2 0,24 -0,06
9 0,00 0,00 0,2950 0,1660 3 0,00 0,00
10 0,00 0,00 0,0900 0,0580 3 0,00 0,00
11 0,00 0,00 0,0350 0,0180 3 0,00 0,00
12 0,00 0,00 0,0610 0,0160 3 0,00 0,00
13 0,00 0,00 0,1350 0,0580 3 0,00 0,00
14 0,00 0,00 0,1490 0,0500 3 0,00 0,00
*Bara tipi: (1) salnm baras, (2) generatr baras (PV baras), ve (3) yk baras (PQ
bara)

Bara Parametreleri

97
Baradan Baraya Diren (pu) Reaktans (pu) Suseptans (pu)
Kademe
Oran
1 2 0,01938 0,05917 0,0528 1
1 5 0,05403 0,22304 0,0492 1
2 3 0,04699 0,19797 0,0438 1
2 4 0,05811 0,17632 0,0374 1
2 5 0,05695 0,17388 0,034 1
3 4 0,06701 0,17103 0,0346 1
4 5 0,01335 0,04211 0,0128 1
4 7 0,00 0,20912 0,00 0,978
4 9 0,00 0,55618 0,00 0,969
5 6 0,00 0,25202 0,00 0,932
6 11 0,09498 0,1989 0,00 1
6 12 0,12291 0,25581 0,00 1
6 13 0,06615 0,13027 0,00 1
7 8 0,00 0,17615 0,00 1
7 9 0,00 0,11001 0,00 1
9 10 0,03181 0,08450 0,00 1
9 14 0,12711 0,27038 0,00 1
10 11 0,08205 0,19207 0,00 1
12 13 0,22092 0,19988 0,00 1
13 14 0,17093 0,34802 0,00 1
Hat Parametreleri

DENETLEYC PARAMETRELER:

S (MVA) V (Volt) f (Hertz) K
r
(pu/pu) T
r
(s) V
max
(pu) V
min
(pu)
100 69 60 50 0.1 1.2 0.8
STATCOM Parametreleri

S (MVA) V (Volt) f (Hertz) C
P
(%) T
r
(s) V
max
(pu) V
min
(pu)
100 69 60 30 0.04 0.85 -0.85
SSSC Parametreleri

98
ZGEM

19 Mart 1977 ylnda Sarz/KAYSERde dodu. lk, orta ve lise renimimi Sarzda
tamamlad. 1999 ylnda stanbul Teknik niversitesi, Elektrik Elektronik Fakltesi,
Elektrik Mhendislii Blmnden mezun oldu. Ayn yl T Nkleer Enerji
Enstitsnde yksek lisans kazanp bir yllk ingilizce hazrlk programn okudu. Daha
sonra bu renimi yarda brakp zel sektrde stanbul Metrosu inaat elektrik ilerinde ve
Yalova Deprem Konutlar inaat elektrik tesisat ilerinde saha mhendisi olarak ve F16
hava sleri klima santrallerinde bakm mhendisi olarak yaklak bir buuk yl boyunca
alt. Sonrasnda Balkesir/ORDOKEMde yedek subay olarak askerlik hizmetini
tamamlamtr. Kasm 2002de Sinop MYOna retim grevlisi olarak atanmtr. Halen
burada almaktadr.

Statcom Ve SSSC Denetleyicilerinin G Sistemi Gerilim Kararlilii Zerine Etkisinin Incelenmesi Investigation of Effects of Statcom and SSSC On Power System Voltage Stability

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Statcom Ve SSSC Denetleyicilerinin G Sistemi Gerilim Kararlilii Zerine Etkisinin Incelenmesi Investigation of Effects of Statcom and SSSC On Power System Voltage Stability

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

STATCOM VE SSSC

: upfc k hat gerilimi

>0 ise bu durum rotorun

<0 ise bu durum

>0 durumunda hattan etkin g ekilerek,

gerilimi istenilen deere getirilebilir.

gerilim fazrnn temel amac

rotor asnda bir kararl denge durumu vardr. Mekanik g girii

ise yk etkin ve tepkin g bileenlerini gsterir [9].

You might also like