T.C.

ULUDA
AT F AKL
9, Cilt: 9, 2000
VE TASAVVUF*
WILFERD MADELUNG
ev:
Tarih boyunca, bir mezhep olan Zeydilik ile tasavvuf
genellikle dini otorite
konusundaki yer sahip olan Zeydilik yegane dini
otoritenin ehl-i beyt Zeydi kendilerine
olanlara, sadece politik liderler olarak zamanda dini konularda birer
ve rehber olarak itaat etmelerini Bununla birlikte Zeydi
gre imamlar ve olarak masum
ve dini konulardaki otoriteleri de sorgulanabilir. snni olan
ise kendilerine olanlardan toplu itaat bireysel olarak mutlak
itaati isterler.
Zeydilik ve tasavvuf liderlik hususundaki bu ihtilaf asla
olan dini da Zeydi temelde
sade, ve bir grnm arz eder. Bu vecd halindeki
sezgiye, bilgi ve ilhama, ilahiyat mistik sahip
aksine reddeder. ve ise bu konularda
tasavvufa benzer benimser. Hatta H.Corbin, tasavvufun bizzat temelde
bir olgu kendi ispat etmeye Zeydiler tasavvuftaki
ahlak ve vecde
sema, ilahi, mzik, raks ve tysz bakma gibi konularda
ve bunlara hcum
Arab!'nin felsefi tasavvufunu ve onun ekoln toptan Rasyonalist
ve tasavvuf Mutezile mezhebinden daha bir
Zeydilik bu din da
uygundur. Mutezile ile uyumlu bir Zeydilik genel olarak, hadkulade
ancak peygamberler elinde savunur ve
keramet bir ileri srer.
Wilferd Madelung'a ait olan bu makale "Zaydi Attitudes to Sufism" Islamic Mysticism
Contested, Frederick de Jong ve Bernd Radtke, Leiden 1999, sl24-145'de
** Gr., Fakltesi Tasavvuf Anabilim
775
Btn zellikle ilk dnem tasavvufu sz konusu olunca,
Zeydiler btnyle takdir edilebilir bir yn de
Zeydile'rin onun cazibelerini ve
ve dnyadan yz evirip ahiret iin yapmak gibi gl bir riyazet
ierir. Dnyadan yz evirip tevbe etmeye, riyazet egzersizlerine, ve
tefekkre Yemen'deki gibi popler bir Zeydi
ilk dnem tasavvufuna benzetilerek tasvir edilebilir. Bununla birlikte,
zerinde tasavvufun etkisi hibir delil yoktur. Byle
Zeydi imam ve alimleri Fudayl b. ve ei-Hafi'den
Cneyd ve Znnun kadar ilk dnem zahid-sufilerini vme, szlerini
iktihas etme ve rnek dini rehberler olarak sunma konusunda hi
tereddt
ilk dnem zahidane bu olumlu
bir Deylemli Zeydi imam Ahmed el-Hseyin ei-Meyyed Billah (l.
411/1021)
1
Risaletii Siydseti'l-Miiridin eserde dile
Mutezile Zeydi Kelam ve alimi olarak da bilinen bir imam
bu eser, gnmze ilk dnem Zeydi tasavvufa
olan bir gstermektedir. "Mridlerin
eser tasavvuf terminolojisini El-Meyyed, ihmal ve terk edilmeye
olan ibadetlerle yani muamelatla ilgili mezhepler kendi
btn dini hareketleri gzlemlerneye Bu esas
efendisi olan Hz. Ali'yi bol bol ven Cneyd'den srekli olarak yapar.
Cneyd Hz. Ali'yi kastederek "Allah, onu Cemel ve
edip bizden mutlaka hesaba ekecektir.
bunlarla edilmeseydi, bizim aciz bu o

EI-Meyyed, zhdn ilk tevbe syler ve- tevbenin
temelini de korku olarak Bu nedenle mrid, zellikle lmn znt ve
korkuyu kendi kalbine Tevbeyi irade takip
eder. irade ise, kendini Allah'a dnmeyi istemektir,
diye tarif edilir. EI-Meyyed bu noktada, mridierin kendisinden byk fayda elde
edebileceklerini Cneyd'in bir nasihatini iktihas eder. EI-Meyyed, btn
risale boyunca, Hz. Peygamber'den; Hz. Ali, Zeyd b. Ali, Muhammed
Cafer ve b. gibi ehl-i beyt Fudayl b.
Davud et-Tiii, Sleyman Darani, Znnun Ebu'l:Hseyin ve
Ruveym b. Ahmed gibi iktihaslar yapar. Bununla birlikte o, tasavvufun
eksiklikleri hususunda da bulunur. Sfi Ruveym'in
nakledilir: "Bizim bu yolumuz ibarettir. bunu
sfilerin kendini etme".
j
Allah'a isternek tam bir mcahedeyi gerektirir. Oysa bu
mcahede ile Allah 'tan gelecek bir ltufla telkin ederek
mridi tm aya bu gayreti kulu Allah 'a koyar.
bu konuda zellikle birlikte hedef
mride, ilahi dinlemek, raks etmek, tavla v.b. oyun ve gibi
1
yazma, C !86
776
T
kendisini Allah'a daha ok de
Hatta mridi, bir makama farz ibadetlerini ve
ihmal konusunda cesaretlendirebilir. EI-Meyyed cahil bir
uzun gayret edip, bu
ifade ve bu anda Allah'tan ltuf
Byle bir cahillik hayretini gizleyemeyen el-Meyyed
kendilerini "melami" diye isimlendiren taifeden nefretle bahseder. Ona gre,
toplum fiilieri nefslerini
krelttiklerini iddia ederler. Gerekte ise bunlar tevbeyi terk ve belki de
gnahkar kimselerdir.
EI-Meyyed, iradenin tesinde hibir tasavvufi nemsemez ve
eserini ibadet bir blmle bitirir. Bu blmde,
ierisinde geiren ve ibadetlerini kesinlikle aksatmayan Hz. Peygamber ve
Ali Zeyne'I-Abidin'i rnek verir.
EI-Meyyed'in bu risalesi daha sonraki Zeydilerin tasavvufa
tesbitlerde Bu kitap, ei-Meyyed'in
nemli ile birlikte Yemen'e dnem Zeyd!
biyografilerini ihtiva eden en eser olan Hmeyd el- Muhall\''nin, el-
Haddiku'l- Verdiyye eserinde el- Meyyed'in risalesinden uzun


sz edilen tespitler tasavvufta daha ortaya
hususunda Zeydller'in kendi vuku bulan btnyle sona
Bir sre sonra 560 1 1165 'te imarnet hususunda hak iddia eden
Muhammed b. ed-DavGdi bir Deylem blgesinde aJ...1:if bir rol
oynamaya Bu el-V esi/e ile 'l-Fazile bir kitap Bu
Gazali'nin el-lvlunkizu mine 'd-Daldi eserine ok sylenebilir.
Deylemli Zeydi
cemaati onun fikirlerinden ve ed-DavGdl'nin
imarnet iin Ali b. Muhammed ei-Gaznevi'yi desteklediler. Bu
otuz srd.
3
Gazali'nin ve tasavvuf Zeydiler
ihtilafa sebep oldu. Onun, ahlaki boyuta zel nem atfetmesi
ZeydHer'in byk blmn taraftan, Gazali'nin tasavvuf
yn ve ise genelde muhalefetle
VIII./XIV. Taberistan'daki Zeydiler Alev! bir ynetimi
girdiler. Bu durum Safevi ilk dnemlerinde 12 imam
tamamen asimile edilmeleri sonucunu Sz edilen
hanedan kurucusu olan Seyyid Ali Kiya b. Amir Kiya el- Malati "tvbekarlar"
bir tasavvufi hareketin Iideriydi. Zahiruddin ifadesine gre,
Lahican'daki Zeyd! alimler, Zeyd! imarnet iin 5
sahip beyan ederek onu imam olarak Alimlerden
bir tanesi Malati'nin imametine ve bundan srgne
2
Bk. W. Madelung, Arabic Texts Concerning the History Zaydi ofTabaristan,
and Gilan, Beirut 1987, s. 293-305
3
W. Madelung, Der ibn und die Glaubenslehre der Zaiditen, Berlin 1965, s. 217-
218
777
gnderildi.
4
Bu tasavvuf ve din daha fazla
bilgi mevcut
VII./XIV. kadar Yemen'de Zeydilik ve tasavvuf ihtilaf
henz su stne

ZeydHer'in egemen Sa'da'dan San'a'ya ve
Zamar'a kadar olan blgede tasavvufu ve ilk dnem
Yemen eserlerinde tasavvuftan ok az sz ettikleri gr]Jnektedir.
tasavvuf genellikle daha alak olan Tihil.me, Zebid ve Taizz
blgelerindeki snniler V./XI. itibaren


Bununla birlikte Zeydi imamlar da hakimiyetlerini bu blgelere dek
Halk zerinde nemli bir etkiye sahip olan
muhalefetlerini 646-65611249-1258 hkm sren Zeydi
imam el-Mehdi li Diniilah Ahmed b. el- Hseyin, Surdud vadisindeki Beyt Atil.
kynde faaliyet gsteren ve nl olan Ebu'I-Kays b. Cemil'e
(l. 65111253) bir mektup yazarak onu kibarca "emr-i bi'l-maruf ve nehy-i ani'l-
mnker" davet etti. Ebu'I-Kays ve onu ikna
edecek biimde verdi: Allah Mehdi'yi desteklerse hi .kimse onu
yenemez". Ebu'I-Kays ve ona tabi oluyordu.
bundan sonra hibir mahlukun cevap vermek iin bir neden yoktu?
Bu zahiri nezaket, Zeydi derin nefretini
gizliyordu. bu dnemlerde Zeydi imamlardan birinin alak blgeleri istila
etmeye zerine Ebu'I-Kays bir olan Muhammed b.
ei-Hadraml'ye, halk mcadeleden Yemen'den
neren bir mektup Mehcam ed-Dahi yerde faaliyette
bulunana Hadraml, kendisinin ykml ve
gereke gstererek her birinin kendi blgesini
nerdi. Bunun zerine Ebu'I-Kays da Yemen'de kalmaya karar verdi.
8
el-Mehdi'nin nerisini ZeydHer'le
nemli bir tahribata yol Deylem blgesindenYemen'e
gelen Zeydi alim Muhammed b. Hasan ed-Deyleml 70711307
hacimli eseri Kitabu Kavaidi Al-i Muhammed eserinde ehl-i beyt olan ve
heretikler adqedilen

Bu alim bir sonra
Kitabu bi Dini'I-Kavim eserinde ve
riyazeti destekleyen beyanlarda O, burada da tek
olarak Gazali'nin Uliimi'd-Din'ini ve zil.hidlerin
Ziihiruddin Til.rlh-i C1liln ve edisyon: M. Sutdeh, Tahran 1347/1969, s. 16,41
5
Bundan sonraki Abdullah Muhammed
(San'a 1396/1976)" eserine Bay Bemard Heykel'e bu
literatre ve ve tavsiyelerinden ederim.
6
el- age, s.l2
7
el- age, s.53-54
8
Beyrut 1406/1986, s. 280. o dnemde
yksek blgelerde ak-tif ve Tihame'ye yncimeye niyeti ileri sren ci-
ilgili (age, s. 55). Ebu'I-Kays ilk dnemlerde yksek
blgelerde ah.1.ifti age, s. 407) fakat Hadriim1'ye mektup esnada o kesinlikle
Tihame'de
9
Yazma nsha, San'a Ulu Cami; Bk. Seyyid ei-Hseyni, Mellefiit'z-Zeydiyye, Kum 1413/1993, C.Il,
s. 357
778
eserlerini btn fikirlerin kitaplar olarak Ed-
Deylei:nl bazen, el-Meyyed'in Risaletii Siyaseti'l-Miiridin eserine,
imamlar Cafer ve b. fakat
snni siltilerden
10
Ahlak zerine
Kitabu't-Tasjiye ani'l-Mevanii'l- Mwdiye el-Muhlika daha sonraki
dnemlerde tasavvufa meyli olan Zeydller hem ve hem de
buradan
11
729/1328'den 749/1349'a kadar hkm sren Zeydi imam el-Meyyed billah
Yahya b. Hamza Mekke'de nl Yemenli ve tarihi Afifiiddin
Abdullah b. Esad el-Yafii ( l. 768/1376 ) ile iyi El-Yafii,
hacimli bir tarih olan Mir'iit'l-Cinan ve genelde
ve zelde de Ali b. Abdullah - snni alimlerce serte -
istiareler kullanarak bir kasideyi takdir belirtir. Deylemli
zerine bir el-Meyyed bir el-Yafii'ye
ait getirmesini istedi. Bunlar zellikle birinde el-Yafii'nin
kendi iki kasideyi ok belirtti. El-Yafii, snniler
da tasavvufi makamlara biri kendi
kasidesindeki istiarelerin

bir yazar olan Yahya b. Hamza ahlak ve
zerine bir kitap ve buna Tasjiyetii'l-Kulb min Diirani'l-Evzar ve'z-Zniib
ismini Daha nce de iddia gibi bu kitap Gazali'nin
Ulmi'd-Din eserini ok iyi bir taklid

Bu eser Yahya
b. mezhep konusunda ve snni
Genel Zeydi aksine ehl-i beytin dini konumu
bu eserde hemen hemen hibir Hz. Peygamber'in
ve ilk halifelerden bahsedilen blmde Bekir, mer ve Osman neredeyse
Ali ile seviyede ele lar. El-Meyyed Ahmed b. el-Hseyin 'in Siyiiset '1-
Mridin eserinden hi sz edilmez. Bununla birlikte Hz. Ali ve onun
birka; b. Edhem, Haris el-Muhasibi, Ebu Yezid el-Bistil.rni
ve gibi ilk ise oka iktihaslar yer Yazar, tasavvufbyklerinin
iyi syleyecek ok etmektedir.
Zira byk iyi ve ziyade ve onun
nimetlerine
14
Btn bunlara Yahya b. Hamza mzik v.b. dilin
ktlklerinden dair fikrinden caymaz. Ehl-i beyt bykleri ve
imamlar, mzik v.b. fiilierin hususunda fikir
nk bunlar fazilete ve dine de
hukuki ve geersiz Snni fakihler Hanife,
10
B k. Madelung, Der Imam el- Qiisim, s. 220
11
Mellefiit, C. I, s. 290-291, Zeydi siifi el-Kayniii (l. 793/1391) bu bir sahipti
ve ondan (Yahya b. El-Mehdi, Yazma, Ambrosiana, D 222, v. 26a)
12
el- Yafii, Mir'at'l-Cinan, Haydarabad 1347-49/1919-21, C.IV, s. 315; age, s. 63-64. El-
Meyyed, el-Yafii el-Allame el- Yahya b. Hamza"

13
age, s. 65. b. Ahmed el-Cirafi'nin Tasfiyet'l-Kuliib edisyonunun blmnde
(San'a 1408/1988).
14
Tasfiyet'I-Kuliib, s.37
779
imam Malik, Sfyan es-Sevr! ve de bu
Ebu Hamid el-Gazali'nin, ilahi v.b. dinen caiz dair ise
kabul Gazali'nin kendi fikrini desteklemek iin deliller
nemsizdir ve konunun olmayan ifadelerine Bu
durum dinen bir rezalet ve olarak grlmelidir. Yahya b. Hamza'ya gre,
bu gibi lehinde szler sylemek ve gsterip
desteklemek yerine ortadan ve destekler
mahiyetteki de

bu konuda gl
fikirleri Bu nedenle o, zellikle Gazali'nin Ulumi'd-Din
eserinin Sema blmndeki delillerle rtmek Jkd'l-Ledli
ji'!-Red ald Ebi H dm id el-Gazdli kk bir risale de

sema zerine bu tasavvuftan
bahsedilmez. Mezhep ve Cemaatlerde Gurur" blmde ise
sG.filer nemli bjr yer tutarlar. gurur
Ona marifete
dair sahte ahlak gelen sefahatlerine ve vahdete
erdiklerine dair mitlerine kadar pek ok konuda szde stileri
gerek sufiler olan Cneyd, bii, Bistami ve taklid etmektedirler.
17
Yahya b. Ebu'I-Hseyin el- Basri'ye ait Mutezile
de belirtmek gerekir. Bu
kerametlerinin mmkn kabul eden ve daha nceleri Zeydilik iinde etkili
olan EbG. el-Cbbal'nin ekolne

Bu Yemen'deki Zeydl
topluluk ierisinde mutedil bir yerli ortaya
Seyyid Yahya b. el- Mehdi b. b. Mutahhar ez-Zeydi el-
Hseyn!'nin ve bir de kurucusu olan b. Ahmed el-Kaynal'nin
(l.793/1391) Hilyeti Bereketi Ehli'z-
Zaman bu ile ilgili dikkat ekici bilgiler mevcuttur.
Tasavvufi uzun sre gl yerlerde Deylemli ve
Zeydller'in etkileri dair deliller Yahya b. el-Mehdi, Seyyid
Ahmed b. Amir (b. el-Hasenl) el-Cllanl'nin Cil ve Deylem'den Yemen'e
gelerek el-Meyyed Yahya b. ziyaret etmeye
bildirmektedir. O Yemen'e el-Meyyed oktan Bunun zerine
Sa'da'da, halefi el-Mehdi Ali b. Muhammed'i (750-773/1359-1371) ve
ki daha sonra imam Salahuddin Muhammed b. Ali'yi ziyaret
Salahuddin o zamanlarda Beni Kays'ta Kur'an ile
Bu seyyid, Yahya b. el-Mehdi'ye gre, "Safvet 's-Safve fi
Zhdi 's-Sahdbe" bir da zhd ve ri yazete dair bir eserin

19
15
Tasfiyet'I-Kulub, s.I39. Bu pasaj Mansur b. Muhammed Hatf ani'I-Afik
eserde ( Dahyiin'da zel bir koleksiyanda yer alan yazma nshada) s. 63-64. El-
Mansur, Gazali bahsini
16
age, s. 65; el-Hseyni, Mellefiit, C. ll, s.272
17
Tasfiyet'l-Kulub, s.498-501
Der Imam el-Qiisim, s. 222 ve 456 nolu dipnot.
19
v.l9b-20a. Ahmed b. Amir el-Ciliini daha Yemenli Zeyditer
nk o, Ebci Abdullah el-Alevi'ye ait olan ve KUfe Zeydi ihtiva eden ciltlik
.780
Yahya b. el-Mehdi, Seyyid Ahmedb. Amir el-Cllan'i'yi Mekke'de ziyaret


el-Hasan b. onun grd. Zamar
Vadi'I-Har blgeden olan bu Yemenli, gre Zeydiler'e
ait topraklarda ilk defa ehl-i tarike ait ibadetleri yapan ve ilk defa
giyen Bu zamanda hadis ve Kur'an tefsiri
sahalannda olduka bilgiliydi. zellikle de Zeydi en- li'l-
Hakk'a ait olan ve o dnemde uygulanmakta olan tam bir


O bu konuyla seyyid

Hasan
b. Selman ei-Mehdi'nin aktif bir destekisi idi. yleki o, Zeydilik
muhaliflerine cihada ve imama vermeleri iin
ediyordu.
23
Onun Vadi'I-Har'da tesis hicret halen

24
Yahya b. el-Mehdi, Hasan b. el-Kaynal'nin zhd
bir ve bir model syler. El-Kaynal daha Hasan b.
her ziyaret Bundan daha da nemlisi Yahya, riyazet
hususunda fiil ve szlerinde rnek kabul Ali b. Abdullah b.
Ebi'l-Hayr (es-Sayidl)
25
belirtmektedir. Ebi'l-Hayr o dnemde nl
bir Zeydi alimiydi. usl ve kelam ilimlerini tahsil Cebriye'ye
reddiye, islam mezhepleri ve ile ilgili konular bir ok kitap
zhd ve riyazet ilimleri ve sufi ile ilgili eserler de
ki gerekten vgye fakat bir olduka
ktdr.
26
Muhtemelen o ileri dnemlerinde zhd
773/l371 o, Ahmed b. Muhammed en-Nassah zikir
meclislerine dahil Daha sonra da Yusuf (b.Abdullah b. mer ei-Krdl) el-
Kuran! (l. 768/1367) kendisine zikir telkin El-Kuran!
bir ve kendine zg zikir ok lkelerdeki mntesipleri


El-Kfuanl, tarikat silsilesini Ebu'n-Necib Shreverd!
(l.56311168) ve Cafer ile Ali b. Ebi Til.lib'e

eseri Yemen'e ve onu el-Mehdi Ali b. Muhammed'e takdim
(B k. Der Imam ci-Qiisim, s. 88, 236 nolu dipnot)
2
" o dnemlerde Yemen'de Alevi olmayan alimierin olarak Bu
"hakim" sz konusu
21
Yahya b. el-Mehdi, v.I9a
22
Yemen'de ve muhtemelen Yahya b. el-Mehdi, Hasan b.
hibir bilgi vermemektedir. Bununla birlikte da kaydetmek gerekir
ki o, Cilani'nin nce riyiizetk3ar bir olarak ok iyi Zira
ifadesine gre, Yemen'e onu ziyaret v. 20a)
23
v.I9b,34b. El-Hasan b. Selman I 30 fazla sylenmektedir.
24
Hicret-i Hasan selman; bk. b. Ali ei-Ekvii, ei-Medhal ila ve
Yemen, 1415!1995,s. 82
25
Sayid, bir yresinin
26
v. 46a. gnmze eserleri iin bk. Mellefat, C. lll,s.227-228,
burada o isim Ali b. Abdullah Ebi'I-Hayr, Ali b. Abdullah es-Saidi ve
Ali b. Abdullah b. Ebi'I-Hayr.
27
Yusuf ei-Kriini bk. Hacer, ed-Drer'I-Kamine, Haydarabad 135011931-32, C. IV, s.
463. Ebi'r-Rical'e gre (Matlau'I-Bdr, ms., s.v.), b. Muhammed en-Necri
Zeydi imam ile birlikte Kur'an tefsiri okuyan
(Habbiin) 'h bir din alimidir.
28
v. 48b-49a. Ebu'n-Necib es-Shreverdi bk. GAL, C.l, s.36; S C. I, s.780
781
Ebi'l-Hayr, tasavvufla olan bu
tasavvufun inan ve da
Yahya b. El-Mehdi, ei-Mukaddime ve'l-Vezdiffi Tariki'l-Mridve't-
Tdif risalesinde iktihaslar Ruhsal
engelleri sonra o, zellikle belli bir makama
ihlal
cebr ve irca Ehl-i davetine ve
cihada dinleme, raksetme ve vecde
da

el-Kayniil zikir telkinini ve Ebi'l-Hayr'dan

Beni Kaynal slalesi blgenin hakimi ve
bir ve buraya bir gnlk mesafedeki bir blgede kalelere sahiptiler.
Zeydi ve konusunda iyi bir
Saliihuddin b. Ali (773-793/1371-1391) ile ve Tayyibl


onun faaliyetlerine Tayyibl bu
dnemde Taizz'de hakim olan snni ittifak halindeydiler ve yksek
blgelerdeki Zeydiler'in de rakibi el-Kayniil'yi
destekliyor, her Zamar'da ziyaret ediyor ve istiyordu. EI-
Kayniil'nin San'a'da sre boyunca her ay veya iki ayda bir onu
ziyaret ediyor ve birlikte inzivaya EI-Kayniil iin imamdan
gelen maddi da kabul ediyordu. Bu San'a'da
ait olan ve msadere edilen bir ev de

Yahya b. ei-Mehdi'ye
gre Kaynii'i, tasavvufi disiplin ve uygulamalarla ilgili konularda
daha iyi bilgi sahibi olan biriyle O,
ktphanesinde riyazet ilmine ve dair nadir eserler
ve daha nce hibir yerde
Gazali'nin Saddet'i ve blmleri de

El-Kayniil
Yemen'in kuzeyinde dzenli olarak ziyaret Zamar, Ma'ber, Beni
Kays, Hubbiin, San'a, Sulii, Ve'rii, Kare, Ze:ffir ve Sa' da' da tasavvufi cemaatler


Riyazet ve itikaf iin hicret etme tesis
Cehriin'da "hicret-i ma'ber", Viidii Zubeyd ve Zamar'da., "hicret-i ariim" ve "hicret-i
Muakkiblerinden biri olan Hasan b. Musa el-Avtiinl,
Mezhic'de tesis

Abdullah b. Hasan ed-Devviirl
(l.800/1397) el-Kayniil'yi, nimetini oraya da iin Sa'da'ya davet
Burada insanlar onun ve zikir ve riyazete
Sa' da lncieki el-Mansur camiinde zhde dair kitaplar
Bu uygulamalarda yapan Clliin'dan Yemen'e g olan
29
v.47b
311
v. 49a. Daha sonra Yahya b. El-Mehdi zikir telkini ve
31
v. 36b
32
29a-b
33
v. 36b-37a; age, s. 62-63
3
" v. 9a,66b
H ei-A!,:va', ei-Medhal, s. 82
782
T
1
ve tasavvuf ilmine dair kitaplar ve kerametleriyle Davud b.
Muhammed ei-Cilanl' dir.
36
EI-Kaynal Zeydi uygun bir tasavvuf sahipti. Zevdi
imamlar tasvip edilmeyen tasavvufi iin de
en-N Salahuddin'in
ZeydHer'le sfifiler bu 793/1391 vuku bulan
bir alimi ve zamanda bir sfifi olan Ahmed b.
Zeyd o dnemde Zeydilerin hakimiyetinde olan blgenin
Hiicce
37
mevkiinde faaliyette bulunuyordu. srekli olarak Zeydi inan
sistemini snnilerin isteyen ve yeniliklere
bulunan bir de risale

Zeydi imam Salahuddin
Muhammed b. Ali el-Hadavl (773-793/ 1371-1391) gl bir orduyla
hcum etti. evine ve birlikte birka
da ldrld. ve mntesipleri mukavemette Bu
sonucunda burada insanlar Hadavi (Zeydi)
dndler.
39
Bylesine hrmet edilen bir ldrlmesi snnilerin
tepkisine neden oldu. olan nl alim ve b. Ebu
Bekir el-Mukrl lmn betimleyen uzunca bir mersiye kaleme ve onu
katleden Zeydi bu suundan

ei-Mukrl, daha
tasavvufa, zellikle de Arabl ekolne snni cenahtan
dikkat

Byle o, yine de sfifilerin ilgisini

ekmeye devam
Salahuddin'in ilk halifesi el-Mehdi b. Yahya el-
(l. 840/1437). Halife olduktan bir sonra ve Bu
zamanda Zeydi kelam ve ihtiva eden ansiklopedik bir eser olan Bahru 'z-
Eserin on birinci Telanilet '1-Ahkdm ve an
tasavvufi kltrdeki ahlak
ile ilgilenmekteydi. Bu konuda Semerdt '1-Ekmdm
gre bu kitap Yemenli sfifiler
Hatta XL/XVII. Zeydi alimler Abdlhalik el-Cehhaf (l. 1053/1673),
42
Hasan b. Ahmed el-Celal (l.l084/1643t
3
ve bu kitap zerine
kaleme ve eklemeler bundan
tasavvufi meseleler zerine, Haydt'I-Kuliib ji Alldmi'l-Guyiib ve ez-
36
v.66b-67a. min Kitabi'I-Enviiri'I-Mudiyye
eseri gnmze (Mellefat, C. III, s.44).
37
Hacce blgesi, ifadelerinde yer Yahya b. El-Hseyin b. El-Meyyed Beni
Laa ve Ketabe'de syler. Enbau'z-Zaman, (Muhammed b. Muhammed
Zebare Eimmet'I-Yemen eserine alarak Taizz 1372/1952, c. I, s.277
38
age, 78. gre, bu kitaptaki bilgi Muhammed b. Yusufel-Fadil
ala eserde age, s. 55, 3 nolu dipnot.
39
Eimmet'I-Yemen, C. 1, s. 277
40
age, s. 78; age, s. 55-56
41
age, s. 135-1 42; Alexander Knysh, Arabi in the Yemen, Journal of the Muhyiddin
Arabi, Arabi Society, IX, 1992, s. 50-56; Tiiha Ahmed Zeyd, ei-Mukri, Hayatuhil ve
Beyrut 1996
42
N ihayet 'l-E !ham li-Meani Tekmileti'I-Ahkam; b k. C. III, s. 132
43
Telkihu'I-Efham bi Sahihi'I-Kelam ala Tekmileti'I-Ahkam; bk. Mellefat, C.I, s.325
783
r r
Zehret 'z-Zdhire bi Tahkir i 'd-Dnya ve Ta 'zimi '1-Ahire gibi daha kk risaleler de
kaleme

ve mzik aletlerini kullanmaya izin veren
alimierin reddetmeyi amalayan Kitdbu '1-Kameri'n-Nevvdr ji Reddi
ale ji '1-Meldhi ve '1-Mizmdr bir kitap da Burada o,
mzik aletlerini, sylemeyi, kle v.s. yasaklayan
hadisleri uzun nakleder. Bu hadisleri daha nce el-Mansur Abdullah
b. Hamza (l. 614/1217) eserinde

bir
kasidesinde tavsiye eden def ve mizmara
izin verenleri" serte Ona gre bu gibi kimseler alimierin ve el
rakseden szde de

Ahlak zerine bir kitap, el-Hadi b. Hasan el-
Yahyav! (879-900/1474-1495)
47
ve Zdd'l-
burada, gereken nefsani zellikleri ve abidin elde
etmek iin gayret etmesi gereken meziyetleri ele blmnde
zhde dair kitaplar ve ehl-i tarik-i marziyyeden bahseden risalelerle ilgili
bilgi verir.
48
sonunda asla tasavvuf yoluna belirtir ve ancak bu
yolda en st mertebeye bu konuda inananlardan da
zr diler.
49
snni hadis
yapar. Gazali'nin, dnya

gl ifadelerini
ver, fakat nadiren bahseder.
51
selefi el-Mtevekkil Mutahhar b. Muhammed b. Sleyman
el-Hamzi (840-879/1436-1474) daha fazla ediyordu.
El-Mansur b. Muhammed, Hatf ani'l-Ajik geen
bir iktihas eder. Bu imam, dini, gecenin
raks ve el ibaret olan alaya
Ona gre, bu gibi kimseler mahrum bir kendilerini
vecd iinde bulurlar. Bu tr ne ve ne de
snnette destekleyecek hibir delil yoktur.
52
44
age; 65-66
45
Kameru'n-Nevvar eserinin bu blm, Mansur b. Muhammed
Hatf eserinde (s. 34-37). EI-Mansur Abdullah b.
eserinin edisyonunda (San'a 1406/1986) ilgili blm C. I, s. 221-23'de yer
Abdullah b. Hamza bu hadisleri, de Abbasi
halifelerinin tabi blmde zikretmektedir. Buna Emir en-
li-Dinillah el-Hseyin b. Muhammed b. Ahmed b. Yahya (l.622/1261) Kitabu Yenabii's-Sahiha
eserinde, oyun ve yasaklayan rivayetleri zikrettil-.ien sonra yolu arayanlara,
ve szlerine bulunur (ei-Yenabiu's-Sahiha ,
Ahmed b. Muhammed hacer San'a trs. S.352). Bu pasajei-Mansur el-
b. Muhammed Hatfani'l-Afik eserine s.42-43.
46
EI-Mansur b. Muhammed, Hatf s.40-4
47
Bu kitap 897/!492 San'a 1392/1972, s.l38
48
K enz, s.2 1
49
Kenz, s. 137-138
5
K enz, s. 7
51
age, s. 56; bir
syler. Daha sonra da bir kasideyi nakleder. Ne var ki, bu
Abdtl'I-Vasi b. Yahya ei-Vasii'ye aittir, imam'a
52
EI-Mansur, Hatf ani'l-Afik, s. 46
784
sistematik zulm hareketi 912/1506 dan 965/1558 dek
hkm sren el-Mtevekkil Yahya b.
Kitdbu eserinin bir
olan Kitdbu'l-Esmdr'da Hz. Ali genel anlamda
olmakla Onlardan bir ehl-i beytin
Peygamber'e tabi olan btn herkesten meydana ileri

El-
Mansur b. Muhammed, soru soran
birine cevapta belirtir: "Eskiden ve anda diye
isimlendirilen bu dinen bir temel, aklen ve
gsterebilecekleri bir delil yoktur. daha ziyade hayaller,
kuruntular ve ve gereklikten uzak iddialar zerine
kuruludur. Her kim bu hayallere dalmaya ve
kfre girer. Sonuta o bir mcessim ve alim-i mutlak olan ilahi
mnkir olur. Bu durum okuyan alimler ve gizli
gz nnde bulunduran iyi bilinir. Bu nedenle byle
kimselere giymernek ve onlara benzememek btn
mslmanlara vaciptir. nk bir rivayete gre her kim bir taklid ederse
onun gibi olur. ve dair hkmlerin buna

bylece tasavvufi temelde sadakatsizlikten
ne srer. Ebi'r-Rical'e gre, imam kendi hakimiyetinin
itibaren tasavvufa intisab etmeyi ve desteklenmesini
Bunun sonucunda raks, ilahi v.b. kendilerine has olan ve daha
nceleri halk gizlice evlerde yapmak
zorunda

939/1532 Muhammed b. Atfullah
ei-Absl'nin
56
de birka dini zere davet
sonra Muhammed'e tasavvufu
taktirde kendisine bir mrted gibi muamele
ve bir sre mhlet verdikten sonra da idam tehdidini savurdu.
Muhammed yenildikten ve kendisine edildikten sonra tasavvuf
yolundan ve bunun nedenini belirten bir Bunun zerine
de bu yoldan vazgetiler.
57
bir seyyid olan Abdullah b. el-
imam tasavvufla olan Seyyid,
Hacce blgesindeki Zahreyn'i ziyaret eden ve seyahatinde kendisine eden
Ali el-Cebertl dine ters fikirlerle Seyyid'in tasavvufi
ortaya imam onu el-Arus kalesine hapsetti ve Tasavvufi
53
B k. deki iktibas, age, s. 57
s El-Mansur, Ha tt; s.4 I -42. El-Mansur, bu metninin ok daha uzun syler ve
ilgilenenlerin orijinal nshadan tavsiye eder.
55
Ebi'r-Rical, age, s. 58. desteklemeleri ve
olan mcadelesinde onu iin ileri
Ebi'r-Rical ve kaynaklar net bir ortaya
ki, 945/1538'deki ok nce eziyet etmeye

56
Bu aittir, age, s. 57. Zebare'de Eimmet'l-Yemen, C. I, s. 408, bu
isim Muhammed b. Abdullah el-Ansi olarak gemektedir.
57
age, s. 57
785
ilgisini belirten bir hemen sonra serbest


Daha az olan bir sfifi ise Hasan b. Ali el-Cedr'dir. Bu
syleyenleri destekliyordu ve pek ok da mntesibi dini
bilgiler konusunda yetersiz sfifilerle onunla
gerekli grmedi. 940/1533 askerleri ele
geirdiklerinde burada Hasan el-Cedr'e ait bir mektup bulundu. O, mektubunda
oradaki sfifilere hususunda cesaret veriyor ve
szlerinin ve kendisini belirtiyordu. onu
ldrmek istedi fakat Hasan hapsedilmesi
hususunda ikna etti. Bu olaydan sonra tasavvufu dair yemin
etti. mektubu, Muhammed el-Absl'nin nce
zrn kabul etti ve onu serbest Bir sre sonra Hasan el-
Cedr'in hala kendisine ait tasavvufi fikirlere Safer
1535'te emriyle idam edildi.
59
Tasavvuf kurucusu el-Mansur
b. Muhammed (I 006-1029/ 1598-1620) dneminde El-
Mansur'un dnemi Yemen'i etin
Yemenli sfifiler iyi
ve daha sonra idarecileri de onlara ilgi

El-Mansur'un
sfifilere olan bir lde mttefikleri olan
ynelik bir tepkiydi. El-Mansur imametinin ilk el-
Kamil'l-Mtedarikfi Beyani Mezhebi't-Tasavvufi'l-Halik 60
bir Bu bir birlih.1:e o, tasavvufun
ynlerini ve btn tasavvufa
Peygamber'in lmn mteakiben byk bir blmnn ehl-i beyti
terketmelerinden bir Zira bunun sonucunda mslmanlar
pek ok ise sfifilerin edilir
ve zellikle de seksel zerine vurgu

Bu o dnemde
Trkler'le bir Muhamrned'e sylenir. El-
Mansur'un biyografi Hasan b. Muhammed el-Crmzl, son bir
kasidenin de yer ve btn mslmanlara hitap eden bir risaleden
sz eder. O, risalesinde sfifileri bir kolu olarak Ona gre
Mecfisi dininin zerine Zira onlar
EI-Mansur, sfifileri, gzel
kadmlar ve tysz bir tutmakla sular. onlar, gerek
58
age, s.58
59
age, s. 58-59; ayet'l-Emani, s.680-681
611
age, s. 52-53
61
British Museum'daki yazma nsha, Or. 3851, !Olb-105a. EI-Mansur tane sufi tekkesinden bahseder
ki bunlardan bir tanesi Dhamar blgesindedir. iddiaya gre bu tekkede
EI-Mansur'a gre Yemenli sufiler Rebiulevvel boyunca gece sren ve toplu
seks partilerinin bu tekkeye dzenli olarak gitmektedirler. El-Mansur'un tasavvuf doktrininin
ynlerini gstermek zere iki kitap El-Lmau'n-Nuriyye, Ebu'I-
Abbas Ahmed b. Ali ei-Buni (l. 62211225) GAL, C.l, s. 497; fi't-Tevessl ile'l-
Mahbub, Yusuf b. Abdullah ei-Kurlini, GAL,. C.II, s. 205 ( bu el-Kaynal'nin silsilesinde yer
alan
786
T
1

i

reddetmekte, terennm etmeyi, ve giden
de Bunlar ettiklerinde "La ilahe
illallah" ifadesini kendi ile cahilleri aldatmak iin
peygamberin kutlarlar. Bu ve putperest
ve el ilan etmek btn
zerine vaciptir. Gerekten de Peygamber'in
ok daha ktdr. nk
birlikte da tasdik Oysaki bu inan sahipleri sadece
ve tysz kendi olarak kabul ediyorlar ve bir
ilah El-Mansur, kasidesinde ve ehl-i beyte
daveti

Trkler durumun ciddiyetini Yemen'deki askeri
glerinin ve daha sonra Yemen valisi olan Sinan ve edip olan
tarunu Seyyid Muhammed b. Abdullah'a (l.l008/1600)
63
el-
Kdmil 'l-Mteddrik'e bir reddiye olan
Hasan daha nce nl 99411586
srgn Seyyid Muhammed
Fakat belli ki o, korkusundan girmeye


Muhammed III. Mehmed'i ve Sinan
ven, stelik mutedil tasavvufu ve musikiyi savunan bir yazmaya da

El-Mansur, Seyyid Muhammed ve III. Mehmed'in lmnden bir sre
sonra fakat yine Sinan kaleme bir ve buna
Kitdbu 'l-Hatf ani'l-A.fik fi Cevdbihi ale '1-Kdmili'l-Mteddrik isimli bir
birlikte cevap verdi.
65
beri o, tasavvufun Meclisilik ve
Mazdekizm' den srdryordu.
hitaben diyordu: "Ey siz, ehl-i beytin dininden Meclisiler'in
dinine girenler." O Meclisi dini
ifade ediyordu. kelimesinin Farsa olup, Meclisiler'i kastetmek iin
belirtiyordu. Bu eski bir ki buna
gre, Mazdek bir komplosudur. Bu
sulama de
EJ-Mansur gstermek iin nl Zeydi alim Abdullah b. Zeyd
el-Ansi'nin 632/1234 Kitdbu eserinden iktihaslar yapar.
kastederek, sapan en byk
olarak nitelendirir. Ona gre Meclisiler'in ve Karmati'lerin
zarar vermek iin
ve El-
Mansur bu biimini onaylar ve
her yerdeki mslmanlar olarak belirtir ve
62
EI-Ci!rmzi, en-Nilbzet'I-Mushire San'a 1981, s. 31-32
63
ayeti!'I-Emiini, s. 782
6
' EI-Mansur, Seyyid Muhammed'in kasidesine cevapta, Seyyid'in bu kasideyi Sinan
kaleme iddia Hatf, s.2-3
c.; Bundan ei-Mansur'un tarihi olarak III. Mehmed'in J012/1603'de lilmil ile
Sinan 1016/1 607'de sona tarihler bir zaman zikredilmektedir.
787
T
1
her iki grubun da derecede syler. Bunun sebebi
Peygamber'in hakaret ve mezhep
(snnileri kastederek) hakaret edilmesinden daha ok kendi
hakaret edilmesine sinirlenirler. Bundan onlar, hulle dair
ve Allah ve Resul'nn yasak reddetmelerini hi
dinler! er" .
66
el-Mansur, Deylemli Zeydi imam ve alimierin
aleyhindeki iktibas eder. Bu imam ve alimler
mrted hkmlerinin cevaz
vermektedirler.
67
Bu fetvalar Deyleman ve Gilan'daki Zeydiler ve
ve gstermektedir. bu sahipleri
bu ifadelerle kendileri ile ciddi olmayan
kastetmemektedirler. EI-Mansur'1:1n bu ifadeleri kurnaz bir tatbiki
ve mrted olarak ok kt bir duruma Bununla birlikte
gerekte bu Yemen'deki ispat edecek hi bir delil
yoktur. kendi gizlemek durumunda

El-Mansur, Seyyid Muhammed'in, kendisinin rasgele gibi
btn hull ve benimsemedikleri
dikkate almaz. Mutedil biri olan Seyyid Muhammed bu kimseleri
byle itharn etmenin ileri srer. El-Mansur, bunun
her zaman ki syleyerek Onlar ne
zaman doktrinlerinden bunu isnad ederler. Fakat
alimlerden biri daha nce Seyyid Muhammed'in kasidesini Bu
alim Taiyye'sini, ve Arabl'nin
ve bunlarda ok kt bir ifade
bir yerde o, hulle inanan en olarak
Arabl'nin Fss'unu zellikle sulamak iin Ona
gre Arabl bu eserinde Firavun gibi bulunan
btn ve dinen haram olan de izin

El-Mansur reddederken Zeydi imam ve
alimler kadar Zeydi olmayan yazarlardan da iktihaslarda bulunur. Bu o,
el-Mtevekkil aktif olan iki Zeydi alimin tasavvuf
uzun yapar. Bunlar, Muhammed b. Ahmed b.
Yahya el-Muzaffer' in (l. 925/1519)
69
tasavvufa bir reddiyesi ve Muhammed
b. Yahya (l. 957/1550) ji reddi ata Mbtedia min
Mutasavvifati'z-Zaman
70
risalesi olsa gerektir. Mutezili mfessir
6
'' Hat[ s 43-44
67
Hatf. s: 69-74. Bu metin Madelung Arabic Texts Concerning the History of the
Zaydi lmams yer alan ei-Mansur Abdullah b. er-Risalet'I-Aiime bi'I-
Edilleti'I-Hakime isimli eserinden s. 163-170
68
Hat[ s 7
69
Bu ait olan eserler iin bk. Mellefilt, C. lll, s.240, s.v, Muhammed b. Ahmed el-Harndi
711
Mellefilt, C.lll, s. 385. Muhammed b. Yahya risalesine ve oranda tasavvuf
olan bir zeyl Yahya b. Muhammed b. Humeyd ei-Mikrill (l. 990/1582)
Bu (Arnbrosiana 0222, 1 02a- I 1 Oa) gnmze
788
T
.
III. Surenin 31. ve V. Surenin 54. ayetleriyle ilgili tasavvuf
iktibas eder. sfifilerin keramet Seyyid
Abdssamed b. Abdullah el-Alevi ed-Damegani'den (X./XVI. yy.) yapar .
EI-Alevi islam mezheplerinin zerine
bulunan bir da

Burada daha nce kendisinden sz edilen
alim el-Mukri'nin
72
.bir kasidesinden de uzunca Buna
tasavvuf bir cevap olmak zere Zeyd i Seyyid Cemaleddin el-Hadi b.
b. El-M urteza'dan da (1.822/1419)
73
derecede

Risalesinin sonunda el-Mansur, Seyyid Muhammed'in Trkler ve
methiyelere geer. Ona gre Trkler, Peygamber'in
ve ilgili bir hadisinde haber yzleri
kalkan gibi deriyle Seyyid Muhammed'in
gre, sultaniara hile yapmak saadete fakat ancak eder.
Mekke'deki evini elinde onun kutsal
koruyucusu dair geerli bir delil Peygamber'i
Mekke'den hicret etmeye ve kutsal yerleri ziyaret etmesini
yenilikler ve sfifilerin bu
nedenle ok EI-Mansur'a gre Allah,
Seyyid Muhammed'in sultan iin dualara onun ve III. Mehmed'in lmesini
cevap oldu. El-Mansur, risaleyi cehenneme gitmesi ve
Trkler'in yenilmesi iin dua ederek bitirir. Peygamber, ehl-i beyti ve
iin duada bulunur ve kendisiyle birlikte btn
diler.
EI-Mansur b. Muhammed'in tasavvuf bu
hanedamndan daha sonra gelecek olan imamlar iin bir model EI-
Mansur'un imam Mtevekkil b. 1073 veya 1074/1662-63
Arabl'nin 'l-Hikem eserinin "mutlak
gerekesiyle

bir sre sonra Salih b. Mehdi ei-
Makbell (l.ll 08/1696) el-Alemu eserinde memnun bir
aralardaki sresince
bu (tasavvufu) Yemen'de ortadan Allah bize ltfetti.
Onun en iyi biri zikir ve
nk gre sylemek

Tarikatiara XX. dek devam etti. 1918
Yemen'in sahil blgelerinden ekilmelerinden sonra Yahya
Hamidddin, sert ve tedbirler
uygulamaya koydu. Hatta tarikat rehin alarak hapsetti.
ve halefi Ahmed'in (1367-1382/1948-1962)
. o zamanki Muhammed b. Hisan hapsedildi ve birka mridi, ynetim
71
Hatf, s. 46-52. EI-Mansur'un eser muhtelen ei-Cevheret'I-Hillise
alil Cemii'I-Mezilhib Mellefiit, C.l, s. 387; GAL, S C.ll, s.966
72
Hatf, s.52-55. ei-Mukri bir kasideyi Salih b. Mehdi ei-Makbeli, ei-
fi ale'l-Abil eserde Kahire 1328/1910, s.
504-508
73
Yazar bk. Es-Sehilvi, ed-Dev'u'I-Lilmi', Kahire 1353-55/1934-36, C.X, s.206
7
" age, s. 60. Behet'z-Zaman eserinden
75
s. 481
789
faaliyetlerde gerekesiyle vurularak ldrldler.
Muhammedb. Hisiin daha sonra hapisteyken vefat etti.
76
Hasan son Zeydi
imam Ahmed b. Yahya Hamidddin'in (1367-1382/1948-1962)
Yafres'teki Ahmed b. Alvan ve Hudayda ve Taizz'deki
77

trbelerinin Bununla birlikte bu olay, geleneksel Zeydi
etkisinden ziyade etkisiyle
sz edilen, Zeydiyye iindeki snnilik ekol Seyyid
Muhammed b. el-Vezir (l.840/1436) ve gittike daha
da etkili olmaya Bir ok imam en nde geleni Muhammed b.
(l.l250/1834) ile birlikte bu imametin dini hakim
Bu ekol zellikle Selefiye Hanbelilik ve
Teymiyye tasavvuf Zeydiler'le
ji Zabbi an Snneti

eserinde Zeydiler
reddedilen snni ekolleri halde tasavvufu
Bu ekoln bundan sonraki nemli temsilcisi Salih ei-Makbell daha
nce de gibi tasavvufa El-Alemu eserinde
snnilere ait tasavvuf, zellikle de Arabi ekol nakleder.
79
Dini konular ve hususunda olan Muhammed b. el-Amir
(l.l 182/1768) vahdet-i tekzip iin Nusret'l-Ma'budji Reddi ala
Ehl-i Vahdeti'l-Vciid isminde bir kitap ve da bu


EI-Amir, an nsalesinde
trbelere duymakla ve marifet Kur'an ve snnetin
hkmlerini Bu eser son zamanlarda


de tasavvufa olan geleneksel nefreti
Bununla birlikte o evliya kabirierini ziyaret etmelerini
gsteren Vehhabiler'i onaylamaz. el-Sevdrimu '1-
Hidddi'l-Kdti'a li A bir kitap ve burada vahdet-i
Bu Salih el-Makbell'nin el-A!emu
eserinden oka

Bununla birlikte o, lmnden nce
geri ve Arabl dini statleri hkm
vermekten beyan

76
Bk. F. De Jong, Les Confreries Mystiques Musulmanes au Machreq Arabe; Popovic et G. Veinstein,
Les Orders Mystiques dans Cheminements et Situation Actuelle, Paris 1989, s. 232
77
age, s. 60
78
Mutezile Vezir Erbabu'z-Zevk ve
yapar ve bahseder ve'l-
edisyon: el-Amafit, Arnman ve Beyrut 1405-1412/1985-1992, C.VI, s.l27-129).
Arabi'nin Fsfis'unda yer alan ve olmakla
(C. VII, s.1 07) mer Shreverdi'yi medheder. Onu, el-Arif,
gibi anar. nk Shreverdi tasavvufta giden bir dinin
ihlal ederlerken, kendilerinin sadece fiilierinin fikirlerine
(C. VII, s.l40).
79
s. 490-510
811
age, s. 103. gre Nusret'l-Ma'bud
81
an edisyon: Muhammed Subhi Hasan el-Halliik, San'a 1411/1990
es-Sevarimu'l-Hidadi'I-Katia li Alaiki deisyon: Muhammed Subhi Hasan
el-Hallak, San'a 1411/1990
83
age, s. 103
790