Knjiga Lingvisticki Model Definisanja Srpstva Viljnus 2006

Vladislav B.
Sotirovi
LINGVISTIKI MODEL DEFINISANJA SRPSKE NACIJE VUKA STEFANOVIA KARADIA I PROJEKAT ILIJE GARAANINA O STVARANJU LINGVISTIKI ODREENE DRAVE SRBA
Vladislav B. Sotirovi
Lingvistiki model definisanja srpske nacije
DOKTORSKA DISERTACIJA
LINGVISTIKI MODEL DEFINISANJA SRPSKE NACIJE VUKA STEFANOVIA KARADIA I PROJEKAT ILIJE GARAANINA O STVARANJU LINGVISTIKI ODREENE DRAVE SRBA
Vilnjus, 2006. g.
Lingvistiki model definisanja srpske nacije DOKTORSKA DISERTACIJA
LINGVISTIKI MODEL DEFINISANJA SRPSKE NACIJE VUKA STEFANOVIA KARADIA I PROJEKAT ILIJE GARAANINA O STVARANJU LINGVISTIKI ODREENE DRAVE SRBA lanovi komisije: Prof. Habil. Dr Sergejus Teminas (Univerzitet u Vilnjusu) Prof. Habil. Dr Valerij ekmonas (Univerzitet u Vilnjusu) Habil. Dr Giedrius Subaius (Institut za litvanski jezik) Docent Dr Nadeda Morozova (Univerzitet u Vilnjusu) Docent Dr Algirdas Jakubionis (Univerzitet u Vilnjusu) Oponenti: Docent Dr Jelena Konickaja (Univerzitet u Vilnjusu) Prof. Habil. Dr Drago Roksandi (Sveuilite u Zagrebu) Eksterni itaoci: Prof. Habil. Dr Dejan Kosanovi (Univerzitet u Beogradu) Prof. Habil. Dr Aleksandar Loma (Univerzitet u Beogradu, Srpska akademija nauka i umetnosti) Prof. Habil. Dr Biljana ljivi-imi (Univerzitet u ikagu)
Korice i dizajn Vladislav B. Sotirovi 2006 Vladislav B. Sotirovi/All Rights Reserved Izdava Vladislav B. Sotirovi tampa tamparija Univerziteta u Vilnjusu, Universiteto gatv 3, Vilnius LT-01513, Litvanija (Lietuva) Tira 50 primeraka 2006. g. ISBN 9986-19-917-4
Sadraj
Uvod ..s. 4 Glava prva: SRPSKI NAROD U PRVOJ POLOVINI XIX VEKA ...s. 25 Glava druga: SRBI SVI I SVUDA- LINGVISTIKI NACIONALIZAM VUKA STEFANOVIA KARADIA...........s. 41 Glava trea: NAERTANIJE PLAN I PROGRAM OSNIVANJA TOKAVSKE DRAVE SRPSKOG NARODA ... s. 75 Glava etvrta: RE ISTORIOGRAFIJE ....... s. 89 Zakljuak ...... s. 108
Bibliografija .............. s. 118 Summary: ......................................................................... s. 136
Uvod
Politike zajednice treba organizovati to je vie moguno na takav nain da njihovi lanovi poseduju zajedniki nacionalni identitet, koji ih spaja u sukobu sa mnogim njihovim razliitim linim ili grupnim identitetima, Miller David, On Nationality, Oxford: Claredon Press, 1995, s. 188.
Jezik je veoma esto uziman kao centralna komponenta nacionalnih ideologija u XIX i XX veku u kojima je on shvaen kao najbitniji, odnosno fundamentalni, element u definisanju grupnog identiteta. Najee se polazilo od J. G. Herderove (1744. g.1803. g.) politike filozofije o asocijaciji jezika i duha naroda.1 Pitanje jezika kao nacionalnog identifikatora je esto predstavljalo pravo bojno polje na kome su se sukobljavale razliite koncepcije nacionalizma (o tome videti u [Blommaert, Verschueren 1992]). esto vlade ili pak nacionalni pokreti sprovode odreenu jeziku politiku kao jedan segment njihove vizije stvaranja nacije ili nacionalne drave. Tako se davanjem zakonske sankcije odreenom jeziku (ili jezicima) nastoji oblikovati nacija prema nekom unapred odreenom politiko-ideolokom konceptu kako bi se ostvarila vizija idealnog drutva. esto se u ovakvim sluajevima koristi klasian (nemaki) stereotip: jedan jezik jedan narod jedna nacija jedna drava. U svakoj analizi problema kako jezik moe biti shvaen u konceptu stvaranja nacionalne identifikacije i kako jezik moe postati objektom nacionalnih sukobljavanja se mora istraiti unutranja ideoloka struktura dotinog nacionalizma koji uzima jezik za osnovnu, ili jednu od najbitnijih nacionalnih karakteristika. To naravno podrazumeva da se postavi jasna granica izmeu razliitih vidova, odnosno tipova, nacionalizama. Predmet i cilj istraivanja. U ovom radu je analiziran jedan vid srpskog nacionalizma iz XIX veka lingvistiki nacionalizam. Uporedo sa analizom srpskog lingvistikog nacionalizma bie praena i analizirana metodom komparacije i struktura i razvitak hrvatskog lingvistikog nacionalizma u istom periodu na prostoru zapadnog dela Balkanskog poluostrva gde su se ova dva lingvistika nacionalizma sukobila pretvarajui teritorije Hrvatske, Slavonije, Dalmacije, Bosne, Hercegovine, Srema, Bake i Crne Gore u bojno polje oko kojih su lomile koplja srpska i hrvatska nacionalna ideologija polazei od istog shvatanja da je tokavski dijalekt srpsko-hrvatskog/hrvatsko-srpskog jezika iskonski maternji jezik srpske, odnosno hrvatske nacije.2 Kako u srpskom tako i u hrvatskom lingvistikom nacionalizmu, najvea panja graditelja nacije je posveena jeziku kao sredstvu za postizanje nacionalnih ciljeva. Drugim reima, ova doktorska disertacija ima kao prvi cilj da istrai povezanost jezika i ideologije kod Srba i Hrvata u etvrtoj i petoj deceniji XIX veka. Drugi cilj ovog rada je da putem prikaza srpskog lingvistikog nacionalizma u datom vremenskom periodu dam odgovor na najvanije pitanje sa kojim se tada susrela srpska nauka i nacionalna svest: kako su Vuk Stefanovi Karadi i Ilija Garaanin shvatali pojam Srpstva i kako su se po njima Srbi razlikovali od pripadnika drugih naroda? Trei cilj mog rada je da istraim i prikaem odgovore srpskog i hrvatskog lingvistikog nacionalizma na hipotezu savremenih istraivaa nacionalizma da narodi koji govore istim ili slinim jezicima prirodno tee da ive pod istim politikim krovom, odnosno u istoj dravi.
Ovaj nauno-istraivaki rad je namerno napisan srpsko-hrvatskom latinikom grafijom kako bi ga bez grafijskih tekoa mogla proitati i autentino razumeti i hrvatska publika, koja je ili zaboravila ili ne eli da ita srpsku iriliku grafiju, ali isto tako i iz razloga podrke V. S. Karadiu koji je smatrao srpsku latinicu kao jedno od dva srpska nacionalna pisma. 2 Komparativna metoda u prouavanju razliitih nacionalizama je naroito preporuivana od Miroslava Hroha [Hroch 1993].
Ukratko, osnovni cilj ovog rukopisa (koji je odbranjen kao doktorska disertacija na Univerzitetu u Vilnjusu, Litvanija, 14. juna 2002. g.) je da se istrai struktura lingvistikog modela definisanja srpske nacije u periodu od 1836. g. do 1844. g. putem analize i poreenja dva najvanija ideoloka i programska spisa u tom periodu koji je ujedno i najbitniji period u razvitku ideja nacionalne identifikacije kod Junih Slovena: lanka Srbi svi i svuda Vuka Stefanovia Karadia i Naertanija Ilije Garaanina. Takoe su se pratile reakcije koje su ova dva spisa prouzrokovala kako od strane srpske i hrvatske tako i inostrane istogiografije, politologije i filologije. Koriena arhivska graa. Arhivska graa za pisanje ovog teksta je izabrana prema kriterijumu relevantnosti podataka koje prua za istrazivanje odabrane teme. Graa je koriena iz sledeih jugoslovenskih i inostranih arhiva koja je delom objavljena u nekoliko zbornika ili u naunim radovima: Arhiv biskupa iz Sombatelja u Maarskoj, Arhiv Dubrovake Republike u Hrvatskoj, Arhiv Hrvatske u Zagrebu, Arhiv grada Zagreba, Sveuilina knjinica u Zagrebu, Arhiv Hrvatske akademije znanosti i umetnosti, Arhiv Istorijskog instituta Srpske akademije nauka i umetnosti u Beogradu, Arhiv Srbije u Beogradu, Arhiv Vojvodine u Sremskim Karlovcima, Historijski arhiv u Zadru, Haus-Hof und Staats-Archiv u Beu, Kriegs-Archiv u Beu, L Archivo di Stato di Trieste u Italiji, Open Society Archives at Central European University, Budimpeta u Maarskoj, i , skva u Rusiji. Pored objavljene grae i literature, glavni izvor za pisanje ovog rada posluila je neobjavljena arhivska graa koja se uva u Open Society Archives at Central European University, Budimpeta (ili u originalu ili na mikrofievima i mikrofilmovima), Arhivu Istorijskog instituta Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd, Fond Matije Bana, 1844. g.1850. g., Arhivu Srbije, Beograd, Fond Ilije Garaanina, 1844. g.1850. g., kao i fototipska reprint izdanja ili kopije asopisa u nekoliko beogradskih biblioteka. Koriena arhivska graa se moe podeliti u etiri kategorije: 1) nepublikovana arhivska graa; 2) publikovana arhivska graa; 3) novine, urnali i magazini; i 4) istorijske, etnografske i etnolingvistike mape. 1) Nepublikovana arhivska graa sadri linu korespondenciju, kratke primedbe i hartije uticajnih srpskih i hrvatskih politiara, istoriara, nacionalnih radnika i intelektualaca iz XIX veka i prve polovine XX veka. Vanost ovih spisa je u tome to oni ne pripadaju kategoriji zvaninih ili javnih dokumenata i shodno tome njihovi autori su mogli sa vie slobode i iskrenosti da iznesu svoje stavove o konkretnim problemima nacionalne identifikacije i stvaranja nacionalnih drava Srba, odnosno Hrvata. Od neprocenjive vanosti su na prvom mestu hartije Ilije Garaanina koje se uvaju u Arhivu Srbije u Beogradu. One su koriene za rekonstrukciju njegovog projekta ujedinjene nacionalne drave Srba koji je on saeto prikazao u Naertaniju. Od drugih najvanijih nepublikovanih linih dokumenata treba izdvojiti: 1) Dr. Fedora Nikia (hrvatski istoriar koji je u Kraljevini Jugoslaviju bio projugoslovenski orijentisan i koji je smatrao da je I. Garaanin projektovao stvaranje zajednike drave svih Junih Slovena); 2) Dr. Viktora Novaka (hrvatski istoriar i filolog projugoslovenske orijentacije); 3) Vasilija Nikolajevia (Srpski pravoslavni paroh u Dubrovniku koji je iveo i radio u vreme I. Garaanina i kneza Miloa Obrenovia); 4) Dr. Bogdana Medakovia (srpski politiar iz Hrvatske s kraja XIX i poetka XX veka koji je bio 1918. g. predsednik Hrvatskog sabora i zalagao se za stvaranje Jugoslavije); 5) Nikole Paia ((1845.g.1926.g.) voe najjae
srbijanske politike partije Narodne radikalne stranke, osnovane 1882. g. Bio je predsednik vlade Kraljevine Srbije od 1906. g. do 1918. g., sa kraim prekidima, i jedan od najuticajnijih srbijanskih politiara s poetka XX veka. Radio je na politikom ujedinjenju svih Srba); 6) Tome Krstovia-Popovia (srpski nacionalni radnik koji se zalagao za stvaranje ujedinjene nacionalne drave Srba); 7) Matije Bana (rimokatoliki Srbin iz Dubrovnika koji je u potpunosti prihvatio Vukov model nacionalne identifikacije Srba. Bio je veoma blizak saradnik I. Garaaninu i radio je na politikom ujedinjenju Srpstva sva tri verozakona); i 8) politikih prvaka Saveza srpskih poljoprivrednih udruenja. 2) Publikovana arhivska graa se moe klasifikovati u dve kategorije: a) zvanina vladina dokumenta; i b) lina dokumenta, papiri i prepiska. Materijal iz prve kategorije prua statistike podatke o etnikom, lingvistikom i verskom sastavu odreenih junoslovenskih oblasti. Na primer, tu se radi o vladinim dokumentima Dubrovake Republike koja pruaju podatke o stanovnitvu Republike (protokoli Vijea umoljenih, Malog vijea i Velikog vijea). Takoe, posebno su vana ona dokumenta iz prve kategorije koja pruaju podatke o geografskoj distribuciji ekavskih, ijekavskig i ikavskih govornika tokavskog dijalekta, kulturnim i ekonomskim odnosima Srba i Hrvata i srpskom i hrvatskom nacionalizmu na prostorima Hrvatske, Slavonije i Dalmacije. Ova vrsta dokumenata se moe nai u Zakljucima Hrvatskog sabora (tampanim u nekoliko publikacija) i u Izvorima za hrvatsku povjest, Instituta za hrvatsku povjest Sveuilita u Zagrebu, Zagreb, 1986. Dokumenti iz druge kategorije sadre lina miljenja, stavove i ideje o nacionalnoj identifikaciji Junih Slovena, srpskom i hrvatskom nacionalizmu i o etnojezikom sastavu odreenih balkanskih provincija. Najvanije publikacije ove vrste dokumenata su: 1) Macedonia. Documents and Material, Bulgarian Academy of Sciences, Institute of History, Bulgarian Language Institute (ed.), Sofia, 1978; 2) Solitro V. (ed.), Documenti storici sullIstria e la Dalmazia, IIII, Venezia, prvo izdanje 1844; 3) Stieglitz H., Istrien und Dalmatien. Briefe und Erinnerungen, Stuttgart, Tbingen, prvo izdanje 1845; i 4) Vukova prepiska, IVV, , 19091910. Iz ove grupe dokumenata treba posebno izdvojiti ona koja se odnose na hrvatski narodni preporod (Ilirski pokret). Ova dokumenta su bogata idejama politiko-kulturnih voa pokreta o lingvistikom modelu nacionalnog odreenja Hrvata i hrvatskih nacionalnih teritorija. Na primer: pisma Ljudevita Gaja (1809. g.1872. g.), glavne figure pokreta (on je verovao u ilirsku teoriju o poreklu svih Slovena i zvanino se zalagao za zajedniki jezik i narodnost Hrvata, Srba i Slovenaca); rukopisi Ljudevita Gaja; prepiska Ivana Maurania (jednog od najbliih Gajevih saradnika, jednog of najglavnijih ideologa pokreta i bana Hrvatske od 1873. g. do 1880. g.); prepiska Dr. Dimitrija Demetara (jednog od vodeih hrvatskih filologa u XIX veku koji se zalagao za jeziko jedinstvo Srba i Hrvata); pisma Karla Kluburia (jednog od istaknutijih voa pokreta koji je radio na kulturnoj i politikoj emancipaciji Hrvata u Habsburkoj Monarhiji); privatna pisma voa hrvatskog nacionalnog preporoda. Od posebnog su znaaja publikacije: 1) Horvat J., Ravli J. (urednici), Pisma Ljudevitu Gaju, Graa JAZU, 26, Zagreb, 1956; 2) Jei S., Ilirska antologija, Zagreb, 1934; i 3) Jei S., Hrvatski narodni preporod u prvoj polovini XIX stoljea, Zagreb, 1944. Ova vrsta dokumenata je koriena za poreenje stavova voa
Ilirskog pokreta o nacionalnoj identifikaciji Junih Slovena sa stavovima V. S. Karadia i I. Garaanina o istoj problematici. Vaan arhivski materijal iz ove kategorije dokumenata je onaj koji se odnosi na tajnu Garaaninovu politiku aktivnost u vezi sa stvaranjem nacionalne drave Srba. Ovaj arhivski materijal je posluio kao izvor dopunskih informacija o Garaaninovom shvatanju odreenja nacionalne drave Srba; shvatanju koje je on u osnovi izloio u svom programskom spisu Naertanije. Najvanije publikacije izvora ove vrste su: 1) Agii D. (urednik), Statuti tajne Garaaninove organizacije za pripremu ustanka protiv turske vlasti u slavenskim pokrajinama Turskoga carstva (184950 i 1850 51.), Historijski zbornik, XLIV, Zagreb, 1991 (tampano 1992), s. 163176; 2) Jaki G., (urednik), Prepiska Ilije Garaanina (18391849), Beograd, 1950; 3) Kecmanovi I., Izvetaji poverenika o prilikama u Bosni od 1848. do 1854. godine, Glasnik arhiva i Drutva arhivista Bosne i Hercegovine, II, Sarajevo, 1962, s. 251291; i 4) Lovevi S., (urednik), Pisma Ilije Garaanina Jovanu Marinoviu, Beograd, 1931. 3) Novine, urnali i magazini iz XIX veka sa prostora Hrvatske, Dalmacije, Slavonije i Srbije sadre programe politikih partija i vrue debate izmeu srpskih i hrvatskih politiara, ideologa, intelektualaca, javnih radnika u vezi sa lingvistikim modelom identifikacije Junih Slovena, stvaranjem nacionalnih drava Srba, odnosno Hrvata, i problemom nacionalne pripadnosti Bosne i Hercegovine, Slavonije, Vojne granice i centralnih i junih delova Dalmacije. Ova vrsta grae pokazuje kolikog je uticaja na javni i politiki ivot Srba i Hrvata u XIX veku imao lingvistiki model nacionalne determinacije Junih Slovena i stvaranja lingvistiki odreene nacionalne drave Srba, odnosno Hrvata. Takoe, korienjem ove vrste grae mogue je pratiti razvitak glavnih ideolokih sporova izmeu hrvatskog i srpskog lingvistikog nacionalizma u XIX veku. Najvanija periodika izdanja koriena u disertaciji su: 1) Danicza horvatzka, slavonzka y dalmatinzka (preimenovana u Danicu ilirsku), Zagreb; 2) Dubrovnik, Dubrovnik; 3) Favilla, Trieste; 4) Hervatska, Zagreb; 5) LAvvenire, Dubrovnik; 6) Novine horvatzke, Zagreb; 7) , Beograd; 8) , Zagreb; 9) Srbsko-dalmatinski magazin, Zadar, 10) Vidovdan, Zagreb; i 11) Zora Dalmatinska, Zadar. 4) Istorijske, etnografske i lingvistike mape izdate od strane srpskih i hrvatskih autora od druge polovine XIX veka do sredine XX veka ukazuju na nacionalne pretenzije na odreene junoslovenske teritorije naseljene lingvistikim Srbima, odnosno Hrvatima. Studiranjem ovih mapa se takoe moe pratiti uticaj lingvistikog modela nacionalnog odreenja junoslovenske populacije stvorenog u prvoj polovini XIX veka od strane voa Ilirskog pokreta, V. S. Karadia i I. Garaanina na potonje generacije junoslovenskih politiara, intelektualaca i javnih radnika. Mape koriene u radu u gore spomenute svrhe su: 1) Historiki zemljovid stare celokupne Kraljevine Hervatske sa oznaenjem granicah sada obstojeih pokrajinah i navedenjem znamenitijih starijih i novijih mestah (autor: Franjo Kruzi), Zagreb, 1862; 2) Istorisko etnografsko geografsa karta Srba i srpskih (jugoslovenskih) zemalja u Turskoj Austriji (autor: . St. Milojevi), Beograd, 1873; 3) Karta rasprostranjenja Srba (autor: Vladimir Kari), u Kari V., Srbija. Opis zemlje, naroda, i drave, Beograd, 1887; 4) Atlas srpskih zemalja i Balkanskog Poluostrva sa zemljopisom za uenike-ce IV razreda osnovnih kola (autor: P. K. Spreplovi), Prosveta, Beograd, 1891; 5) Etnografska karta srpskih zemalja,
izraena na osnovu istorije, jezika, obiaja i poezije (autor: Velikosrpska omladina), Prosvetni glasnik, Beograd, 1892; i 6) Etnografske granice Hrvata u Kraljevini Jugoslaviji i okolnim zemljama (autor: Dr. N. Z. Bjelovui), 1933, u Bjelovui N. Z., Etnografske granice Hrvata i Slovenaca, Dubrovnik, 1934. Detaljan spisak korienih objavljenih i neobjavljenih primarnih istorijskih izvora (arhivski materijal, prepiske, programsko-ideoloki spisi, dnevnici, memoari, novine, mape, kalendari, asopisi i magazini) kao i literature se nalazi na kraju ovog nauno-istraivakog rada u odeljku bibliografije. Meutim, jedan deo relevantne dokumentarne grae za navedenu tematiku ovog rada pored ve korienog arhivskog materijala je ostao nedostupan istraivau usled raznih okolnosti ukljuujui i finansijske i politike. Jednim delom su izostala slubena akta iz Arhiva Hrvatske u Zagrebu, koja su samo delimino iskoriena za pisanje ovog rada. Takoe sam uveren da postoji i odreeni broj nedostupnih dokumenata u arhivima Srbije a pre svega u Belom Dvoru na Dedinju u Beogradu. Metode istraivanja. U metodolokom smislu, problem izbora uzorka, zapravo njegove reprezentativnosti, da bi uoptavanje imalo pouzdanu osnovu, je reen na taj nain to su izabrani najreprezentativniji uzorci srpskog lingvistikog nacionalizma u datom periodu koji pokriva tematiku prouavanja. Oni su zatim uporeivani sa najreprezentativnijim uzorcima hrvatskog lingvistikog nacionalizma. U mojoj analizi srpskog lingvistikog nacionalizma, pored uporedne metode je koriena i metoda analize teksta kao vid socio-lingvistikog pronicanja u ulogu i funkciju jezika kako u svakodnevnom ivotu tako i u stvaranju nacionalne ideologije. Konano, primenjen je i metodoloki princip komplementarnosti u smislu meusobnog dopunjavanja podataka iz razliitih izvora kao i radi njihove meusobne provere. Istraivai su se do sada uglavnom oslanjali na zvanina dokumenta prilikom prouavanja fenomena nacionalnog odreenja i planova o stvaranju nacionalnih drava junoslovenskih naroda u prvoj polovini XIX veka. Drugim reima, privatni fondovi, zbirke dokumenata, line prepiske i beleke su u veini sluaja ostali neistraeni. Moja metodoloka strategija se sastojala u tome to je glavna panja u istraivakom postupku pomerena sa zvaninih dokumenata na line arhivalije, nepublikovan dokumentarni materijal, programsko-ideoloke spise istaknutih junoslovenskih politiara i naunih radnika a koji su ostali uglavnom nepoznati iroj javnosti i diplomatskim krugovima. Informacije do kojih sam doao na ovaj nain su uporeivane sa podacima koji se mogu nai u zvaninim i javnim dokumentima istih osoba o istoj problematici. Cilj primene ovakve istraivake metodologije je bio u tome da se u potpunosti rekonstruiu stavovi istaknutih i uticajnih junoslovenskih naunika i politiara iz XIX veka o nacionalnom odreenju Junih Slovena kao i da se upotpuni slika o njihovom politiko-ideolokom radu na reavanju junoslovenskog pitanja u Centralnoj i Jugoistonoj Evropi. To se posebno odnosi na rekonstrukciju stavova Vuka Stefanovia Karadia i Ilije Garaanina o ovim pitanjima. A) Prvo, Karadiev najvaniji rad o nacionalnoj determinaciji Srba i drugih Junih Slovena (lanak Srbi svi i svuda) je uporeivan sa njegova dva dobro poznata gramatika, polemika i filoloka rada: Pismenica srpskog jezika, po izgovoru prostoga naroda, (Be, 1814) i Srpski rijenik (prvo izdanje u Beu 1818. g.; drugo izdanje u Beu 1852. g.). Pokazalo se, na primer, da je Karadi u Primjetbi
Pismeniceklasifikovao dijalekte srpskog jezika drugaije nego to je to uradio kasnije u nekim drugim radovima. U Primjetbi ak nije ni izriito naznaio tokavsko nareje kao nacionalni jezik Srba, za razliku od lanka Srbi svi i svuda. Meusobno uporeivanje tekstova Alphabeti serborum iz prvog i drugog izdanja Srpskog rjenika pokazalo je da je Karadi imao razliite predstave o tome ta je to srpsko nacionalno pismo u razliitim periodima njegovog filolokog rada. Drugo, analiza i uporeivanje Vukove privatne prepiske (tampane u Vukova prepiska, t. IVV, Beograd, 19091910. g.) sa njegovim polemikim radovima (tampanim u Skupljeni gramatiki i polemiki spisi Vuka Stefanovia Karadia, t. I, Beograd, 1894. g.) i Vukovom malo poznatom korespondencijom (tampanom u Sabrana dela u 36 knjiga, Beograd, 19651974. g.) otkriva istorijski razvoj Vukovog ideolokog razmiljanja ali isto tako otkriva i ideoloke uticaje na razvoj Vukove koncepcije o lingvistikom Srpstvu. Tree, korienje metoda analize teksta i uporeivanja razliitih Vukovih radova (Pisma Platonu Atanackoviu iz 18411845. g., Pismenica, Srpski rjenik, Dodatak sankpetersburkim uporednim renicima svih jezika i dijalekata sa specifinim osvrtom na bugarski jezik tampanim u Beu 1822. g., Crna Gora i Boka Kotorska tampane u Beu 1849. g., Srbi svi i svuda, itd.) ukazuje na kontinuitet jednog od njegovih osnovnih filolokih stavova da Srbi i Hrvati imaju svaki svoj nacionalni jezik; odnosno da Srbi i Hrvati ne ine jedinstvenu etnolingvistiku zajednicu. Uporednom metodom se dolazi do zakljuka da Vuk nije nikada napustio stav da je tokavsko nareje nacionalni jezik Srba ali nikako i Hrvata kojima su nacionalni jezici bili akavsko i kajkavsko nareje. Konano, poreenje Vukovih ideoloko-polemikih radova (na primer lanak Srbi i Hrvati iz 1861. g.) sa radovima voa hrvatskog narodnog preporoda o etnolingvistikom odreenju Hrvata (na primer Gaj Lj., Kratka osnova hrvatskoslavenskoga pravopisanja, Budim, 1830. g., Derkos I., Genius patriae super dormientibus sius filiis, Zagreb, 1832. g., Drakovi J., Disertatia iliti razgovor, Zagreb, 1832. g., Brli T., Knjievne vesti, Danica ilirska, tom 14, 7, Zagreb, 1848. g., Starevi A., Dubrovnik cviet narodnoga knjievstva, Narodne novine, tom 17, 230, Zagreb, 1851. g., Maurani A., Mesi M., Veber-Tkalevi A., Ilirska itanka, Zagreb, 1856. g.) i sa radovima oponenata Vukovog modela nacionalne determinacije Junig Slovena (na primer ulek B., Srbi i Hrvati, Neven, 8, Zagreb, 1856. g.) ukazuje na postojanje dijametralno suprotnih gledita Srba i Hrvata na modele nacionalnog odreenja Junih Slovena u prvoj polovini XIX veka. Naime, dok je Vuk smatrao samo tokavtinu za izvorni srpski jezik dotle su hrvatski filolozi i politiki delatnici smatrali da se nacionalni jezik Hrvata sastoji iz tri nareja: tokavskog, akavskog i kajkavskog. B) Problem rekonstrukcije Garaaninove politike misli o politikom preureenju Balkanskog poluostrva je metodoloki reen na dva naina: 1) pokuajem da se rekonstruie integralna verzija Garaaninovog najvanijeg programskog rada Naertanija (ija originalna verzija teksta nije sauvana) i 2) analizom Garaaninove javne i privatne prepiske i njihovim poreenjem sa rekonstruisanim tekstom Naertanija. Rekonstrukcija integralnog i autentiniog teksta Naertanija je uinjena pomou analize a) Garaaninove prepiske sa Jovanom Marinoviem (1821. g.1893. g.; predsednikom dravnog Saveta Kneevine Srbije od 1861 do 1873) i Avramom
Petronijeviem (koji je bio u vreme Garaaninovog pisanja Naertanija 1844. g. jedan od najuticajnijih politiara u Srbiji i Garaaninovih najbliih saradnika) i b) Garaaninovih tajnih dravnih papira (na primer o Istonom pitanju iz oktobra 1852. g., memoranduma o Srbiji u meunarodnim odnosima od 1852. g.1854. g., o odnosima Srbije i Rusije iz 1853? g., memoranduma o stvaranju prvog Balkanskog saveza od 1855. g. do 1867. g.). Garaaninove idejne koncepcije o reavanju Istonog pitanja koje su u osnovi izraene u Naertaniju su poreene sa njegovim idejama u vezi sa istim problemom a koje su iznete u primedbama o stvaranju nacionalne drave Srba u njegovoj privatnoj korespondenciji (na primer u pismima Ilije Garaanina Jovanu Marinoviu, prepisci Illije Garaanina sa Jovanom Ristiem koji je bio srpski predstavnik na Porti od 1861. g. do 1867. g. ili u Garaaninovoj zaostavtini koja se uva u Arhivu Srbije u Beogradu). U nameri da se potpuno razrei problem strukture Garaaninovog projekta o stvaranju ujedinjene drave Srba analizirani su izvetaji i privatna prepiska njegovih tajnih agenata u junoslovenskim zemljama koji su radili na praktinom ostvarenju Garaaninovih politikih zamisli (na primer dokumenta Matije Bana, izvetaji Tome Kovaevia, Andre Andria, Stevana Verkovia, Ivana Frane Jukia, pravoslavnog paroha u Dalmaciji ora Nikolajevia, Plana o nacionalnoj politici Srbije Anastasija Nikolia iz 1862, papiri Garaaninovog oca Milutina Garaanina, hartije Jovana Ristia). Rezultati do kojih se dolo primenom ovakve istraivake metodologije ukazuju da je Garaanin projektovao u svom Naertaniju ujedinjenu etnolingvistiku dravu Srba a ne etnolingvistiki heterogenu dravu Junih Slovena. Moji rezultati istraivanja Garaaninove politike misli iz Naertanija su poreeni sa rezultatima drugih istraivaa iste problematike (na primer Vukievi M., Program spoljne politike Ilije Garaanina na koncu 1844 godine, Beograd, 1906, Stranjakovi D., Kako je postalo Garaaninovo Naertanije, Spomenik SAN, XCI, Mackenzie D., Ilija Garaanin: Balkan Bismarck, New York, 1985, Cerick S., The Foreign Relations of Serbia, 18681903, Ph.D. Dissertation, Georgetown University, 1956, Ljui Lj., Knjiga o Naertaniju. Nacionalni i dravni program Kneevine Srbije (1844), Beograd, 1993). Poreenje koncepta Garaaninovog nacionalnog programa iz Naertanija sa nacionalnim projektima vodeih hrvatskih politikih linosti iz prve polovine i sredine XIX veka (na primer Ljudevita Gajavoe Ilirskog pokreta, Ante Starevia i Eugena Kvaternikavoa Hrvatske stranke prava, Josipa Juraja trosmajeravoe hrvatske Narodne stranke, Ivana Mauraniabana Hrvatske od 1873. g. do 1880. g.) pokazuje da su se srpska i hrvatska nacionalna ideja sukobile po pitanju pretenzija na isti etnolingvistiki prostor na kome je ivela tokavska populacija tri verozakona. Na kraju, u nameri da se kritiki preispitaju i ocene Karadiev lingvistiki model nacionalne grupisanosti Junih Slovena i Garaaninov koncept politikog preureenja Jugoistone Evrope prikazana su, analizirana i kritiki ocenjena miljenja o tom problemu najistaknutijih jugoslovenskih i inostranih istraivaa kojima su Vukovi i Garaaninovi radovi i delatnost bili predmet naunog istraivanja. Hipotetiki okvir istraivanja. Uporedna analiza hrvatskog i srpskog lingvistikog nacionalizma zahteva da se unapred hipotetiki ukae na njihove krucijalne
10
razlike. I) Shvatanje srpskog nacionalnog jezika u koncepciji Karadievog lingvistikog nacionalizma je bilo pre svega etnike prirode. Srpski jezik je shvaen kao neodvojivi deo imaginacije srpskog etnikog bia i nacije koji ujedno oznaava i najbitniju razliku izmeu srpskog i hrvatskog nacionalnog identiteta. II) Jezik je tesno povezivan kako u sluaju srpskog tako i hrvatskog lingvistikog nacionalizma sa teritorijom na kojoj se njime govorilo.1 III) Nikako se ne moe tvrditi, kao to se to radilo prvenstveno iz politikih razloga u jugoslovenskoj filologiji i istoriografiji nakon 1918. g. i 1945. g. da je Vuk Stefanovi Karadi ujedinio Srbe i Hrvate u njihovom narodnom govoru jer je navodno smatrao da je narodni govor ova dva naroda isti. Sasvim suprotno ovoj tezi, Vuk je u svojim radovima Pismenici srpskog jezika, Srpskom rjeniku i lanku Srbi svi i svuda jasno stavio do znanja da je govorni jezik Srba i Hrvata razliit i da se stoga ne moe govoriti o jednom srpsko-hrvatskom ili hrvatsko-srpskom narodu ve o dva odvojena etnolingvistika entiteta, tj. nacije. IV) Vuk nije smatrao, kao to se to moe proitati u nekim kritikama Vukovih radova, da Hrvati kao narod ne postoje jer nemaju svoj jezik ve da postoje samo Srbi kojima se maternji jezik sastoji iz akavskog, kajkavskog i tokavskog nareja. Drugim reima, nije tano da je Vuk video svuda samo Srbe. Tvrdim da se jasno vidi iz Vukovih radova da je on smatrao za Srbe samo one June Slovene koji su govorili tokavskim narejem (dijalektom/govorom) koji je on smatrao srpskim nacionalnim jezikom. V) Ministar unutranjih poslova Kneevine Srbije, Ilija Garaanin, je 1844. g. projektovao ujedinjenu dravu Srba primenjujui lingvistiki model definicije Srpstva koji je prethodno razradio Vuk Stefanovi Karadi. Drugim reima, dosadanje miljenje srpske istoriografije da je Garaanin zastupao tezu da se srpska drava treba obnoviti prvenstveno na principu istorijskog prava Srba se mora odbaciti. Moja interpretacija Garaaninovog politikog projekta o obnovi drave Srba iz 1844. g. je da je on na prvom mestu primenio etnolingvistiko pravo Srba na stvaranje svoje nacionalne drave na Balkanu. VI) Konano, netana je teza mnogih jugoslovenskih istoriara da je Garaanin 1844. g. izradio plan o stvaranju Jugoslavije. Moja je hipoteza da je srbijanski ministar unutranjih poslova projektovao te 1844. g. plan o stvaranju ujedinjene drave Srba a ne ujedinjene drave Junih Slovena. Treba naglasiti i to da u istraivanju kako srpskog lingvistikog nacionalizma u XIX veku tako i svakog drugog nacionalizma u XIX i XX veku treba uzeti u obzir i hipotezu dvojice istraivaa panskog i katalanskog nacionalizma, Dona Hargreavesa i Garsije Feranda: da krajnji cilj etnikog nacionalizma ne mora da bude stvaranje nacionalne suverene drave, ve moe biti i postizanje samo odreenog stepena konstitutivnog priznanja nacionalne posebnosti u cilju obezbeivanja to vee nacionalne autonomije u okviru postojee drave [Hargreavas, Ferrando 1997; Ferrando 1992]. Aktuelnost problema i drutveni znaaj istraivanja. U datom istorijskom trenutku u kome je obraena ova istraivaka tema njena aktuelnost je od primarnog znaaja za pokuaj pronalaenja pravog reenja po pitanju reavanja meunacionalnih odnosa na podruju bive Jugoslavije a naroito odnosa izmeu Srba i
1
U ovom kontekstu se srpski lingvistiki nacionalizam moe uporediti sa flamanskim lingvistikim nacionalizmom koji je bio usredsreen na jezik kao glavnu nacionalnu komponenu jo od poetka XIX veka kada se pojavio. Definicija flamanskog identiteta je u svojoj osnovi polazila od etniko -lingvistikog identiteta, tj. od maternjeg jezika Flamanaca, a to je bio flamanski holandski jezik. Za najradikalnije flamanske nacionaliste krajnji cilj flamanskog nacionalnog pokreta je ukljuivanje Flandrije u Holandiju.
11
Hrvata. Tema je obraivana sedam godina (od 1995. g. do 2002. g.), tj. u poslednjoj fazi i nakon zavretka graanskog, odnosno meuetnikog, rata u bivoj Jugoslaviji (1991. g. 1995. g.) u kome su glavni akteri bili upravo Srbi i Hrvati sa meuetniki izmeanih podruja. Aktuelnost obraene teme je utoliko vea to se formalnim zavretkom prve faze ratnih sukoba u bivoj Jugoslaviji Dejton-Pariskim Sporazumom iz novembra/decembra 1995. g. u sutini nisu reili glavni meuetniki sukobi i odnosi. S obzirom da su dva osnovna jo uvek nereena pitanja tih odnosa: 1) pitanje nacionalne identifikacije, i 2) pitanje granica nacionalnih drava, smatram da tema ovog naunoistraivakog rada odgovara aktuelnosti drutveno-politikog trenutka u kome se trenutno nalaze narodi sa prostora bive Jugoslavije. Nadam se da rezultati ovog istraivanja mogu doprineti reavanju gore spomenutih problema u ijoj se osnovi nalazi pitanje srpskohrvatskih odnosa. Originalnost teme istraivanja. Originalnost teme istraivanja se moe sagledati u tome to se faktiki retko ko u jugoslovenskoj istoriografiji i politikoj nauci ozbiljno bavio problematikom modela etnolingvistikog definisanja srpske nacije i stvaranja etnolingvistike drave Srba u periodu prve polovine XIX veka. Srpski etnolingvistiki nacionalizam u celini je nedovoljno istraen jer je decenijama uglavnom samo srpski verski nacionalizam privlaio panju istraivaa dok je etnolingvistika komponenta srpskog nacionalnog odreenja i reavanja pitanja stvaranja nacionalne drave Srba bila dobrim delom zanemarena. Takoe, tematska originalnost ovog istraivanja je i u tome to do sada nije od strane srpskih politologa i istoriara ouena sutinska povezanost Vukovog etnolingvistikog modela nacionalne identifikacije Srba iz 1836. g. i Garaaninovog politikog projekta za stvaranje ujedinjene drave etnolingvistikog Srpstva iz 1844. g.. Nauni radovi na temu istraivanja. Najvaniji istraivai i njihovi radovi kao i publikacije u kojima se obrauje problematika Vukovog etnolingvistikog modela definicije Srpstva i Garaaninovog politikog projekta o stvaranju ethnolingvistike drave Srba su: 1) Velika Srbija od ideologije do agresije, izdanje Hrvatskog informativnog centra 1992. g.; 2) hrvatski istoriar Duan Bilandi u svojoj monografiji Hrvatska moderna povjest iz 1999. g.; 3) Etniko ienje. Povjesni dokumenti o jednoj srpskoj ideologiji iz 1993. g.; 4) hrvatski istoriar i akademik Dragutin Pavlievi u svojoj monografiji Povijest Hrvatske iz 2000. g.; 5) hrvatski istoriar i bivi predsednik Republike Hrvatske, Franjo Tuman u monografiji Hrvatska u monarhistikoj Jugoslaviji. Knjiga prva: 19181928 iz 1993. g.; 6) srpski pesnik Jovan Dui u brouri Jugoslovenska ideologija, istina o jugoslavizmu, Verujem u Boga iz 1942. g.; 6) srpski filolog i lingvista Petar Milosavljevi u Srbi i njihov jezik. Hrestomatija iz 1997. g.; 7) srpski filolog i lingvista Branislav Brbori u svoje dve monografije O jezikom raskolu. Sociolingvistiki ogledi I iz 2000. g. i S jezika na jezik. Sociolingvistiki ogledi II iz 2001. g.; 8) srpski univerzitetski profesor prava Slobodan Jovanovi u lanku Jugoslovenska misao Ilije Garaanina iz 1932. g.; 9) hrvatski istoriar Ferdo ii u knjizi Jugoslovenska misao. Istorija ideje jugoslovenskog narodnog ujedinjenja i osloboenja od 17901918 iz 1937. g.; 10) hrvatski istoriar Petar imunji u Naertanije. Tajni spis srbske nacionalne i vanjske politike iz 1940. g.; 11) srpski istoriar Vaso ubrilovi u monografiji Istorija politike misli u Srbiji u XIX veku iz 1958. g.; 12) srpski istoriar Rado Ljui u radu Knjiga o Naertaniju. Nacionalni i
12
dravni program kneevine Srbije (1844) iz 1993. g.; 12) ameriki istoriar David MacKenzie u Ilija Garasanin: Balkan Bismarck iz 1985. g.; 13) bugarski istoriar Veselin Trajkov u svojoj monografiji 1878. iz 1978. g.; 14) ameriki istoriar Ivo Banac u knjizi The National Question in Yugoslavia. Origins, History, Politics iz 1993. g., i 15) srpski istoriar i univerzitetski profesor Dragan Simeunovi u svojoj najnovijoj knjizi na temu razvitka srpske politike misli Iz riznice otadbinskih ideja. Slobodarski meai nae politike misli 19. veka, Beograd, 2000. Detaljniji prikaz naunih dostignua ovih radova kao i njihov znaaj za temu mog rada su predstavljeni u etvrtoj glavi ove disertacije. Teorijski i praktini znaaj istraivanja. Ovaj rad spada u red teorijskorazvojnih istraivanja, jer je predmetno orijentisan na istraivanje jednog oblika (lingvistikog) teorijskih koncepcija drutvene identifikacije i razvoja drutva. U razvoju savremenih drutava Istone, Centralne i Jugoistone Evrope nakon zavretka hladnog rata 1990. g. dolazi do novih naunih tendencija u drutvenim naukama koje su usmerene na preispitivanje do tada vaeeg teorijsko-ideolokog modela nacionalne identifikacije, etnike grupisanosti i reavanja problema stvaranja i egzistencije nacionalnih ili vienacionalnih drava. Pokazalo se u poslednjih dvadesetak godina da u sluaju Junih Slovena tzv. nacionalno pitanje, pod kojim se podrazumeva i teorijsko pitanje nacionalne identifikacije i stvaranja nacionalnih drava, nije reeno na zadovoljavajui nain. Smatram da ovo istraivanje ima kako teorijsku tako i praktinu opravdanost i veliki znaaj za reavanje meuetnikin problema na junoslovenskim prostorima. Kao prvo, teorijski znaaj istraivanja je u tome to se njime predstavlja, analizira i na nov nain osvetljava Karadiev lingvistiki koncept nacionalne determinacije Srba i Hrvata iz prve polovine XIX veka. Drugo, na nov nain se prezentuje teorijska osnova stvaranja Garaaninove ujedinjene nacionalne drave Srba iz sredine XIX veka koja je bila teoretski zasnovana, po mom miljenju, na lingvistikom odreenju nacionalne pripadnosti. Praktini znaaj istraivanja lei u dvema injenicama. Prvo, rezultati ovoga istraivanja se mogu korisno primeniti u procesu reavanja meuetnikih nesuglasica izmeu junoslovenskih nacija. Drugo, rezultati do kojih sam doao se mogu ugraditi u tekstove kolskih udbenika, postati deo naunih publikacija i strunih radova na temu meunacionalnih odnosa junoslovenske populacije u XIX i XX veku. Kako se rezultati mogu koristiti u nastavnom procesu i naunim radovima. Rezultate ovoga istraivanja mogu koristiti brojne institucije, organizacije, nauni i javni radnici u svojoj javnoj i drutvenoj aktivnosti. To se odnosi pre svega na univerzitete i institute, ali takoe i na sve druge regionalne i meunarodne naune organizacije. Od posebnog je znaaja da se rezultati ovoga istraivanja mogu uspeno upotrebiti u nastavnom procesu na visokokolskim ustanovama kao deo obavezne ili preporuene literature za studente slovenske filologije, istorije Junih Slovena, junoslovenske etnologije kao i za sve one kojima je junoslovenski nacionalzam iz doba romantiarskog XIX veka predmet studiranja i naunog istraivanja. Teorijsko-ideoloki okvir pojave nacionalizma i nacionalne (grupne) identifikacije. Treba istai da se srpski nacionalizam, isto kao i hrvatski, sastojao (i sastoji) iz est glavnih elemenata: 1) teritorije i drave, 2) naroda, 3) jezika i pisma, 4) istorije, 5) vere, i 6) tradicije i obiaja. Na nacionalnoj teritoriji je iveo jedan kulturno
13
jeziko homogen narod koji je imao legitimno pravo na tu teritoriju. Tako se srpski nacionalizam javlja kao borba za restauraciju tog legitimnog prava na nacionalnu teritoriju. Ona je pod vlau stranog osvajaa, odnosno tuina, koji pokuava da denacionalizuje domau naciju raznim metodama, izmeu ostalog i potenciranjem na upotrebi svog maternjeg jezika kao zvaninog koji je za domae stanovnitvo nerazumljiv. Domae stanovnitvo je moglo da ima odreene jezike povlastice kao to je ograniena upotreba svog jezika u administrativno-lokalnim poslovima. Pod elementom naroda se podrazumevalo da Srbi (isto kao i Hrvati) poseduju specifine karakteristike koje ih ine posebnim, odnosno razliitim od drugih kao to su kultura i obiaji. Vremenska trajnost, odnosno starost, nacionalne kulture je bila posebno bitna jer su dublji istorijski koreni nacije ukazivali na njenu vremensku postojanost to je davalo jai legitimitet nacionalnim zahtevima. U mnogim sluajevima vera i pismo su bili posebno bitni u koncepciji srpskog i hrvatskog nacionalizma jer se smatralo da su to bila dva najuoljivija elementa po kojima su se ova dva naroda razlikovala jedan od drugog. Pod elementom tradicije treba pre svega podrazumevati usmenu tradiciju (na primer narodne epske junake pesme) i nacionalni mit koji je u sluaju srpskog nacionalizma igrao ulogu glavnog sabirnog centra itave nacije. Kosovski mit je pola milenijuma imao znaaj katalizatora oseaja pripadnosti Srpstvu1. Za istoriara koji se bavi Kosovskim mitom, razluiti istorijsku istinu od legende je izuzetno teko. Srpski istoriar Mihailo Dini je zakljuio da istorijska nauka verovatno nikada nee uspeti da to postigne [Dini 1939].2 U svakom sluaju, zajednika je karakteristika svakog nacionalnog pokreta i nacionalizma da idealizuje nacionalnu prolost [Kelles-Krauz, 325]. Sastavni deo nacionalnog bia je pamenje. Nacija poiva na kolektivnom pamenju nacionalne slave ili patnje. Stoga je komemoracija istorijskih bitaka, pobeda ili poraza, a naroito nacionalnih junaka koji su pali za otadbinu, veoma bitna za stvaranje kolektivne svesti o pripadnosti istoj naciji [Billig 1995, glave 3 i 4]. U kolektivnom nacionalnom pamenju kljuno mesto igra nacionalno zlatno doba u kome je nacija doivela svoju najveu istorijsku slavu, bila politiki mona i vojno snana. Vraanje ovom dobu predstavlja istinsku regeneraciju nacije, ispunjavanje nacionalne svete misije i nacionalne obaveze. U sluaju srpskog nacionalizma, zlatno doba kako srpske nacije tako i srpske drave predstavlja sigurno vreme cara Duana Silnog (vladao srednjovekovnom srpskom dravom od 1331. g. do 1355. g.). Sutina elementa dravnosti u srpskom nacionalizmu iz XIX veka se nalazila ne samo u zahtevu za obnovom Duanovog carstva ve i za nastavljanjem njegove dravno-politike misije.
1
Hobsbom je shvatao naciju kao skup stvorenih tradicija pod kojima se podrazumevaju nacionalni simboli, mitologija kao i odgovarajue skrojena istorija. Anderson shvata naciju kao zamiljenu politiku zajednicu [Anderson 1983, glava trea; Hobsbawm, Ranger 1983, glava prva]. Ovde treba istai da nijedno drutvo na svetu nije imuno na fenomen nacionalizma. Nacionalizam se moe pojaviti u bilo kojim socio-politiko-ekonomskim uslovima - od bogatih zapadnih industrijskih zemalja do siromanih afrikih feudalnih drutava [Connor; Smith 1981, glava druga]. Vrednost Smitove analize porekla nacionalizma se sastoji u tome to je on pokuao da razrei problem etnikog porekla nacionalnog identiteta i da utvrdi u kojim se sluajevima etniki i nacionalni identiteti poklapaju [Smith 1986]. 2 Ne treba zaboraviti da istoriari esto u traenju korena nacio nalnog identiteta ukazuju da nacionalna istorija predstavlja kontinuiran sled dogaaja koji vode od prvobitnog statusa etnosa ( ethnie) do modernog statusa nacije [Smith 1986].
14
M. Veber i A. Smit smatraju da se bez negovanja nacionalne memorije i odravanja komemorativnih rituala ne moe formirati kolektivna svest da nacija poseduje tano odreeni sveti zadatak ije je ispunjenje u budunosti i glavni cilj kome nacija tei [Weber 1946; Smith a]. Pozivanjem na istoricizam se svakako formira i kolektivni oseaj autentinosti nacije. Element jezika u srpskom i hrvatskom nacionalizmu XIX veka se moe predstaviti kroz aksiomu da se srpska kultura, odnosno hrvatska, prostire na svim onim prostorima na kojima se govori srpskim, odnosno hrvatskim, jezikom, bez obzira na trenutne meudravne granice. Potujui princip ove aksiome srpski i hrvatski nacionalizmi su sluaj Dubrovnika i naslea njegove knjievne tradicije pretvorili u jednu od glavnih jabuka razdora izmeu Srpstva i Hrvatstva. Najbitnija politika posledica primene principa jezikog odreenja nacionalne pripadnosti je bila u tome to se trailo stvaranje ujedinjene nacionalne drave koja bi se sastojala od svih onih nacionalnih teritorija na kojima se govorilo nacionalnim jezikom. Pored ovih zajednikih karakteristika sa srpskim lingvistikim nacionalizmom, hrvatski lingvistiki nacionalizam je imao i jednu specifinu komponentu. Ta komponenta je bila usko povezana sa koncepcijom hrvatskog politikog naroda. U osnovi ove koncepcije se nalazio politiki cilj ostvarivanja dravnonacionalne homogenizacije asimilovanjem onih graana Trojednice (Trojedne Kraljevine Dalmacije, Hrvatske i Slavonije) koji nisu govorili hrvatskim jezikom.1 Dakle, dok se srpski lingvistiki nacionalizam moe nazvati etnikim, hrvatski lingvistiki nacionalizam bi se mogao nazvati dravnopolitikim.2 Razvitku lingvistikog nacionalizma je sigurno uveliko doprinela i mitologizacija nacionalnog jezika kod Srba i Hrvata u XIX i XX veku. Ako se govori o jeziku kao sastavnom elementu modernog nacionalizma treba napomenuti da na jednoj strani postoje razliite nacije koje govore istim jezikom (Srbi i Crnogorci) dok na drugoj strani postoje dvo- ili tro-jezine nacije (Belgijanci ili vajcarci). Ali se i u prvom i u drugom sluaju nacija moe shvatiti kao grupa ljudi koja se povezuje prema njihovoj sopstvenoj elji i koja poseduje odreene zajednike atribute (teritoriju, istoriju i druge koji nisu obavezni) [Dumont 1970, 70]3; ili pak kao materijalno i moralno integrisano drutvo koje poseduje vrstu centralnu vlast i odreene granice i gde postoji relativno moralno, mentalno i kulturno jedinstvo izmeu itelja, koji su svesno odani dravi i njenim zakonima [Mauss, 1617].
Sluaj hrvatskog lingvistikog nacionalizma ima dosta slinosti sa Ujedinj enom Republikom Tanzanijom nakon njenog stvaranja 1964. g. ujedinjenjem Republike Tanganjike i Republike Zanzibara. Nakon ujedinjenja, u Tanzaniji je swahili jezik shvaen kao instrument za postizanje politiko-ideoloke homogenizacije drave. 2 U hrvatskom sluaju se oigledno radi o francuskom modelu nacionalnodravne homogenizacije koji je karakteristian i za neke nama savremene evropske vidove nacionalizama. Francuski model nacionalne homogenizacije (jedna drava jedan jezik jedna nacija) je u XIX i XX veku vidno uticao na druge evropske modele nacionalne homogenizacije kako na istoku tako i na zapadu evropskog kontinenta. Tako na primer, vajcarski nacionalizam ima u osnovi isti profil kao i francuski jer je zasnovan na teritorijalnom principu. Primena ovog modela je bila neophodna u vajcarskom sluaju usled postojanja tri jasno odvojene lingvo-nacionalne grupacije na teritoriji vajcarske drzave: Francuza, Nemaca i Italijana (plus etvrta mala grupacija - Roman). 3 Autor napominje da su dva elementa kljuna u definiciji nacije: teritorija i elja da se ivi zajedno. Drugi elementi kao to su istorija, kultura, jezik itd. su najee sastavni deo definicije nacije ali nisu obavezni.
15
Hronoloki posmatrano, razvitak srpskog nacionalizma se moe okvirno podeliti na: 1) razdoblje do Prvog svetskog rata, 2) period izmeu dva svetska rata, 3) doba od Drugog svetskog rata do sredine osamdesetih godina XX veka, i 4) period nakon toga. Pitanje definisanja nacije, nacionalnih ciljeva, metoda i sredstava kako se ti ciljevi mogu ostvariti sve su vie zaokupljali u prvoj polovini XIX veka vodee predstavnike kako srpske inteligencije tako i vodee politike krugove mlade Kneevine Srbije. Jedno od najvanijih pitanja itave tadanje i budue nacionalne politike srpskih javnih radnika, postalo je pitanje odreivanja, tj. definisanja, srpske nacije kao imperativ za reavanje srpskog pitanja na jugoistoku Evrope. Kamen temeljac modernom odreenju srpske nacije postavio je Vuk Stefanovi Karadi oznaivi jezik kao osnovnu i najvaniju odrednicu za utvrivanje nacionalne pripadnosti. Ovaj lingvistiki model nacionalne determinacije je uskoro prihvaen od novih generacija srpske inteligencije i politiara u XIX i XX veku, ne samo u nezavisnoj srpskoj dravi, Kneevini (od 1882. g. Kraljevini) Srbiji, nego i od strane srpske inteligencije u okvirima Habsburke Monarhije (tj. Austro-Ugarske od 1867. g.).1 Primenjujui u praksi lingvistiki model odreivanja srpske nacije neki ideolozi Srpstva su zamiljali budue granice ujedinjene srpske drave koja bi obuhvatala itav lingvistiki srpski narod. To je po njima bio najbolji put za definitivno reenje srpskog pitanja na Balkanu i Jugoistonoj Evropi. Kraj XVIII i poetak XIX veka je ostao karakteristian za veinu naroda Balkanskog poluostrva, a za Srbe i Hrvate posebno, kao period nacionalnog buenja i poetka borbe za nacionalno osloboenje od tuinske vlasti (turske i habsburke). Ovo buenje nacionalne svesti kod Srba je preraslo sredinom i u toku druge polovine XIX veka u otvoreno pripremanje srpskog naroda u okvirima nezavisne srpske drave da u zajednici sa ostalim pravoslavnim i slovenskim narodima Balkana ostvari konano nacionalno osloboenje i emancipaciju svoje sabrae u Turskom Carstvu. Meutim, treba naglasiti da je ovo nacionalno osloboenje bilo samo podloga za iri koncept stvaranja velike ujedinjene srpske drave sastavljene od svih Srba. Na prostorima Centralne i Jugoistone Evrope u XIX veku je postojao specifian spoj liberalizma sa romantiarskim nacionalizmom to je dovelo do tumaenja nacionalne srednjevekovne istorije kao dobom nacionalne slobode, dobom kojem se treba vratiti u toku XIX veka. Stoga je kod mnogih nacionalnih voa onih naroda koji su u XIX veku bili pod stranom dominacijom preovladavalo miljenje da je njihov zadatak da povrate izgubljenu nacionalnu slobodu i dravnu nezavisnost. Sluaj Ilije Garaanina nije nikako izuzetak. S obzirom da su teili nacionalnom osloboenju, balkanski nacionalizmi iz XIX veka se mogu nazvati oslobodilakim nacionalizmima. Povezanost nacionalnog identiteta sa prolou je uoio David Miler piui da je nacionalnost
Savremena hrvatska istoriografija nedvosmisleno priznaje prvostep enu vanost jeziku kao nacionalnom odreivau. Tako moemo proitati sledeu ocenu vanosti odluke Hrvatskog sabora o proglaenju hrvatskog jezika 1847. g. kao zvaninog administrativnog jezika u Hrvatskoj i Slavoniji: Hrvatski jezik, glavni element identiteta nacije, odolio je svim nasrtajima germanizacije, maarizacije, talijanizacije, te ga je Hrvatski sabor 1847. godine proglasio slubenim jezikom u javnom ivotu [Bilandi 1999, 24].
16
identitet koji zajedno posedujemo, identitet koji je u velikoj meri nasleen iz prolosti i koji nije potpuno otvoren racionalnom istraivanju [Miller 1989, 70].1 Naunu osnovu za odreivanje Srpstva a preko njega i srpskih zemalja dala je upravo Vukova lingvistika koncepcija definisanja srpske nacije, koncepcija koja se permanentno provlaila kroz itav XIX i XX vek ivei meu srpskom inteligencijom sve do dananjih dana. Vievekovni eljeni cilj Srba da se oslobode turskog jarma konano je urodio plodom poetkom XX veka kada je Kraljevina Srbija u savezu sa Crnom Gorom, Grkom i Bugarskom uspela da porazi Tursku i proiri svoje dravne granice obuhvatajui Srbe iz June Srbije, tj. Vardarske Makedonoje, i Srbe iz Stare Srbije, tj. Kosova, Metohije i Sandaka (Stari Ras). Ovom prilikom je od primarne vanosti istai da su zahtevi srpskih politiara i dravnika za ukljuivanje navedenih teritorija u sastav Kraljevine Srbije bili bazirani na istorijskom i etnikom pravu srpske nacije na ova podruja. Ako znamo da je jo od Vukovog vremena prihvaen lingvistiki model odreenja srpske nacije onda moemo slobodno rei da se pod terminom etnikog prava u stvari podrazumevala lingvistika osnova odreenja srpskog ethnos-a. Pod ethnos-om podrazumevam pred-nacionalno kulturno drutvo koje moe, pod odreenim okolnostima, da se transformie u naciju. Ta transformacija se sprovodi preko intelektualno-politike elite ali samo u sluaju ukoliko ve postoje odreeni objektivni uslovi meu pripadnicima nacije [Hroch 1993, 4]. Fenomen transformacije naroda iz ethnos-a u naciju je za neke sociologe toliko bitan da smatraju da samo civilizovani narodi doivljavaju tu transformaciju dok primitivni narodi ostaju u stanju ethnos-a. Drugim reima, ovaj proces transformacije je dokaz stepena civilizovanosti naroda [Kaplan 1994, 4476; Moinyhan 1992]. U sluaju srpskog lingvistikog nacionalizma, odnosno lingvistikog modela definisanja srpske nacije u periodu od 1836. do 1844. g. kao predmeta i vremenskog okvira mog istraivanja u ovom radu, pod odreenim objektivnim preduslovima potrebnim za transformaciju naroda (ethnos-a) u naciju podrazumevam pre svega faktor jezika kao glavnog elementa nacionalne svesti kod Srba u ovom periodu zajedno sa oseajem pripadnosti pravoslavnoj veroispovesti. Meutim, ovde naglaavam da se moje istraivanje prevashodno odnosilo na faktor jezika a ne pravoslavlja iz dva razloga: 1) smatram, kao to se da videti iz daljeg teksta ovog rada, da je u periodu koji je istraen kod srpske nacije u celini jezik predstavljao bitniji objektivni preduslov za transformaciju iz ethnos-a u naciju nego pravoslavlje, i 2) srpski lingvistiki nacionalizam, shvaen u krajnje pozitivnom romantiarskom smislu iz XIX veka (nacionalno osloboenje i samo-opredeljenje) a ne u krajnje negativnom komunistikom odreenju iz XX veka (ksenofobija, ovinizam, rasizam i revanizam), je neistraen u potpunosti kako u srpskoj tako i u jugoslovenskoj istoriografiji. Istakao bih da etimoloki re ethnos (na francuskom ethnie) znai narod odnosno grupu ljudi koja ima zajedniko ime, otadbinu, istorijsko pamenje, kulturu i oseaj solidarnosti. Nacija se moe definisati kao narod (ethnos) koji ivi u okvirima svoje sopstvene dravne organizacije ili pak nastoji da takvu dravnu organizaciju stvori. Pripadnici nacije poseduju svest o istom poreklu, grupnosti koja se formira uglavnom
1
To podrazumeva da nacija poseduje kolektivnu svest to je ini, zajedno sa ostalim faktorima, politikim aktorom [Miller 1995, 31]. Takoe, po Mileru, nezavisna nacionalna drava je najbolji garant ostvarivanju nacionalne samo-afirmacije i socijalne pravde [Miller 1995, 81 85].
17
kao rezultat zajednike istorije i svesti o tano odreenim granicama teritorijalnog rasprostiranja svog ethnos-a. Prisutna je tendencija kod srpskog naroda kao i kod mnogih drugih evropskih naroda od doba romanticizma pa sve do danas da se granice njegove nacionalne drave poklope sa granicama njegovog etnikog teritorijalnog rasprostiranja.1 Primer srpskog naroda u XIX veku moe da poslui kao klasian egzemplar navedenog shvatanja nacije i ethnos-a i njihovog meusobnog odnosa. Poetkom XIX veka jedan deo srpskog naroda (koji je iveo na teritoriji tzv. Beogradskog paaluka) je uspeo da obnovi izgubljenu dravnu samostalnost s kraja srednjeg veka i na taj nain da sebi povrati status nacije. Meutim, vei deo srpskog naroda je ostao i dalje u statusu ethnie jer nije iveo u svojoj sopstvenoj dravi pa stoga nije imao status nacije ve status etnike manjine. To se odnosilo na Srbe iz Bosne i Hercegovine, Jugoistone Srbije, Kosova i Metohije, Makedonije, June Ugarske, Hrvatske, Slavonije i Dalmacije. Prirodna je bila tendencija tokom XIX i poetkom XX veka onih Srba koji su povratili status nacije da isti takav status obezbede i za ostale Srbe njihovim ukljuivanjem u zajedniku nacionalnu dravu Srba. Jedan od najpoznatijih savremenih istraivaa nacionalizma, fenomena koji se moe definisati kao princip koji obezbeuje politiko i etniko ujedinjenje odreene ljudske grupacije, Antoni Smit (Anthony Smith), istie da se pojedinac mora identifikovati sa nacijom, odnosno da svaki ovek ima svoju nacionalnu pripadnost, da se nacija moe realizovati samo u okvirima sopstvene nacionalne drave, da je lojalnost sopstvenoj nacionalnoj dravi jaa od svake druge lojalnosti i da je najbitniji preduslov za slobodu na itavom svetu jaanje nacionalnih drava (Smith A., Theories of Nationalism, Duckworth, London, 1983, stranica 21)2. Upravo iz elje da dobiju status nacije Srbi sa prostora Trojedne Kraljevine (Dalmacija, Hrvatska i Slavonija) su u itavom XIX i XX veku nastojali da im se u Trojednici pored Hrvata prizna status politikog naroda to je podrazumevalo i preimenovanje zvaninog hrvatskog jezika Trojedne Kraljevine u hrvatsko-srpski jezik. Sve dok je samo hrvatski narod u Trojednici bio priznat za politiki narod, u Dalmaciji, Hrvatskoj i Slavoniji je samo hrvatski ethnos imao status nacije dok su Srbi predstavljali etniku manjinu. Stoga je borba Srba da dobiju status nacije bila kamen temeljac njihovih politikih i ideolokih odnosa sa Hrvatima Trojednice. Srpski nacionalizam XIX i XX veka (manifestovan u razliitim formama, izmeu ostalih i u formi lingvistikog nacionalizma) je stvarao uverenje da su Srbi kao etnika skupina povezani zajednikom istorijom, poreklom, jezikom, obiajima, pismom i kulturom. On je stvarao u isto vreme i oseaj vezanosti za tano odreenu nacionalnu teritoriju te je stoga prirodno sledio zakljuak da srpski ethnos ima pravo na samo-odreenje pod kojim se podrazumevalo pravo na zajedniki nacionalni ivot u okvirima zajednike
1
Slini stavovi se mogu nai u [Smith 1991; Smith 1986; Weber 1976; Edwards 1985; Connor 1978]. Pripadnici iste nacije veruju da poseduju isto poreklo odnosno iste roditelje koji su znatno doprineli da se nacija nae u dotinoj drutveno-politiko-ekonomskoj situaciji u kojoj se trenutno nalazi [Matossian 1962; Hobsbawn, Ranger 1983, uvod i glava sedma]. Prema Donsonu, pripadnici nacije bez obzira na sve mogue transformacije nacije nikada ne mogu zaboraviti zajedniko poreklo, ime, teritoriju, jezik, mit, tradiciju, obiaje i tome slino [Johnson 1992]. 2 A. Smit je sigurno bio u pravu kada je rekao: Mislim da se veina nas slae da je nacionalizam danas jedna od najmonijih snaga u svetu i da su nacionalne drave bile najmanje jedan vek kamen temeljac meunarodne politike i da e to biti i dalje [Smith 1996, 359].
18
nacionalne dravne organizacije i zajednice. Prema mnogim istraivaima nacionalizma, nacionalno samo-opredeljenje, naroito ako je realizovano stvaranjem nacionalne drave, daje vee garancije ouvanju nacionalne kulture [Margalit, Raz]. Na ovaj nain su Srbi sledili dva osnovna etnika principa savremenog nacionalizma a to su: 1) pravo na samo-odreenje (u ovom sluaju putem jezika), i 2) pravo na politiku nezavisnost (u ovom sluaju ili putem stvaranja nezavisne nacionalne drave ili putem priznavanja srpske nacije za politiki narod u Trojednici).1 Potrebno je istai takoe da je proces modernizacije i industrializacije koji je sve vie i vie prodirao na prostore Jugoistone Evrope u XIX veku nesumnjivo uticao na razvijanje svesti o prelasku iz statusa ethnos-a u status nacije kako kod Srba tako i kod svih drugih naroda ovog dela evropskog kontinenta.2 Jednu od najuticajnijih i ujedno najprihvatljivijih definicija nacionalizma je dao Ernest Gelner koja je takoe prihvatljiva i sa moje strane s obzirom na temu kojoj je posveen ovaj rad. Ona glasi: nacionalizam je, u sutini, potpuno nametanje visoke kulture drutvu, gde prethodno nie kulture preokupiraju ivote veine, i u nekim sluajevima svih, pripadnika populacijeTo je uspostavljanje anonimnog, nelinog drutva, sa zajednikim alternativnim atomizovanim individuama, koje na prvom mestu zajednika kultura dri na okupu [Gellner 1983, 5657]. Gledano iz ove perspektive definisanja nacionalizma, moemo rei da su Vuk i Garaanin odbacili stare principe konfesionalizma i istoricizma u odreivanju Srpstva i stvaranju nacionalne drave kao principe koji su bili produkt nieg srednjovekovnog drutva i kulture. Obojica su prihvatili moderni lingvistiki princip, princip koji se smatrao proizvodom vieg novovekovnog evropskog drutva i duha. Njihov cilj je takoe bio da se Srbi kao narod ne odreuju vie starim terminom ethnos kao pripadnici samo zajednike kulture, ve novim zapadnoevropsko-romantiarskim terminom nacije kao skupa ljudi istovetne kulture koji ive u okvirima jedne jedinstvene nacionalne drave.3 U istoriji srpske politike misli je sve do sredine XIX veka vladalo uverenje da nacionalna drava srpskog naroda treba da bude izgraena obnavljanjem istorijske (srednjovekovne) drave Srba. Princip istoricizma, ili istorijskog dravnog prava je bio dominantan u srpskoj politikoj ideologiji sve do tridesetih i etrdesetih godina XIX veka. Iz razloga primene principa istoricizma u ideolokim koncepcijama izgradnje, tj. obnove, drave srpskog naroda, Srbi sa prostora Habsburke Monarhije (iz June Ugarske, Hrvatske, Slavonije i Dalmacije) nisu ozbiljno privlaili panju ideologa srpske dravnosti. Meutim, tridesetih i etrdesetih godina XIX veka srpska dravno1
O pravu nacije na samo-odreenje i nezavisnost kao principima savremenog nacionalizma videti u [Halliday 2000]. Na poetku XX veka ova dva principa savremenog nacionalizma su dosta kritikovana od strane austro-marksista i Roze Luksemburg. 2 Jedan od najveih protagonista teorije uzajamnosti procesa modernizacije i tehnoloko -industrijskog razvoja sa procesom rastueg nacionalizma u Centralnoj i Istonoj Evropi je Ernest Gelner (Ernest Gellner 1925. g.1995. g.) [Gellner 1998]. Ideja vodilja u ovoj Gelnerovoj knjizi je ta da je nacionalizam spontana reakcija uzrokovana potrebama u industriji za obrazovanijom pokretnom radnom snagom koja se moe proizvesti uvoenjem opteg obrazovnog sistema zasnovanog na zajednikom (nacionalnom) standardizovanom jeziku. Na taj nain, standardizovan nacionalni jezik ima ulogu nacionalizacije mase [Mosse 1991]. U ovom kontekstu se i Vukova jezika reforma moe posmatrati kao primer nacionalizacije mase putem standardizovanja nacionalnog knjievnog jezika Srba. 3 Vladimir Makhna odbacuje mogunost primene zapadnog (francuskog) koncepta nacije kao skupa graana jedne drave na istonoevropske zemlje a naroito na sluaj Rusije [Mak 1997].
19
pravna politika misao je dobila radikalno novu ideoloku dimenziju za ije se rodonaelnike mogu smatrati Vuk Stefanovi Karadi i Ilija Garaanin. Radikalna promena srpske politike ideologije se sastojala u tome to je Vuk Stefanovi Karadi postavio temelje lingvistikom modelu definisanja srpskog ethnos-a, dok je Ilija Garaanin postavio temelje lingvistikom modelu nacionalne drave srpskog naroda. Sutina ovog KaradiGaraaninovog modela lingvistikog Srpstva i srpske drave je u tome da se svi tokavci (Juni Sloveni koji govore tokavskim dijalektom) smatraju etnikim Srbima koji imaju prirodno pravo da osnivanjem jedinstvene drave svih lingvistikih Srba postanu nacija. Ove dve teorije lingvistikog Srpstva i drave lingvistikog Srpstva sigurno predstavljaju apsolutno novu dimenziju u istoriji srpske politike ideologije koja se bavila reavanjem tzv. srpskog pitanja a pod kojim se podrazumevalo osloboenje i dravno-nacionalno ujedinjenje celokupnog Srpstva. Od vremena nastanka ova dva lingvistika modela reenja srpskog pitanja, u istoriji srpske politike ideologije se sve vie i vie posveuje panja ne samo tradicionalno shvaenim etnikim Srbima (pravoslavni Juni Sloveni koji govore srpskim jezikom), ve i tokavskim rimokatolicima sa prostora Habsburske Monarhije, kao i svim stanovnicima Bosne i Hercegovine bez obzira na njihovu veroispovest iz razloga to su svi oni govorili tokavskim dijalektom koji se smatrao maternjim jezikom srpskog ethnos-a. Iz ove perspektive se stvaranje jedinstvene dravne organizacije Jugoslovena 1918. g. u izvesnom smislu moe oceniti kao praktina realizacija Vukove i Garaaninove teorije i projekta o lingvistikom Srpstvu i njegovoj nacionalnoj dravi. Srpski istoriar iz Bosne, Milorad Ekmei, tvrdi da je ideja ujedinjenja svih Junih Slovena u jedinstvenu dravu bila zasnovana na racionalistikim idejama iz XVIII i XIX veka prema kojima je jezik osnova nacionalnog identiteta svake nacije. Ovakva racionalistiko-lingvistika koncepcija Junih Slovena je nala svoj izraz u jugoslovenskoj ideji ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca tri plemena koja govore dijalektima jednog istog jezika [Ekmei 1988, 832]. Meutim, ameriki istoriar jugoslovenskog porekla, Stevan K. Pavlovi, napominje da se ne moe govoriti o Jugoslaviji kao naciji u onom smislu u kome se taj termin shvatao u doba Francuske buroarske revolucije jer Jugoslavija nije nikada bila zajednica graana. Po Pavloviu, moderna nacija, pod kojom se podrazumeva politiki identitet, poiva na etnikoj zajednici ija je karakteristika zajednika kultura i istorija. Jugoslavizam je bio samo ujedinjujua ideologija ali ne i identitet [Pavlowitch 1999]. Veina savremenih autora koji se bave problemom nacionalizma najee definiu nacionalni identitet nekim drugim faktorima nego to su to jezik i etnika pripadnost, ali je neosporno ipak da se na primer u savremenoj Istonoj Evropi granice nacionalnog identiteta uveliko poklapaju sa granicama rasprostranjenosti jezika. Za one savremene istraivae nacionalizma (kao i za ideologe nacionalizma iz XIX veka) koji uzimaju jezik kao jedan od presudnih nacionalnih identifikatora je neosporno da svoje argumente zasnivaju na Herderovoj (Johan Gottfried von Herder 1744. g.1803. g.) teoriji lingvistikog nacionalizma koja je nastala krajem XVIII veka, a koja je imala presudan uticaj na shvatanje nacionalne pripadnosti u doba evropskog romanticizma u XIX veku a pre svega kod Nemaca. Herderov lingvistiki model nacionalnog odreenja je poetkom XIX veka dalje razvijan od strane Humbolta (Karl Wilhelm von Humboldt 1767. g. 1835. g.) i naroito od Fihtea (Johann Gottlieb Fichte 1762. g.1814. g.). Upravo je Fihte
20
u svojoj uvenoj Adresi nemakoj naciji (Reden an die deutsche Nation) iz 1808. g. objavio najuticajniju interpretaciju odnosa jezika i nacionalne pripadnosti. Prema Fihteu, samo su Nemci od svih tevtonskih naroda sauvali originalan ili prvobitan (ursprnglich) tevtonski jezik u njegovoj najistijoj formi, dok su prvobitni tevtonski Francuzi i drugi novo-latinski narodi prihvatili strani jezik i izgradili svoju nacionalnu pripadnost prema karakteru tog jezika [Fichte 1808, 44]. Prema tome, sutina Germanstva, tj. Tevtonstva, lei u jeziku i samo onaj moderni narod koji je sauvao istotu tevtonskog jezika ima pravo da sebe nazove Germanima, tj. Nemcima, odnosno Tevtoncima. Takoe, stepen sauvane istote originalnog jezika je po Fihteu najbitniji dokaz otpornosti nacije na negativne uticaje stranih elemenata jer je jezik najsuperiornija nacionalna karakteristika. Upravo stoga se snaga i veliina Nemstva ogleda u ouvanju izvornog nacionalnog jezika za razliku od slabih nacija koje su dozvolile da se njihov izvorni nacionalni jezik uprlja, odnosno iskvari. Po Fihteu je upravo karakter nacionalnog jezika predstavljao najvaniji pokazatelj osobenosti itave nacije. Ako je originalni germanski jezik bio velianstven onda se taj epitet mora pripisati i modernoj nemakoj naciji koja je taj jezik sauvala.1 Fihte je takoe smatrao da su samo one nacije koje su sauvale svoj izvorni nacionalni jezik duhovno sposobne za intelektualnu produkciju. Po njemu stepen nacionalnog intelektualnog stvaralatva zavisi od stepena ouvanosti istote nacionalnog jezika. Fihte svoju raspravu o odnosu jezika i nacije zavrava zakljukom da jezik daleko vie utie na formiranje ljudi, nego to ljudi utiu na formiranje jezika (weit mehr die Menschen von der Sprache gebildet werden, denn die Sprache von den Menschen) [Fichte 1808, 44]. Iako se Fihte ne moe smatrati idejnim tvorcem nemakog lingvistikog nacionalizma, njemu se mora priznati da je romantiarskom lingvistikom modelu nacionalne identifikacije dao politiku dimenziju u jednom specifinom trenutku nemake istorije kada su nemake zemlje bile pod Napoleonovom okupacijom. Upravo tada Fihte u svojoj Adresipoziva Nemstvo da se ujedini na osnovama najbitnijeg nacionalno-fuzionog faktora jezika. Prema nekim autorima Nemci sami sebe prvo identifikuju sa Nemstvom pa tek na drugom mestu sa ljudskim rodom; suprotno od Francuza koji sebe smatraju na prvom mestu pripadnicima ljudskog roda pa tek onda lanovima francuske nacije [Dumont 1986, 131].2
Jedan od najranijih primera ove povezanosti karaktera nacionalnog jezika sa karakterom same nacije se moe videti u Mielcke C., Litauisch-Deutsches und Deutsch-Litauisches Wrter-Buch, Knigsberg, 1800, s. 8, gde pie da je svaki poseban jezik istinski izraz miljenja i oseanja (ein t reuer Abdruck der Denke und Empfindungsweise) naroda koji govori tim jezikom. 2 Autor shvata nemaku koncepciju nacionalnog identiteta kao nemaku reakciju na ideje univerzalizma i individualizma iz doba francuskog prosvetiteljstva. Dok je Francuska buroarska revolucija deklarisala pravo oveka, produkt nemake filozofije nacionalizma je bilo pravo nacije. Ukidanje jezikih i kulturolokih partikularizama na teritoriji Francuske je bio jedan od najveih nacionalnih uspeha Francuske revolucije i Napoleona. Ja bih taj fenomen nazvao francuzizacijom Francuske. Nemaki nacionalizam bih nazvao kulturnim a francuski politikim nacionalizmom. Na prostoru Hrvatske, Slavonije i Dalmacije u XIX veku srpski lingvistiki nacionalizam je bio slian nemakom kulturnom ili etnikom nacionalizmu, dok je hrvatski lingvistiki nacionalizam imao karakteristike francuskog politikog ili graanskog nacionalizma. Ovde bih samo podsetio da Antoni Smit razlikuje dva tipa nacionalne identifikacije: 1) onaj koji je zasnovan na graanskom (civic) kriterijumu identifikacije (pravo, teritorija, obrazovanje), i 2) onaj koji je zasnovan na etnikom (ethnic) kriterijumu identifikacije (srodstvo, kultura). Videti [Smith b].
21
Od modernih sociologa i sociolingvista koji su se bavili ili se bave nacionalizmom podravajui romantiarsku teoriju lingvistikog nacionalizma treba istai pre svega Maksa Vebera (Weber M., Essays in Sociology, Gerth H. i Mills C. W. [eds.], New York: Oxford University Press, 1946), Jouu Fimana (Fishman J., Language and Ethnicity in Minority Sociolinguistic Perspective, Clevedon: Multilingual Matters, 1989), Dona Edvardsa (Edwards J., Language, Society, and Identity, Oxford: Basil Blackwell, 1985) i Dona Armstronga (Armstrong J., Nations Before Nationalism, Chapel Hill: University of North Carolina Press, NC, 1982). Meutim, dominantna tendencija u savremenim naunim istraivanjima nacionalizma je da se negira bitnija uloga jezika u kreiranju nacionalne svesti (na primer: Deutsch K., Nationalism and Social Communication, Cambridge: Harvard University Press, MA, 1966; Anderson B., Imagined Communities, London: Verso, 1983; Smith A., The Ethnic Origin of Nations, Oxford: Basil Blackwell, 1986; Hobsbawm E., Nations and Nationalism since 1870, Cambridge: Cambridge University Press, 1992; Kedourie E., Nationalism, Oxford: Basil Blackwell, 1993; Eley G., Suny R., Introduction u Becoming National, Oxford: Oxford University Press, 1996). U borbi balkanskih naroda za svoje nacionalno osloboenje od turskog ropstva u XIX i poetkom XX veka Srbija i njeni intelektualci su nesumnjivo dali veliki doprinos. Meutim, sve balkanske nacije su imale ve duboko izgraenu svoju sopstvenu nacionalnu ideologiju kao i jasne nacionalne ciljeve koji su se uveliko podudarali sa srpskim nacionalnim ciljevima to je dovelo ubrzo do meunacionalnih nesuglasica i ratova izmeu balkanskih naroda a posebno Srba i Bugara. U tom svetlu treba posmatrati i otre kritike srpskog lingvistikog principa odreivanja nacije koje su dolazile naroito od strane hrvatske inteligencije i politiara koji su taj jeziki princip okarakterisali kao srpski ovinizam i sredstvo za vetako posrbljavanje ne-Srba da bi se stvorila teritorijalno velika Srbija u kojoj bi Srbi imali nadreenu ulogu u odnosu na ostale narode. U istoriji srpske nacionalne ideoligije i politike misli XIX i XX veka dominantno mesto je zauzimalo pitanje osloboenja i ujedinjenja svih Srba na prostoru Jugoistone Evrope ili pak samo onih Srba koji su iveli u dravnim okvirima Otomanske Imperije. Ideoloka osnova odreenja i ujedinjenja Srpstva u okviru jedinstvene nacionalne dravne organizacije je formirana u prvoj polovini XIX veka meu istaknutim srpskim javnim i kulturnim radnicima koji su iveli i radili ili u Kneevini Srbiji ili van nje. Dva najznaajnija rada posveena ovim pitanjima iz prve polovine XIX veka koji pripadaju iroj lepezi nacionalnih planova i projekata su: Srbi svi i svuda, lanak Vuka Stefanovia Karadia, jednog od najznaajnijih srpskih intelektualaca moderne srpske istorije, i Naertanije Ilije Garaanina, jednog od najsposobnijih politiara moderne srpske drave. tavie, ova dva rada su bila u isto vreme i dva najuticajnija projekta, teorije i shvatanja nacionalne ideje, nacionalnih ciljeva i pravaca nacionalnog rada u budunosti. Njihov uticaj na savremenu politiku misao Srba, ali istovremeno i na aktivnosti srpskih politiara, se moe pratiti i osetiti sve do dananjih dana. Oba ova dela su napisana skoro u isto vreme ali od strane autora razliitog profesionalnog i intelektualnog profila. Prvo delo, lanak Srbi svi i svuda je napisano 1836. g. i kao teoretski rad tampano u Beu 1849. g. u asopisu Kovei za istoriju, jezik i obiaje Srba sva tri zakona. Vukovo delo je bilo pristupano irem krugu italaca
22
jer je bilo tampano samo nekoliko godina nakon njegovog nastanka. Za razliku od Vukovog rada, Garaaninovo delo, napisano 1844. g. kao tajni plan srpske spoljne politike u nastupajuem periodu, nije tampano niti je javno prodavano vie od pola veka. Razlog za to je bio taj to je Ilija Garaanin, u to vreme ministar unutranjih poslova Kneevine Srbije, svoj tajni spis namenio samo uskom krugu najuticajnijih srpskih politiara kao smernice za voenje nacionalne politike. Meutim, kao to to esto biva u praksi, iako tajni plan, Naertanije je 1888. g. ve bilo poznato uskom krugu austrougarskih politiara da bi 1906. g. iri krug italaca bio upoznat sa osnovnim idejama Garaaninovog dela. Jedan od principijelnih razloga za sporenje u istoriografiji oko Naertanija je injenica da je originalni rukopis izgubljen pa se izvorni tekst, koji nije ni dovren od strane autora, moe rekonstruisati samo na osnovu nekoliko prepisa autentinog teksta. U vezi sa navedenim radovima Vuka Stefanovia Karadia i Ilije Garaanina mogu se ustanoviti nekoliko bitnijih razlika meu njima kao i postaviti nekoliko krupnih pitanja. Ipak, kao jedan od najznaajnijih problema javlja se pitanje razliitog shvatanja, tj. interpretacije, ova dva dela posebno meu srpskim i hrvatskim ali i inostranim politiarima, istoriarima, lingvistima, javnim i kulturnim radnicima. Jedan od ciljeva moga rada je razmatranje razliitih interpretacija Vukovog i Garaaninovog dela kako od strane nacionalnih istoriografija jugoslovenskih naroda tako i od strane meunarodnih eksperata za jezik i istoriju evropske politike misli. Praktino govorei, osnovni problem u interpretaciji ova dva dela kao povezane celine je taj da se da odgovor na pitanje: da li su ova dva ideoloka programa i teorije nastale u cilju osloboenja i ujedinjenja srpskog naroda ili je pod platom jezikog odreenja srpskog naroda u stvari postavljen temelj za etniku asimilaciju ne-Srba na prostorima Balkanskog poluostrva naseljenog Junim Slovenima? U tom kontekstu, elja mi je bila (kao i naunoistraivaki cilj) da prikaem odgovore razliitih istoroigrafija na ovo pitanje. Takoe, poseban akcenat je stavljen na utvrivanju razlika i slinosti izmeu radova Srbi svi i svuda i Naertanija. Bilo kako bilo, Vukovo i Garaaninovo delo su imali za cilj da razree dva gorua pitanja savremene srpske politike scene. Prvo, to je bilo pitanje definisanja srpske nacije kao corpus separatus-a u odnosu na ostale nacije Jugoistone Evrope a naroito Balkanskog poluostrva naseljenog preteno junoslovenskim elementom. Dunost razreenja ovog problema je preuzeo na sebe Vuk Stefanovi Karadi koji je izlaz video u primenjivanju savremenog jezikog modela odreenja nacije modela koji je iroko prihvaen i primenjivan od strane evropske inteligencije toga vremena a naroito nemakih romantiara ali i prvih slavistikih filologa. Drugo gorue pitanje, koje se prirodno nadovezivalo na prvo, je bilo pitanje stvaranja nacionalnog politikog programa i njegovog praktinog ostvarivanja. Ovaj drugi vaan zadatak je preuzeo na sebe Ilija Garaanin koji je faktiki podrao Vukovu teoriju o jezikom principu odreenja srpske nacije. Na taj nain Garaaninov projekat osloboenja i ujedinjenja srpskog naroda u okviru jedinstvenog nacionalnog dravnog organizma se u mnogo emu bazirao na temeljima Vukovog jezikog modela definisanja nacije. Struktura rada i razvojne faze dinamike istraivanja. Rad se sastoji iz uvoda, etiri glave, zakljuka, jednog dodatka i bibliografije. U uvodu su predstavljeni predmet istraivanja, koriena arhivska graa, originalnost teme, ciljevi i zadaci
23
istraivanja, aktuelnost teme, metodika rada, najvaniji radovi koji su se do sada bavili ovom temom, polazne hipoteze i teorijsko-ideoloki okvir pojave nacionalizma i grupne identifikacije. Prva glava mog rada ima za cilj da prikae istorijske uslove nastanka Vukovog dela Srbi svi i svuda i Garaaninovog rada Naertanije. Da bi se to postiglo prikazani su u kratkim crtama politiki, socijalni i ekonomski uslovi ivota srpske nacije u prvoj polovini XIX veka. Drugi deo mog rada ima za cilj da analizira lingvistiki model definisanja srpske nacije Vuka Stefanovia Karadia. Garaaninova vizija nacionalnog programa Srpstva kao putokaz za srpsku spoljnu politiku u narednim decenijama i povezanost Garaaninovog projekta ujedinjene srpske drave sa Vukovim lingvistikim modelom definisanja Srpstva je tema treeg odeljka mog rada. U poslednjem etvrtom odeljku su prikazani najvaniji nauni radovi iz jugoslvenske i svetske istoriografije o tematici kojom se bavi moja disertacija. Miljenje autora ovih radova o temama Vukovog ethnolingvistikog nacionalizma i Garaaninove ujedinjene ethnolingvistike drave Srba su od izuzetnog znaaja i pomoi za rad na ovoj tematici pa su iz tog razloga predstavljeni i analizirani u mom radu. Dokazane teze istraivanja zadate teme i kako se te teze uklapaju u postojeu naunu literaturu, rezultati istraivanja i do kog stepena sigurnosti su ti rezultati pouzdani i perspektive buduih naunih istraivanja u vezi sa temom rada su izneti u zakljuku.
24
Glava prva: Srpski narod u prvoj polovini XIX veka

Prolost Dubrovniku, budunost Beogradu Matija Ban 1887. g. na komemorativnoj sednici Srpske kraljevske akadenije u Beogradu povodom Gundulieve tristogodinjice, Matija Ban (r. 16. decembra 1818. u. 14. marta 1903., Sr, t. 2, 6, Dubrovnik, 1903. g., s. 286287.
Osnovna karakteristika poloaja srpskog naroda u prvoj polovini XIX veka je bila ta da je jedan deo srpske populacije na Balkanu prolazio kroz proces osloboenja i nacionalne emancipacije od strane vlasti. Obnavljanje nacionalne dravne organizacije tridesetih i etrdesetih godina XIX veka se nadovezalo na prethodni proces s poetka tog stolea. Srpski narod je doekao XIX vek pod vlau dva strana gospodara: Turskog Carstva i Habsburke Monarhije. Mlada Kneevina Srbija je sve do 1878. g. nominalno priznavala vlast turskog sultana i Visoke Porte.
Srbi u Turskom Carstvu Vei deo Srba se nalazio u okvirima Otomanske Imperije ivei u nekoliko turskih paaluka kao najveih administrativnih jedinica turske drave. Za istoriju srpskog naroda u prvoj polovini XIX veka od svih turskih paaluka na Balkanu najveu vanost je predstavljao Beogradski paaluk (bivi Smederevski sandak) koji se delio na dvanaest nahija kao manjih administrativnih jedinica u okviru paaluka. Centralni i ujedno najvaniji deo Beogradskog paaluka je predstavljala umadija u kojoj su izbila oba srpska ustanka protiv Turaka (1804. g. 1813. g. i 1815. g.). Beogradski paaluk je bio okruen sa nekoliko drugih turskih paaluka u kojima su Srbi kao podreeni socijalni i dravni element inili veinu populacije. To su: na jugoistoku Niki paaluk i Leskovaki paaluk, na jugu Novopazarski paaluk, na jugozapadu Sjeniki paaluk, i na zapadu Zvorniki paaluk.1 Meutim, ovde treba naglasiti, to je bilo od
1
U ranijim vekovima turske drave najvea administrativna jedinica se nazivala sandak. Meutim, krajem XVIII veka svi sandaci su bili preimenovani u paaluke dok je termin sandak zadran kao oznaka manje teritorijalne jedinice u okviru paaluka. Tako se srpski narod na osnovu novouvede ne administrativne podele turske drave krajem XVIII veka nalazio podeljen u dva velika paaluka: Bosanski paaluk i Rumelijski paaluk. U okviru prvog paaluka Srbi su iveli u etiri sandaka: Zvornikom, Bosanskom, Klikom i Hercegovakom. Veliki Bosanski paaluk je pre Prvog srpskog ustanka obuhvatao i neke teritorije koje su se nalazile van dananje Bosne i Hercegovine. Bosanski paaluk se prostirao na istoku sve do gornjeg toka reke Morae i do srednjeg toka reke Lima. Preko reke Drine Bosanski paalu k je obuhvatao Jadar i Raevinu na teritoriji dananje Srbije. abaka nahija Beogradskog paaluka se u poreskom sistemu turske administracije takoe nalazila u okviru Bosanskog paaluka.
25
izuzetne vanosti za kasniji nastanak ideolokih osnova i planova za formiranje ujedinjene srpske drave na osnovu etnikog, jezikog i istorijskog principa, da je srpski ethnos takoe iveo u velikom broju i u sledeim turskim paalucima koji su se nalazili van teritorije dananje Srbije i Crne Gore. To su: Hercegovaki paaluk, Bosanski paaluk i Skadarski paaluk. Ovom prilikom valja istai i to da je jedan deo srpskog naroda s poetka XIX veka iveo u faktiki slobodnoj i nezavisnoj Crnoj Gori (od 1699. g.) iako je nominalno ova oblast sve do Berlinskog kongresa 1878. g. bila tretirana kao deo Otomanske Imperije. to se tie etnike strukture stanovnitva junoslovenskih zemalja sredinom XIX veka posebnu panju zasluuje Bosna i Hercegovina, naseljena Srbima, Hrvatima i junoslovenskim elementom muslimanske veroispovesti (tzv. Muslimanima/Bonjacima), koja je tokom itavog XIX i XX veka predstavljala jedno od glavnih izvorita sukoba srpske i hrvatse politike misli i nacionalne ideologije. Koliko je ova turska (od 1878. g. austro-ugarska) provincija predstavljala konstantno izvorite tenzija izmeu Srba i Hrvata moe nam posluiti i injenica da je jeziki princip odreivanja nacionalne pripadnosti na prostorima Bosne i Hercegovine primenjen od strane Vuka Stefanovia Karadia predstavljao glavni dokaz Vukovog srpskog ekskluzivizma njegovim oponentima i kritiarima prevashodno sa hrvatske strane. Muslimani Bosne i Hercegovine nisu predstavljali homogenu socijalnu celinu za razliku od bosansko-hercegovakih hriana koji su u veini iveli na selu i bavili se stoarstvom i zemljoradnjom. Sredinom XIX veka Muslimani Bosne i Hercegovine su inili polovinu njene populacije dok su krajem istoga veka neznatno brojano nadmaili Srbe i Hrvate. U isto vreme, pravoslavno stanovnitvo Bosne i Hercegovine je znaajno brojano premaivalo katoliku populaciju [Istorija srpskog naroda 1981, 10]. Prema francuskim izvorima iz 1809. godine, 700,000 hriana je ivelo u to vreme u Bosni i Hercegovini. Prema istom izvoru, pripadnici pravoslavne veroispovesti su bili u veini u Bosanskoj krajini i Istonoj Hercegovini dok su katoliki vernici predstavljali veinu na prostoru Zapadne Hercegovine. Bosansko-hercegovaki Srbi su u crkvenim pitanjima nakon 1766. g. (ukidanja obnovljene srpske Peke patrijarije) potpali pod jurisdikciju vladika u Sarajevu i Zvorniku koji su u veini sluajeva bili birani iz fanariotskih redova, tj. nisu pripadali srpskom entitetu. Srpska inteligencija je jo dugo u XIX veku koristila tzv. slovenskosrpski jezik (slavjanoserpski/slavenoserpski) koji je nastao posrbljavanjem ruskoslovenskog jezika. Ovaj poslednji je zvanino prihvaen kao knjievni jezik Srba prvo na prostoru Habsburke Monarhije od dvadesetih godina XVIII veka kao sredstvo za odbranu od pokatoliavanja, ponemavanja i maarizacije Srba na ovim prostorima. Slavenoserpski jezik je u stvari predstavljao meoviti tip srpskog knjievnog jezika, sastavljen od srpskih narodnih, ruskoslovenskih, ruskih i srpskoslovenskih elemenata. U svakom sluaju, jezik Srba se u ovom periodu nazivao razliitim imenima kao to su to: serpski jazik/srpski jezik, prost jezik, prostosrpski jezik, prosti srpski jezik, slavenoserpski jazik, slavenosrpski jezik, slavenosrpski. Meutim, svi ovi termini za naziv jezika Srba su mogli oznaavati i srpski narodno-govorni jezik i srpski pisani knjievni jezik. Ipak se u veini sluajeva termin slavjanoserpski jazik odnosio uglavnom na knjievni jezik Srba koji je ostao stran irokim narodnim masama to je i bio glavni razlog za nastanak Vukove ideje o narodnom jeziku kao knjievnom jeziku Srba.
26
Religiozni ivot Srba na prostoru Bosanskog paaluka je bio okrenut ka njihovim najuvenijim manastirima i crkvama koji su gajili i negovali Srpstvo kroz vidove ouvanja jezika, kulture, obiaja i nacionalne istorije.1 Na drugoj strani, rimokatoliki Franjevaki red, organizovan kao Franciskanski Provincijal je meu bosanskim rimokatolicima predstavljao vrstu vezu meu vernicima ali i jednu od osnovnih institucija koja je sprovodila kroatizaciju rimokatolikih tokavaca. Ovde treba istai da su turske vlasti bile veoma nepoverljive prema katolikoj crkvi i njenim podanicima na prostorima Bosne i Hercegovine, mnogo vie nego prema pravoslavnom ivlju. Razlog za to je bio taj to je Porta vekovima zazirala od blizine velikih katolikih zemalja Habsburke Monarhije i Mletake Republike koje su na njenim granicama uvek predstavljale potencijalnu opasnost po tursku vlast na Balkanu. Ova injenica je kasnije posluila nekim hrvatskim politiarima da lansiraju tezu o povlaenom poloaju Srba pod turskom upravom u Bosni i Hercegovini u odnosu na rimokatolike Hrvate to je dovelo navodno do favorizovanja srpskog jezika i pisma u Bosni i Hercegovini. Rezultat takve favorizacije prema tim autorima je doveo do posrbljavanja Hrvata putem jezika to se jasno odrazilo u Vukovom lingvistikom metodu definisanja Srpstva. Ipak treba istai da je tokom vremena habsburki vladar uspeo da obezbedi za beki dvor ekskluzivno pravo protektorata katolika u evropskom delu Turske. Od mnogobrojnih katolikih manastira u Bosni i Hercegovini treba istai one najuticajnije a to su: Fojnica, Kreevo i Sutjeska. iriliko pismo je bilo u optoj upotrebi u Bosni i Hercegovini sredinom XIX veka kako meu pravoslavnim tako i meu rimokatolikim verskim krugovima, dok se jezik upotrebljavao prema nacionalnoj pripadnosti. irilica je bila poznata meu bogatijim muslimanskim slojevima (age i begovi) Bosne i Hercegovine kao stara Srbija. Ovo zajedniko korienje irilike grafije u Bosni i Hercegovini kako meu pravoslavnima tako i meu rimokatolicima pa i muslimanima posluie kasnije nekim ideolozima Srpstva da itavu Bosnu i Hercegovinu tretiraju ekskluzivno kao srpsku pokrajinu shodno formuli da se samo Srbi slue irilikim pismom na junoslovenskim prostorima na kojima se govorilo tokavtinom. Ukidanje obnovljene srpske Peke patrijarije 1766. g. od strane otomanske Porte predstavljalo je faktiki gubljenje jedinog integrativnog crkvenopolitiko-nacionalnog veziva srpskog ethnos-a u turskom delu Balkanskog poluostrva. Istovremeno, ukidanje Peke patrijarije je predstavljalo gubljenje jedine zatitne institucije srpskog naroda u Turskoj to e se veoma brzo negativno odraziti pre svega na june oblasti Srpstva (Makedonija i Kosovo i Metohija) gde je srpski jezik poeo da biva potiskivan od strane bugarskog, grkog, albanskog i turskog. Najbolju potvrdu za to imamo u Venelinovom radu iz sredine XIX veka [ 18291841] u kome se navodi da se stanovnitvo Makedonije uglavnom sastoji od Bugara i delimino od Turaka i Grka. Autor je ovu tvrdnju izveo na osnovu jezika kojim je govorilo lokalno stanovnitvo. Jo upeatljivije svedoanstvo o dominantnoj ulozi bugarskog jezika u centralnoj Makedoniji sredinom XIX veka, na osnovu koga je izveden zakljuak da se radi o etnikim Bugarima na ovom prostoru, daje izvetaj ruskog konzula u Bitolju, M. A.
Najpoznatiji meu njima su bili: Trojica kod Pljevalja, Piva, itomislii, Ramaa, Ozren, Lomnica, Gomionica, Motanica, Duzi i Tvrdo.
27
Hitrovo od 1. marta 1862. g. Izvetaj je upuen ruskom grofu N. P. Ignatievu1 u kome se iznose informacije o dominaciji bugarskih graana u gradu Velesu: samo se bugarski i turski jezik sveopte govore u Velesu, ali svi lokalni Turci govore bugarski takoe. Jo od pamtiveka u Velesu postoji samo bugarska kola [ 1963, 241242]. S obzirom na tursku administrativnu podelu Balkanskog poluostrva poetkom XIX veka teritorija dananje Srbije je bila izdeljena izmeu Beogradskog, Novopazarskog, Vidinskog, Skadarskog, Prizrenskog, Nikog, Leskovakog, Vranjskog, Pekog i Pritinskog paaluka. Prema podacima koje je sakupio Vuk Stefanovi Karadi, oko milion stanovnika srpske nacionalnosti je ivelo na teritoroiji Srbije dok se u ostalom delu Otomanske Imperije nalazilo jo oko milion Srba. Vuk je tvrdio da je u ustanikoj Srbiji s poetka XIX veka ivelo pola miliona Srba. Poetkom XIX veka u turskoj dravi je vera inila kamen temeljac kako nacionalnim ideologijama tako i nacionalnoj identifikaciji. Sve do tzv. Gilhanskog hatierifa iz 1839. g., pa ak i do Hatihumajuna iz 1856. g., vera je bila osnovno vezivno tkivo u Turskoj koje je povezivalo njene muslimanske podanike (bez obzira na njihovu nacionalnost) sa otomanskom dravnom strukturom, otomanskom politikom ideologijom i dravnim interesima. Tako na primer, za vreme oba srpska ustanka (1804. g.1813. g. i 1815. g.) otomanske vlasti su skoro polovinu svoje vojske protiv srpskih ustanika regrutovale iz redova bosansko-hercegovakih muslimana. Oba srpska ustanka protiv turske vlasti s poetka XIX veka su imala dva jasno odreena cilja: 1) borbu za socijalno i nacionalno osloboenje, i 2) borbu za obnovu srpske dravnosti. Prvi cilj je imao svoju ideoloku osnovu u tadanjim liberalnim evropskim krugovima koji su zagovarali ideju o prirodnom pravu naroda na nacionalnu emancipaciju. Drugi cilj je bio zasnovan na tzv. istorijskom pravu naroda da ive u svojim obnovljenim nacionalnim dravnim organizacijama. to se konkretnog srpskog sluaja tie, to je znailo da se treba obnoviti stara srpska sredjovekovna dravna tvorevina. Ova ideja obnove srednjovekovne srpske dravnosti je pokrenuta jo tokom prve dve godine prvog srpskog ustanka2 od strane (sremsko)karlovakog mitropolita Stevana Stratimirovia, vladike bakog Jovana Jovanovia kao i srpskog plemia iz Arada Save Tekelije. Ovu ideju su prihvatile i ustanike voe a pre svih braa Nenadovii, Petar Novakovi ardaklija, Mladen Milovanovi i Stanoje Glava. Jo u decembru 1805. g. na Smederevskoj skuptini ustanikih prvaka jasno je stavljeno do znanja da je osnovni cilj ustanka osloboenje Srba od Turaka i obnova srpske nezavisne drave. Plan karlovakog mitropolita Stratimirovia zasluuje posebnu panju na ovom mestu jer predstavlja jednu od bitnih karika u evoluciji srpskog lingvistikog nacionalizma. Srtatimiroviev Memorandum upuen 1804. g. ruskom caru je jedan od najranijih politikih programa o srpskom osloboenju i nacionalnom ujedinjenju u modernoj istoriji srpske politike misli. Karlovaki mitroplit je shvatio da se Srbi iz Turske ne mogu osloboditi sopstvenim snagama borei se sami protiv znatno jaeg
1
Grof Nikolai Pavlovich Ignatiev (1832. g.1908. g.), ruski ambasador u Carigradu od 1864. g. do 1877. g., je aktivno pomagao borbu Bugara za osnivanje nezavisne bugarske crkve u okvirima Otomanske Imperije. On je bio jedan od inicijatora Konferencije ambasadora u Carigradu 1876. g. 1877. g. 2 O ovom problemu videti u jednoj od najnovijih studija o Prvom srpskom ustanku [Ljui 1992].
28
Otomanskog Carstva. Mitropolit je zakljuio da se Srbi moraju osloniti na jednu od jakih evropskih sila koja bi srpske ustanike vojno i politiki pomogla u trenutku ustanka protiv Turaka. Mitropolit je bio dubokog ubeenja da je od svih velikih i monih evropskih sila pravoslavna Rusija bila jedini prirodni saveznik Srba i da jedino Rusija moe postati iskreni patron Srba u njihovoj borbi za nacionalno osloboenje i ujedinjenje. Imajui ovo u vidu, mitropolit je poslao svoj Memorandum ruskom caru Aleksandru I Romanovu. Stratimirovievi politiki planovi su neosporno bili inspirisani vizijom ujedinjene drave srpskog naroda pod ruskim patronatom u okviru Turske. Prema mitropolitovom predlogu, Srbija bi bila autonomna pod turskim formalnim sizerenstvom ali de facto bi njome upravljao ruski veliki knez ili vicekralj. U Memorandumu, ili kako se jo naziva Plan za srpsko osloboenje, predatom ruskim vlastima u junu 1804. g., Stratimirovi je izneo koncept obnovljene srpske drave, koji bih ja nazvao Serbia rediviva, a koji se zasnivao na ideji da svi Srbi, kako oni iz Turske tako i oni iz Austrije, treba da se nau u njoj. Stratimirovi je naveo sledee balkanske teritorije u okviru Austrije koje su prema njegovom miljenju bile naseljene Srbima i shodno tome bi se imale nai u ujedinjenoj dravi srpskog naroda: 1) Bokokotorski zaliv sa gradom Kotorom, 2) delovi Dalmacije i Hrvatske u uem smislu istono od reke Une, reke Krke i grada ibenika, 3) teritorija izmeu reke Dunava, reke Save i reke Vuke, i konano 4) vei deo Slavonije [Dimitrijevi 1926, 1724]. Stratimirovieva Serbia rediviva bi se sastojala takoe i iz sledeih, prema njegovom miljenju, istorijsko-etnikih srpskih zemalja koje su tada pripadale Otomanskom Carstvu: iz 1) Beogradskog paaluka, 2) Bosne i Hercegovine, 3) Crne Gore, 4) Kosova i Metohije, i 5) severozapadnog dela dananje Bugarske sa gradom Vidinom i njegovom okolinom do reke Lom. Takoe je Stratimirovi naveo i sledee teritorije Balkanskog poluostrva koje su po njemu bile naseljene etnikim Srbima: 1) deo Zapadne Vlake izmeu reke Dunava i reke Jiu, 2) dananja Jugoistona Srbija sa gradovima Niom, Leskovcem, Vranjem i Bujanovcem, i 3) severni deo dananje Albanije sa gradom Skadrom [Ruvarac 1903]. Jasno je da je Stratimirovi pri odreivanju granica obnovljene Srbije, tj. kako ju je on nazvao Slavenoserpskog gosudarstva, primenio i istorijski i etniki princip. Prema prvom principu, teritorije srednjovekovne Srbije i Duklje/Crne Gore bi inile deo Serbie redivive. Prema drugom principu, sve balkanske teritorije naseljene etnikim Srbima, odnosno prema mitropolitovom miljenju, itava pravoslavna populacija Junih Slovena kojoj je maternji jezik bio tokavski bi takoe bile ukljuene u Slavenoserpsko gosudarstvo. to se tie odreivanja etnikog prostora Srpstva, karlovaki mitropolit je bio pod snanim uticajem teorije o etniko-lingvistikom kriterijumu definicije srpske nacije koju je favorizovao u to vreme srpski plemi iz Arada Sava Tekelija. Ovaj Tekelijin etniko-lingvistiki koncept Srpstva je bio razraen u njegovom kratkom eseju Opisanije ivota. Tekelija je smatrao da su svi pripadnici Junih Slovena koji su govorili tokavskim, kajkavskim i akavskim dijalektom, bez obzira na njihovu versku pripadnost (muslimani, pravoslavci, katolici), pripadali istinskom srpskom narodu. Stoga prema Tekelijinom shvatanju, sledee junoslovenske zemlje su bile naseljene etnikolingvistikim Srbima: Srbija u uem smislu, Kosovo i Metohija, Juna Maarska, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Crna Gora, Makedonija, Dubrovaka Rpublika, Kranjska,
29
tajerska, Koruka i Severna Albanija. Tekelija se zalagao da upravo sve gore pomenute junoslovenske zemlje naseljene Srbima obrazuju jednu jedinstvenu srpsku nacionalnu dravu ije bi se granice prostirale od Crnog Mora do Alpa i od Jadranskog Mora do iznad Dunava. Tekelija je sve gore navedene zemlje nazvao Ilirija stojei pod snanim uticajem teorije da su svi Juni Sloveni poreklom starobalkanski Iliri koji su u Tekelijinim oima bili etno-lingvistiki Srbi, tj. Juni Sloveni kojima je maternji govor bio ili kajkavski ili akavski ili tokavski. Karlovaki mitropolit nije u potpunosti usvojio Tekelijinu lingvistiku koncepciju kajkavsko-akavsko-tokavskog Srpstva. Stratimirovi je mislio da su samo pravoslavni vernici junoslovenske populacije koji su govorili tokavskim a slavenoserpski jezik im je bio knjievni predstavljali prave etnike Srbe. Stoga ovakav Stratimiroviev koncept nacionalnog odreenja Srpstva moemo nazvati verskolingvistikim. U svom Memorandumu Stratimirovi je nazvao predloenu obnovljenoujedinjenu nacionalnu dravu Srba kao Slavenoserpsko gosudarstvo. Veina istraivaa se slae da se pridev slavenoserpski ( ili ) javlja u srpskoj pismenosti nakon 1726. g., odnosno nakon organizovanog usvajanja ruskoslovenskog jezika od strane austrijskih Srba kao svog knjievnog jezika. Naime, u treoj deceniji XVIII veka, nastojanjem srpskog beogradskog mitropolita Mojseja Petrovia, za potrebe Srpske pravoslavne crkve preuzet je ruskoslovenski zik (tj. ruska recenzija crkvenoslovenskog jezika) umesto dotadanjeg srpskoslovenskog jezika (odnosno srpske recenzije crkvenoslovenskog jezika) koji se upotrebljavao kod Srba kao knjievni jezik od XII do XVIII veka [Brbori 2001, 323 324]. Takozvani crkvenoslovenski jezik, kao slovenski knjievni jezik, se razvio u nekoliko nacionalnih recenzija na osnovama staroslovenskog jezika nakon Metodijeve smrti 885. g. Zvanino preuzimanje ruskoslovenskog jezika od strane Srpske pravoslavne crkve se vezuje za osnivanje tzv. Slavenske kole koja je rad poela 1. oktobra 1726. g. u Sremskim Karlovcima. Meutim, ispostavilo se da je ruskoslovenski jezik bio isuvie teak za uenje od strane nie srpske crkvene hijerarhije i nie svetovne inteligencije koja je stoga sve vie i vie posrbljavala ruskoslovenski jezik uvoenjem srpskih narodnih rei u njega koristei akcentni sistem srpskog govornog jezika. Tako je vremenom nastao tzv. slavenoserpski knjievni jezik koji je bio preraena varijanta ruskoslovenskog jezika. Uenim Srbima, tj. onima koji su odlino vladali srpskoslovenskim jezikom, primanje ruskoslovenskog jezika (odnosno prelaenje na novi tip knjievnog jezika) nije predstavljalo neku veliku tekou. Redakcijske razlike izmeu ruskog crkvenog i srpskog crkvenog (tj. knjievnog) jezika prvih decenija XVIII veka nisu bile tako velike da bi bile izvor nerazumljivosti izmeu ova dva tipa knjievnog jezika jer se nije radilo o dva posebna jezika ve samo o dve varijante jednog te istog jezika: staroslovenskog i njegove ruske i srpske redakcije. Zamena srpskoslovenskog zika ruskoslovenskim zikom kod najobrazovanijih Srba nije shvatana kao zamena jednog knjievnog jezika drugim, ve samo kao usvajanje druge varijante jednog te istog jezika koji je bio iroko rasprostranjen i koji je u isto vreme bio najvaniji kulturni ujedinitelj naroda Slavia orthodoxa-e.
30
Bliskost ruskoslovenskog jezika obrazovanim Srbima su olakavale tri injenice: 1) Srbi i Rusi su se sluili istim pismom, 2) oba naroda su bila pripadnici iste veroispovesti, i 3) oba naroda su pripadala Slovenima. Razlike izmeu ruske i srpske irilike grafije su bile neznatne i ticale su se prisustva, odnosno odsustva, nekih slova u ruskoslovenskoj i srpskoslovenskoj irilici. Meutim ispostavilo se da je glavni problem bio u tome to je postojala razlika, tj. nejednakost, u glasovnim vrednostima pojedinih znakova u jednoj i drugoj azbuci. Upravo je ta razliita glasovna vrednost pojedinih zajednikih slova, to je i za najobrazovanije Srbe u XVIII veku bila novina, predstavljala veliku tekou pri usvajanju ruskoslovenskog grafijskog sistema. Isto tako, sa primanjem ruskoslovenskog jezika i grafijskog sistema Srbi su morali da usvoje i novi akcenat. Ovo je na izgovornom planu za Srbe bilo najtee, jer se radilo o velikoj razlici izmeu ruskog i srpskog akcentnog sistema, to je konano vodilo ka posrbljavanju ruskoslovenskog jezika, tj. ka njegovoj transformaciji u slavenoserpski jezik. Razlike koje su postojale izmeu ruskoslovenskog i srpskoslovenskog bile su redakcijskog karaktera i ticale su se uglavnom fonologije, grafije i pravopisa. Usvajanje ruskoslovenskog jezika u srpskoj sredini je praeno sukobom kako sa pristalicama srpskog narodno-govornog jezika tako i sa pristalicama srpskoslovenskog knjievnog jezika. Pod uticajem ova dva jezika ruskoslovenski je konano modifikovan na srpskom tlu tako da se stvorila srpska verzija, odnosno srpska redakcija ruskoslovenskog jezika slavenoserpski jezik. Posrbljavanje ovog jezika se odnosilo pre svega na njegovu govornu realizaciju, na itanje i crkveno pojanje. Izvan crkvene upotrebe, u tekstovima svetovnog sadraja, ruskoslovenski jezik je bio u mnogo veem stepenu posrbljen transformiui se u slavenoserpski jezik. U Stratimirovievo vreme, pa i nakon njegove smrti, kod Srba su postojala tri knjievna jezika: 1) srpskoslovenski (kao vremenski najstariji, od XII do XVIII veka), 2) ruskoslovenski (kao srednji, ali iji je pokuaj usvajanja u potpunoj originalnoj recenziji faktiki propao, od 1726. g.), i 3) slavenoserpski (kao najmlai, ali koji je predstavljao posrbljen ruskoslovenski zik, nakon 1726. g.). Termin slavenoserpski (slovenosrpski) je sinonim za srpski narodni govor i za pridev srpski to se da videti iz injenice da je od druge decenije XVIII veka u tituli karlovakog mitropolita ponekad stajalo da je on slovenosrpski mitropolit to je u stvari znailo jednostavno srpski. To je bio sluaj na prvom mestu sa karlovakim mitropolitom Vientijem Popoviem Janjevcem (1713. g.1725. g.). Sloenica slavenoserpski (slovenosrpski) ima isto znaenje kao i pridev srpski, tj. koji pripada Srbima (u narodnosnom smislu). Ipak, njen prvi deo sloveno- oznaava slovensku pripadnost srpske nacije, tj. da su Srbi deo ire slovenske zajednice. Termin slavenoserpski (slovenosrpski) praktino znai da se on odnosi na nekog ili neto ko/to pripada Srbima Slovenima. Vezivanje Srpstva za Slovenstvo u to doba, isto kao i Rusa ili Bugara, je oznaavalo tano odreeno zajednitvo, i to zajednitvo pre svega pravoslavnih Slovena koji su inae svi pisali irilikim slovima, tj. pripadnost zajednikom svetu Slavia orthodoxa-e. Sredinom XVIII i poetkom XIX veka termin slavenoserpski (slovenosrpski) je uvek oznaavao pripadnost Srbima Slovenima u narodnosnom smislu. Moda je najuoljiviji primer karlovakog mitropolita Pavla Nenadovia (1748. g.1768. g.) ija je zvanina titula glasila (. Srba i Rumuna u okviru Austrije). Zaharije Orfelin je pokrenuo
31
1768. g., dok je Vuk Stefanovi Karadi objavio 1814. g. svoju uvenu kao srpsku zbirku pesama, odnosno pesama koje pripadaju Srbima Slovenima spevane narodnim jezikom. Kao to smo videli, pored ostalih naziva u ovo vreme jezik srpskog naroda, kako jedan od knjievnih jezika tako i govorni jezik, se nazivao i slavenoserpski (slovenosrpski). Tako je Joakim Vuji delo J. H. Kampea Mladi Robinzon preveo godine 1810. . Knjievni slavenoserpski (slovenosrpski) jezik je bio meavina srpskog knjivnog jezika, sastavljen od srpskih narodnih, ruskoslovenskih, ruskih i srpskoslovenskih elemenata. Postepeno je poeo da biva potiskivan kao knjievni jezik Srba pojavom Vukovih Narodnih pjesama. U Vukovo doba, prema nekim autorima, termini slavenoserpski (slovenosrpski) jezik i srpski jezik su se ve vidljivo razlikovali, tj. oni su se odnosili na razliite tipove srpskog knjievnog jezika pri emu je ovaj drugi termin oznaavao srpski knjievni jezik jako ponarodnjen, tj. posrbljen. Meutim, za mitropolita Stratimirovia se naziv slavenoserpski (slovenosrpski) odnosio na pripadnike srpske nacije koji su bili pravoslavni hriani, i kojima je, moemo zakljuiti, maternji govor bio tokavski a knjievni jezik bio slavenoserpski (slovenosrpski). Shodno svemu gore navedenom, prema mitropolitovoj viziji, nacionalna drava Srba bi pod nazivom Slavenoserpsko gosudarstvo ( ), kao obnovljena i ujedinjena dravna tvorevina na istorijsko-ethnikom pravu Srba, imala monarhijski oblik vladavine, bila tributarno-autonomna, pravoslavna Velika Kneevina. Njome bi upravljao ruski veliki knez koga bi imenovao ruski car. Ta drava bi se dakle nalazila pod faktikim ruskim protektoratom a samo formalno bila u okvirima Otomanskog Carstva. Konano, jasno je da bi Stratimirovievo verskolingvistiki zasnovano Slavenoserpsko gosudarstvo bilo sastavljeno od svih pripadnika junoslovenske populacije koji su govorili tokavskim dijalektom a kojima je knjievni jezik bio a nacionalna religija bila pravoslavno hrianstvo. Na taj nain bi Slavenoserpsko gosudarstvo pripadalo iroj zajednici pravoslavnog Slovenstva, tj. Serbia rediviva bi bila lanica Slavie orthodoxe. Godine 1808. su se pojavila jo dva konkretna projekta za obnovu srpske dravnosti. Prvi od njih je sastavljen od strane ruskog predstavnika meu ustanicima K. K. Rodofinikina. On je uopteno oznaio koje teritorije treba da postanu sastavni deo obnovljene srpske drave: teritorija Beogradskog paaluka, Juna Srbija i delovi Severne Makedonije. Rodofinikinova obnovljena Srbija bi se prostirala od Save i Dunava na severu do ispred grada Velesa na jugu ukljuujui grad Skoplje, do reke Sitnice, Trna i Dragomana u Bugarskoj, ukljuujui Sjenicu, Novu Varo i Prijepolje u Sandaku sve do reke Drine na zapadu i reke Timoka na istoku iza Negotina a ispred Vidina. Rodofinikinovo odreivanje srpske dravne granice na prostoru Makedonije je bilo uslovljeno nedefinisanou srpskog etnikog prostora na ovom podruju. Karakteristino je da su Rusi imali prilino nejasnu sliku o etnografskim granicama Srpstva u Makedoniji i u narednim decenijama XIX veka. Glavni razlog za to je bio taj to je ruska diplomatija vrila nacionalnu identifikaciju u Makedoniji na osnovu jezikog principa. Tako se desilo da je carska Rusija uspostavila zapadnu granicu velike Bugarske 1878. g. na Ohridskom jezeru mirom u San Stefanu ukljuujui itavu Vardarsku Makedoniju u sastav Bugarske. To se dogodilo stoga to je ruska diplomatija
32
smatrala da veina stanovnika Vardarske Makedonije govori bugarskim jezikom to se poistoveivalo sa bugarskom nacionalnom pripadnou. Moemo zakljuiti da su ruske diplomate primenjivale u XIX veku princip evropskih romantiara da prevashodno jezik odreuje nacionalnu pripadnost. Potvrdu za ovakvu tvrdnju imamo u izvetaju ruskog konzula u Bitolju M. A. Hitrovo N. P. Ignjatijevu od 6. avgusta 1864. g. o nacionalnom preporodu Bugara u oblasti Struge, Kieva i Ohrida: veina stanovnitva grada [Kieva, primedba V. B. S.] su muslimani, dok je hrianski element preovlaujui u selimaMuslimani Kieva, isto kao i Debra, su slovenskog porekla: oni govore samo bugarski [ 1963, 24850]. Jedanaest godina kasnije (26. aprila 1875. g.) ruski konzul u Bitolju V. Maksimov je prosledio nadlenim organima u Sankt Petersburgu molbu lokalnog stanovnitva da se otvori kola u tom gradu. U svojim linim zapaanjima uz navedenu molbu Maksimov doslovno pie: kako su grad Bitolj i njegova okolina naseljeni preteno Bugarima, njihov jezik dominira meu itavom populacijom, ukljuujui Muhamedance-Turke i Albance. Vlaka deca najveih helenofila ue prvo da govore bugarski, poto su njihove vaspitaice obino Bugarke [ 1875, 36]. Drugi projekat restauracije srpske dravnosti je nastao kratko vreme nakon Rodofinikinovog. Njegov autor je bio srpski ministar Ivan Jugovi. Prema Jugovievom planu u sastav srpske drave su trebale da uu sledee teritorije: itava Bosna i Hercegovina, Crna Gora, severni deo Kosmeta sa Pei kao i istoni deo Kosometa sa Prizrenom. Prema ovako zamiljenom projektu juna granica srpske drave bi se prostirala do ispred Skoplja [Istorija srpskog naroda 1981, karta na s. 91]. Oigledno je da je Jovanoviev projekat predviao ire granice nezavisne Srbije od Rodofinikinovog projekta. U to vreme veina istaknutih Srba, bilo iz Srbije ili iz Austrije, nije imala jasnu predstavu o definiciji Srpstva a jo manju o tanom etno-geografskom rasprostiranju srpskog naroda na jugoistoku Evrope. Drugim reima, srpska politika misao nije imala potpuno jasan odgovor na pitanje ko je Srbin sve do Vukovog odreenja Srpstva na lingvistickim osnovama. Do tada je u srpskoj politikoj misli uglavnom preovladavala religijska koncepcija odreenja Srpstva. Srpski istoriar Radovan Samardi je tvrdio da je pravoslavlje predstavljalo (i predstavlja) glavnu nacionalnu karakteristiku Srba, onako kako ga je kao ivotnu filozofiju kreirao prvi srpski arhiepiskop (i otac nacije) Sveti Sava (1175. g.1235. g.). Kao drugi nacionalni identifikator Srpstva, Samardi uzima zakletvu koju su Srbi dali Svetom Knezu Lazaru koji je pozvao itav srpski narod da se bori za zlatnu slobodu i krst asni uoi Kosovske bitke 28. juna 1389. g. Tako je osveta nad Turcima za izgubljenu bitku i dravu postala simbol srpskog nacionalnog osloboenja, ali i ujedinjenja [Samardi 1991]. Vukov lingvistiki nacionalizam se u stvari prirodno nadovezao na tenje srpskih ustanikih voa da obnove srpsku dravnost. Pre Vukovog lingvistikog modela utvrivanja srpskog nacionalnog identiteta bilo je jasno samo da se treba obnoviti srpska dravna tvorevina. Vuk Stefanovi Karadi je tano utvrdio koji deo junoslovenske populacije treba da bude obuhvaen pojmom Srpstva po principu nacionalne identifikacije na lingvistikim osnovama. Ovaj proces je uglavnom zavren Garaaninovim romantiarsko-lingvistikim odreenjem teritorijalnog rasprostiranja srpske drave koje se zasnivalo dobrim delom na Vukovom romantiarsko-
33
lingvistikom principu odreenja srpske nacije. Ovakva koncepcija nacionalnog okupljanja se moe nazvati koncepcijom romantiarskog ujedinjenja. Prema ovoj koncepciji, kao to je to bio sluaj i kod svih evropskih romantiarskih nacionalista, osloboena Kneevina Srbija je predstavljala nacionalnu majku koja je trebala da pod svoje skute okupi razbealu decu po Balkanskom poluostrvu.1 Koncepcija romantiarskog ujedinjenja je takoe podrazumevala da se nacionalno liberalno ujedinjenje kao i nacionalna kulturna integracija (tj. ostvarivanje nacionalnih i graanskih sloboda, kulturne emancipacije, osiguranje fizike egzistencije i ouvanje kulturnog i religioznog identiteta) moe ostvariti iskljuivo u okvirima nacionalne drave.2 Nakon oslobodilakih ratova srpskog naroda poetkom XIX veka koji su krunisani dobijanjem poluautonomije 1815. g. i potpune autonomije 1830. g./1833. g. donoenje prvog srbijanskog ustava 1835. g. je definitivno uvrstilo realnu srpsku dravnu nezavisnost. Sretenjski ustav iz 1835. g. je bio delo pravnika Dimitrija Davidovia, Srbina iz June Ugarske, koji je za svoju konstituciju uzeo primere iz modernog liberalnog ustavnog zakonodavstva Belgije i vajcarske. Davidoviev ustav je predviao Narodnu skuptinu kao zakonodavni organ a kneza i Savet kao izvrnu vlast. Savet je proklamovan kao nezavisno telo kao i Ministarstvo, zamiljeno kao neka vrsta vlade. Graanska prava su bila iroka i garantovana od strane drave. Vazalna zavisnost Kneevine Srbije prema svom sizerenu Porti je samo nominalno predviena. Ovako liberalan ustav, potpuno neuobiajen za balkanske prilike, je krajnje negativno ocenjen od strane carske Rusije kao francuska bata u srpskoj umi [Stojanevi 1991, 270280; Gavrilovi 1926]. Vredi napomenuti da je usvajanje ustava iz 1835. g. bio siguran dokaz da se mlada srpska drava okree ka liberalnoj i modernoj Evropi odakle je ustavni princip i pozajmljen. Okretanje srpske kulture ka Zapadnoj Evropi e definitivno biti potvreno ve sledee godine kada Vuk Stefanovi Karadi, primenjujui liberalno nemako-romantiarsko jeziko naelo determinacije nacije, pie svoj uveni lanak Srbi svi i svuda. Knez Milo Obrenovi I (1817. g.1839. g.) je nastavio da radi na ideji obnavljanja srpske dravnosti i njenom uvrivanju. Milo Obrenovi je ujedno prihvatio i ustaniku dravotvornu ideju da obnovljena srpska dravnost u XIX veku treba da predstavlja nastavak dravotvornog ivota Srba iz srednjovekovnog perioda. To je u praksi znailo da moderna srpska drava treba da obnovi egzistenciju srednjovekovnog srpskog carstva uspostavljenog za vlade cara Stefana Duana 1331. g.
1
Za vreme graanskog rata u bivoj Jugoslaviji 1991 . g.1995. g. srpski pesnik iz Bosne, Gojko ogo, je 1994. g. slikovito prikazao ovaj odnos Majke Srbije prema svojoj razbealoj deci rekavi da su zapadni Srbi uvek davali kap svoje krvi za kap majinog mleka. 2 Istaknuti srpski lingvista, Pavle Ivi, tvrdi da je stvaranje Jugoslavije bila najvea srpska avantura i greka u itavoj nacionalnoj istoriji. Razlog za ovakvu tvrdnju Ivi je naao u injenici da je Jugoslavija bila sastavljena od razliitih naroda, kultura, vera i tradicija to je sve skupa predstavljalo odlian izvor sukoba. Umesto Jugoslavije, Srbi su trebali 1918. g. stvoriti veliku Srbiju sastavljenu od svih srpskih zemalja [Ivi 1991]. Naravno, mi danas znamo da je to bilo de facto nemogue nakon propasti carske Rusije u februarskoj/martovskoj revoluciji, a naroito nakon dolaska boljevika na vlast oktobra/novembra 1917. g. jer su obe vlade i ona Kerenskog i ona Lenjinova preferirale Jugoslaviju umesto velike Srbije, a od ostalih velikih evropskih sila nijedna, sem Rusije Romanovih, nije podravala veliku Srbiju plaei se predominantnog ruskog uticaja u Jugoistonoj Evropi.
34
1355. g. Prema Miloevom miljenju srpska diplomatija je morala raditi na ujedinjenju svih Srba i srpskih zemalja u jednu dravu. Pod srpskim zemljama su se podrazumevale sve teritorije Jugoistone Evrope u kojima su Srbi inili veinu stanovnitva ili pak iveli u velikom broju. Meutim u tom trenutku se kao akutni problem postavilo pitanje definicije Srpstva. Taj problem e uskoro reiti na svoj nain Vuk Stefanovi Karadi, kao to je ve napomenuto primenom lingvistikog modela nacionalne identifikacije. Miloev stav je bio da se srpski dravotvorni ciljevi mogu ostvariti tek tada kada se steknu povoljni spoljnopolitiki uslovi praeni optim propadanjem bolesnika na Bosforu, tj. Otomanske Imperije, kao i usled povoljnih meunarodnih odnosa koji bi ili na srpsku ruku. Pod tim se podrazumevalo stvaranje iroke anti-turske koalicije balkanskih hrianskih drava. U svojim zamislima obnavljanja srpske srednjovekovne dravne tvorevine Knez Milo je imao na umu ukljuivanje pre svega Bosne, Hercegovine i Stare Srbije, tj. Kosova, Metohije i Rake (Sandaka) u dravno telo Kneevine Srbije [Stojanevi 1969; Vukovi 1957]. Praktino je Knez Milo nastojao da primeni u praksi naelo starog, jo iz doba feudalizma poniklog istorijskog prava naroda na odreene teritorije. Meutim, sa novim Vukovim modelom definisanja Srpstva budue generacije srpskih politiara i ideologa e kombinovati ova dva modela stapajui ih u jedan jedinstveni model istorijsko-lingvistikog nacionalizma. Prema savremenim istorijskim izvorima, broj stanovnika u Kneevini Srbiji se postepeno uveavao tokom XIX veka. Tako je u Srbiji ivelo 368,064 stanovnika 1820. g.; 484,225 u 1830. g.; 678, 133 u 1833. g. ukljuujui i itelje novopripojenih est nahija Kneevini Srbiji. U vreme Garaaninovig pisanja Naertanija (1844. g.) Srbija je brojala 849,236 graana. U Srbiji je isto kao i u drugim delovima Turske naseljenim srpskim stanovnitvom Srpska pravoslavna crkva predstavljala u isto vreme nacionalnu, religioznu i politiku organizaciju. Njeni svetenici su dolazili iz redova naroda dok je crkva u kanonskom pravu formalno bila pod jurisdikcijom grke Vaseljenske patrijarije u Carigradu (tj. Fanaru). Kako u religioznom tako i u drutvenom ivotu Srba pod turskom upravom veliku ulogu su imali stari srpski srednjovekovni manastiri kao sto su: Studenica, Peka patrijarija, Visoki Deani, Ravanica, Staro Nagoriane, manastir Prohor Pinjski i drugi. Srbi u Habsburkoj Monarhiji Drugi deo srpske populacije se u istom periodu nalazio pod vlau drugog gospodara Habsburke Monarhije. Ovde je neophodno naglasiti da je po miru u Kampoformiju (Campoformio) izmeu Napoleona i austrijskog cara itava oblast Dalmacije, mletake Istre i Bokokotorskog zaliva (Cattaro) bila predata Habsburkoj Monarhiji nakon vievekovne uprave Mletake Republike nad ovim prostorima u kojima su Srbi inili znatan deo populacije a u sluaju Boke Kotorske bili veinsko stanovnitvo. Promena gospodara nad Dalmacijom i Bokom Kotorskom bie i formalno potvrena od strane velikih evropskih drava na Bekom kongresu 1815. g. Na taj nain Habsburka Monarhija (od 1867. g. Austro-Ugarska) e zadrati ove dve junoslovenske oblasti sve do svoje dravne propasti nakon Prvog svetskog rata. Be je na prostoru Dalmacije vodio
35
intenzivnu politiku italijanizacije sve do druge polovine XIX veka. Tako je na primer u toku prvih tridesetak godina habsburke vlasti u Dalmaciji nakon Bekog kongresa tampano preko 500 knjiga raznog sadraja na italijanskom jeziku, dok je u istom periodu u Dalmaciji tampano svega 67 knjiga na hrvatskom jeziku [Novak 1944, 325]. Prodiranju italijanskog jezika u Dalmaciju i Istru je ila na ruku i odluka Bea da 1819. g. ukine glagoljski notarijat na ostrvu Krku. Austrijske vlasti su od 1816. g. uvoenjem reforme kolstva favorizovale italijanski jezik u Dalmaciji. Meutim, od druge polovine istog stolea primetna je intenzivna kroatizacija tokavskog ivlja na prostorima June Dalmacije a naroito Dubrovnika. U okviru Habsburke Monarhije veina Srba je ivela na prostorima Vojne granice (Militargrnze) podeljene u nekoliko regimenti (pukovnija), Jadranske obale i June Ugarske (dananje Vojvodine). Na ovaj nain srpski narod je na poetku i u prvoj polovini XIX veka bio podeljen na dve velike grupacije i izmeu dva gospodara: na onaj deo Srba koji je iveo u okvirima Otomanske Imperije i na onaj deo Srba koji je bio ukljuen u sastav Habsburke Monarhije [Petrovich 1976, karta na s. 20; Ranke 1973, karta na s. 8]. Srpski narod na prostoru Austrije je u administrativno-politikom smislu iveo podeljen u dve razliite grupacije koje su se nalazile pod upravom Bea, odnosno Pete. Prvu grupaciju su inili oni Srbi koji su iveli na prostoru tzv. maarsko-hrvatskog Provincijala koji je bio podvrgnut maarskoj upravi. Drugu grupu su inili oni Srbi koji su iveli u austrijskoj Vojnoj granici koja se delila na sledee regimente, tj. pukovnije: Lika, Ogulinska, Slunjska, Krievaka, urevaka, Brodska, Gradika, Petrovaradinska, Prva Banska, Druga Banska i ajkaki bataljon. U kulturnom, religioznom i politikom pogledu itava srpska populacija na prostorima Habsburke Monarhije je bila pod jurisdikcijom Karlovake mitropolije koja se sa svoje strane delila na osam vladianstava. Treba istai da austrijske vlasti nisu nikada priznale Srbe iz Habsburke Monarhije za politiki narod. Vekovna borba Srba u Trojednici (Kraljevina Hrvatska, Dalmacija i Slavonija) da dobiju status politikog naroda, tj. nacije, se pretvorila u XIX i XX veku u otro sukobljavanje srpskih i hrvatskih politiara i ideologa oko pitanja naziva zvaninog jezika na prostoru Hrvatske, Dalmacija i Slavonije: hrvatskog, hrvatsko-srpskog, srpsko-hrvatskog, hrvatskog ili srpskog, jugoslovenskog itd. Jedan od glavnih razloga za ove sukobe oko zvaninog naziva jezika ali i upotrebe pisma izmeu Srba i Hrvata pored politikog je bio i taj to su ve sredinom XIX veka oba naroda shvatila da je jezik jedan od najvanijih kriterijuma nacionalne identifikacije. Tako je jo 1755. g. u nameri da podigne nacionalnu svest Hrvata u Zapadnoj Ugarskoj, franjevac Lovro Bogovi objavio u Bratislavi knjiicu Hisa zlata molitvenik i pesmaricu napisanu na hrvatskom jeziku gradianskih Hrvata. Istu funkciju je imala i knjiga Jonanna Csaplovics-a Kroaten und Wenden in Ungarn izdata 1828. g. u Bratislavi u kojoj se isticalo da je jezik gradianskih Slovena hrvatski. Godine 1796. u Vrhovevoj tampariji u Zagrebu je objavljena Njemaka gramatika horvatskog (kajkavskog, primedba V. B. S.) jezika, dok se iste te godine pojavljuje knjiga Josipa Sipue Temelji itne trgovine polag narave i dogaajev u kojoj se autor zalae za jeziko jedinstvo Hrvata radi lake trgovine i prometa roba. Josip Kundek (1809. g. 1857. g.) je 1832. g. objavio Re jezika narodnoga u kome poziva Hrvate da ne zaborave svoj nacionalni jezik, dravnost i slavu. Iste 1832. g. Juraj Rukavina, potkapetan novoizabranog hrvatskog bana Franje Vlaia, se zahvalio na dunosti govorom u
36
Hrvatskom saboru odranom na hrvatskom jeziku. Bio je to prvi govor na hrvatskom jeziku u Hrvatskom saboru. O znaaju jezika kao jednog od najbitnijih nacionalnih simbola meu Junim Slovenima je krajem XVIII i poetkom XIX veka govorilo nekoliko hrvatskih delegata na zasedanjima maarskog dravnog sabora (Dieta). Tako su na zajednikom saboru u Pounu 1790. g.1791. g. (Bratislava, Pressburg) hrvatski zastupnici Nikola krlec, Josip Keresturi i zagrebaki biskup Maksimilijan Vrhovec istupili protiv uvoenja maarskog jezika kao slubenog jezika u Hrvatskoj i Slavoniji smatrajui da bi takva odluka vodila nacionalnom odnaroavanju Hrvata. Tada se javila ideja meu hrvatskom inteligencijom u Krievakoj upaniji da se maarizaciji moe jedino uspeno suprotstaviti uvoenjem hrvatskog (tj. kajkavskog) jezika kao slubenog u HrvatskojSlavoniji. Borbu hrvatskih zastupnika protiv uvoenja maarskog jezika kao slubenog u Hrvatskoj i Slavoniji je odluno podrao 1791. g. Hrvatski sabor na kome se prvi put istakla potreba za uvoenjem ilirskog (tj. tokavskog ali u smislu hrvatskog) jezika u gimnazije, akademije i univerzitet. Godinu dana kasnije, Franjo Bogdani je u Beu podneo molbu da mu se dopusti izdavanje nedeljnika za hrvatske zemlje na ilirskom (tj. hrvatskom) jeziku na oba pisma irilici i latinici. Hrvatski sabor je 1805. g. na svom zasedanju u Varadinu odobrio istupanje svojih zastupnika predvoenih biskupom Maksimilijanom Vrhovcem na zajednikom saboru protiv nastojanja ugarskog plemstva da se maarski jezik uvede kao obavezni predmet u hrvatske kole. Ugarski sabor (Dieta) je ponovo 1811. g. pokrenuo pitanje uenja maarskog jezika u Hrvatskoj i Slavoniji. Sutinu hrvatsko-maarske borbe oko jezika u Hrvatskoj i Slavoniji je obrazloio hrvatski zastupnik Petrovi na zasedanju maarske Diete 4. decembra 1807. g. koji je izjavio sledee prilikom debate o uvoenju maarskog jezika kao zvaninog dravnog jezika na itavom prostoru krune Sv. Itvana to znai pravno i u Hrvatskoj i Slavoniji: Kraljevina Slavonija i Hrvatska nemaju ba nita protiv toga da se njegovanje maarskoga jezika prikladnim sredstvima promie u Kraljevini Ugarskoj, ali nikako ne mogu pristati niti dopustiti da se opa potreba toga jezika javnim zakonom uvede ili naredi da se uvede, pogotovo ne u obavljanju javnih poslova u Kraljevinama. Kraljevine, naime Hrvatska i Slavonija nisu neke oblasti sline upanijama Kraljevine Ugarske, ve su cjeloviti narodi, kao to je narod i Kraljevina Ugarska. Dakle, onim istim pravom kojim Kraljevina Ugarska namjerava maarski jezik promicati u Ugarskoj, to isto pravo imaju i Kraljevine Hrvatska i Slavonija da u njihovoj sredini promie hrvatski i slavonski jezikIsto tako kao to Hrvati ne mogu zahtijevati da se u Ugarskoj promie hrvatski jezik, ni Ugri ne mogu oekivati da Hrvati i Slavonci zabace svoj narodni jezik i prihvate maarski [Vrhovec 1987, 252253]. Pored potvrde da je jezik jedna od najbitnijih komponenti nacionalnog odreenja, ovaj deo Petrovievog govora u maarskoj Dieti otkriva jo jednu bitnu komponentu hrvatske politike ideologije s poetka XIX veka. Naime, po istom principu koji je vaio u Kraljevini Ugarskoj a koja je imala status politikog naroda1 pa je prema tome maarski jezik
1
U Maarskoj, pre poetka XIX veka, kao i u drugim evropskim srednjovekovno-feudalnim dravama, etniki faktor nije igrao skoro nikakvu ulogu u formiranju ideje o politikom narodu. Koncept maarskog politikog naroda se odnosio na feudalnu aristokratiju bez obzira na njeno etniko poreklo. Zajednika komponenta aristokratskih krugova je bila ta da su oni komunicirali meu sobom kao i sa kraljem i dvorom na latinskom jeziku bez obzira koji im je bio maternji jezik. Dakle, poznavanje
37
smatran zvaninim dravnim jezikom, Petrovi je traio da se hrvatski jezik proglasi za zvanini dravni jezik u Hrvatskoj i Slavoniji s obzirom da su ove dve oblasti prema hrvatskoj politikoj ideologiji imale status politikog naroda1. Ovakvu koncepciju hrvatske politike ideologije prema kojoj su samo Hrvati i hrvatski jezik bili priznati za politiki narod u Hrvatskoj i Slavoniji, odnosno u itavoj Trojednoj Kraljevini, Srbi sa ovih prostora nikada nisu prihvatili i u toku itavog XIX i XX veka su se ogoreno borili da se srpski narod i njegov jezik pored hrvatskog naroda i njegovog jezika prizna za politiki narod Hrvatske, Slavonije i Dalmacije. Tako je na primer, zvanino preimenovanje hrvatsko-srpskog jezika u Boinom ustavu Republike Hrvatske iz godine 1990. u hrvatski jezik, kao i ukidanje irilikog pisma proglaavanjem latinice za zvanino pismo u Hrvatskoj, faktiki znailo gubljenje statusa politikog naroda Srba u toj republici koji su oni uivali nakod Drugog svetskog rata.2 Ovim ustavom je etnikim Srbima obezbeen hrvatski knjievni jezik kao nacionalni koji je faktiki bio srpski narodni govor. Tu injenicu je jo 1846. g. potvrdio Lj. Gaj u svom lanku ije je kolo? koji je tampan u 31. od 1. avgusta u Danici horvatskoj, slavonskoj i dalmatinskoj napisavi: Ta n.p. sav svet znade i priznaje, da smo mi (hrvatski ilirci, primedba V. B. S.) knjievnost ilirsku podigli i uveli; nu nama ni izdaleka nije na um palo ikada tvrditi, da to nije srbski ve ilirski jezik; pae ponosimo se i hvalimo Bogu Velikomu, to mi Hrvati s bratjom Srbljima sada jedan knjievni jezik imamo. Oito je da je knjievni jezik Hrvata koji su prihvatile voe Ilirskog pokreta kako za Vuka tako i za Lj. Gaja bio srpski, ali je ve za Vatroslava Jagia knjievni jezik Hrvata bio hrvatskosrpski da bi krajem XX veka taj jezik bio nazivan (samo) kao hrvatski knjievni jezik. Faktiki se dogodilo da su srpska deca nakon 1990. g. u kolama u Republici Hrvatskoj primorana da svoj sopstveni jezik, koji je postao standardni jezik Srba i Hrvata, nazivaju hrvatskim jezikom. Stoga se hrvatski knjievni jezik moe smatrati metodom denacionalizacije i asimilacije Srba na prostorima Hrvatske nezavisne (neovisne) drave. Ove mere kao i uklanjanje irilikog natpisa mesta Knin na ulazu u
univerzalnog latinskog jezika je bio conditio sine qua non za opstanak meu lanovima gens Hungarica ili natio Hungarica. Meutim, sa pojavom romantiarskog nacionalizma poetkom XIX veka odnos jezika i natio Hungarica se promenio utoliko to je maarski jezik zamenio latinski pa se podrazumevalo da svi pripadnici maarskog politikog naroda govore maarskim jezikom u slubenoj komunikaciji bez obzira na njihov maternji jezik. Sluaj sa srednjovekovnim shvatanjem pojma natio Poloniae je bio isti: samo su predstavnici feudalne aristokratije bili obuhvaeni ovim pojmom [Carr 1945, 3]. 1 Zastupnik Petrovi je razlikovao hrvatski jezik od slavonskog jezika. Lino sam sklon hipot ezi da se u ovom sluaju pod hrvatskim jezikom podrazumevao kajkavski dijalekt dok se slavonski jezik moe poistovetiti sa tokavskim dijalektom. Tanost ove hipoteze se moe dokazati injenicom da se na prostoru Slavonije upotrebljavao tokavski dijalekt usled velikog priliva tokavskih doseljenika. Po nekim koncepcijama hrvatske politike ideologije iz XIX veka se pod terminom Hrvatska podrazumevao kajkavski deo istorijske Hrvatske, tj. samo severozapadne oblasti dananje Republike Hrvatske. 2 Ustav Republike Hrvatske je proglaen 22. decembra 1990. g. Tim ustavom je srpski narod u Hrvatskoj od konstitutivnog elementa proglaen za nacionalnu manjinu. To je imalo za posledicu da se za zvanini jezik u Republici Hrvatskoj proglasi jezik nacionalne veine (hrvatski) a naziv jezika nacinalne manjine (srpski) izbaci iz upotrebe. Prethodni zvanini naziv jezika na prostoru Socijalistike Republike Hrvatske je glasio hrvatsko-srpski. Na taj nain su hrvatske vlasti primenile naelo ija je zemlja njegov je i jezik. Slian proces je uskoro usledio i u Republici Srbiji kada je zvanini srpsko -hrvatski jezik preimenovan u srpski jezik (s tom razlikom da je broj Hrvata u Srbiji (1,1%) bio neuporedivo manji od broja Srba u Hrvatskoj (12%)).
38
taj grad od strane hrvatske policije iste te godine je imalo za posledicu, pored ostalih faktora, oruanu pobunu Srba na prostorima Banije, Like i Korduna. Konano, izdato je u Zagrebu u poslednjih par godina nekoliko renika razlika izmeu hrvatskog i srpskog jezika kojima se jasno stavlja do znanja da se ovde radi o dva jezika i dva naroda [Brodnjak 1991; Brodnjak 1992; Krmpoti 1992]. Gore navedeni primeri potvruju da je pitanje jezika i pisma meu Junim Slovenima bilo jedno od goruih tema u poslednja dva veka ba iz razloga to se pored religiozne pripadnosti nacionalna identifikacija na ovim prostorima vrila kroz jezik i pismo1. To jasno potvruje istupanje hrvatskih zastupnika na zasedanju Diete u Pounu 1825. g.1827. g. protiv zahteva ugarskih delegata da se maarski jezik uvede u sve zemlje krune Sv. Itvana kao obavezni nastavni jezik. Tom prilikom je hrvatski protonotar (prvi belenik) Josip Kuevi 1826. g. osporio ugarskoj Dieti pravo da odluuje o upotrebi jezika u Hrvatskoj i Slavoniji. Meutim, na zasedanju Diete 1830. g. u Pounu, maarski zastupnici su osporili hrvatsku politiko-pravnu teoriju o hrvatskim municipalnim pravima (iura municipalia) tvrdei da Hrvatska i Ugarska nisu udruene kraljevine (regna socia) ve su hrvatske zemlje deo ugarskih zemalja (partes subjectae) pa stoga maarski jezik mora biti proglaen slubenim i nastavnim jezikom u Hrvatskoj i Slavoniji. Tada je Josip Kuevi u nameri da odbrani hrvatsko pravo na zvaninu upotrebu nacionalnog jezika u Trojednici napisao brouru Iura municipalia(O posebnim pravima i ustavu Kraljevine Dalmacije, Hrvatske i Slavonije) dokazujui da je Trojednica oduvek imala svoja prava i poseban dravnopravni odnos prema Ugarskoj. Ujedno, ovaj Kueviev spis predstavlja prvu formulaciju hrvatskog dravnog prava na kojem e se kasnije temeljiti politika ideologija hrvatskih pravaa, odnosno politiko uenje o posebnom dravotvornom poloaju Hrvatske u Ugarskoj. Ipak, borbu hrvatskih zastupnika u maarskoj Dieti za ouvanje prava na upotrebu nacionalnog jezika u Hrvatskoj i Slavoniji nisu podravali Srbi iz Trojednice upravo stoga to se na osnovu Iura municipalia zahtevala zvanina upotreba hrvatskog a ne hrvatsko-srpskog jezika to je od strane Srba tumaeno kao nepriznavanje postojanja srpskog naroda u Trojednici. Isto kao i Hrvati i Srbi su imali svoja istorijska prava na prostorima Habsburke Monarhije koja su bila utemeljena carskim privilegijama izdavanim i potvrivanim od 1690. g. Meutim, carske privilegije Srbima su bile nekompletne i najee se u praksi nisu primenjivale bar ne u punom obimu. Privilegijama je uspostavljena crkvena i kolska autonomija Srba u Habsburkoj Monarhiji. Obaveze Srba sa prostora Vojne granice su bile definitivno utvrene tzv. Ustavom za Vojnu granicu. Ovaj ustav (tj. Osnovni zakon za Vojnu Granicu) je izdat 1807. g. od strane austrijskog Ratnog saveta. Srpski graanski stale sa prostora civilne Slavonije i Srema je brojano premaivao srpske graane sa podruja Hrvatske. Najjai centri srpskog graanskog stalea Slavonije i Srema tokom itavog XIX veka su bili: Osjek-donji grad, Vukovar, Ruma, Irig i Pakrac dok je Zagreb krajem XIX veka postao najznaajniji ekonomski,
1
Koliko je meu Junim Slovenima bilo vano pitanje pisma, tj. u hrvatskosrpskom sluaju pitanje latinice i irilice, kao nacionalnog identifikatora moe posluiti opis uloge irilice u Hrvatskoj dat u Hrvatskom Politikom Leksikonu, Prvi dio A-O, autora Hrvoja Sosia, Rijeka: Tiskara Rijeka, 1993, s. 85: irilica: u srpskoj verziji sredstvo jugosrpske okupacije Hrvatske i odnaroavanja Hrvata od najranijeg djetinjstva. Latinino pismo slubeno je pismo u Republici Hrvatskoj po Boinom Ustavu od 22. XII. 1990.
39
kulturni i politiki centar Srba na itavom prostoru Habsburke Monarhije, tj. AustroUgarske. Od kraja XVIII veka pa do sredine XIX veka broj Srba u Habsburkoj Monarhiji, tj. na podruju pod jurisdikcijom Karlovake mitropolije (bez Dalmacije i Bokokotorskog zaliva), se kretao ovim tokom: 1792. g. je bilo 667,247 Srba (od toga 322,885 na podruju Vojne granice i 344,362 u Provincijalu); 1821. g. je bilo 750,379 Srba (367,091 u Vojnoj granici i 383,288 u Provincijalu) dok je 1847. g. bilo 896,902 Srba (481,323 u Vojnoj granici i 415,579 u Provincijalu). Srpska pravoslavna dijeceza u Dalmaciji je poetkom XIX veka obuhvatala itavu jadransku obalu ove provincije. Kotor i Dubrovnik su izdvojeni u posebnu episkopiju 1870. godine. Prema podacima Zadarske pravoslavne episkopije na njenom prostoru je ivelo 81,164 Srba (tj. pravoslavnih) sredinom XIX veka [Nikolajevi 1850, 42]. Srpski kulturni centar u Habsburkoj Monarhiji je prvobitno bio Be da bi sredinom XVIII veka to postala Budimpeta. Glavni razlog za premetanje centra srpskog kulturnog ivota iz Bea u Budimpetu je bila jaka cenzura carskih vlasti u glavnom gradu monarhije. Ipak, ve krajem istog veka Novi Sad je umesto Budimpete postao centar srpskog politikog, kulturnog i ekonomskog ivota da bi tu ulogu preuzeo na sebe Zagreb jedan vek kasnije. Veliku politiku pobedu su Srbi sa prostora krune Sv. Itvana postigli kada je maarska Dieta na svom zasedanju u Pounu proglasila Srbe za ravnopravne graane Maarske. Meutim, kao to se to dogaalo i ranije sa srpskim privilegijama ova ravnopravnost Srba u Maarskoj nije potovana u mnogim sluajevima u praksi. Na kraju ove glave bitno je prikazati nekoliko zvaninih statistikih podataka nacionalne i verske pripadnosti junoslovenskog elementa na prostoru Habsburke Monarhije, tj. Austro-Ugarske, krajem XIX i poetkom XX veka. Prema zvaninim austro-ugarskim statistikim podacima na prostorima istorijske Maarske, odnosno Krune Svetog Itvana (ukljuujui Hrvatsku, Slavoniju i Vojnu granicu), brojano stanje Srba i Hrvata 1890. godine je bilo: 6,1% prema 9,0%; 1900. godine 5,5% prema 8,7% i 1910. godine - 5,3% prema 8,8%. U Bosni i Hercegovini u 1910. godini je bilo grko-pravoslavnih 43,2%, muhamedanaca 32,2%, rimo-katolika 23,0% i Jevreja 0,6%. U istoj ovoj provinciji u 1910. godini je bilo Srba 42%, Hrvata 21% i muhamedanaca 34% [Kann 1977, 605608].
40
Glava druga: Srbi svi i svuda - Lingvistiki nacionalizam Vuka Stefanovia Karadia
Ako ne moe da govori velkim jezikom znai ti nosi peat Engleza sa sobom svakoga dana. To je neprijatna istina, The Guardian, 12. novembar 1990., s. 1.
Ideje evropskog romantiarskog nacionalizma i Juni Sloveni
Jedna od najmarkantnijih karakteristika kraja XVIII i poetka XIX veka na prostorima itave Evrope je pojava novog modela identifikacije koji se pojavio kao posledica Francuske buroarske revolucije 1789. g.1794. g. Taj novonastali model identifikacije je bio nacionalizam koji je, kako se to kasnije pokazalo, odigrao presudnu ulogu u destabilizaciji Habsburke Monarhije i Otomanske Imperije. Junoslovenski narodi, a pre svih Srbi i Hrvati, su jo poetkom XIX veka shvatili da je nacionalizam snano oruje u njihovoj borbi za nacionalnu emancipaciju. Nije sluajno da je taj novi model identifikacije bio prvo prihvaen od strane Srba i Hrvata na junoslovenskim prostorima. Razlog za tu injenicu je taj to su oba ova naroda ve imala jako izgraenu svest o posebnoj nacionalnoj pripadnosti koja je vukla korene jo iz ranog srednjeg veka. Postojanje srednjovekovne srpske, odnosno hrvatske, dravnosti je presudno uticalo na formiranje nacionalne svesti ova dva naroda. Politike i kulturne voe Srba i Hrvata su shvatile da nacionalizam poseduje jaku mobilizacijsku snagu. Koristei politike modele koji su ve bili razvijeni u Francuskoj kao i kulturne modele pozajmljene prvenstveno od Nemaca, srpski i hrvatski nacionalni prvaci su ve sredinom XIX veka uspeli da nametnu svoj nain razmiljanja veini nacionalne inteligencije koja je prihvatila savremeni zapadnoevropski model grupne i pojedinane identifikacije zasnovan ne na bazi profesionalnog rada, klasne pripadnosti i veroispovesti kao do tada, ve na nacionalnoj
41
osnovi.1 Meutim, jo na samom poetku pojave nacionalizma na balkanskim prostorima njegovi ideolozi su se suoili sa veoma ozbiljnim problemom: kako otkriti pripadnost nacionalnoj grupaciji. Da bi se ovaj problem mogao uspeno reiti bilo je potrebno pre svega odrediti identifikatore nacionalne pripadnosti. Ovaj problem je meu Srbima pokuao da rei Vuk Stefanovi Karadi koji je formulisao lingvistiki model nacionalnog identifikovanja Srba. Kako meu Srbima tako i kod drugih Junih Slovena jezik je u XIX i XX veku igrao jednu od dominantnih uloga pri odreivanju identifikacionih parametara nacionalne pripadnosti. Ubrzo je i kultura pored jezika postala drugi parametar posebne nacionalne osobenosti. Na taj nain su Srbi i Hrvati u prvoj polovini XIX veka doiveli nacionalno osveivanje, prvo putem lingvistikog i kulturolokog prepoznavanja, odnosno etnikog grupisanja. Vanost samosvesti u procesu izgraivanja nacije je moda najbolje ouio Voker Konor napisavi da nacija nije nita drugo nego samosvesna etnika grupa [Connor 1994; Connor 1978]. Poetkom XIX veka je meu Junim Slovenima jezik sve vie i vie shvatan kao jedan od najbitnijih elemenata etnike samosvesti pa stoga nije ni udo to se u to vreme vodi velika borba meu nacionalnim javnim radnicima oko zatite pravog nacionalnog jezika. Tako je Poeanin Antun Nagy (1774. g.1847. g.), izdava Novog i starog kalendara hrvatskog, godine 1818. g. kajkavsku grafiju zamenio slavonskom (tj. tokavskom) smatrajui da je to pravi materinski jezik Horvatov, Slavoncem i Dalmatinom. Meutim, samo godinu dana kasnije, svetenik iz Jaske Toma Mikloui (1767. g.1833. g.) je izdao Stoletni kalendar u kome se zalagao za optu upotrebu hrvatskog jezika, ali kajkavskog idioma koji je smatrao za izvorni hrvatski jezik a ne slavonski jezik, odnosno tokavsko nareje koje je vezivao za Srbe. Vodei slavisti s kraja XVIII i prve polovine i sredine XIX veka, Pawel Josef afaik, Josef Dobrovsk, Jernej Kopitar i Franc Mikloi su tvrdili da je izvorni govorni jezik Slovenaca bio kajkavski dijalekt, Hrvata akavski (i kasnije delom kajkavski kao posledica kroatizacije kajkavskih Slovenaca) a Srba (i samo Srba) tokavski [Dobrovsk 1792/1818; afaik 1955; afaik 1826; afaik 1833; Kopitar 1810; Kopitar 1984; Mikloi 1852/1879. Uporedi sa Kollr 1835]. Ovakvo miljenje je izneo, na primer, P. J. afaik (1795. g.1861. g.) u svom delu Slowansky nrodopis, Praha, 1955. (prvo izdanje 1842. g.), stranice 146159. U ovom delu je afaik nazvao jezik kojim se govorilo u Dalmaciji srpski jezik. Ovakav afaikov stav je bio estoko kritikovan od strane Vjekoslava Babukia, jednog od najeminentnijih voa hrvatskog Ilirskog pokreta, koji je nazivao jezik stanovnika Hrvatske i Dalmacije horvatski [V. Babuki 1842]. Na taj nain su pioniri slovenske filologije kajkavski dijalekt (pravilnije reeno nareje) pripisali etnikim Slovencima dok je etnikim Hrvatima ostao akavski dijalekt kao izvorni i delom kajkavski kao posledica kroatizacije Slovenaca. Nemaki filolog A. Leskien je decidno tvrdio 1914. g. da je jedino akavski dijalekt izvorni hrvatski jezik [Leskien 1914, XX], dok srpski lingvista P. Ivi tvrdi da se hrvatsko ime meu kajkavcima rairilo tek od druge polovine XVII veka [Ivi 1990, 10]. Tako je etnika teritorija hrvatskog naroda svedena od strane prvih specijalista za slovensku
1
U pojedinim sluajevima klasni i profesionalni interesi su imali odluujui uticaj na politiko odluivanje, a na tetu nacionalnih interesa. Tako je na primer 1827. g. Hrvatski sabor zakljuio da se u kolama ui maarski jezik kao obavezni predmet, jer su osiromaeni hrvatsko-slavonski plemii oekivali da e na taj nain lake dobiti neku od dobro plaenih dravnih slubi.
42
filologiju na prostor govornog akavskog dijalekta to e rei na teritoriju Istre, severozapadni deo istone obale Jadranskog mora i ostrva u severnom Jadranu. afaik je shodno ovakvom stavu tvrdio da je pravih Hrvata bilo samo 801,000, pravih Slovenaca 1,151,000 a pravih Srba 5,294,000. Ovi poslednji su se delili na 2,880,000 pravoslavaca, 1,864,000 rimo-katolika i 550,000 muslimana [afaik 1955, 144150; Banac 1993, 80 82]. Prema njegovoj statistici iznetoj u knizi Geschichte der slawischen Sprache und Literatur nach allen Mundarten (Pest, 1826.), Srba, tj. tokavaca, grko-pravoslavaca je bilo: a) Bugara 575.000, b) Srbijanskih Srba i Srba u Ugarskoj 1,150,000, c) Bosanaca 250,000, d) Crnogoraca 60,000, e) Slavonaca 247,000, i Hrvata (Srba u Hrvatskoj) 174,000. Rimo-katolikih i pounijaenih Srba je bilo prema istoj statistici: Luikih Srba 50,000, dok je protestantskih Srba bilo: Luikih Srba 150,000. afaik je na istom mestu izveo zakljuak na osnovu govornog jezika mesnog stanovnitva da u srpsko stablo spadaju: Bugari, Srbi (tj. Srbijanci), Bosanci, Crnogorci, Slavonci i Dalmatinci. Tako je prema njemu [afaik 1826] bilo neto vie od 3,000,000 onih koji su govorili tokavskim dijalektom, tj. etnikih Srba. Srpsko jeziko nareje se delilo prema njemu na dve podvrste: a) bugarsku, i b) srpsku, dalmatinsku, bosansku itd; hrvatsko nareje je bilo jedinstveno dok se slovenako ili vindsko nareje delilo na a) gornjokranjsku, i b) donjokranjsku podvrstu. Treba istai i to da je afaik u svojoj knjizi Geschichtesve Slovene podelio na jugoistone i severozapadne. U prvu grupu su spadali Rusi, Srbi i Hrvati, a u drugu Slovenci (Wends), esi, Slovaci, Poljaci i Sorabi (Luiki Srbi). Tako je on kao to smo videli u toj knjizi pod Srbima podrazumevao Bugare, maarske Srbe, otomanske Srbe, Bosance, Crnogorce, Slavonce i konano Dalmatince. Meutim, u svom delu Slowansky nrodopis iz 1842. g. on vie ne ukljuuje Bugare u Srbe smatrajui ih posebnom granom Junih Slovena polazei od toga da Bugari ne govore tokavskim dijalektom. afaik je akavske pesme naveo kao primer pesama na hrvatskom jeziku [afaik 1955, 159]. Jasno je da je Pawel Josef afaik jasno i veoma dosledno razlikovao Srbe rimo-katolike i unijate od Hrvata. Miljenja sam da je afaik smatrao, iako to nije direktno izneo, da su rimo-katoliki i pounijaeni tokavci u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji u stvari bili pohrvaeni etniki Srbi. Ovakvo miljenje deli i srpski lingvista i filolog Petar Milosavljevi [Milosavljevi 1350]. Ipak, neophodno je istai da je afaik u odeljku tree glave dela Slowansky nrodopis koji nosi naslov Ilirski jezik srpsku knjievnost podelio na tri dela, tj. na onu koju su stvarali pravoslavni tokavci, rimokatoliki tokavci i na onu koja je pisana glagoljicom na srpskom jeziku. Shodno ovakvom njegovom stavu, nije nikakav kuriozitet to je u knjizi Slowansky nrodopis afaik ubrojao meu srpske tokavske rimo-katolike knjievnike Dubrovnika, Bosne, Hercegovine i Dalmacije i Ljudevita Gaja kome je maternji jezik bio kajkavski pored nemakog (oba roditelja su mu bili Nemci). To se dogodilo jednostavno stoga to je za afaika hrvatska knjievnost svedena na akavtinu i delom kajkavtinu, a poto je kajkavac Gaj poeo da pie tokavskim jezikom on je stoga ubrojan u srpske pisce! [afaik 1955, 114]. Sledei istu logiku razmiljanja i primenjujui svoje struno znanje, drugi slavista iz iste epohe, Slovenac Jernej Kopitar (1780. g.1844 g.) je takoe veoma jasno razlikovao Srbe od Hrvata na osnovu njihovih razliitih jezika. Shodno tome, on je rimo-katolike okce kojima je govorni jezik bio tokavski smatrao, kao i Vuk, za Srbe a ne za Hrvate. Ipak, valja istai i to da je Kopitar pobijao tezu Dobrovskog po kojoj je
43
staroslovenski jezik bio u stvari starosrpski jezik. Ova teza je inae nastala na osnovu pisanja vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita u De administrando imperio da su se u Makedoniji u solunskoj oblasti naselili Srbi. Shodno tome, Dobrovsk je zakljuio da je sv. irilo stvorio prvo slovensko pismo (glagoljicu) na osnovu starog srpskog govornog jezika poto je poznato da mu je kao uzor posluio jezik Slovena iz okoline Soluna. Inicijatori lingvistiko-kulturolokog prepoznavanja nacionalne pripadnosti meu Junim Slovenima su bili pripadnici male grupe intelektualaca koja je bila inspirisana nemako-romantiarskim idealizovanjem narodnih pesama i drugih folklornih tvorevina. Ova grupa intelektualaca je u stvari odreivala grupnu pripadnost na osnovu zajednikih tradicija. Nacionalna inteligencija toga doba je otkrila svoj maternji jezik koji je ubrzo proglaen nacionalnim jezikom itave etnike grupacije koja poseduje istu ili slinu tradiciju, kulturu, obiaje itd. Meutim, ovaj novootkriveni maternji jezik (tj. govorni narodni jezik) nije bio u isto vreme i nacionalni knjievni jezik, odnosno zvanini jezik kulture. Tako je Ljudevit Gaj (1809. g.1872. g.) izdao 1830. g. u Budimu brouru Kratka osnova hrvatsko-slavenskoga pravopisanja u kojoj je izneo predlog za novi pravopis Hrvata na kajkavskom jezikom podruju. Gaj je tako poeo sa ortografskom reformom prema ekoj grafiji iz XV veka. U veini sluajeva u to vreme su nemaki, latinski i crkveno-slovenski (ovaj poslednji u nekoliko nacionalnih recenzija) bili knjievni jezici meu Junim Slovenima. Maternji, tj. izvorni nacionalni govorni jezik, je imao svoje jako uporite samo u ruralnim sredinama pa je shodno tome i esto pogrdno nazivan jezikom svinjara i govedara [Duncan 1986, 294314]. Jezik kojim su govorili stanovnici ruralnih krajeva je prirodno bio nedovoljno sintaksiki i stilski bogat onako kako su to zahtevali standardi tadanje evropske knjievnosti. Meutim, bez obzira na ovaj bitan nedostatak, seljaki jezik je ipak mogao da poslui kao dobra osnova za stvaranje knjievnog jezika zasnovanog na maternjem (tj. nacionalnom govornom) jeziku. Kao logina posledica nacionalnog osveivanja junoslovenskih naroda dolo je tokom XIX veka do stvaranja kulta nacionalne kulture, narodnih obiaja, igara, nonje i svega onoga to je oznaavano kao narodno.1 Nacionalna inteligencija je takoe po ugledu na zapadnoevropske kulturne trendove toga doba nastojala da sistematizuje tekovine nacionalne tradicije i kulture koja je otkrivena kod obinog sveta. Tako je dolo do stvaranja antologija narodnih pesama i pria. to se tie moderne srpske kulture, ali isto tako i srpskog novovekovnog nacionalizma, karakteristino je to da je jedan srpski intelektualac, Vuk Stefanovi Karadi, ispunio sva tri gore spomenuta zadatka: 1) stvorio srpski knjievni jezik na osnovama maternjeg jezika, odnosno narodnog govora, 2) sistematizovao narodnu tradiciju i kulturne tekovine, i 3) definisao Srpstvo na lingvistikim osnovama. Na taj nain su postavljeni vrsti temelji srpskoj nacionalnoj renesansi. Junoslovenski nacionalni preporodi su sve do sredine XIX veka imali uglavnom karakter kulturnih i jezikih pokreta radije nego politikih. Sa
Idejne osnove modernog nacionalizma sa svim premisama kulta onog to je nacionalno junoslovenski ideolozi su preuzeli od svojih nemakih kolega a pre svega od nemakog teoretiara Johana Gotfrida Herdera (Johann Gottfried von Herder) koji je odigrao kljunu ulogu u kreiranju savremenog nemakog nacionalizma.
44
definisanjem nacionalne pripadnosti ovi kulturnojeziki pokreti dobijaju politiki karakter. Moda je od svih Vukovih savremenika hrvatski slavista Vatroslav Jagi (1838. g.1923. g.) napisao najupeatljiviji nekrolog Vuku, njegovom delu i njegovim sveukupnim zaslugama za itavu junoslovensku kulturnu batinu i, prema Jagiu, jeziko jedinstvo Srba i Hrvata u svom delu Zasluge Vuka tefanovia Karadia koje je odlomak Jagieve rasprave Iz prolosti hrvatskog jezika tampane u Knjievniku, Zagreb, 1864.1 Ipak, iroj javnosti nije poznato da je Jagi na samom kraju ovog lanka opravdavao Vuka to je sledio miljenje svih onih gore spomenutih slavista, a na prvom mestu Kopitara, Dobrovskog i afaika, o razlikovanju Srba od Hrvata i njihovih jezika. Faktiki je Jagi na prvi pogled opravdavao Vukove stavove iz njegovog teksta Srbi svi i svuda. Meutim, na istom mestu Jagi iznosi tezu da su jezici ova dva naroda isti, tj. da postoji samo jedan srpsko-hrvatski ili hrvatsko-srpski jezik ali ne i dva odvojena jezika i naroda kao to je to Vuk stavio na papir godine 1836. Jagi obrazlae tu Vukovu zabludu time to autor lanka Srbi svi i svuda u vreme njegovog pisanja nije bio dovoljno upoznat sa pravim stanjem stvari na ovom naunom polju jer u to vreme slavistika jo uvek nije utvrdila pravu naunu istinu o jednom jeziku i narodu Srba i Hrvata, tj. o jednoj glavi sa dva oka. Jagi je ipak na ovom istom mestu preutao injenicu da je Vuk sve svoje stavove iznete u lanku Srbi svi i svuda jo jednom i veoma decidno ponovio u svom odgovoru Bogoslavu uleku (1816. g.1895. g.). Naime, ulek je objavio u zagrebakom Nevenu, 8, 1856. g. lanak Srbi i Hrvati kojim je pokuao da pobije glavne teze koje je Vuk izneo u svom lanku Srbi svi i svuda. B. ulek (pohrvaeni Slovak) je tvrdio a) da su Hrvati i Srbi jedan narod, b) da im je jezik jedan odnosno isti ili zajedniki, c) da im je stoga i knjievnost pisana tim jezikom zajednika, i d) da ih ak ni vera ne deli. Stoga on zakljuuje na kraju lanka: Iz svega ovoga to sada rekoh, vidi se da su Hrvati i Srbi jedan narod, jednoga roda i kolienaAko su pako bili jedan narod mora da su imali i jedan jezik, ta narodi se upravo jezikom razlikuju. Kakav je to jezik bio, kojim Srbi i Hrvati onda govorahu, kad su ovamo doli, o tom se samo toliko zna, da je bio od prilike onaj isti, koji je i dan danas; nu potanko se to neda ustanoviti, budu da neima pisanih spomenikah od one dobe: prepirati se dakle o tom, u em se je razlikovao jezik Hrvatah od jezika Srbah, to e rei iztraivati Markove konake. Ako je moda i bilo kakve razlike u njihovu jeziku, nestade je za ono tisuu godinah neprestanoga obenja, mieanja i selenja [ulek 1856]. ulek je u nameri da podri svoj stav o narodnom i jezikom jedinstvu Hrvata i Srba, meutim, upotrebio i jedan falsifikat. Naime, u istom lanku je naveo tobonje Vukove rei iz teksta Srbi svi i svuda koje u stvari Vuk nikada nije napisao: i to da svi pametni Srbi i Hrvati priznaju, da su jedan narod [ulek 1856]. U svom odgovoru uleku Vuk je bio izriit: i sad mislim da su se stari Hrvati u jeziku razlikovali malo od Srba, i da su dananji akavci pravi njihovi ostaci i potomci, i da se po pravdi samo oni mogu zvati Hrvatimaglavna su stanita dananjijeh akavaca ostrva ili otoci Jadranskoga mora od Istrije do iza KoruleHrvati po pravdi mogu se zvati: 1) Svi akavci; 2) Kekavci u Kraljevini Hrvatskoj koji su se na to ime ve obikli. Srbi po pravdi mogu se zvati svi tokavci makar koje vjere bili i makar gdje stanovali [Karadi 1861]. Vuk je ovde otvoreno optuio hrvatske rodoljupce da namerno nastoje da razore Srpstvo jer su oni jedini u Evropi odbacili osnovni princip lingvistikog
1
Ovaj Jagiev rad se moe nai u: Jagi V., Izabrani krai spisi, Zagreb, 1948, s. 1998.
45
nacionalizma, tj. da jedan narod moe govoriti samo jednim jezikom i proglasili Hrvate za narod koji govori tri jezika: tokavski, akavski i kajkavski/kekavski. Konano, po Vuku, u tadanjoj Kraljevini Hrvatskoj u stvari pravi etniki Hrvati gotovo da i nisu iveli, jer je veina akavaca bila izvan te kraljevine. Stoga je Vuk uveo novi pojam: Hrvaani pod kojim se podrazumevaju svi stanovnici Kraljevine Hrvatske bez obzira na njihovu etniku pripadnost, za razliku od pojma Hrvat koji se moe odnositi samo na etnike Hrvate [Karadi 1861]. Time je Vuk osporio osnovni princip teorije o hrvatskom dravnom pravu po kome su svi stanovnici Kraljevine Hrvatske nazivani Hrvatima. U XIX veku jugoslovenski narodi (Juni Sloveni koji su u XX veku iveli u zajednikoj dravi Jugoslaviji) su naseljavali iroke prostore Jugoistone Evrope, preteno centralne i zapadne delove Balkanskog poluostrva. iveli su u okvirima dva carstva: Habsburkog (od 1867. g. Ausro-Ugarska) i Turskog, kao i u dve nezavisne drave Srbiji i Crnoj Gori (obe zvanino priznate kao takve na Berlinskom kongresu 1878. g.). Slovenci su naseljavali uglavnom kompaktnu teritoriju od Koruke na severu do reke Soe na zapadu, reke Mure na istoku i reke Kupe na jugu. Kao najmalobrojnija grupa jugoslovenskih naroda, Slovenci, katolici po veroispovesti, su govorili osobitim jezikom koji je vukao knjievne tradicije iz XVI veka. Poetkom XIX veka veinu Slovenaca su inili nepismeni seljaci koji su iveli na zemlji koja je u ekonomskom i politikom smislu bila potinjena etnikim Nemcima ili pak onima koji su govorili nemakim jezikom. Katoliki Hrvati su naseljavali prostore od Jadranskog Mora do reke Drave. Njihov govorni jezik (prema stavu zvanine hrvatske filologije od vremena Ilirskog pokreta do danas) se sastojao od tri dijalekta: 1) kajkavski, koji je bio slian slovenakom jeziku, 2) tokavski, koji je prema ve navedenim nesrpskim slavistima Pawelu Josefu afaiku, Josefu Dobrovskom, Jerneju Kopitaru i Francu Mikloiu izvorno bio srpski dijalekt, i 3) akavski, koji se smatrao od strane istih tih slavista izvornim hrvatskim dijalektom [Dobrovsk 1792/1818; afaik 1955; afaik 1826; afaik 1833; Kopitar 1984; Mikloi 1852/1879]. U centralnim i zapadnim prostorima Balkanskog poluostrva iveli su pravoslavni Srbi ratrkani na irokom prostoru od Banije, Like i Korduna na zapadu do reke Timoka na istoku i donjeg toka reke Tise na severu. Ono to je najbitnije istai u ovom trenutku, a to je od izuzetne vanosti za problematiku ovog rada, je to da je ogromna teritorija Balkanskog poluostrva, od Istre na zapadu pa do gornjeg Vardara na jugu bila naseljena Hrvatima i Srbima koji su izmeano iveli na prostorima Dalmacije, Slavonije, Srema, Like, Korduna, Banije, Bosne, Hercegovine pa ak i u Bakoj. Ovakva izmeanost Hrvata i Srba je presudno uticala da se tokom vremena meu njima razvije jedan jedinstveni (novo)tokavski dijalekt kao govorni narodni jezik. Ali, treba istai i to da danas meu srpskim filolozima ima sve vie pristalica teorije da je do pojave hrvatskog Ilirskog pokreta samo mali broj etnikih Hrvata govorio tokavski i da su Ilirci namerno uzeli srpski jezik za jezik hvatskog naroda proglaavajui tokavski za knjievni jezik Hrvata [Milosavljevi 1997, 3850]. tavie, i neki nesrpski filolozi dele isto miljenje. Na primer, ruski filolog Boris Unbegaun tvrdi izmeu ostalog i da: U Hrvatskoj, tokavska knjievnost datira tek od ilirske epohe, to jest druge treine XIX veka. Ova kasna pojava se objanjava injenicom da je tokavski bio u Hrvatskoj uvezen dijalekt i da je, kao knjievni jezik, zamenio autohtoni kajkavski na kojem su prvi knjievni tekstovi pisani u XVI veku [Unbegaun 1995, 16].
46
U okviru Zapadne grane junoslovenskog jezika postojala su u Vukovo doba kao i danas tri nareja: 1) tokavsko, kojim se govorilo u Slavoniji, Bosni, Hercegovini, Dalmaciji, Vojnoj krajini, Sremu, Bakoj, Banatu i Srbiji, 2) kajkavsko, kojim je govorilo stanovnistvo Kranjske i Severozapadne Hrvatske (Zagrebake, Krievake i Varadinske upanije ili po Vuku varmee), i 3) akavsko, koje je bilo u upotrebi na prostorima Istre, na Kvarnerskim ostrvima i jednog dela severne Dalmacije sa oblinjim jadranskim ostrvima.1 U okviru tokavske dijalekatske grupe (nareja) postojale su kao i danas tri dijalektske podgrupe: I) ikavski, II) ekavski i III) ijekavski (jekavski). Ova tri izgovora tokavskog nareja nisu imala (a i danas nemaju) jasno omeane granice upotrebe meu Junim Slovenima ali se moe konstatovati da se ekavski izgovor upotrebljava(o) u veem delu Srbije, ijekavski u Bosni, Hercegovini,
Sva tri dijalekta su svoja imena dobila prema nazivu za upitnu zamenicu ta; u tokavskom to/ta, u kajkavskom kaj i u akavskom a. Prema jednoj od dijalektolokih karata srpskohrvatskog jezika taj jezik sa svojim narejima i dijalektima je u Vukovo vreme teritorijalno bio rasprostranjen na slede i nain. Prvo, sastojao se od 1) akavskog nareja, 2) kajkavskog nareja, 3) tokavskog nareja, i 4) torlake dijalekatske grupe. Drugo, teritorijalna raspodeljenost ovih nareja bi bila ov akva: 1) akavskim narejem se govorilo u oblastima grada Rijeke, Novog, reka Rae i Mirne u Istri, ostrvima Krku, Cresu, Rabu, Pagu, Ugljanu, Dugom Otoku, Kornatu, iovu, Drveniku, olti, Brau, Hvaru, Koruli, Lastovu, u zapadnom delu poluostrva Peljeac, oko Trogira, Splita, Poljica, Ogulina, Modrua, Otoca, Senja, veem delu umberka i juno od Bojanaca. 2) Kajkavskim narejem se govorilo u delu Centralne Istre, Gorskom kotaru, okolini Karlovca, Zagreba, Krievaca, Petrinje, Krapine, Koprivnice, azme, u Meumurju i Prigorju. 3) tokavsko nareje se sastojalo iz sledeih dijalekata: a) istonohercegovaki (ijekavski nove akcentuacije) kojim se govorilo u Istonoj Hercegovini, istonom delu poluostrva Peljeac, Severozapadnoj Crnoj Gori, Zapadnom Sandaku, Centralnoj Baranji, u delu Zapadne Srbije (oko Uica, aka, Kosjeria, Tria i u Azbukovici), u Istonoj Bosni (oko Fojnice, Kreeva, Sarajeva, Varea, Tuzle), u Severnoj Bosni (oko Ozrena, Maglaja, Trebave, Bosanskog Broda, Bosanske Kostajnice) u najveem delu Zapadne Bosne, u Hrvatskoj na prostorima Banije, Krbave, Gackog polja, i u Zapadnoj i Centralnoj Slavoniji oko Osijeka, Bjelovara, Virovitice, Papuka; b) zetskolovenski dijalekt (ijekavski stare akcentuacije) kojim se govorilo na Crnogorskom primorju, u Jugoistonoj Crnoj Gori, Istonom Sandaku i na istonim obalama Bokokotorskog zaliva; c) umadijskovojvoanski dijalekt (ekavski) govoren u Junoj i Centralnoj Bakoj, Severnom i Centralnom Banatu, Sremu, Zapadnoj umadiji i Severozapadnoj uoj Srbiji oko Valjeva, apca kao i u Pocerini i Mavi. Ovim dijalektom se govorilo i u delu rumunskog Banata od Temivara do Dunava i u rumunskom Pomoriju; d) kosovskoresavski dijalekt (ekavski) koji je govoren u Metohiji, Severnom Kosovu, oko Kopaonika, od Ibra do Kraljeva i Kruevca, u dolini Velike Morave, Levau, Centralnoj i Severnoj umadiji, oko Resave, Mlave, Homolja, Timoke krajine i u Jugoistonom Banatu u okolini Vrca i Bele Crkve; e) govori sa nezamenjenim jatom kojima se govorilo u Banatskoj Crnoj Gori u Rumuniji i banatskom Karaevu u Rumuniji (junoslovenski Karaevci ili Kraovani su se doselili u kasnom srednjem veku iz Istone Srbije u oblast Karaevo u rumunskom Banatu. U narednim vekovima su se pokatoliili i pod dejstvom propagande rimo-katolikog svetenstva slatog iz Hrvatske postali su Hrvati po oseanju. Oni su dobar primer potvrde pravila da rimo -katoliki etniki Srbi vremenom postaju nacionalni Hrvati); f) mlai ikavski dijalekt govoren u Zapadnoj Hercegovini od Mostara do iza Livna, u Centralnoj Bosni oko Jajca, gornjeg Vrbasa, Lave, u Centralnoj i Severnoj Dalmaciji od Neretve do Novog ukljuujui okolinu ibenika, Zadra i oblasti Biokova, Podgorja, Zapadne Like i okolinu Lia, u Severnoj Bakoj, kao i u delovima Severne i Zapadne Bosne (oko Bihaa, Banja Luke i Dervente); g) istarski ikavski dijalekt govoren u zapadnom delu Istre od reke Rae do reke Mirne ukljuujui itavu obalu Istre sa gradovima Pulom, Rovinjem, Poreom ali se u Peroji govorilo kajkavskim; i h) slavonski dijalekt kojim se govorilo u Junoj Slavoniji (oko Slavonskog Broda, srednjeg i donjeg toka reke Orljave, akova, Vinkovaca, Oraja), u Severnoj Slavoniji oko rnkovaca i aptinovaca i u Zapadnoj Bakoj i jednom delu Baranje. 4) Torlaka dijalekatska grupa se sastojala od govornika koji su iveli na prostorima Centralnog i Junog Kosova, itave doline June Morave i od Nia do Stare Planine.
47
Crnoj Gori i Hrvatskoj gde se takoe govori(lo) i ikavskim izgovorom.1 Reka Neretva je predstavljala demarkacionu liniju izmeu zapadnohercegovakog ikavskog i istonohercegovako-dubrovakog ijekavskog. Rimo-katoliki Srbin iz Dubrovnika, slavista i profesor, Milan Reetar (1860. g.1942. g.) je tvrdio u svom lanku Die akavtina un deren einstige und jetzige Grenzen, Archiv fr slawische Philologie, XIII, 1891. g., da akavtina nije nikada dopirala do Dubrovnika, i ovaj grad je od poetka bio tokavski [Reetar 1891, 383]. Reetarova teza je bila da su Dubrovnik i njegovo zalee do reke Neretve, tj. Istona Hercegovina, oduvek bili naseljeni samo Srbima jer se na ovoj teritoriji govorilo tokavskim ijekavskim dok se nacionalna teritorija Hrvata svodila na teritoriju zapadno od reke Neretve gde se govorilo akavskim i ikavskim. B. Brbori napominje da se u dubrovakom arhivu mogu nai na desetine dokumenata na latinskom jeziku u kojima se dubrovaki jezik nazivao lingua serviana ali nikada kao lingua croata. Isti autor napominje da je u Dubrovniku vekovima postojala nekakva svest da Dubrovani pripadaju Srbima i govore srpskim jezikom, dok meu Dubrovanima nema hrvatske etno-jezike svesti pre druge polovine XIX veka [Brbori 2001, 4344, 68], tj. pre nego to je Dubrovnik postao deo rimo-katolike Habsburke Monarhije i pre nego to se poelo sa smiljenom kroatizacijom Dubrovana. Milan Reetar je takoe bio miljenja da su tokavski ikavci u stvari bili bivi Hrvati akavci koji su primivi tokavtinu uneli u nju akavske elemente. Vuk Stefanovi Karadi je delio ovo miljenje u svom lanku Srbi i Hrvati iz 1861. g. gde kae: Ikavciza koje ja mislim da su negda bili akavci pak se posrbili poslije kad su Srbi iz Bosne i Hercegovine bjeei od Turaka navalili u njihove krajeve Ipak, Vuk je izneo jo jednu teoriju o etnogenezi ikavaca i to u lanku Srbi svi i svuda u fusnoti 15 gde kae: Gdjekoji nai ljudi misle i govore da su brau nau zakona Rimskoga (rimo-katolike Srbe, tj. tokavce, primedba V. B. S.) na ovo izgovaranje i nagovorili i natjerali njihovi svetenici, da bi ih od nas (pravoslavne Srbe, tj. tokavce, primedba V. B. S.) bolje odvojili. Ovo e slabo ko za istinu primiti; ali svatko mora priznati da su potomci mnogijeh naijeh ljudi koji su zakon Rimski primili, navalice ostavili preanji svoj govor i primili ovaj da bi se od preanje brae svoje jo vie razlikovali a meu novu jo lake umijeali.
1
Hrvatskom politikom rukovodiocu Vladimiru Bakariu, jednom od najbliih Titovih saradnika, je injenica da Crnogorci govore i piu ijekavskim izgovorom isto kao i Bosanci a Srbi ekavskim posluila da 1978. g. proklamuje da knjievni jezik Srba nije isti sa knjievnim jezikom Bosanaca i Crnogoraca. To znai da Bosanci i Crnogorci nisu isto to i Srbi. Upravo su hrvatski politiki vrh i hrvatski lingvisti lansirali teoriju o crnogorskom jeziku [Bakari 1978, 337338]. Postojanje posebne etnolingvistike bosanske nacije je faktiki proklamovano izdavanjem Pravopisa bosanskog jezika [Halilovi 1996]. Takoe, objavljen je i Pravopis crnogorskog jezika 1997. g. [Nikevi 1997]. Dananji crnogorski lingvistiki nacionalisti ak tvrde da je u XIX veku maternji jezik Crnogoraca postao osnovom standardnog jezika Srba, Hrvata i Bosanaca. Po njihovoj definiciji crnogorskog jezika to je jezik crnogorskog naroda kojim Crnogorci imenuju svoj deo tokavtine kojom takoe govore Srbi, Hrvati i Bonjaci. Konano, poto narod, nacija i drava ne mogu postojati bez svog posebnog jezika stoga, prema crnogorskim nacionalistima, Crnogorci moraju imati i svoj sopstveni jezik. Drugim reima, ukoliko nema crnogorskog jezika nema ni crnogorskog naroda, nacije niti crnogorske drave [Nikevi 1997]. Stoga se prema zagovornicima posebnog crnogorskog jezika svi toponimi u Crnoj Gori sa atributom srpski ne dovode u vezu sa Srbima ve sa srpom. Meutim treba rei da su dva najvea dravnika i pesnika iz Crne Gorevladika Petar Petrovi Njego i kralj Nikola I Petrovi Njegonedvosmisleno isticali da su Srbi i da govore srpskim jezikom.
48
Jedan od najveih protivnika gorespomenutog Reetarovog miljenja je bio njegov tast, vodei hrvatski filolog Vatroslav Jagi koji je u lanku Nekoliko napomena povodom rasprave M. Reetara o akavtini, tampanog u Archiv fr slawische Philologie, XIII, 1891. g., tvrdio da se ne moe dokazati da je Dubrovnik bio oduvek tokavski. Po njemu: Naelna se pogreka krije u krivo postavljenim premisama, kao da kod Srba i Hrvata imamo posla sa dva, i ba samo sa dva strogo razluena nareja (ili ak jezika!), od kojih je jedan od poetka pa do danas bio i zvao se tokavski, a drugi isto tako od poetka pa do danas akavski. Stoga je Jagi na istom mestu zakljuio da ovaj biser (Dubrovnik, primedba V. B. S.) pripada jednako jednima i drugima (Srbima i Hrvatima, primedba V. B. S.) [Jagi 1891]. Faktiki je Jagi bio protiv teze da je reka Neretva predstavljala od vajkada demarkacionu liniju izmeu srpskog i hrvatskog jezika i naroda po kojoj je Zapadna Hercegovina hrvatska u kojoj se govori ikavski, a Istona Hercegovina srpska u kojoj se govori ijekavski. U svojoj reformi srpskog knjievnog jezika Vuk se rukovodio idejom da nacionalni knjievni jezik mora biti zasnovan na narodnom govornom jeziku prema devizi pii kao to govori. Jedna od osnovnih ideja koja se krila iza ove devize i Vukove reforme bila je ideja o duhovnoj integraciji itavog srpskog naroda, ideja koju je prvi put postavio Srbin Dositej Obradovi (1738. g.1811. g.) pred kraj XVIII veka. Dositej je u svom Pismu Haralampiju, tekstu koji je deo njegovog autobiografskog dela ivot i prikljuenija jasno stavio do znanja da je glavni razlog zato se opredelio da pie na narodnom jeziku sledei: Moja e knjiga napisana biti isto srpski, kako god i ovo moje pismo, da je mogu razumeti svi srpski sinovi i keri, od Crne Gore do Smedereva i do BanataKo ne zna da itelji rnogorski, hercegovski, bosanski, servijski, horvatski (kromje mua), slavonijski, sremski, baki i banatski (osim Vlaha) jednim jezikom govore?zakon i vera mogu se promeniti, a rod i jezik nikadaZa sav dakle srpski rod ja u prevoditi slavnih i premudrih ljudi misli i sovjete, elei da se svi polzujuja u pisati za um, za srce i za naravi loveeske, za brau Srblje, kojega su god oni zakona i vere [Obradovi 1975]. Jasno je da Dositej i pre Vuka i pre ostalih slavista razlikuje narode ne po veri ve po jeziku. Susret u Beu i poznanstvo Vukovo sa Slovencem Jernejem Kopitarom (1780. g.1844. g.) je presudno uticao na ovog prvog da otpone sa reformom srpskog knjievnog jezika. Zanimljiv je stav nekih srpskih istoriara i filologa da je Kopitar podstiui Vuka na ovaj korak imao skrivene politike ciljeve. Naime, prema ovim istraivaima, Kopitar se kao austroslavista borio da ukljui to vei broj Slovena u okvire Habsburke Monarhije. Da bi pridobio Srbe za taj svoj politiki cilj primenio je strategiju odvajanja Srba od Rusa a to se po njemu moglo najbolje sprovesti ako Srbi odbace posrbljen ruskoslovenski jezik kao svoj knjievni jezik i ponu pisati svojim narodnim jezikom [Milosavljevi 1997, 2526]. Vuk je prihvatio ovu Kopitarovu ideju o srpskom govornom (narodnom) jeziku kao srpskom nacionalnom knjievnom jeziku. Vuk Stefanovi Karadi je reformiui, tj. faktiki stvarajui, srpski knjievni jezik u prvoj polovini XIX veka uzeo ijekavski izgovor tokavskog nareja centralnih i istonih delova Hercegovine za njegovu formu. Vuk je odluivi se za narodni govorni jezik kao knjievni jezik Srba u poetku smatrao da svako treba da pie onim izgovorom koji mu je bio maternji, tj. ekavci ekavicom, ijekavci ijekavicom i ikavci ikavicom. Meutim, ubrzo je ustanovio da ovakvo reenje ne dovodi do faktikog
49
duhovnog ujedinjenja Srba pa se konano opredelio za tokavsku ijekavicu. Razlog za ovakav izbor je bio trojak: prvo, ovim izgovorom su mu pevane narodne junake pesme koje je Vuk sakupljao; drugo, Vuk je smatrao da je hercegovaki izgovor tokavskog nareja najistiji odnosno najblii pravom narodnom jeziku; i tree, ovim izgovorom se govorilo u njegovom rodnom Triu u Zapadnoj Srbiji koja je bila naseljena upravo imigrantima sa prostora Istone Hercegovine. On je u stvari izabrao izgovor svog rodnog kraja [Ivi 1997, 38]1, odnosno dijalekat i izgovor njegovih hercegovakih predaka iz Drobnjaka.2 U Vukovoj tzv. Primjetbi koja je deo njegove Pismenice srpskoga jezika, Be, 1814. g., izvrena je podela srpskog jezika, tj. tokavtine, na tri nareja: 1) hercegovako, 2) sremsko, i 3) slavonsko [Sabrana dela Vuka St. Karadia 1968, 112]. Podela je izvedena na osnovu kriterijuma zamene glasa jat. Vuk je u Predgovoru Srpskog rjenika, Be, 1818. g., ova tri izgovora nazvao kao 1) ercegovako, 2) sremsko, i 3) resavsko, dok je u Bekom knjievnom dogovoru iz 1850. g. spominjao 1) juno, 2) istono, i 3) zapadno nareje. Smatram da se u sva tri gore navedena sluaja radi o ijekavskom, ekavskom i ikavskom izgovoru tokavtine a ne o akavskom, tokavskom i kajkavskom nareju srpskohrvatskog jezika. Dakle, Vuk je hercegovaki, tj. ijekavski, izgovor nazivao i juno nareje. Treba napomenuti i to da je ijekavskim izgovorom napisan najvei deo slavne dubrovake knjievnosti koja je kao zajednika Srbima i Hrvatima kasnije od strane jugoslovenskih integralista predstavljana kao kamen temeljac njihovom jezikom, kulturnom i na kraju politikom ujedinjenju. Ova injenica je takoe posluila mnogim srpskim i hrvatskim pro-jugoslovenski orijentisanim intelektualcima da se zalau za stvaranje jednog jedinstvenog jugoslovenskog, odnosno panjunoslovenskog jezika, koji bi posluio kao osnova za jugoslovensko [Stokes 1974] ili ak ta vie i junoslovensko (sa Bugarima) ujedinjenje po primeru Italijana (1859. g. 1870. g.) i Nemaca (1866. g.1871. g.) kojima je upravo zajedniki jezik pruio osnovu za politiko ujedinjenje u okviru zajednike nacionalne drave [Abrams 1953, 303; Jelavich, Jelavich 1993, 128141, 170207, 235284; Stavrianos 1958, 425467, 513 545]. Jedan od takvih jugoslovenskih integralista je bio znameniti srpski filolog i predsednik Srpske akademije Aleksandar Beli (1876. g.1960 g.). On je naime u dva maha 1935. g. i 1947. g. pogreno interpretirao Vukove radove: Pismenica srpskog jezika, Srpski rjenik i pre svega Srbi svi i svuda kao dela kojima se dokazuje da je Vuk bio ujedinilac Srba i Hrvata u narodnom jeziku [Beli 1935; Beli 1947]. U oba ova sluaja, 1935. g. i 1947. g., zvanina dravna politika je bila na liniji bratstva i jedinstva Srba i Hrvata, tj. integralnog jugoslovenstva. Ovu politiku je Beli dosledno sledio to je konano dovelo do potpisivanja Novosadskog dogovora 1954. g. o zajednikom jeziku Srba i Hrvata koji je zvanino nazvan srpskohrvatski odnosno hrvatskosrpski. Beli je u potpisivanju ovog dogovora igrao kljunu ulogu. Jasno je da je ovakvo reenje u potpunosti odstupalo od osnovnih Vukovih stavova jer je on pravio jasnu razliku izmeu srpskog i hrvatskog jezika i smatrao istovremeno da su i irilika i latinika bukvica pisma kojima su pisali Srbi [videti Vukov rad Alphabeti serborum u Karadi 1818]. Meutim, iz duha Novosadskog sporazuma se da lako zakljuiti da se irilica smatrala
1
Milka Ivi takoe pie o znaajnoj ulozi V. S. Karadia u normiranju ekavske varijante srpskog knjievnog jezika [Ivi 1997, 7379]. 2 Ipak, ispostavilo se da je uz istoni govor ostala veina srpskih pisaca, te se za njega moe rei da danas preovlauje u srpskoj knjievnosti [ 1882, 201].
50
srpskim a latinica hrvatskim pismom. Ipak, ono to je bitno istai je to da je Vuk bio posve siguran da religiju ne treba uzimati kao primarni kriterijum nacionalnog odreenja [Karadi 1849, 30].1 Treba zakljuiti da Vuk nije birao srpski knjievni jezik izmeu kajkavskog, akavskog i tokavskog dijalekta ve izmeu ijekavskog, ikavskog i ekavskog izgovora srpskog tokavskog nareja. Ipak, mnogi filolozi i nefilolozi su bili kivni na Vuka zbog njegovog izbora tokavske ijekavice za srpski knjievni jezik smatrajui da je bilo bolje da je izabrao tokavsku ekavicu. To bi praktino znailo da je trebao da favorizuje jezik Srba iz June Ugarske, odnosno jezik Srba iz veeg dela novostvorene Kneevine Srbije gde je ekavica preovladavala. Njihovi argumenti su imali dva rezona. Prvo, Dositej, kao prvi ujedinitelj Srba na lingvistikim osnovama, je pisao ekavicom. Drugo, ekavci su bili najobrazovaniji, najkulturniji i najbogatiji deo srpskog naroda. Iako ovakvo rezonovanje ima jaku osnovu treba istai da bi u sluaju prihvatanja Dositejevog reenja (tj. da su Srbi prihvatili tokavsku ekavicu za svoj nacionalni knjievni jezik) srpska knjievna batina bi se u tom sluaju ograniila na samo one predele naseljene Srpstvom u kojima se govorilo ekavskim. Vuk je faktiki svojim izborom ijekavice preao Drinu i na veoma konkretan nain sauvao celovitost Srpstva to se dokazalo time da su srpski romantiari prihvatili za knjievni jezik kako Dositejevu ekavicu tako i Vukovu ijekavicu. Na primer, Branko Radievi je pisao ekavicom a uro Danii ijekavicom. Jednostavno reeno, Vuk je svojom jezikom reformom i radom na prikupljanju srpske usmene narodne knjievnosti i njenom publikovanju uspeo da ukljui i prekodrinske ili zapadne Srbe u jedinstveni korpus srpskog nacionalnog bia. Ipak je isto tako injenica da je prihvatanjem Vukove reforme knjievnog jezika Srba ruski uticaj meu Srbima znatno opao a austrijski se poveao. Upravo iz bojazni da e se to i dogoditi karlovaki mitropolit Stevan Stratimirovi je bio ogoreni protivnik Vukove reforme insistirajui da slavenoserpski jezik i dalje bude Srbima knjievni jezik. Faktiki tek sa smru karlovakog mitropolita 1835. g. Vukova reforma je poela da odnosi pobedu. Sigurno je najvea nacionalna zasluga Vuka Stefanovia Karadia bila ta da je on postavio osnovu za jeziko i kulturno okupljanje Srba u jednu jedinstvenu nacionalnu celinu. To se moe jasno videti na primeru Milana Reetara koji je piui o Dubrovniku i njegovom govoru tvrdio da su etniki Srbi iveli u Dubrovniku i da im je jezik bio srpski ali se nisu izjanjavali da pripadaju Srbima iz prostog razloga to oni nikada nisu bili ukljueni u srpsku dravu jer je Dubrovnik oduvek uspevao da sauva svoju nezavisnost. Drugim reima, Dubrovani su vezivali pojam Srpstva samo sa stanovnicima srpske drave kojoj nikada nisu pripadali pa se stoga i nisu oseali Srbima (tj. stanovnicima drave Srbije). Ipak, oni su to prema Reetaru, koji je uostalom i bio Srbin iz Dubrovnika, oduvek bili jer im je jezik bio srpski. Bez obzira to su se Dubrovani oseali da su neto posebno u odnosu na Srbe to nikako ne znai da su bili Hrvati.2 Moe se stei utisak da je Reetarov stav bio da Dubrovnik i njegovo duhovno
1 2
O problematici Vukovog lingvistikog nacionalizma videti ukratko u [Simi 1991, 7592]. O ovoj problematici videti u Reetar M., Pregled razvitka dubrovake lirike to je predgovor njegovoj Antologiji dubrovake lirike, Beograd, 1894.
51
blago netreba deliti izmeu Srba i Hrvata, ali ako se to mora uiniti onda Dubrovnik pripada sigurno Srbima a ne Hrvatima i to prevashodno na osnovu jezika.1 Bitno je naglasiti da je gore spomenuto ujedinjenje Italijana i Nemaca na lingvistikim osnovama bilo relativno lake nego ujedinjenje Jugoslovena ili pak Junoslovena prema istom principu. Razlog je bio taj to su Italijani lako doli do jednog italijanskog knjievnog jezika kao to su i Nemci to isto uradili sa nemakim knjievnim jezikom dok se to ne moe rei za Slovene na Balkanu jer u praksi nije postojao jedan jedinstveni junoslovenski knjievni jezik. Italijani su se u XIX veku identifikovali kao Italijani onda kada su se italijanski intelektualci sporazumeli da standardizuju italijanski knjievni jezik na osnovama severnoitalijanskog dijalekta kojim se govorilo u Toskani i kojim je napisana klasina renesansna knjievnost Firence. Nakon toga je dravna birokratija Italije svim sredstvima podrala ovu standardizaciju italijanskog jezika to je omoguilo da ona ubrzo postane opteprihvaenom ali i ozakonjenom. Nacionalizmi iz XIX veka su irom Evrope, pa tako i na Balkanskom poluostrvu, bili neraskidivo povezani sa pitanjem jezika kao nacionalnog identifikatora. U to vreme je jezik smatran neophodnom komponentom nacionalnog bia [Anderson 1983, 123; Banac 1993, 70115]. Neosporno je da je u to vreme veina nacionalnih pokreta na prostorima Istone, Centralne i Jugoistone Evrope kao svoj prvi zadatak nacionalnog preporoda postavila pred sobom kodifikaciju nacionalnog jezika kao neophodnog koraka ka buduoj nacionalnoj unifikaciji. Junoslovenska nacionalna inteligencija iz XIX veka je smatrala da je kodifikacija nacionalnih jezika jedan prirodan, organski i neizbean proces. Shodno takvom verovanju, kodifikacija jezika je meu Junim Slovenima najee sprovoena krajnje svesno i to uglavnom od strane male grupe knjievnika koji su po obrazovanju bili lingvisti. Kodifikacija jezika koju su oni izvrili na osnovama narodnog jezika je zatim sa njihove strane bila prosto nametnuta irokim narodnim slojevima putem propagande i narodnog obrazovanja. Ubeenje evropskih intelektualaca iz XIX veka da je lingvistiko ujedinjenje nacije conditio sine qua non njenom kulturnom, ekonomskom i pre svega politikom ujedinjenju bilo je irokogrudo prihvaeno od strane malobrojne nacionalne inteligencije Junih Slovena. Ovo ubeenje je imalo dvostruke posledice za razvitak junoslovenskih nacionalizama u XIX veku [Tomi 1956; Tkali 1919; Novak 1930]. Kao prvo, dolo je do niza jezikih reformi u nameri da se junoslovenski knjievni jezici kodifikuju, modernizuju ali i priblie jedan drugom. To je bio tipian primer sa hrvatskim i srpskim jezikom s tim to je pribliavanje ova dva jezika u vizijama jugoslovenskih ideologa imalo za cilj njihovu simbiozu koja bi posluila kao vrsta osnova kasnijem hrvatsko-srpskom politikom ujedinjenju, pa i ujedinjenju svih Junih Slovena. Kao drugo, dolo je do stvaranja normi ili kriterijuma nacionalne identifikacije pri kojoj je jezik prihvaen kao glavni identifikacioni element nacionalnog prepoznavanja i svrstavanja. Meu svim Junim Slovenima Vuk Stefanovi Karadi je bio prvi koji je izvrio kako standardizaciju svog nacionalnog srpskog jezika (i faktiki hrvatskog iako mu to nije bila namera), tj. stvorio novi knjievni jezik Srba (i faktiki Hrvata jer su
1
Videti takoe o ovom problemu i Reetarovu pristupnu besedu Srpskoj kraljevskoj akademiji 1940. g. pod naslovom Najstariji dubrovaki govor. Ovu besedu je akademicima u Reetarovom odsustvu proitao tadanji predsednik Akademije Aleksandar Beli.
52
njegovu reformu srpskog knjievnog jezika prihvatile voe hrvatskog nacionalnog preporoda) na osnovama narodnog govornog jezika srpskog seljaka po principu pii kao to govori. Ujedno je i postavio osnove lingvistikog nacionalizma stvorivi lingvistiki model nacionalne identifikacije Srba.1 Vukova teorija o lingvistikom Srpstvu Vuk Stefanovi Karadi je svoje ideje o jeziku kao glavnom identifikatoru nacionalne pripadnosti sistematski i koncizno izloio u lanku Srbi svi i svuda (i ponovio u lanku Srbi i Hrvati) kojim je ujedno poloio temelje lingvistikom modelu definisanja srpske nacije. Ovaj rad je imao kao osnovni cilj da definie Srpstvo, tj. da utvrdi kriterijum(e) za pripadnost srpskoj naciji. Ovaj zadatak je Vuk Stefanovi Karadi ispunio potpuno u skladu sa vremenom u kome je iveo: vremenom evropskog romantizma. Vuk je piui ovaj lanak bio potpuno pod uticajem ideja nemakog romantizma koji je u to vreme bio vodei kulturni pokret na prostorima Habsburke Monarhije gde je Vuk iveo i radio.2 to se tie teme istraivanja moga rada naglasio bih da je Vuk u potpunosti prihvatio one ideje nemakog romantizma koje su se odnosile na problem nacionalnog odreenja.3 Naime, nemaki intelektualci ovoga perioda su fenomen nacije shvatali i objanjavali na taj nain to su za osnovni kriterijum nacionalne pripadnosti smatrali jezik. Shodno ovakvom shvatanju, prema politikim teorijama nemakog romantizma, svi pripadnici jednog govornog jezika, bez obzira na dravne granice, pripadaju naciji koja govori tim jezikom. ta vie, jedinstvena nacija je imala prirodno pravo da ivi u svojoj nacionalnoj (jedinstvenoj) dravi. Ovakvu formulaciju nemakog romantiarskog nacionalizma, koja je u sutini bila prihvaena od Vuka Stefanovia Karadia i primenjena na sluaj Srpstva, stvorio je J. G. Fihte (1762. g.1
Stojan Novakovi, istaknuti srpski istoriar i filolog, je o pitanju standardizacije knjievnog jezika pisao: Jedan dijalekt, ako imade sreu da se izradi kao knjievni jezik, obino potinjava sebi sve sit ne dijelekte u okolo, dokle god idu opti osnovi onoga narodnog jezika, ili dokle god mu se ostali srodni dijalekti iz okoline mogu lako pilagoditi [Novakovi 1888, 41]. 2 Nakon Napoleonovih ratova (1799. g.1815. g.) u Evropi se kao dominantni pokreti i ideologije javljaju nacionalizam i liberalizam. Meutim, obe ove ideologije su postojale u doba romantizma i bile su pod njegovim snanim uticajem. Romantizam se moda moe najbolje definisati kao reakcija na ograniavajue formalnosti i racionalnost neo-klasinog duha koji je vladao u doba prosveenosti. Romantizam je takoe predstavljao i preispitivanje oseajnosti, individualnosti kao i prihvatanje neformalnog i iracionalnog u umetnosti, knjievnosti i filozofiji. Romantizam je pozivao na emocije, slobo du pojedinca i spontanost delovanja i izraavanja. Dok je doba prosvetiteljstva svoje uzore trailo u grko -rimskom svetu, romantiari su se pozivali na doba srednjeg veka traei u njemu inspiraciju za svoje religiozne i nacionalne oseaje. Ovaj novi medievalizam se bazirao na obnovljenom entuzijazmu za vrednosti i ideale srednjega veka, to je predstavljalo jedan od osnovnih segmenata romantizma. Romantiari su verovali da je Evropa dosegla svoj najvii kulturni domet u vreme ovog briljantnog vremena (srednjeg veka, primedba V. B. S.), koje se pogreno naziva mranim dobom, kada je jedinstvena vera povezivala sve ljude i kada je uzviena glava (papa, primedba V. B. S.) ujedinjavao sve politike snage [Liptzins 1936, 6872]. 3 Poreklo nacionalnog jezika se kod nemakih romantiara trailo u srednjevekovnom dobu to je jedan od glavnih razloga za neosporni entuzijazam za srednji vek u nemakim zemljama. Ovo nemako oduevljenje srednjim vekom je imalo svoje korene u predromantiarskom Sturm und Drang pokretu ezdesetih, sedamdesetih i osamdesetih godina XVIII veka. Koreni nemakog romantizma se mogu nai u radovima F. G. Klopstoka (1724. g.1803. g.), J. Mesera (1720. g.1794. g.), I. Kanta (1724. g.1804. g.), J. G. von Herdera (1744. g.1803. g.) i mladog Getea (1749. g.1832. g.).
53
1814. g.) u svojoj Adresi nemakoj naciji (1807. g.-1808. g.) u kojoj je pozvao Nemce na nacionalno osveivanje i nacionalno ujedinjenje. Do tada veoma amorfni koncept nacije dobija od Fihteovog vremena veoma precizno odreenje postajui ivotnoduhovni entitet [Vardy, Vardy 1989, 7]. Pripadnici nacije, bez obzira gde oni iveli, imaju prirodno pravo da se ujedine kako duhovno tako i politiki.1 Za nemake romantiare je slogan jedan jezik jedna nacija jedna drava postao crvena nit koja ih je vodila ka nemakom ujedinjenju pod Bizmarkom 1871. g. Ovako formulisana nemako-romantiarska lingvistika formulacija nacionalne pripadnosti je primenjena na junoslovensku stvarnost prve polovine XIX veka od strane Vuka Stefanovia Karadia. Osnovna ideja Vukovog lingvistikog modela nacionalnog prepoznavanja Srpstva je bila ta da je tokavski dijalekt najznaajniji identifikator definisanja i prepoznavanja srpske nacije. Shodno ovakvom idejnom okviru determinacije Srpstva, Vuk je tvrdio da su svi pripadnici Junih Slovena koji govore tokavskim dijalektom etniki Srbi ili su bili srpskog porekla ili su pak bili posrbljeni pripadnici drugih naroda (ovo poslednje se naroito odnosilo na jedan deo ikavaca koji su po Vuku najverovatnije bili posrbljeni akavci-Hrvati). Vuk je tvrdio da je srpska nacija, na osnovu faktora jezika, predominantna meu Junim Slovenima. Po njemu, srpskim jezikom, tj. tokavskim dijalektom, su govorili stanovnici velike teritorije koja je obuhvatala sledee oblasti: 1) geografsku Srbiju (od Dunava i Timoka do ar planine), 2) Bosnu i Hercegovinu, 3) Zetu 4) Banat, Baku, Srem, 5) zapadno-dunavski region od Osijeka do Sent Andreje, 6) Slavoniju, 7) Hrvatsku 8) itavo podruje istone jadranske obale od grada Trsta do reke Bojane (ukljuujui Dalmaciju sa Dubrovnikom), i 9) Crnu Goru. U gore navedenim oblastima, po Vuku, tokavski dijalekt je bio dominirajui pa je shodno tome srpska nacija bila veinska. Meutim, Vuk nije bio siguran koliko je bilo Srba u Makedoniji i Albaniji jer je jezika kompozicija ovih oblasti za njega jo uvek bila nepoznanica [Karadi 1849]. Vuk je smatrao da u gore navedenim oblastima ima najmanje 5 miliona stanovnika koji govore istim jezikom, tj. tokavskim govorom, koji su na osnovu svoje religiozne pripadnosti podeljeni u tri grupe: 1) na 3 miliona grko-pravoslavaca, od kojih je 1 milion iveo u Srbiji sa Metohijom, 1 milion u Austriji i 1 milion u Bosni, Hercegovini, Zeti i Crnoj Gori;2 2) na 1,3 miliona pripadnika islamske veroispovesti u Bosni, Hercegovini, Zeti itd.; i 3) na 700.000 rimo-katolika u austrijskim provincijama, Bosni, Hercegovini i Barskoj nahiji. Ipak, po Vuku je samo prvih tri miliona tokavaca, tj. grkopravoslavaca, sebe nazivalo Srbima dok ostatak (2 miliona, primedba V. B. S.) nije prihvatao to ime [Karadi 1849]. Oni Srbi islamske veroispovesti misle da su pravi Turci i tako sebe i zovu, iako samo jedan od sto moe govoriti turski [Karadi 1849]. Vuk je na ovom primeru bosansko-hercegovakih muslimana jasno ukazao na jezik kao odluujui identifikacioni kriterijum jedne nacije: injenica da oni nisu govorili turskim jezikom je bio glavni dokaz o njihovom ne-turskom etnikom poreklu, dok je injenica da
1
Napoleonova okupacija Nemake je najvie doprinela da veliki deo nemakih intelektualaca koji su se do tada (naroito do bitke kod Jene 1806. g. i velikog poraza Pruske) izjanjavali kao kosmopolite, odnosno kao stanovnici sveta (G. E. Lesing 1729. g.1781. g.), ponu izjanjavati kao pripadnici nemake nacije postajui vatrenim nacionalistima koji su konstantno pozivali na stvaranje ujedinjene nemake drave u kojoj bi iveli svi Nemci, tj. oni kojima je nemaki jezik maternji. 2 O Vukovom stavu prema Crnoj Gori i Crnogorcima videti u njegovom radu: Crna Gora i Boka Kotorska, Beograd, 1972.
54
su govorili tokavskim dijalektom za Vuka bio glavni dokaz da su oni pripadali etnikim Srbima. Vuk je skrenuo panju na to da rimo-katolici koriste imena onih mesta u kojima ive: na primer Slavonci, Bonjaci, Dalmatinci, Dubrovani, itd. ili, kao to je to uobiajeno kod pisaca, koriste stara imena kao Ilir.1 Meutim, u Bakoj oni se nazivaju Bunjevcima, u Sremu, Slavoniji i Hrvatskoj su nazivani okcima dok se u okolini Dubrovnika nazivaju Latinima.2 Kao dobar primer rimo-katolikog pisca na srpskom jeziku Vuk je naveo sluaj slavonskog knjievnika Matije Reljkovia koji se izjanjavao da je Slavonac ali je pisao (latinicom) na svom maternjem jeziku a to je bila tokavtina [Karadi 1849]. Zna se da se Reljkovi, autor Satira iz 1761. g., u svojim stihovima izjanjavao da su njegovi stari srpski pisali i itali.3 Vuk ispravno primeuje da je potpuno neprihvatljivo nazivati ih Slavoncima, Dalmatincima ili pak Dubrovanima u etnikom smislu jer su to regionalni nazivi koji se ne mogu upotrebljavati kao nacionalna imena. Nazivati ih Slovenima je takoe neprihvatljivo poto je taj termin suvie uopten jer i esi, Poljaci, Rusi itd. pripadaju takoe Slovenima pa se korienjem generalnog termina ne bi mogla napraviti razlika izmeu ovih naroda. Rei da su oni Hrvati, ja bih rekao da istinski samo oni koji govore akavskim mogu koristiti taj naziv [Karadi 1849]. Vuk je na ovom mestu bio direktan i veoma jasan: jezik odreuje nacionalnu pripadnost pa shodno tome prema njegovom miljenju samo oni koji govore akavskim dijalektom mogu sebe nazivati etnikim Hrvatima. Po Vuku je zajednika karakteristika svim gore navedenim rimo-katolicima ta da govore tokavskim dijalektom pa shodno tome svi pametni ljudi meu pravoslavnim i katolikim Srbima priznaju da su oni jedan narod i potpuno nastoje da koliko god mogu umanje mrnju nastalu usled verskih razlika [Karadi 1849]. Pitanje naslea dubrovake knjievnosti i koncepcija lingvistikog Srpstva Od vremena publikovanja Vukovog lingvistikog modela identifikacije Srpstva, istorijska i knjievna prolost Dubrovake Republike je sve vie zaokupljala panju srpske javnosti. tokavska knjievna tradicija Dubrovnika, ali jo vie injenica da je govorni jezik Dubrovana oduvek bio i ostao tokavski, bili su kako Vuku tako i njegovim ideolokim sledbenicima glavni dokazi srpskog karaktera ovog grada i drave. Dubrovaka knjievnost je doivela svoj vrhunac u doba baroka a kao njeni najistaknutiji predstavnici se istiu: Marin Dri (1510. g.1567. g.), Ivan Gunduli (1589. g.1638. g.), Junije-Dono Palmoti (1606. g.1657. g.) i Ignjat urevi (1675. g.1737. g.). Njihova dela su prenoena u Slavoniju, Bosnu, Hercegovinu i Dalmaciju uglavnom preko franjevakih fratara. Na taj nain je barokna dubrovaka knjievnost bila prisutna daleko
1
Ovde treba navesti kao primer upotrebe naziva Ilir za June Slovene sledea dva rada: Lexicon latinoitalico-illyricum (u tri toma) Dubrovanina Joakima Stulia (Stulli) iz 1801. g. i Ricsoslavnikilirskog, italijanskog i nemakog jezika sa kratkom gramatikom Istranina Josipa Voltia (Voltiggi) iz 1803. g. 2 Bunjevci su dobili ime po mestu odakle su emigrirali a to je reka Buna u Bosni. Po jednoj teoriji, naziv okac verovatno dolazi od italijanske rei sciocco glup. 3 Matija Reljkovi se danas nalazi u svim antologijama hrvatske knjievnosti kao hrvatski pisac u etnikom smislu a iji su autori Hrvati. Isti je sluaj i sa knjievnikom tokavcem rimo-katolikom Andrijom Kaiem Mioiem a koji se deklarisao kao Slovin. Njegovo najpoznatije delo je Razgovor ugodni naroda slovinskog iz 1756./1759. g.
55
izvan granica Dubrovake Republike utiui na formiranje knjievog ukusa i literarne tematike kod Junih Slovena. Sam Vuk je oznaio Ignjata urevia kao negovatelja jedinstvenog ilirskog jezika ije se prisustvo u to doba osealo i u kajkavskoj Hrvatskoj. Borba izmeu hrvatske i srpske nacionalne ideje za knjievno naslee baroknog Dubrovnika je otpoela neto pre pojave Vukovog rada Srbi svi i svuda. Naime, Petar Frano Martecini (Martecchini) je 1826. g. objavio na hrvatskom jeziku zbirku radova Ivana Gundulia, najveeg dubrovakog baroknog pesnika, skreui time panju na hrvatski karakter dubrovake literarne tradicije. Ubrzo nakon pojave ovog izdanja, voe hrvatskog nacionalnog preporoda (Ilirskog pokreta) su poele zagovarati standardizaciju hrvatskog knjievnog jezika na osnovama tokavskog idioma Centralne Dalmacije, Zapadne Hercegovine i Slavonije, idioma koji je u literarnoj tradiciji bio najbolje izraen u delima tokavskih pisaca rimo-katolike veroispovesti Antuna Kanizlia (1700. g.1777. g.), Andrije Kaia Mioia (1704. g.1760. g.) i Matije Antuna Reljkovia (Relkovia) (1732. g.1798. g.).1 Na taj nain je hrvatski nacionalni preporod postavio iste temelje hrvatskom knjievnom jeziku kao to je to uradio 1818. g. Vuk Stefanovi Karadi sa srpskim knjievnim jezikom izabravi novotokavski govor ijekavskog izgovora za njegovu osnovu. Tako se uitelj Tomo Koak (1752. g.1831. g.) moe smatrati Gajevom preteom u borbi za uvoenje tokavtine u sve kolske udbenike u Hrvatskoj. Spor izmeu Srba i Hrvata oko naslea dubrovake knjievnosti je uao u novu fazu 1844. g. kada je Matica ilirska (kasnije hrvatska) izdala Gundulievog Osmana uz dopunu Ivana Maurania, poduhvat kojim se elelo istai da hrvatski jezik Dubrovana ima svoju vievekovnu tradiciju. Do ovog izdanja je dolo osam godina nakon pisanja Vukovog lanka Srbi svi i svuda pa nije neopravdano zakljuiti da je Matica ilirska time htela da odbrani i istakne hrvatsko pravo na Dubrovnik i njegovu knjievnu tradiciju (ali samo pod uslovom da su voe Ilirskog pokreta u to vreme ve znale za ovaj Vukov rad ali su sigurno bili upoznati sa Vukovim stavovima o srpskom jeziku iznetim 1814. g. i 1818. g.). Isto se tako da zakljuiti da je Vuk svoj lanak tampao pet godina nakon izdanja Matiinog Osmana da bi naglasio srpski karakter dubrovake knjievnosti. Meutim, hrvatska inteligencija iz kajkavske Hrvatske je bila protiv Gajeve namere da tokavski dijalekt standardizuje u hrvatski knjievni jezik smatrajui da tokavski idiom nije hrvatski nacionalni jezik. To je po njima bio iskljuivo kajkavski. Tako je 1841. g. deo hrvatskog plemstva osnovao Horvatsko-ugarsku stranku sa programom borbe protiv ilirskog tj. tokavskog dijalekta, a za ouvanje pravog horvatskog jezika, tj. kajkavskog nareja, koji je po njima bio najbolje predstavljen u delima svetenika Titusa Brezovakog (1757. g.1805. g.) najvrsnijeg kajkavskog komediografa (njegova najpoznatija dela su: Matijas grabancijas dijak i Diogenes ili sluga dveh zgubljeneh bratov). Da bi prebrodio ovaj jaz izmeu akavske, kajkavske i tokavske knjievne tradicije meu Hrvatima, Ljudevit Gaj (1808. g.1872. g.) je upravo izabrao ijekavski idiom slavne dubrovake knjievnosti koja je trebala da Hrvate konano opredeli da prihvate tokavski dijalekt ijekavskog izgovora kao svoj nacionalni knjievni jezik. Iza ove najverovatnije politike odluke je stajala Austrija koja
1
O ovom pitanju videti opirnije u [Brozovi 1978] .
56
je na ovaj nain elela da umanji mo Srpstva favorizujui Hrvatstvo jer su za Be Srbi predstavljali veu politiku opasnost od Hrvata [Milosavljevi 1997, 430]. Gajeva i Babukieva filoloka kola u Zagrebu je konano uspela da kodifikuje hrvatski knjievni jezik u vidu tokavtine i da ga nametne kajkavskoj severozapadnoj Hrvatskoj. Gaj i njegovi saradnici su 1836. g., dakle iste godine kada Vuk pie svoj lanak, izvrili revolucionarnu promenu na podruju hrvatskog knjievnog jezika. Iako je veina njih bila roena u kajkavskim krajevima (I. Maurani je bio akavac), oni su odluili da Novine horvatzke i Daniczu izdaju na tokavskom dijalektu i pod ilirskim imenom to je protumaeno kao nastavak dubrovake i slavonske hrvatske knjievnosti.1 Prema Branislavu Brboriu, hrvatski ilirci su ne samo preuzeli Vukov ijekavski izgovor ve i Vukovu ortografiju, leksiku, morfologiju, tvorbu rei, sintaksu i stil [Brbori 2001, 69]. U svakom sluaju, mnogo pre Gajeve reforme hrvatskog knjievnog jezika, ime Starevi (1784. g.1859. g.) rimo-katoliki svetenik i stari gramatiar je u svojoj Novoj ricsoslovici iliricskoj (Nova ilirska gramatika, 1812. g.) ukazivao na prisutnost stranih elemenata u dubrovakom ijekavskom izgovoru, koji se stoga nije mogao prihvatiti kao hrvatski nacionalni jezik, zalaui se u isto vreme za ikavski izgovor kao isti hrvatski nacionalni jezik. Po imi Stareviu, dubrovaki ijekavski izgovor je postao suvie stran Hrvatima zbog velikih pozajmnica iz
1
Gaj je svoju odluku iz 1836. g. da odbaci kajkavski a prihvati tokavski dijalekt za tampanje svojih novina opravdavao reima da to ini izmeu ostalog i zbog neprocenjivog literarnog blaga etrdeset i vie klasinih pisaca iz ilirsko-parnakog Dubrovnikai zbog drugih vanih knjievnih ostvarenja koja pravom naslea mi ponovo prihvatamo kao nau staru batinu [Gaj 1836]. Ali ak ta vie, Gaj je prihvatio ijekavski tokavski a ne ikavski kao to se to moglo pretpostaviti s obzirom na broj knjievnih dela napisanih ikavskim, veliinu teritorije koju je pokrivao ovaj izgovor i na injenicu da se smatralo da je ikavski bio iskljuivo hrvatski izgovor dok je Vukov ijekavski izgovor Istone Hercegovine bio iskljuivo srpski. Pavle Ivi je miljenja da bi Gaj izabravi ikavski izgovor za knjizevni jezik Hrvata u tom sluaju priznao nacionalnu podelu Srba i Hrvata na jezikoj osnovi (ikavski = hrvatski; ijekavski = srpski) to je Gaj eleo da izbegne (jer bi dubrovaka ijekavsko-tokavska knjievnost pripala Srbima) [Ivi 1971, 186 187]. Ipak u ovom sluaju, miljenja sam da je dubrovaki faktor igrao presudnu ulogu u izboru ijekavskog izgovora naroito posle Gajeve i Mauranieve posete Dubrovniku 1841. godine (videti o tome u [Vince 1978, 332334]). Ista ta 1841. g. je bila presudna godina u ideolokoj evoluciji rimo -katolikog Srbina iz Dubrovnika i Garaaninovog tajnog agenta Mede Pucia koji je tada kao student prava u Padovi upoznao Jana Kolara koji se trenutno nalazio u Veneciji. Tada je ovaj slovaki filolog upozna o Dubrovanina Pucia sa svojom i afaikovom teorijom o junoslovenskim dijalektima i nacionalnoj pripadnosti. Puci, koji je ve bio upoznat sa rudimentalnim oblicima te teorije preko uenja Vuka Stefanovia Karadia, nakon susreta sa Kolarom 1841. g. je postao ubeeni pristalica nacionalnog odreenja Junih Slovena na osnovu pripadnosti jednoj od nekoliko dijalektolokih grupa kojim su govorili Juni Sloveni. Tako je Puci te 1841. g. prvi put nedvosmisleno rekao da postoje Srbi -katolici u Dubrovniku pod kojima je podrazumevao one rimo-katolike stanovnike grada koji su govorili tokavskim dijalektom. Puci je svoje ubeenje o nacionalnoj determinaciji putem jezika ubrzo izneo u nekoliko lanaka tampanih u transkom magazinu Favilla u godinama 1842.1844. Tako je u jednom svom lanku iz 1843. g., polazei od afaikove teze publikovane 1842. g., Puci tvrdio da ima samo 801.000 Hrvata, tj. onih Junih Slovena koji su iveli iskljuivo u kajkavskoj Hrvatskoj [Stulli 1956, 3940, 48]. Otprilike u isto vreme, ali u Brusi u Anadoliji je jo jedan Srbin-katolik iz Dubrovnika prolazio kroz istu ideoloku evoluciju kao i Medo Puci. Bio je to Matija Ban koji se ranih etrdesetih godina XIX veka u Anadoliji upoznao sa poljskom emigracijom sa kojom je imao pr isnih politikih kontakata u Beogradu gde se nastanio 1844. g (po njemu je Banovo Brdo, optina ukarica, u Beogradu i dobilo ime jer se tu nalazila njegova kua). U oba ova sluaja, kako u Anadoliji tako i u Beogradu, Matija Ban je prihvatio stavove poljs ke emigracije o nacionalnoj pripadnosti Junih Slovena na osnovu nacionalnog jezika (tj. nareja/govora); stavove koji su uglavnom bili bazirani na uenju slavista iz prve polovine XIX veka.
57
italijanskog jezika kao i iz crkvenoslovenskog jezika kojim se sluila Srpska pravoslavna crkva.1 Na suvie srpski karakter dubrovake epske poezije u delima Gundulia i Palmotia je ukazivao i Andrija Torkvat Brli po kome je njihovo epsko pesnitvo bilo inferiorno usled prisustva stranih elemenata u strukturi epske pesme u odnosu na pravo hrvatsko epsko pesnitvo koje je ispevano na nacionalnom epskom metru [Brli 1848]. Slino miljenje su imali i ime Starevi i Ante Kuzmani (1807. g.1879. g.) koji je bio vodea figura onih predstvavnika hrvatske inteligencije okupljenih oko Zore dalmatinske koja se estoko borila za standardizaciju ikavskog (kao nacionalnog hrvatskog) a ne ijekavskog (kao nacionalno srpskog) izgovora za knjievni jezik Hrvata. Povodom rada zagrebake filoloke kole, Srbin rimo-katolik iz Dubrovnika, Matija Ban, je rekao da je ta kola lep i potpuno savren srpski jezik, mislei na tokavski dijalekt ijekavskog izgovora, presadila iz njegovog gnezda u sve ilirske zemlje i tako pripremila ulazak u pan-Slavizam [Ban 1849 a].2 Medo Puci je otiao korak dalje 1867. g. tvrdei da ukoliko se narodi razlikuju po jeziku onda je Gajevo usvajanje srpskog jezika u zvaninoj upotrebi pretvorilo sve Hrvate u lingvistike Srbe. Shodno tome, Srbi se ne trebaju plaiti hrvatskih istorijskih prava jer su to u sutini srpska prava [Orsatto 1867, 26]. Treba istai da su i neke najistaknutije voe ilirske faze hrvatskog nacionalnog preporoda (na primer Lj. Gaj i I. Kukuljevi) alili to je dubrovaka knjievnost iz XVIII veka radije prihvatala latinske muze a ne nacionalni izgovor, a naroito to najistaknutiji dubrovaki naunik Ruer Bokovi nije nita napisao na svom maternjem jeziku ve samo na latinskom.3 Bez obzira na ove primedbe voa Ilirskog pokreta, moe se slobodno rei da je itav intelektualni krug oko Gaja bio produkt raguzofilije, krug koji je legendu o Ivanu Gunduliu pretvorio u centralni deo ideologije Ilirskog pokreta. Pozitivna kritika Vukove zbirke narodnih junakih pesama i podrka Vukovoj jezikoj reformi koju su dali dubrovaki slavisti Pero Budmani (1835. g.1914 g.) i Milan Reetar (1860. g.1942. g.) je konano uverila hrvatsku inteligenciju u ispravnost Gajeve reforme hrvatskog knjievnog jezika. Reetar je svoje stavove o jedinstvenom jeziku Srba i Hrvata, stavove koji su u suprotnosti sa njegovim ranijim pa i kasnijim miljenjem o dva jezika i o dva naroda, izneo u Zori, III/2, april, 1912. g., u tekstu Srbi i Hrvati. Reetarova teza izneta u ovom lanku je da su Srbi i Hrvati jedan narod sa dva imena i stoga imaju jedinstven jezik. Reetar je u toku itavog svog ivota bio izmeu dve vatre. Na jednoj strani se oseao Srbinom iz Dubrovnika koji govori srpskim jezikom, ali na drugoj strani je bio rimo-katolik i vei deo ivota je proveo meu Hrvatima. Verovatno stoga mu je iz praktinih razloga najvie odgovaralo ovakvo reenje da se u sluaju Srba i Hrvata radi o jednom jeziku i o jednom narodu sa dva imena, ali u svakom sluaju reenje koje je u potpunosti odudaralo od Vukovog stava prema istom problemu.
O ovom problemu videti u [Horvat 1940, 32 34]. Po dolasku u Beograd 1844. g. Ban je jedno kratko vreme radio na stvaranju i promovisanju zajednikog slovenskog jezika pa je shodno tome Hrvate i Srbe smatrao samo plemenima jednog slovenskog naroda. 3 Gajeva primedba na Kukuljeviev lanak Neto o iznenadnom pesnitvu tampanog u Danici ilirskoj, t. 8, 20, Zagreb, 1842, s. 79 (videti [Sakcinski 1841]). Dubrovanin Ruer Bokovi je 1758. g. objavio u Beu svoje fundamentalno delo: Philosophiae naturalis theoria.
2
58
Ukoliko govorimo o problematici knjievnog jezika postoji velika razlika izmeu Dositeja i Vuka na jednoj strani i hrvatskih Iliraca na drugoj. Naime, i Dositej i Vuk su pisali onako kako su govorili, tj. onako kakav im je bio i maternji jezik i jezik sredine iz koje su poticali. Meutim, to nije bio sluaj sa Ilircima. Gaj je svoju Daniczu poeo da izdaje na kajkavskom jeziku 1835. g., tj. na onom jeziku kojim je i sam govorio i kojim se govorilo u kulturnom i administrativnom centru Hrvata Zagrebu. Ipak, ubrzo je Gaj te iste novine nastavio da izdaje na tokavskom istonohercegovakom dijalektu, tj. ijekavici. Ilirci su optuivani od mnogih srpskih javnih radnika da su uzimajui tokavsku ijekavicu u stvari ukrali ili prisvojili srpski nacionalni jezik kao hrvatski i naravno time proirili hrvatsko etniko ime na mnoge etnike ne-Hrvate i ne-hrvatsku knjievnu batinu a pre svega na Dubrovnik. Takoe, prema kritiarima i protivnicima Ilirskog pokreta, a to su bili u to doba Srbi i Slovenci, iza ilirskog imena se nije nita drugo krilo nego ideja o stvaranju ujedinjene kajkavsko-tokavsko-akavske velike Hrvatske (Velika Ilirija = ujedinjena Hrvatska = Croatia rediviva). Tako je Ivan Derkos u svojoj brouri Duh (Genije) domovine nad sinovima svojim, koji spavaju, napisanoj 1832. g., dakle etiri godine pre Vukovog lanka Srbi svi i svuda, predloio spojenje ovih triju kraljevina (Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, primedba V. B. S.) s obzirom na njihova podnareja u jedan jezik, ne puki, ve izobraeni, knjievni.1 Derkos je, pozivajui se na afaika, tvrdio da se dalmatinski dijalekt najveim delom podudarao sa srpskim narejem, a ovaj dalmatinski dijalekt sudara se jednako sa narjejem slavonskim i hrvatskim u vojnikoj krajini. Derkos je pod srpskim narejem podrazumevao tokavski dijalekt kojim se govorilo u Vojnoj krajini, Dalmaciji i Slavoniji. Meutim, za razliku od Vuka, Derkos nije smatrao tokavski dijalekt govoren na istorijskom prostoru Hrvatske izvornim srpskim jezikom. Po Derkosu, najvie tekoa prilikom spojenja hrvatskih dijalekata e biti u sluaju nareja koje se govori u Civilnoj Hrvatskoj, tj. kajkavskog dijalekta. Za Derkosa da bi se Hrvati (koji su za njega bili kajkavci) ujedinili sa Slavoncima i Dalmatincima (koji su bili tokavci) najkorisnije bi bilo da ovi prvi uzmu za svoj knjievni jezik jezik ovih drugih to se stvarno i dogodilo Gajevom odlukom. To je u svakom sluaju predstavljalo najbolje politiko reenje za ouvanje teritorijalnog integriteta Trojednice. Jasno je da se Derkosovo miljenje o teritorijalnoj rasprostranjenosti dijalekata na junoslovenskim prostorima podudaralo sa Vukovim. Ipak, Derkosova koncepcija nacionalne identifikacije putem jezike pripadnosti je bila potpuno suprotna onoj koju je Vuk kasnije favorizovao. Za Derkosa su i tokavski i kajkavski govori bili izvorni jezici Hrvata. Moe se rei da su i Derkosova i Vukova koncepcija nacionalne identifikacije Hrvata odnosno Srba bile zasnovane na istom lingvistikom modelu. Derkos je u krajnjoj instanci bio optimista po pitanju unifikacije svih Hrvata jer kako nas dri bratska i neka tajanstvena vezilja ljubav, koja uzajamno otvara putove k srcu, ove tekoe je bilo mogue prevladati, ako se budu primenila razvojna iskustva jezika kao to je to bio sluaj sa nemakim, iako za to se trae decenija ljeta. Ivan Derkos, koji je svojim usnulim sunarodnicima isticao primer Srbije i Dositeja Obradovia, i koji je knjievni jezik Trojedne Kraljevine hteo da zasnuje na dijalektu koji bi bio najblii
1
Derkosov Duh domovineje tampan u Zagrebu 1897. godine u prevodu sa latinskog. Prevod je sainio S. Ortner. Ivan Derkos je po profesiji bio pravnik, roen u Vukmaniu kraj Karlovca 1808. g. a umro u Zagrebu 1834. g.
59
srpskom, i koji je sam bio rodom krajinik sa prostora Vojne granice, nije smatrao da na prostorima Trojednice ive Srbi ve samo Hrvati shodno njegovom konceptualnom shvatanju nacionalne determinacije putem jezika.1 Derkosov zahtev za stvaranjem jedinstvenog linguae patriae svih Hrvata spajanjem sva tri hrvatska dijalekta, tokavskog, kajkavskog i akavskog, u jedan knjievni jezik (dijalekatska trihotomija hrvatskog nacionalnog korpusa i knjievnosti) oberuke je prihvaen od strane grofa Janka Drakovia.2 U programski najvanijem i najsadrajnijem spisu Ilirskog pokreta pod naslovom Disertatia iliti razgovor, darovan gospodi poklisarom zakonskim i buduem zakonotvorcem kraljevinah nasihtampanog na tokavskom dijalektu u Karlovcu iste godine kada i Derkosov Duh domovine, iznose se potpuno isti stavovi o hrvatskom karakteru tokavskog, kajkavskog i akavskog dijalekta. Iz ovakvog stava prema lingvistikoj determinaciji nacionalne pripadnosti proizalo je Drakovievo miljenje da na prostorima Trojednice ne postoje etniki Srbi nego da se radilo o pravoslavnim Hrvatima. Razlog za ovakvo Drakovievo miljenje je bio potpuno isti kao i u sluaju Ivana Derkosa: svi tokavci (u najmanju ruku sa prostora povijesne Hrvatske) su pripadali hrvatskom narodu. ak i kada je raspravljao o naseljavanju opustoenih predela Slavonije, Hrvatske i Dalmacije u XVI i XVII veku, Drakovi je pisao da novo stanovnitvo pomjeanje jest starih Hervatov, oli beenarov iz Bosne i Dalmacije opet Hervatov, i nekoliko Gerkov, koji u razsutju zapadnog (treba da stoji istonog, primedba V. B. S.) Carstva sve dalje pred Turci pobegoe [ Polemike u hrvatskoj knjievnosti 1982, 75]. Dakle novopridoli doseljenici su bili Hrvati jer se radilo o tokavcima a ne pravoslavni Srbi! Ovakva lingvistika determinacija hrvatske nacije posluila je kao ideoloka podloga Drakovievom programu narodnog pokreta Hrvata izloenog u Disertatiji u kojoj zahteva ujedinjenje svih hrvatskih zemalja Hrvatske, Slavonije, Dalmacije, Rijeke, Vojne krajine, Bosne i slovenakih zemalja u jednu dravu Veliku Iliriju koja bi u zajednici sa Maarskom ostala kao sastavni deo Habsburke Monarhije.3 U ovakvoj ujedinjenoj hrvatskoj dravi slubeni jezik bi bio iliriki tj. tokavski dijalekt, dok bi vrhovnu vlast vrio ban. Iste godine kada je tampao Disertatiu, Janko Drakovi se zalagao na zasedanju maarske Diete u Pounu za uvoenje hrvatskog jezika kao slubenog u Hrvatskoj-Slavoniji koji je nazivao ilirskim jezikom. Pune etiri godine (od 1832. do 1836.) e se Drakovi i ban Vlai estoko odupirati na maarskoj Dieti u Pounu zahtevima maarskih zastupnika za uvoenjem maarskog jezika u Hrvatskoj i Slavoniji kao jedinog zvaninog jezika. Konano je 1836. g. iz politikih razloga novi maarsko-ugarski kralj i austrijski car Ferdinand V uskratio potvrdu zakljuku ugarske Diete iz 1835. g. da se u Hrvatskoj-Slavoniji uvede maarski jezik kao slubeni. Meutim, istupanje J. Drakovia na zasedanjima Diete kao i njegova
1
Nabrajajui prednosti ovakvog spojenja, Derkos je naglaavao izmeu ostalih i sledeu: od drugih e nam privesti vatrene uenike, privesti e Srbe u Ugarskoj razsijane; pae ni ista Srbija turska s vremenom nee odbijati, da snama podraje knjievni saobraaj; jer njezino narjeje, kao to je gore reeno, ne e se razlikovati od obenitog knjievnog jezika ovih triju kraljevina, da ne bi mogli njihove knjige lako razumjeti [Derkos 1897; Roksandi 1991, 138]. 2 Grof Janko Drakovi je roen u Zagrebu 1770. godine a umro u Radgoni 1856. godine. Feudalna porodica Drakovii vodi poreklo od Bartola (umro 1538. g.) a od 1631. nose grofovsku titulu. 3 Kao to se da primetiti, Drakovi je i sve Slovence smatrao Hrvatima jer se radilo o stanovnitvu koje je govorilo hrvatskim kajkavskim dijalektom. Slovenci (Kranjci) su od strane hrvatskih ultra-nacionalista u poslednjih vek i po oznaavani kao Beli Hrvati ili pak kao Alpski Hrvati.
60
Disertatia su pokazali da voe Ilirskog pokreta pod terminom zajedniki jezik iliriki podrazumevaju u stvari hrvatski jezik to je uveliko uticalo i na Srbe i na Slovence da ne prihvate Ilirski pokret, sa svojim transetnikim nazivom, kao svoj nacionalni pokret jer su smatrali da se iza tog imena i pokreta krije velika mogunost za rasprostiranje hrvatskog nacionalnog imena meu svim Junim Slovenima. Miljenja sam da je Vukov lingvistiki model identifikacije Srpstva bio u neku ruku njegova reakcija na ovakve Derkosove i Drakovieve stavove. Kao to Derkos i Drakovi nisu videli Srbe na prostorima Dalmacije, Slavonije i Hrvatske tako i Vuk nije video Hrvate ni na jednoj od junoslovenskih teritorija na kojima se govorilo tokavskim dijalektom.1 Drugim reima, Derkosov Duh domovine i Drakovieva Disertatia iliti razgovor su bili povod za pisanje (1836. g.) i tampanje (1849. g.) Vukovog lanka Srbi svi i svuda, dakle samo nekoliko godina nakon njihovog nastanka. Meutim, ovi radovi nisu bili i glavni uzrok formulisanju Vukovog lingvistikog modela definisanja Srpstva koji je nastao znatno pre iz autorovog dubokog uverenja da je upravo jezik glavna nacionalna determinanta. Vuk je izaao u javnost sa svojim modelom srpskog lingvistikog nacionalizma iz prirodne, atavistike, potrebe da odbrani nacionalnu teritoriju Srpstva. Dakle, radilo se o samoodbrambenom aktu koji je kasnije od strane njegovih kritiara oznaen kao akt ksenofobije pa ak i kao akt etnike mrnje.2 Jasno je da nije sluajno to je Vuk tampao ba 1849. g. svoju tokavsku teoriju Srpstva jer je ona trebala odluno da negira zahteve hrvatskog Ilirskog pokreta na hrvatski karakter tokavske knjievne tradicije i prostora na kome je govorni jezik bio tokavski, pre svega Dalmacije i Dubrovnika, odnosno da ukae da se ispod plata ilirskog jezika i ilirske Atine u stvari krije hrvatski jezik i hrvatski Dubrovnik. Na hrvatski karakter ilirske ideologije nedvosmisleno ukazuju radovi slavonskog upnika Ivana Sveara (1775. g.1839. g.) Ogledalo Iliriuma iji se poslednji tom pojavio 1842. g. i Poeanina Vjekoslava Babukia koji je 1836. g. tampao Osnovu slovnice slavjanske narjeja ilirskoga. Svearovo istoriografsko delo je predstavljalo prvu istorijsku sintezu pisanu hrvatskim jezikom dok je Babukiev rad predstavljao prvu hrvatsku gramatiku. Nakon 1849. godine postalo je jasno da je ilirski dijalekt predstavljao iskljuivo hrvatski izbor to je potvrdila i zagrebaka filoloka kola i intelektualni krug oko nje na ijem se elu nalazio Adolfo Veber Tkalevi (1825. g.1889. g.) kada je standardizovala knjievni jezik Hrvata kodifikacijom dubrovakog tokavskog nareja obogaenog elementima kajkavskog i akavskog nareja. Koliko je Ilirski pokret bio dubrovaki orijentisan moe nam ukazati ve spomenuta injenica da je Matica ilirska,
1
O Ivanu Derkosu i grofu Janku Drakoviu u hrvatskoj istoriji videti opirnije u sledeim radovima [Roksandi 1988, 119128; Horvat 1990; Macan 1992; idak 1990]. 2 Od savremenih istraivaa fenomena nacionalizma, problemom psihologije, psihoanalize i nacionalizma se bavi Alan Finlayson, predava na katedri za politike nauke na Kraljiinom univerzitetu u Belfastu (The Queens University of Belfast). Postoji vei broj istraivanja i radova na temu socijalne psihologije i nacionalizma: o formiranju grupa i meugrupnom ponaanju [Hogg, Dominic 1988], o predrasudama i stereotipima [Allport 1958; Tajfel 1978; Tajfel 1982], o etnocentrizmu i grupnom ponaanju [Levine, Campbell 1972]. Veina savremenih teorija nacionalizma iskljuuju mogunost presudne uloge psiholokog faktora na ispoljavanje nacionalizma u vidu odbrambenog elementa ve akcenat stavljaju na socijalni, istorijski, filozofski i ekonomski faktor uticaja na fenomen nacionalizma [Coakley 1992; Seton-Watson 1977; Breuilly 1982; Gellner 1983; Hechter 1975; Nairn 1981].
61
osnovana 1842. g. od strane Drakovia i Gaja, kao svoje prvo izdanje tampala Gundulievu poemu Osman (1844. g.). Ipak, ve nakon tri decenije svog rada ova ilirska (tj. junoslovenska) kulturna institucija menja svoje ime u Maticu hrvatsku (1874. g.) sledei politiki kurs Ilirskog pokreta koji se transformisao u hrvatsku Narodnu stranku. Takoe, proslavljeni dubrovaki istoriari Ludovik Crijevi Tubero, Frano Lukarevi Burina i Mavro Orbini su esto citirani od Gaja, Kukuljevia i Ivana Frane Jukia. Gajevo verovanje da su stari Iliri bili Sloveni je bazirano upravo na pisanju Mavra Orbinija (Orbini M., Il regno degli Slavi hoggi corrottamente detti Schiavoni, Pesaro, 1601.). Orbinijevu tezu o slovenskom poreklu starih Ilira je 1790. g. podrao Matija Petar Katani. Bogoslav ulek je 1854. g. izneo u kratkim crtama osnovnu ideju ove teorije prema kojoj su Sloveni autohtono stanovnitvo Balkana koje se u najveem broju razbealo sa poluostrva nakon provale Avara 600. g.630. g. na Balkan i naselilo se na prostorima severno od Karpata. Nakon toga je vizantijski car Iraklije (610. g.641. g.) pozvao u pomo protiv Avara Zakarpatske Hrvate sa prostora Bele ili Velike Hrvatske u dananjoj Galiciji koji su 634. g. preli Dunav i izbacili Avare sa Balkana. Nakon toga su se ti Beli Hrvati trajno nastanili na zapadnom delu Balkana u dananjoj junoj i turskoj Hrvatskoj (Bosni) sve do Vrbasa, a u Dalmaciji do Livna (Hljevna) i Cetine; druga pako strana Hrvatah smjestila se je meu Savom i Dravom, u dananjoj Slavoniji, a Sisak im je bio glavni grad. Srbi iz Zakarpatske Bele Srbije, susedi Zakarpatskih Hrvata, su podstaknuti primerom ovih Belih Hrvata zamolili cara da im dozvoli da se i oni nasele na Balkanu to im je on i odobrio tako da su se u susedstvu Hrvata na Balkanu ponovo nali Srbi 636. g. Oni su se nastanili u dananju Srbiju i Bosnu do Vrbasa, a na jugu u junu Dalmaciju sve do Bara (Antivari) [ulek 1956]. ulek je upravo pozivajui se na ovu Ilirsku teoriju (kao izvor je u stvari koristio Porfirogenita) pobijao stav Vukov da su sadanji akavci jedini ostatak starih Hrvata jer se ne moe dokazati, po uleku, da su stari Hrvati stvarno govorili akavski, i da u Hrvatskoj nikada nije bilo drugih Slovena sem akavaca. ulek je bio ubeen da ne treba meati akavce sa Hrvatima i Srbima jer su akavci pripadali onim Slovenima koji nisu napustili Balkan usled Avarske invazije. Prema njegovoj interpretaciji Ilirske teorije, deo Hrvata i Srba se naselio na akavskoj teritoriji na kojoj je staro slovensko stanovnitvo tim jezikom govorilo jo pre slovenske migracije sa Balkana, tj. Ilirije, pod naletom Avara poetkom VII stolea. Meutim, etniko poreklo tih starih Slovena akavaca se nije moglo utvrditi pa ih ulek jednostavno naziva Slovenima. Za njega su Srbi i Hrvati jedan narod koji je govorio i govori jednim jezikom dok su njemu savremeni akavci u stvari poakavljeni Hrvati ili Srbi, ili i jedni i drugi, nakon dolaska na Balkan [ulek 1856]. Ljudevit Gaj je takoe koristio dubrovake leksikografe Joakima Stulia (1729. g.1817. g.) i Franju Maria Apendinija (1768. g.1837. g.) da opravda svoje argumente po pitanju jezika. Za sve voe Ilirskog pokreta, Ruer Bokovi (1717. g. 1787. g.), istaknuti dubrovaki fiziar i matematiar, je bio u isto vreme i jedan od najistaknutijih hrvatskih naunika. Ipak, Gaj nije uspeo da pridobije Srbe (isto kao i Slovence) za svoje ideje Ilirskog pokreta koji su jednim dobrim delom zahvaljujui Vuku razumeli ilirski eksperiment kao produkt velikohrvatske ideje. U svakom sluaju, jedna od najbitnijih posledica Vukove tokavske ideologije nacionalnog odreenja Srba je bila ta da su Srbi nakon 1849. g. sve vie i vie tvrdili da je Dubrovnik stari srpski grad,
62
tj. grad u kome su iveli Srbi jer je govorni jezik gradskog stanovnitva, kao i itave Republike, bio tokavski. Prema Reetaru, akavtinu je u dubrovaku knjievnost doneo Splianin Marko Maruli (1450. g.1524 g.) ali akavski dijalekt nije bio nikada maternji jezik Dubrovana [Reetar 1894, poglavlje Dubrovnik i njegov jezik]. Kao rezultat Vukove teze o lingvistikom Srpstvu, sredinom XIX veka u Dalmaciji jaa pokret Srba koji propagiraju ideju o srpskom karakteru Dubrovnika. To se pre svega odnosilo na neke lanove dalmatinske pravoslavne zajednice kao to su to bili Boidar Petranovi i ore Nikolajevi. Nikolajevi (1807. g.1896. g.) je roen u Sremu (Jazak). Nakon zavrene pravoslavne gimnazije u Sremskim Karlovcima, mitropolit Stevan Stratimirovi ga 1829. g. alje u Dubrovnik gde Nikolajevi postaje prvi srpsko-pravoslavni parohijski svetenik i uitelj malobrojne pravoslavne dubrovake zajednice. Prema tadanjem shvatanju Srpske pravoslavne crkve veroispovest je predstavljala glavni identifikator nacionalne pripadnosti meu Junim Slovenima [Petrovi 1968, 366]. Primenjujui formulu pravoslavac = Srbin; katolik = Hrvat prema statistikim podacima Srpske pravoslavne crkve, u Dubrovniku je 1880. g. od ukupno 10,920 stanovnika bilo 656 Srba (tj. pravoslavaca), 10,186 Hrvata (tj. katolika), 67 Jevreja, 16 protestanata i 4 Muslimana. Meutim, Nikolajevi je radei u Dubrovakom arhivu na istraivanju irilike arhivske grae i srednjevekovne dubrovake istorije ubrzo postao jedan od najvatrenijih pobornika Vukove teorije o lingvistikom Srpstvu.1 On je sigurno jedan od prvih svetenika Srpske pravoslavne crkve koji je osporio njenu tezu o pravoslavlju kao najbitnijem nacionalnom identifikatoru Srpstva. Usvojivi Vukov lingvistiki nacionalizam, Nikolajevi je tvrdio da su svi Dubrovani etniki Srbi kao i svi oni Dalmatinci i Kotorani kojima je tokavski dijalekt bio maternji jezik.2 Ovu tezu je Nikolajevi proirio i na stanovnike Bosne i Hercegovine nakon 1885. g. kada je postao mitropolit Dabro-Bosanski.3 Ujedno, ore Nikolajevi se moe smatrati i jednim od ideolokih osnivaa politikog pokreta Srba-katolika u itavoj Dalmaciji, pokreta koji su idejno i politiki uobliili dubrovaki Srbi rimo-katolici: Matija Ban (1818. g.1903. g.) i Medo Puci (1821. g.1882. g.). Puci je inae bio izdanak stare dubrovake aristokratske porodice. Krug Srba-katolika iz Dubrovnika i Dalmacije se u poetnoj fazi Ilirskog pokreta zalagao za zajedniko politiko nastupanje Srba i Hrvata pa ak i za politiko ujedinjenje Dalmacije sa Hrvatskom i Slavonijom. Ovakva politika opcija je naputena nakon poraza Maarske revolucije i tampanja Vukovog lanka Srbi svi i svuda 1849. g. Do otvorenog sukoba sa nosiocima hrvatske nacionalne ideje je dolo nakon 1878. g. kada je Austro-Ugarska okupirala Bosnu i Hercegovinu. S druge strane, Vukova teorija o lingvistikom Srpstvu i srpske kulturoloko-politike pretenzije na Dubrovnik koje je ova teorija podspeila, nagnale su neke hrvatske lanove Ilirskog pokreta, kao na primer Antu Starevia (1823. g.1896. g.), da nakon 1849. g. napuste pokret i da se okrenu hrvatskoj nacionalnoj ideji i odbrani hrvatskog etnikog prostora; prostora koji je shvaen kao teritorija koju naseljavaju tokavci, kajkavci i akavci. Sa sigurnou se moe rei da
1
ore Nikolajevi je svoju kolekciju irilikih dokumenata iz dubrovakog arhiva tampao 1840. g. u Beogradu pod naslovom Srpski spomenici. 2 O Nikolajevievim stavovima o etnikom poreklu Dubrovana videti u [Nikolajevi 1839]. 3 O ivotu i radu ora Nikolajevia videti u [Ruvarac 1898; Niifor 1895; Perovi 1925; Kosta 1973, 51 85].
63
je hrvatska nacionalna ideja Starevieve Hrvatske stranke prava dola u otvoreni sukob sa srpskom nacionalnom idejom upravo po pitanju Dubrovnika, naslea njegove knjievne tradicije i etnikog sastava njegovih itelja. To se jasno moe videti iz Starevieve kritike magazina Dubrovnik iz godine 1851. koji je pokrenuo dubrovaki rimo-katoliki Srbin Matija Ban 1849. g. [Starevi 1851, 662].1 U drugoj polovini XIX veka krug Srba-katolika iz Dubrovnika e doi u otvoreni sukob sa dubrovakim Hrvatima uglavnom iz redova Starevieve stranke prava koja je suprotno zagovornicima srpskog lingvistikog nacionalizma videla u linostima Gundulia i drugih istaknutih Dubrovana izdanke i predstavnike istog hrvatskog duha [Gross 1973, 2631]. Zastupnici ovog hrvatskog dravnog prava su tvrdili da u Hrvatskoj, Slavoniji, Dalmaciji, Dubrovniku, Istri, Bosni i Hercegovini, dakle na teritorijama koje se imaju smatrati etnoistorijskim zemljama hrvatske drave, Srbi ne ive ve se tu radi samo o etnolingvistikim Hrvatima, tj. o rimo-katolikim, grko-katolikim, pravoslavnim ili muslimanskim Hrvatima. Ovom doktrinom je Srbima, a pre svega u Trojednici, osporavano pravo na posebnu nacionalnu pripadnost, ime, upotrebu nacionalnih simbola i konano na isticanje nacionalnog imena za svoj jezik i upotrebu nacionalnog pisma. Tako je u Optunici 53 Srbina iz Hrvatske 1909. g. na tzv. veleizdajnikom procesu stajalo da se optueni pod propagandom iz Kraljevine Srbije, uneli u Hrvatsku srpsku zastavu, iriliko pismo kao i druge nacionalne simbole pa su stoga poinili akt veleizdaje. Tim povodom je Srbin Radoslav M. Gruji napisao i objavio te iste godine knjigu Apologija srpskog naroda u Hrvatskoj i Slavoniji, tampanu u Novom Sadu. Gruji se slagao sa tezom hrvatskog dravnog prava da populacija koja govori jednim jezikom pripada i jednom narodu bez obzira na versku pripadnost pojedinih njegovih delova ali je osporavao u ovoj knjizi osnovnu tezu hrvatskog dravnog prava da se ta nacionalna pripadnost vezuje iskljuivo za dravu, tj. za hrvatsku dravu. Poto je jezik Srba i Hrvata proglaen jednim jedinstvenim jezikom jo od vremena Ljudevita Gaja i njegovih iliraca to je u praktinoj primeni na sluaju hrvatskog dravnog prava znailo da su Srbi i Hrvati isto, tj. Hrvati jer se radi o stanovnicima hrvatske drave (Vukovi Hrvaani = pravaki Hrvati). Isto tako treba istai da se u najsavremenijoj hrvatskoj istoriografiji, odnosno onoj koja je nastala nakon sticanja hrvatske nezavisnosti 1991. g., sve vie i vie provlai teza o hrvatskom karakteru Bosne i Hercegovine tvrdnjom da Srba u Hrvatskoj i Bosni prije Turaka nema, osim ponegdje na rubnim podrujima i u pojedinanim sluajevima. Njih je poput naplavine, kao i balkanske, istone, pravoslavne Vlahe (Vlachi schismatici), donijela i ostavila turska poplava od XV. do XVII. stoljea [Pavlievi 2000, 138]. Krajem XIX veka kao idejno-politiki lider kruga Srba-katolika iz Dalmacije, koji su propagirajui Vukov lingvistiki nacionalizam pokuavali da na svaki nain pariraju Starevievoj hrvatskoj nacionalnoj ideji, javlja se rimo-katoliki svetenik dum Ivan Stojanovi (1829. g.1900. g.). Dubrovako-tokavska orijentacija kruga Srba-katolika ih je nakon 1879. g. odvela ka politikoj saradnji sa Dalmatinskom autonomnom strankom koju su predvodili istaknuti predstavnici dalmatinske italijanske
U prvom broju Dubrovnika iz 1849. g. Matija Ban je tampao svoj lanak: Osnova sveslavianskoga jezika.
64
aristokratije u cilju spreavanja politikog ujedinjenja Dalmacije sa Hrvatskom i Slavonijom.1 Kao to se moe primetiti, Vuk nije sledio do tada tradicionalno odreenje srpske nacije na konfesionalnim osnovama koje je vekovima uvano od strane Srpske pravoslavne crkve. Upravo zahvaljujui Vuku, meu srpskom inteligencijom potonjih decenija, moderni evropski lingvistiki kriterijum nacionalne identifikacije je uglavnom uspeo da istisne anahroni religiozni kriterijum determinacije Srpstva. Samo dve godine nakon to je Vuk napisao svoj lanak Srbi svi i svuda, dalmatinski pravoslavni Srbin Boidar Petranovi (1809. g.1874. g.) je godine 1838. u Srpsko-dalmatinskom magazinu tvrdio da je veliki broj stanovnika Kraljevine Dalmacije slovenskog porekla ali srpskog imena. Takoe, po Petranoviu, stanovnici kontinentalne Dalmacije zajedno sa Dubrovakom regijom i Bokokotorskim zalivom su takoe Srbi jer govore istim srpskim dijalektom. ak ta vie, Petranovi je bio miljenja da su akavski stanovnici jadranskih ostrva bili etniki Srbi jer je po njemu akavski dijalekt bio verovatno stari srpski jezik [Petranovi 1838]. U istom broju ovog magazina se pojavio i Nikolajeviev lanak o dubrovakim piscima koji su pisali na srpskom jeziku ali italijanskim pismom. Ovim lankom je Nikolajevi poeo da propagira tezu da celokupna dubrovaka knjievna tradicija pripada srpskom kulturnom nasleu ili stoga to je pisana srpskim (tj. tokavskim) jezikom, ili stoga to su njeni tvorci bili etniki Srbi, tj. linosti kojima je maternji jezik bio tokavski [Nikolajevi 1838].2 Svoje stavove je dosledno branio u Srpsko-dalmatinskom magazinu od 1842. g. do 1869. g. kada je bio njegov urednik. Petranovi i Nikolajevi se mogu smatrati avant-gardom meu pristalicama Vukovog lingvistikog Srpstva u Dalmaciji i Dubrovniku.3 Dve godine nakon publikovanja Vukovog lanka, Matija Ban je u svojoj poemi Materi srbskoj objavljenoj u Dubrovniku godine 1851. napisao da kao to se narodi razlikuju jedan od drugog na osnovu jezika tako se i plemena jednog istog naroda meu sobom razlikuju na osnovu dijalekta (nareja, primedba V. B. S.). Drugim reima, M. Ban je napominjao da vera ne odreuje nacionalnu pripadnost ve to ini samo jezik navodei kao primer Francuze (pogreno) i Nemce (opravdano). Po Banu, to pravilo vai isto tako i za Srbe koji mogu biti rimokatolici, muslimani, unijati ili pravoslavci ali ih sve ini pripadnicima iste nacije njihov maternji jezik: Svi mi kojima je srpski dijalekat (tokavsko nareje, primedba V. B. S.) maternji jezik inimo srpsko pleme (narod, primedba V. B. S.) [Ban 1851].
1 2
O nastanku kruga Srba-katolika u Dalmaciji videti u [Foreti 1966; Obad 1969]. Nikolajevi je objavio jo tri lanka na istu temu 1839., 1840. i 1841. g. U ova tri lanka on je kao srpske pesnike iz Dubrovnika naveo sledee velikane dubrovake knjievnosti: Dore Dri, Sismundo Meneti, Mavro Vetranovi, Nikola Dimitrovi, Andrija ubranovi, Marin Dri, Miho Buni Babulinov, Frano Lukarevi Burina, Dinko Ranjina, Dominko Zlatari, Ivan Gunduli, Dono Palmoti, Vice Puci Soltanovi, Divo Guceti Jerov, Baro Bettera, Ivan Buni Sarov, Dore Palmoti, Petar Bogainovi, Ignjat urevi, Marija Bogainovi-Budmani, Josip Betondi, Franatica Sorkoevi i Luko Buni. 3 Nikolajevi se verovatno upoznao sa Vukovom teorijom o lingvistikom Srpstvu preko Jeremije Gagia (1783. g.1859. g.), sekretara Karaorevog dravnog saveta (Sovjeta). Gagi je 1812. g. uao u rusku slubu kao ruski konzul u Dubrovniku od 1815. g. do 1856. g. Gagi je bio Vukov bliski prijatelj. Nikolajevi se verovatno upoznao sa Vukom 1838. g. za vreme Karadievog gostovanja kod Gagia u Dubrovniku.
65
Etnogeografska rasprostranjenost lingvistikog Srpstva i Juni Sloveni Svoj lingvistiki model determinacije Srpstva Vuk je najjasnije primenio u sluaju bosansko-hercegovake populacije. On je smatrao da svi stanovnici ove balkanske provincije pripadaju srpskom narodu shodno tome da svi oni govore tokavskim dijalektom bez obzira to se po religioznoj pripadnosti dele na pravoslavce, rimo-katolike i muslimane. Kao to se da videti, veroispovest za Vuka ne predstavlja najvaniji identifikator nacionalne pripadnosti. Religiozna diferencijacija Srba se javlja samo kao istorijska posledica, ali ne i kao sutina odreenja Srpstva. Shodno tome, Vuk je sve tokavce (tj. prema njegovom shvatanju Srbe) iz Bosne i Herzegovine podelio u tri grupe: 1) Srbi grkog zakona (tj. pravoslavne veroispovesti), 2) Srbi rimskog zakona (tj. rimo-katolike vere), i 3) Srbi turskog zakona (tj. islamske veroispovesti) [Karadi 1849, 12].1 Prema Vuku, bez obzira na verske i na njima zasnovane kulturoloke razlike, stanovnici Bosne i Hercegovine su bili pripadnici jedne etno-nacije jer im je poreklo bilo isto, kao i jezik i istorijske tradicije. Za razliku od Bosne i Hercegovine, gde se primena Vukovog lingvistikog metoda sa gore navedenim rezultatima moe osporavati, primena istog metoda na teritorije Centralne i Zapadne Rumelije u XIX veku nam pokazuje da se na ovim prostorima upravo jezika pripadnost poistoveivala sa nacionalnom, tj. da je jezik bio odluujui faktor pri odreivanju nacionalne grupisanosti. Tako je na primer bugarska propaganda tvrdila da u Makedoniji ive Bugari, jer stanovnitvo ove turske provincije govori bugarskim jezikom i shodno tome Makedonija treba da bude ukljuena u sastav bugarske drave. Za ovakve bugarske zahteve i tvrdnje naroito je korieno kao dokument pismo Engleza Artura J. Evansa2 upueno Tajmsu (The Times) 30. septembra 1903. g. pod naslovom Ko su Makedonci. Artur Evans je tvrdio da u stvari Makedonci kao etnos i ne postoje jer su svi oni Bugari.3 Osnov za ovakvu tezu je po Evansu bila injenica da se u makedonskim selima govorilo bugarskim jezikom: velika predominantnost bugarskog elementa u Makedoniji je nepotpuno priznatapraktino itava masa populacije je slovenska, koja govori karakteristinim bugarskim dijalektompravi srpski jezik poinje tek severno od ar planine.4 Svestan ovakve jeziko-nacionalne situacije na prostorima Makedonije, Vuk je tvrdio da se srpskim jezikom juno od ar planine govorilo sa sigurnou samo u nekim mestima oko Debra
Iste stavove je Vuk zastupao u svojim delima: Primjetba kao deo rada Pismenica srpskog jezika, Be, 1814. g., pretampano iz knjige Skupljeni gramatiki i polemiki spisi Vuka Stefanovia Karadia , knjiga I, Beograd, 1894. g., s. 7879; isti, tekst Srbi i Hrvati preuzet iz Skupljeni gramatiki i polemiki spisi Vuka Stefanovia Karadia, knjiga III/2, Beograd, 1896. g. objavljen u Vidovdanu, 31 za godinu 1861. 2 Artur Evans je bio poznati engleski arheolog i etnolog. Bio je jedan od najpoznatijih znalaca Balkana. Poslat je 1903. g. nakon Ilindenskog ustanka u Makedoniju kao lan Britanske spasilake misije da pomogne mesnom stanovnitvu. 3 Let me begin by correcting an almost universal fallacy. There are no Macedonians. There are Bulgarians The language of the villagers remains Bulgar, The Times, 1. oktobar 1903. g. Ovo pismo je takoe pretampano u knjizi Extermination in Macedonia, izdato od strane bugarskog Balkanskog Komiteta u Londonu 1903. g., s. 14. Original je na engleskom jeziku. 4 the great preponderance of the Bulgar element in Macedonia is only imperfectly realized practicaly the whole mass of the population is Slavonic, speaking characteristically Bulgarian dialects, the Serbs, whose real speech begins north of the Shar range. [isto].
66
pa shodno tome Srbi verovatno nisu predstavljali veinsko stanovnitvo u Makedoniji.1 Vuk je naime uo 1834. g. od strane nekih trgovaca da postoji oko 300 srpskih sela oko Kieva i Debra u Zapadnoj Makedoniji po kojima se govori Srpski onako kao i oni to su govorili, tj. izmeu Srpskoga i Bugarskoga, ali opet blie Srpskome nego pravome Bugarskome [Karadi 1849, 1; Stojanevi 1974]. Upravo iz ovog razloga to se u ovim srpskim selima oko Debra i Kieva nije govorilo istim srpskim jezikom (tj., tokavtinom) ve nekom junoslovenskom meavinom izmeu srpskog i bugarskog Vuk je 1834. g. izneo tezu da se jo uvek ne moe sa sigurnou znati gde su granice Srpstva na prostorima Albanije2 i Makedonije. Ipak, Vuk je bio uveren da je jezik stanovnika ovih mesta iz Zapadne Makedonije, koji je po Vuku bio izmeu bugarskog i srpskog, vie vukao na srpsku nego na bugarsku stranu. Sam Vuk je jako alio to nije mogao da lino obie te krajeve i da se neposredno uveri u pravo stanje stvari po pitanju govornog jezika slovenskog ivlja Zapadne Makedonije. Takoe, na osnovu ove Vukove teze bilo je nemogue utvrditi tanu junu granicu izmeu srpskog i bugarskog jezika, tj. izmeu Srba i Bugara u Makedoniji. Tako je Vuk, s obzirom na nejasnu lingvistiku sliku na prostoru Makedonije, ovu provinciju ponekad obuhvatao pojmom Stara Srbija jer je bio siguran da se u oblasti Tetova, Prilepa pa ak i oko manastira Rile i Razloga u Pirinskim planinama govorilo od strane slovenskog ivlja srpskim jezikom. Meutim, po Vuku je grad Samokov (u centralnom delu Zapadne Makedonije) pripadao Bugarima jer je lokalno stanovnitvo govorilo istim bugarskim jezikom. Vuk je smatrao da se sa sigurnou moe tvrditi da Srbi u ovom delu Balkana naseljavaju prostore od reke Timoka na istoku do ar planine na jugu jer se na ovom prostoru sigurno govori istim srpskim jezikom, tj. tokavskim dijalektom. Zato Vuk nije bio siguran da Srbi kao veinsko stanovnitvo ne naseljavaju krajeve oko Razloga, iako je znao da u tom kraju jedan deo stanovnitva govori srpskim jezikom, je taj to je u isto vreme bio dobro obaveten da vei deo lokalnog stanovnitva u tom kraju govori bugarskim jezikom. Ovo svoje uverenje Vuk je izrazio 1822. g. u svom kratkom delu Dodatak sanktpetersburskim uporednim renicima svih jezika i dijalekata sa specijalnim osvrtom na bugarski jezik u kome je publikovao 27 bugarskih narodnih pesama iz okoline Razloga. To je ujedno i prvo publikovanje bugarskih narodnih pesama iz ovog kraja. Vuk je zakljuio da se na osnovu primera ovih 27 bugarskih pesama iz okoline Razloga moe sa sigurnou tvrditi da se bugarski jezik jasno razlikuje od ostalih slovenskih jezika pa i srpskog: (iz ovih pesama, primedba V. B. S.) filolog e uoiti glavne razlike koje odvajaju bugarski jezik od drugih slovenskih dijalekata, a to su: a) lan (artikel) koji se dodaje na kraju, na primer kramarnitsata, utreto, hlebo, itd., i b) injenica da imenice skoro i nemaju deklinaciju, kao na primer, za toja ovek, ot Jerusalim, kraj more, na kon, ot kon, niamam voda, itd. [Karadi 1822]. Vuk je smatrao da se na osnovu rasprostranjenosti jezika ne moe utvrditi tana granica izmeu srpskih i bugarskih naselja, odnosno srpskog i bugarskog stanovnitva na Balkanu. Vuk je kao primer uzimao dve oblasti Torlak i Zagorje koje
1
Ja sam na Cetinju razgovarao sa dvojicom ljudi iz Dibre, koji su mi kazivali da onamo ima mnogo Srpskih sela, po kojima se govori Srpski onako kao i oni to su govorili, tj. izmeu Srpskoga i Bugarskoga, ali opet blie Srpskome nego pravome Bugarskome [Karadi 1849, 1]. 2 Vuk je za naziv Albanije koristio arhaini termin Arnautska pod kojim je podrazumevao i Kosovo i Metohiju.
67
su predstavljale tipine jezike tranzitne zone. Na ovim prostorima se srpski jezik, po Vuku, pretapao u bugarski to je bio glavni razlog za njegovu tvrdnju da se tana istona granica (prema Bugarskoj) Srpstva ne moe sa velikom tanou utvrditi [Vukova prepiska 1909, 648]. Romantiarski stav Vuka Stefanovia Karadia o identifikaciji Srpstva na lingvistikim osnovama kao jedan od glavnih problema postavlja pitanje tokavskih rimokatolika (veina njih se danas identifikuje sa Hrvatstvom). Sutina ovog problema je u tome da li je Vuk shvatao rimo-katolike iz Bosne, Hercegovine, Dalmacije, Hrvatske, Bake, Srema i Slavonije, koji su govorili tokavskim dijalektom kao pokatoliene, tj. pohrvaene, etnike Srbe ili kao posrbljene Hrvate, tj. kajkavce/kekavce-akavce. Zajednika karakteristika za sve njih je bila samo jedna: svi su govorili tokavskim dijalektom dok su se po religioznoj pripadnosti razlikovali delei se na rimo-katolike, pravoslavce, pa ak i na muslimane. Ovaj problem se sutinski moe reiti uzimajui u obzir samog Vuka koji je u svom lanku Srbi svi i svuda doslovno napisao da se samo akavci mogu smatrati etnikim Hrvatima dok e svi tokavci rimskog zakona morati malo po malo tokom vremena da sebe nazivaju Srbima jer ako ne ele da budu Srbi ostae bez nacionalne pripadnosti jer drugog nacionalnog imena nemaju.1 Iz ovakvog Vukovog stava se jasno vidi da je on osporavao postojanje tokavskih rimo-katolika kao etnikih Hrvata jer tokavski dijalekt nije bio izvorno hrvatski. Ovde, kao to je to ve spomenuto, Vuk doputa mogunost da je istorijski gledano 1) savremeni ikavski izgovor tokavskog nareja bio izvorni akavski dijalekat, tj. da su akavci uneli ikavicu u tokavtinu u toku procesa njihovog posrbljavanja [Karadi 1861], ili pak 2) da su pokatolieni Srbi tokavci poeli izgovarati i umesto e ili ije (refleksi starog jata) kako bi se bre srodili sa novom drutveno-verskom sredinom [Karadi 1849, fusnota 15]. U svakom sluaju, za Vuka je glavna razlika u govoru izmeu tokavaca i akavaca bila ta to akavci govore a umesto to/ta i na kraju slogova ne menjaju l u o (na primer: kazal, kotal umesto kazao, kotao) [Karadi 1849; Karadi 1861]. Profesor Ivo Banac je ispravno primetio da je jo od 1814. g. Vuk smatrao da je tokavski dijalekt karakteristika katolikih Srba.2 Jasno je da je Vuk smatrao da su rimo-katoliki Hrvati koji govore tokavskim dijalektom u stvari bili etniki Srbi koji su primili rimo-katolicizam, ili su bili pounijaeni, pa ih je stoga i nazivao Srbima rimskog zakona. Vuk je u tome bio izriit da ne zna kako ime Hrvat moe biti korieno za rimo-katolike stanovnike koji ive u Banatu, Bakoj, Sremu, Slavoniji, Bosni, Hercegovini ili u Dubrovniku, a koji govore istim jezikom kao i Srbi: ali ne znam kako bi se tim imenom mogla nazvati ona braa naa zakona Rimskoga koji ive n. p. u Banatu, ili Bakoj, ili u Srijemu i Slavoniji, ili u Bosni i Hercegovini, ili u Dubrovniku, i govore onakijem istim jezikom kao i Srbi. Vuk na istom ovom mestu porie tezu da je mogue da jedan isti narod, tj. Hrvati, govore tri jezika, tj. akavski (dite, vira, sime), kajkavski/kekavski (dete, vera, seme) i tokavski (dijete, vjera, sjeme),
1
Svi pametni ljudi i od Grkijeh i od Rimskijeh Srba priznaju da su jedan narod i trude se da bi mrznost zbog zakona ili sa svijem iskorenili ili barem umalili to se vie moe, samo je onima Rimskoga zakona jo teko Srbima nazvati se, ali e se po svoj prilici i tome malo po malo naviknuti; jer ako ne e da su Srbi, oni nemaju nikakvoga narodnog imena [Karadi 1849, 4]. 2 As early as 1814, for example, he held that one Stokawian subdialect was characteristic of Roman Catholic Serbs [Banac 1993, 80; Karadi 1814, 105].
68
odnosno da se svi oni mogu nazvati Hrvatima [Karadi 1849, 4].1 Ovde je bitno napomenuti da je oigledno iz ovog primera da je Vuk smatrao nauno nezasnovanu teoriju da su Hrvati od davnina govorili sva tri gore spomenuta nareja (koja su uostalom za Vuka bili odeliti jezici). Drugim reima, istorijski je nemogue dokazati da je dijalekatska trihotomija hrvatske nacije izgraena na isto hrvatskoj etnikoj podlozi. Jednostavno, treba razlikovati pojam Hrvata u etnikom (po poreklu) od onog u nacionalnom (na osnovu samo-identifikacije) smislu. . Poreklo Hrvata i hrvatskog jezika Vuk je posmatrao i sa istorijske take gledita koristei rano-srednjovekovne vizantijske istorijske izvore koji su se odnosili na najraniju istoriju Junih Slovena, pa i Hrvata. Vuk je naglaavao da su njemu savremeni Hrvati bili potomci onih Hrvata o kojima je pisao vizantijski car Konstantin VII Porfirogenit (913. g.959 g.) u svom delu De Administrando Imperio (O upravljanju dravom) kada je rekao da reka Cetina u Dalmaciji deli Srbe i Hrvate tako da Dalmatinski Hrvati naseljavaju prostore severno od ove oblasti a Srbi juno. U Hercegovini je ova granica bila Imoski, a u Bosni Lijevno, rijeka Vrbas i grad Jajce [Karadi 1849, 10].2 U srednjem veku, po Vuku, juna granica rasprostranjenosti akavskog dijalekta je dopirala do reke Cetine u Dalmaciji. Vuk napominje da su Hrvati doli na ove prostore u prvoj polovini VII veka negde od Karpata kada su se Srbi naselili u Makedoniji i Iliriji. Vuk nije bio precizan koje teritorije podrazumeva pod terminima Makedonija i Ilirija. U doba nastanka teksta De Administrando Imperio u vizantijskoj svesti je jo uvek bio prisutan daleko iri pojam oba ova termina nego u kasnijim vremenima. Pod terminom Makedonija se podrazumevala rimska provincija Macedonia osnovana 146. godine pre nove ere. Pojam rimske provincije Makedonije je znatno iri od pojma Makedonije Vukovog vremena. Rimska provincija Makedonija je obuhvatala prostor od Jonskog mora na zapadu do reke Marice na istoku i od Srednje Grke na jugu do izvorita June Morave na severu.3 Geografski pojam Makedonije, koji je bio najee u opticaju u Vukovo doba, se odnosio na prostor od Ohrida, Struge i Prespe na zapadu do Rodopskih planina na istoku i od are na severu do Olimpa i Egejskog mora na jugu. Na koju od ove dve Makedonije je Vuk mislio ne moe se sa sigurnou tvrditi.4 Termin Ilirija je isto tako kompleksan kao prethodni termin. U doba Konstantina Porfirogenita pod terminom Ilirija se takoe podrazumevala rimska provincija Illyricum osnovana 9. godine nae ere. Ova velika provincija se prostirala od Istre na zapadu do gornjeg Vardara
1
Vuk je bio sklon da zakljui da e sigurno neminovno svi etniki Hrvati koji su govorili tokavskim dijalektom biti posrbljeni jer jezik odreuje nacionalna oseanja i pripadnost. Vuk smatrao da su svi oni Juni Sloveni koji govore tokavskim dijalektom izvorni Srbi ili pak hteli oni ili ne tokom vremena e se posrbiti jer je tokavski dijalekt izvorno dijalekt srpskog naroda! Ustake vlasti su u Drugom svetskom ratu namerno propagirale kajkavski dijalekt kao autohtoni jezik Hrvata. Razlog je bio taj da ako Hrvati ne govore kajkavskim dijalektom onda e se vremenom posrbiti. 2 O problemu vizantijskih izvora za ranosrednjevekovnu istoriju Junih Slovena kao i o njihovom doseljavanju na Balkan videti u sledeim radovima [Ostrogorsky 1969; Obolensky 1971; Vasiliev 1952; Baynes 1926; Baynes 1926; Bury 1907; Bury 1906; Charanis 1950; Moravcsic, Jenkins 1949]. 3 O ovom problemu videti opirnije u [Pavlovski, Pavlovski 1996; Poulton 1995]. 4 Zna se da vizantijski izvori koji govore o seobama Slovena na Balkan spominju grad Serviu u Severnoj Grkoj koja pripada geografskoj Makedoniji. Da li je Vuk koristio ovaj argument za svoju tvrdnju da su se Srbi naselili na prostorima Makedonije nije poznato ali je sigurno da je koristio Konstantina Porfirogenita i naveo njegovu tvrdnju da su se Srbi naselili oko Soluna u Makedoniji [Karadi 1849, 910].
69
i Drine na istoku i od Jadranskog mora na jugu pa sve skoro do reke Save na severu.1 Meutim, rimska Praefectura Illyricum iz doba cara Konstantina Velikog (306. g.337. g.) je obuhvatala itav Balkan sem Trakije i veeg dela dananje Bugarske ali se prostirala i u delu Srednje Evrope obuhvatajui teritoriju dananje Zapadne Maarske i Istone Austrije. Autoritet Konstantina VII Porfirogenita i njegovog dela De Administrando Imperio je bio jako veliki meu pripadnicima kruga Srba-katolika u Dalmaciji i Dubrovniku u drugoj polovini XIX veka. Matija Ban je polazei od ovog autoriteta kao i od uenja tadanjih slavista o rasprostranjenosti junoslovenskih dijalekata i o njihovoj presudnoj ulozi u formiranju nacionalne pripadnosti, zagovarao u svojim Politikim osnovama Junih Slovena (verovatno iz 1860. g.) politiko-etniko razgranienje izmeu Srba i Hrvata na prostoru Dalmacije koje je trebalo da ide dolinom reke Cetine, dok bi tu ulogu na prostoru Bosne igrala dolina reke Vrbasa. Tako su sledee oblasti po Banu pripadale srpskom plemenu: Srbija, Stara Srbija sa Sofijom, itava slovenska Makedonija, Zeta sa Severnom Albanijom, Kotor, Dubrovnik, Juna Dalmacija sa ostrvima, Crna Gora, Srem, srpska Vojvodina, Hercegovina i Bosna od Vrbasa do Drine. Na drugoj strani, hrvatskom plemenu su prema Matiji Banu pripadale: Hrvatska, Slavonija sa Vojnom granicom, Istra sa ostrvima, Kranjska, Koruka, slovenski deo tajerske kao i Bosna do Vrbasa i Severna Dalmacija do Cetine. Jasno je da Ban nije priznavao postojanje Slovenaca koje je smatrao Hrvatima jer su po njemu govorili hrvatskim jezikom (tj. kajkavskim dijalektom) [Durkovi-Jaki 1957, 88]. U Vukovo vreme je jedan od najvatrenijih potovalaca dela Konstantina Porfirogenita o seobama Hrvata i Srba na Balkan i o njihovom razgranienju na reci Cetini u Dalmaciji bio slavista Bogoslav ulek (pohrvaeni Slovak), koji se izjasnio kao nit sam roen Srbin, nit Hrvat ve Slaven i koji je tvrdio da je etnika granica izmeu Srba i Hrvata reka Cetina i reka Vrbas. Meutim, ulek je zagovarao teoriju da su ova dva naroda u stvari jedan narod koji se ne treba deliti i razdvajati jer govore jednim jezikom: Dakle Hrvati i Srbi su braa i po krvi, i po mlieku, narod jednoga roda i jednoga jezika to je posljedak nepristrasnoga povjesnikoga iztraivanja, to je cilj i svrha ove moje razprave [ulek 1856]. ulek je jednostavno bio miljenja da su Srbi i Hrvati jedan narod, da imaju jedan jezik i shodno tome jednu knjievnost i da ak ni veroispovest nije bila razdvajajui faktor. Faktiki, on je tvrdio da su Srbi i Hrvati jedan etno-lingvistiki entitet sa dva imena, ali ako se trebaju razgraniavati meu sobom onda je granica na rekama Vrbasu i Cetini. Piui dalje o naseljavanju Hrvata na Balkan, oigledno pozivajui se na Konstantina Porfirogenita, Vuk kae da su se Hrvati podelili u dve grupe od kojih se jedna naselila u granicama dananje Hrvatske, Turske Hrvatske i Dalmacije dok je druga grupa ostala na prostorima u Panoniji izmeu Drave i Save.2 Granice
1
Ostaje nepoznato da li je Vuk za svoj argument da su se Srbi naselili u Iliriji u ranom srednjem veku koristio injenicu da jedan savremeni franaki izvor (Ajnhard, Einhard o. 770. g.840. g., Annales) kae da je knez Ljudevit Posavski pobegao 822. godine u Dalmaciju kod Srba. Rimska provincija Dalmatia je kasniji naziv za provinciju Illyricum to znai da je obuhvatala i Bosnu i Hercegovinu gde se ovaj posavski knez sklonio ispred franake vojske kod Srba. 2 Oigledno je da Vuk pie o tzv. Panonskim Hrvatima i Dalmatinskim Hrvatima. Pod terminom Turska Hrvatska Vuk verovatno podrazumeva teritoriju zapadne Bosne od reke Une do reke Vrbasa koja se u XIX i XX veku od strane mnogih hrvatskih ideologa smatrala teritorijom naseljenom Hrvatima islamske
70
Dalmatinske Hrvatske su po Vuku bile du mora do reke Cetine na jugu, u Hercegovini do Imotskog, u Bosni do Livna, pa du reke Vrbasa do Jajca.1 Vuk je oigledno u pitanju Dalmacije primenio kako istorijski tako i lingvistiki princip u razgranienju Srba i Hrvata u njihovoj starijoj istoriji. Jasno je stavio do znanja da je reka Cetina u Dalmaciji bila demarkaciona linija izmeu hrvatskog i srpskog naroda. Vuk je ovo svoje tvrenje potkrepio izvetajem Konstantina Porfirogenita u svom radu De Administrando Imperio i injenicom o srednjevekovnoj rasprostranjenosti akavskog dijalekta u Dalmaciji, tj. po njemu izvornog jezika etnikih Hrvata, ali i po miljenju veine vodeih slavista XIX veka. Ovde treba istai da Konstantin Porfirogenit nije izrekom spomenuo da su stanovnici Duklje (Crne Gore) Srbi kao to je to uradio u sluaju stanovnika Travunije sa Konavlima, Neretljanske oblasti ili Paganije, Zahumlja i Srbije u iji je sastav ulazila i tadanja Bosna. Vuk je ipak na osnovu jezika bio siguran da su Dukljani etniki Srbi. Vuk primeuje da se jezika situacija tokom vremena drastino izmenila na prostorima Dalmacije. U ovoj provinciji, izuzev na njenim priobalnim prostorima i dalmatinskim ostrvima, odnosno u njenom kontinentalnom delu koji je nekada bio srce Hrvatske u Vukovo vreme nije bilo nikoga ko bi govorio jezikom koji bi se razlikovao od onoga kojim govore Srbi. Na ostrvima i u priobalju Dalmacije gde se ljudi teko meaju sa onima koji ive na suvoj zemlji2 govori se jezikom koji se malo razlikuje od Srpskog, i ja verujem da su ti ljudi koji ive u priobalju i na ostrvima potomci starih Hrvata [Karadi 1849, 10]. Zakljuak koji bi se mogao izvesti na osnovu ovakvog Vukovog stava bi bio sledei: usled etnikih promena na kontinentalnom delu Dalmacije3 srpski jezik, odnosno po Vuku tokavski dijalekt, je potisnuo akavski dijalekt, tj. po Vuku iskonski hrvatski jezik, koji se zadrao samo na dalmatinskim ostrvima i u priobalju. Usled etnike izmeanosti Srba i Hrvata i jaeg uticaja prvih na druge, na kontinentalnom delu Dalmacije dolo je do prevlasti tokavskog dijalekta (nareja) nad akavskim koji je na ovim prostorima izumro ali se zadrao na priobalnom i ostrvskom delu Dalmacije gde je tokavski uticaj bio slabijeg intenziteta. Tokom vekova je jedan deo akavskih katolikih Hrvata bio potokavljen to je praktino za Vuka znailo posrbljen, dok je drugi deo akavaca napustio svoje iskonske teritorije na koje su se naselili tokavci. To je bio glavni razlog za njegovu tvrdnju da oni (tokavski) katolici koji ne ele da budu Srbi nee ni moi imati drugog nacionalnog imena jer su svoje ime utopili u drugo preuzevi tu jezik kao svoj. Razlog za ovakvo Vukovo miljenje je jasan: bivi akavski Hrvati koji su tokom vremena izgubili svoju osnovnu nacionalnu
veroispovesti. Videti kartu Historiki zemljovid stare celokupne Kraljevine Hervatske sa oznaenjem granicah sada obstojeih pokrajinah i navedenjem znamenitijih starijih i novijih mestah koju je za tampu priredio Josip Partas, a nacrtao Franjo Krui. Karta je tampana u poznatoj zagrebakog tampariji Dragutina Albrehta, 1862. Meutim, izvorno se teritorija Turske Hrvatske nije prostirala na istoku sve do reke Vrbasa (Sisak-Banja Luka) ve samo do reke Une (tzv. Prekounje). Granicu Turske Hrvatske na istok sve do reke Vrbasa je verovatno prvi pomerio Pavao Ritter Vitezovi u svom delu Bosna captiva Tyrnaviae, 1712. g. Od tada pa sve do naih dana hrvatska istoriografija je konstantno radila na uvrivanju mita o Turskoj Hrvatskoj na istoku sve do Vrbasa (tj. Banja Luke). 1 Vuk navodi da je prvobitna prestonica Dalmatinske Hrvatske bio Biograd kod Zadra a kasnije Biha dok je glavni grad Panonske Hrvatske bio Sisak. 2 Ovde se misli na kontinentalni deo Dalmacije. Vuk u ovom sluaju navodi primer Omia i Trogira. 3 Uzrok ovim etnikim promenama su mnogobrojne seobe Srba (nazivani Vlasi izmatici) u ove krajeve sa prostora junih predela Balkanskog poluostrva uzrokovanih turskim prodorima na Balkan i nje govim osvajanjem. O ovoj problematici videti studiju [Cviji 1922].
71
karakteristiku jezik prihvativi tokavicu mogu sada samo da budu Srbi hteli to oni ili ne. Sklon sam miljenju da je Vuk obelodanjujui ovu tezu naroito ciljao na Ivana Maurania jednog od lidera Ilirskog pokreta, inae roenog akavca, koji je na tokavskom dijalektu 1846. g. objavio najvanije delo ilirskog perioda hrvatskog nacionalnog preporoda: Smrt Smail-age engia; delo kojim je trebalo dokazati opravdanost odluke voa Ilirskog pokreta o preuzimanju tokavtine ukazivanjem na snagu i izraajnost hrvatskog jezika, tj. tokavskog dijalekta koji je za Vuka bio srpski i samo srpski jezik. Bogoslav ulek je pobijao Vukovu tezu da su se akavci, tj. Hrvati, od Srba i od Turaka razbjegli, a koji su ostali, oni su se posrbili, zadravi samo i na onim mjestima, gdje je u starome slavenskom (jat, primedba V. B. S.). ulek na istom mestu odbacuje tezu da su Srbi nadvladali Hrvate i vremenom vei njihov deo asimilovali, ak ta vie tvrdi da Srbi i Hrvati nikada nisu ni ratovali. ulek odbacuje stav o posrbljavanju Hrvata iz razloga to Srbi nisu nikada imali politike vlasti nad Hrvatima niti na znanstvenom polju niesu takoer Srbi Hrvatom prednjaili. Shodno svemu ovde navedenom, ulek je zakljuio pae kao to smo videli, Hrvati su prvi svoje tokavsko narjeje u knjistvo uveli; dapae po mnenju Srboljuba Hilferdinga, Srbi su se za Hrvati povodili [ulek 1856]. Na kraju svog lanka Srbi svi i svuda Vuk zakljuuje da se svi Juni Sloveni (bez Bugara)1 mogu podeliti u tri jezike grupe. U prvu grupu spadaju oni koji govore tokavskim narejem koje Vuk naziva Srbima. tokavci upotrebljavaju upitnu reicu to ili ta. U drugu jeziku grupu spadaju oni Juni Sloveni koji govore akavskim narejem a to su prema Vuku etniki Hrvati. Njihova odlika je da za upitnu reicu ta koriste a i na kraju sloga l umesto o. U svim drugim sluajevima upotrebe akavskog dijalekta Hrvati se ne razlikuju mnogo od Srba, tj. tokavaca. Na istom mestu Vuk napominje da je jezik Hrvata od svih slovenskih jezika najsliniji srpskom od koga se veoma malo razlikuje. Kako nas Vuk izvetava, smatralo se da su Hrvati u njegovo doba iveli u Zagrebakoj, Varadinskoj i Krievakoj upaniji (varmei). Ove teritorije su nazivane Hrvatskom tek od Mohake bitke 1526. g. a do tada Gornjom Slavonijom. Prema Vuku, Hrvati na ovom prostoru govore jezikom koji je prelazni izmeu slovenakog ka srpskom [Karadi 1849, 1011]. Treu jezikonacionalnu grupaciju Junih Slovena po Vuku ine kajkavci, tj. kekavci, koje je on oznaio kao etnike Slovence, ili Kranjce. Njihov se jezik mnogo vie razlikuje od srpskog i hrvatskog nego to se tokavsko nareje razlikuje od akavskog. Bez obzira na ove razlike, kajkavsko nareje je od svih slovenskih jezika najblie tokavskom i akavskom. Ovde je Vuk postavio jedno od najvanijih pitanja koje e izazvati burne reakcije u potonjoj istoriografiji. Naime, Vuk se pitao da li su Hrvati iz Zagrebake, Varadinske i Krievake upanije (varmee) pravi Hrvati ili pohrvaeni Slovenci jer se na ovim prostorima govori kajkavskim dijalektom a ne akavskim? Vuk je bio sklon da ove kajkavske Hrvate smatra izvornim Slovencima [Karadi 1849, 1415]. Shodno tome, Vuk je bio skeptian prema tanosti izvetaja Konstantina VII Porfirogenita u De Administrando Imperio da su tzv. Panonski Hrvati naselili prostore izmeu reka Save i Drave sa centrom u Sisku jer u tom sluaju oni bi bili akavci a ne kajkavci [Karadi 1849, 1415]. Mogunost da se na ovim prostorima radilo o sloveniziranim
1
Vuk doslovno kae Juno-Sloveni iskljuujui Bugare.
72
(pokajkavljenim) Hrvatima Vuk nije direktno spominjao ali se moe zakljuiti, shodno njegovom stavu prema tokavskim rimo-katolicima koji su nazivani (ili se izjanjavali) Hrvatima, da su u tom sluaju etniki Hrvati postali Slovenci jer su prihvatili kajkavsko nareje koje je izvorni jezik etnikih Slovenaca.1 Na kraju svoje studije o jeziku kao principijelnom identifikatoru nacionalne pripadnosti Vuk zakljuuje da tokavaca u njegovo vreme ima najmanje tri puta vie nego akavaca i kajkavaca zajedno. U isto vreme, broj kajkavaca je znatno vei od broja akavaca. tokavsko nareje je po Vuku bilo u velikoj ekspanziji usled migracija junoslovenskih stanovnika u doba turskih osvajanja2 pa je stoga tvrdio da njihov jezik (stanovnitva Zagrebake, Varadinske i Krievake upanije, primedba V. B. S.) postepeno postaje srpskim, tj. potokavljuje se [Karadi 1849, 1415].3 Vukov lingvistiki model identifikacije srpske nacije je bio od velikog uticaja na potonji razvitak istorijske nauke kod Srba, srpske etnografije i etnologije. Ubrzo nakon pojave Vukovog lanka Srbi svi i svuda, a kao direktna posledica Vukove teorije izloene u tom delu i rezultata do kojih je doao, srpska istoriografija, etnografija i etnologija postepeno naputaju shvatanje srpskih uenjaka iz XVIII veka o rairenosti Srpstva na odreenim balkanskim prostorima. Etnika rasprostranjenost Srpstva se u svakom sluaju izmenila tokom vekova kao posledica dugotrajnih migracionih procesa do kojih je dolo usled turskog osvajanja Jugoistone Evrope. Konkretno, Vuk je zasluan da je srpska nauka tokom XIX veka postepeno naputala misao da Srbi kao veinsko stanovnitvo naseljavaju odreene prostore na Srednjem Balkanu kao to su to na primer
1
Ovde u navesti primer onih Hrvata koji su se od druge polovine XVI veka naseljavali na prostorima Zapadne Transdanubije u Maarskoj. Naime, usled etnike izmeanosti ovog regiona gde su Hrvati zatekli Nemce, Slovence i Maare, i gde su u odnosu na ove etnike grupe hrvatski doseljenici bili nacionalna manjina, oni su tokom vremena prestali da govore svojim maternjim jezikom koji je ve sredinom XIX veka meu hrvatskom etnikom grupacijom u Zapadnoj Transdanubiji gotovo potpuno nestao. Gotovo svi hrvatski doseljenici su prihvatili maarski i nemaki jezik kao sredstvo komuniciranja pa nije ni udo to se u ovom regionu krajem XIX veka malo ko sluio hrvatskim jezikom. Ovaj sluaj Hrvata iz Zapadne Transdanubije je dobar primer etnocida koji se tiho sprovodio usled lingvistike asimilacije. Treba skrenuti panju da u Arhivu biskupa iz Sombatelja [Szombathely] u Maarskoj postoji vredna arhivska graa [Canonicae visitationes] o istorijatu govornih jezika Zapadne Transdanubije naroito u XVIII veku. 2 O problemu junoslovenskih migracionih procesa u kontekstu uticaja na lingvistiku geografiju videti u [Ivi 1991, 141199, 239263]. 3 Miljenja sam da je Vuk smatrao da je ne samo tokavsko nareje bilo superiornije u odnosu na akavsko i kajkavsko nareje ve i da je Vuk bio sklon teoriji lingvistiko -nacionalne superiornosti po kojoj lingvistika nadmonost odreuje i nacionalnu dominantnost. Osniva ove teorije je arheolog Gordon V. ajld koji je u svojoj knjizi The Aryans pisao da nije sluajno to su ba stari Grci a ne na primer semitski Vavilonci ili Egipani stvorili empirijsku nauku. Razlog zato su ba stari Grci postali rodonaelnici svih modernih empirijskih nauka je superiornost njihovog arijevskog jezika, jezika koji je uticao na mentalni razvitak starih Grka koji su samim tim to su govorili najsuperiornijim jezikom na svetu postali i dominantna svetska nacija Starog Sveta. Sutina ove ajldove teorije je u tome to je on verovao da je jezik najbitniji faktor koji odreuje kvalitete rase, nacije i bilo koje druge grupe ljudi iji civilizacijski razvitak, odnosno stepen kulturnih dostignua, zavisi prvenstveno od kvaliteta jezika kojim ta grupa govori. Arijevski jezici su jedini jezici u istoriji svetske civilizacije na kojima se mogla razvijati nauka. Zato su samo arijevski narodi bili sposobni da nauno misle [Childe 1926, 3, 4, 211212]. Uticaj jezika na razvitak rasnih osobina je takoe prisutan u politikoj filozofiji arla Morasa (Charles Maurras 1868. g.1952. g.) kao i Komte Gobinoa (Comte de Gobineau 1816. g. 1882. g.). Gobino je takoe smatrao da je svaka rasa predodreena da govori svojim jezikom, t.j. da pripadnici drugih rasa nikada ne mogu dobro nauiti jezik neke druge rase [Kedourie 1960, 72].
73
oblasti oko Ljuma, Skoplja, Kratova i ustendila. Razlog je bio taj to je Vuk tvrdio da na prostorima juno od ar planine tokavsko nareje, tj. po njemu srpski jezik, nije predominantan govor lokalnog stanovnitva bez obzira to su postojale vee ili manje tokavske enklave [Cviji 1906, 4050; Cviji 1922; Gravier 1919, 2932]. Krajem XIX i poetkom XX veka pod Srbijom u geografskom smislu rei se podrazumevala teritorija od reka Drine na zapadu do Timoka na istoku i od reka Save i Dunava na severu do ar planine na jugu. Stara planina je odvajala Srbiju od Bugarske a ar planina Srbiju od Makedonije. To je tano ona teritorija koju je Vuk oznaio kao podruje na kome se neosporno govorilo srpskim jezikom (ukljuujui Stari Vlah, Kosovo, Metohiju, Binaku Moravu, Vranje, Leskovac i Pirot).1 Vuk je oigledno novotokavski dijalekt Kosova i doline June Morave smatrao srpskim. Meutim, pre pojave Vuka Stefanovia Karadia i njegovog lingvistikog modela odreenja Srpstva pod terminom srpskih zemalja se podrazumevala znatno ira oblast na jugu Balkana od gore navedene. Tako je na primer Jovan Raji na kraju XVIII veka smatrao da se granica izmeu Srbije i Bugarske nalazila na reci Cibrici! Na kraju treba istai da Vuk Stefanovi Karadi nije ozbiljno razmatrao problem nacionalne drave, njenih granica, drutvenog ureenja itd. jer mu to nije ni bio cilj. Ipak, u njegovim radovima se moe nai nekoliko reenica i na tu temu. Moglo bi se zakljuiti da je Vuk i u sluaju problema nacionalne drave usvojio stav nemakih romantiara. Ipak je nemogue sa velikom preciznou odrediti kakvu je konkretnu nacionalnu dravu Srba Vuk imao pred sobom. Drugim reima, Vuk u svojim radovima nije ostavio precizno oznaene granice srpske drave odreene na osnovu jednog ili vie kriterijuma. Taj zadatak je na sebe preuzeo srbijanski ministar unutranjih poslova Ilija Garaanin koji je nadovezujui se na Vuka odredio granice srpske drave u svom uvenom radu Naertanije. Lino sam sklon pretpostavci da bi teritorija Vukove srpske drave bila oznaena na osnovu njegovog lingvistikog modela odreenja nacionalne pripadnosti. To bi praktino znailo da bi se pod granicama Vukove srpske drave mogla podrazumevati teritorija naseljena populacijom koja govori tokavskim narejem. Bez obzira to se nije direktno bavio pitanjem srpske dravnosti, Vuk je postavio ideoloke osnove za razradu praktinog plana i programa stvaranja tokavske drave srpskog naroda; plana i programa koji je definitivno uobliio 1844. g. Ilija Garaanin u svom delu Naertanije koje je predstavljalo prirodan i logian nastavak Vukovog lingvistikog modela identifikacije Srpstva.2 Jedno je sasvim sigurno: Vuk je bio pristalica stavova
1
Pored Vuka slino gledite su imali i Pavle Solari i Sava Tekelija. O shvatanjima geografskog prostora Srbije s kraja XVIII i poetka XIX veka videti [Radoji 1927]. 2 Jedan od najvatrenijih pobornika stvaranja nacionalno homogene drave umesto vienacionalne je David Miler po kome su nacije zajednice ljudi koje nastoje da upravljaju same sobom. Po njemu: politike zajednice treba organizovati to je vie moguno na takav nain da njihovi lanovi poseduju zajedniki nacionalni identitet, koji ih spaja u sukobu sa mnogim njihovim razliitim linim ili grupnim identitetima [Miller 1995, 188]. On tvrdi da se u nacionalno homogenoj dravi moe lake ostvariti socijalna pravda i postii vei stepen demokratije poto je i za jedno i za drugo potrebno meusobno poverenje graana. Meutim, po Mileru, stepen meugraanskog poverenja je znatno vei u nacionalno homogenim nego u nacionalno heterogenim dravama [Miller 1995, 188; Miller a; Miller b; Miller, Waltzer 1995]. Za Milera je lingvistiki nacionalizam jedna od komponenti stvaranja nacionalno homogene, tj. prirodne, dravne zajednice. Na osnovu lingvistikog modela odreenja nacionalne pripadnosti i stvaranja nacionalne drave, Roman Dmovski (Roman Dmowski), predstavnik Poljskog nacionalnog komiteta na Pariskoj mirovnoj konferenciji nakon Prvog svetskog rata, je predstavio saveznicima etnografsku mapu Poljaka izraenu od
74
nemakih romantiara koji su na osnovu lingvistikog kriterijuma zagovarali stvaranje nacionalno-homogene drave, drave u kojoj bi se govorilo samo jednim jezikom, odnosno drave u kojoj bi iveo samo jedan lingvistiki narod. Isto kao i nemaki romantiari, tako su i Vuk i Garaanin pretpostavljali da bi nacionalno homogena drava bila izloena manjim rizicima unutranje dezorganizacije i razgraivanja.
Glava trea: Naertanije - Plan i program osnivanja tokavske drave srpskog naroda
Mislim da se veina nas slae da je nacionalizam danas jedna od najmonijih snaga u svetu i da su nacionalne drave bile najmanje jedan vek kamen temeljac meunaro dnoj politici i da e to biti i dalje, Smith A., Nations and their pasts, Nations and Nationalism, 2 (3), novembar 1996, s. 359.
Jakoba Speta (Jakb Spett) prema kojoj bi se trebale odrediti definitivne granice nezavisne poljske drave, odnosno drave onih kojima je poljski bio maternji jezik. Na ovoj mapi je izmeu ostalih oblasti u kojima je stanovnitvo govorilo poljskim jezikom bila ucrtana i Mazurija (Masovia), ali Mazurani su se na plebiscitu 1920. g. izjasnili ne za Poljsku ve za Nemaku. Ovde treba istai da je slian sluaj sa Gornjom lezijom takoe dobar primer da jezik ne mora da bude presudan faktor u nacionalnom odreenju. Naime, na plebiscitu odranom 1921. g. u ovoj oblasti se ak 30% njenih stanovnika koji su govorili poljskim jezikom kao maternjim izjasnilo za Nemaku a ne za Poljsku. Ipak, sluaj Gornje lezije se znatno razlikovao od sluaja stanovnika Mazurije koji su govorili poljskim jer se samo 2% Mazurana izjasnilo za Poljsku a 98% za Nemaku (o plebiscitu iz 1921. g. u Gornjoj leziji videti u [Tooley 1997]. Ipak, treba istai da je nakon Prvog svetskog rata lingvistiki nacionalizam imao dominantnu ulogu u procesu nacionalne grupisanosti na prostorima Centralne i Istone Evrope: hiljadugodinji ivot u okvirima Maarske ipak nije uticao na transilvanske Rumune da ostanu u Maarskoj nakon 1918. g., kao to vievekovni ivot u okvirima Habsburke Monarhije nije uticao na tirolske Italijane da ostanu u okvirima Austrije. I transilvanski Rumuni i tirolski Italijani su se nakon 1918. g. opredelili da ive u nacionalnim dravama (Rumuniji i Italiji) u kojima je stanovnitvo govorilo istim jezikom kao i oni. Takoe, za razliku od mazurskih Poljak a, protestantski Poljaci iz austrijske lezije i June Poznanije su sebe smatrali pripadnicima poljske nacije prevashodno na osnovu lingvistikog modela nacionalne identifikacije.
75
Jedno od najznaajnijih dela u istoriji srpske politike ideologije sigurno

predstavlja Garaaninov spis - Naertanije.1 Opte je miljenje istoriara da je ovaj Garaaninov rad predstavljao dravni program spoljne politike tadanje mlade Kneevine Srbije.2 Meutim, Naertanije takoe predstavlja u isto vreme i srpski nacionalni program pod kojim se podrazumevalo okupljanje svih Srba u granicama svoje (ujedinjene) nacionalne drave.3 Kako domaoj tako i stranoj istoriografiji uglavnom je promakla povezanost Naertanija i Vukove studije Srbi svi i svuda. Ideoloke osnove Naertanija Na ideoloku povezanost Vukovog koncepta lingvistikog Srpstva i Garaaninovog dravnog projekta je prvi ukazao profesor Ivo Banac u svojoj uvenoj knjizi The National Question in Yugoslavia. Origins, History, Politics kada je napisao: Jedna od namera novog nacionalnog plana Srbije je bio taj da srui, kako je Zah rekao, Kineski zid kojim je Srbija bila otseena od svojih suseda. Ali, iako je Garaanin jasno prihvatio novi (Vukov, primedba V. B. S.) lingvistiki koncept odreivanja srpske nacije, (podvukao V. B. S.) shodno tome odbacujui stavove pravoslavnih tradicionalista, on nije prihvatio ilirsku ideju junoslovenske uzajamnosti, za koju se Zah takoe zalagao [Banac 1993, 8384]. Najverovatnije je Ilija Garaanin bio upoznat sa rukopisom Vukove studije Srbi svi i svuda napisane 1836. g. ali tampane 1849. g. tj. pet godina nakon
1
Najtaniji prevod ovog naslova na savremeni srpski jezik bi bio Nacrt ili Skica (engl.: Draft ili Outline). Ilija Garaanin je iveo od 1812. g. do 1874. g. dok je na funkciji ministra unutranjih poslova u vladi Kneevine Srbije bio u periodu 1843. g.1852. g. 2 O Garaaninovoj biografiji videti [MacKenzie 1985]. 3 Ovde je potrebno istai da se veina zapadnih istraivaa fenomena stvaranja savremene nacionalne drave u kontekstu nacionalizma slae da postoje sledea etiri glavna principa, teorije ili modela prema kojima se drave osnivaju, opstaju i utiu na svest i identitet pojedinca ili grupe: 1) etnicistka teorija, 2) komunikacijsko/modernistika teorija, 3) teorija dravne superiornosti i 4) teorija graanstva. Prema etnicistikoj teoriji koja je produkt socijalne antropologije, u okviru svake posebne etnike grupe postoji zajedniki oseaj vanosti i solidarnosti prema svojoj sopstvenoj zajednici. Taj oseaj je proizvod verovanja u postojanje zajednike istorije, predaka, krvne veze, govora, obiaja i kulture, oseaj koji predstavlja kamen temeljac za izgradnju i ouvanje zajednike drave [Shils 1957, 142; Geertz 1963, 109]. Prema komunikacijsko/modernistikoj teoriji, proces industrijalizacije, modernizacije i tehnolokog razvitka drutva praen masovnim migracijama u industrijske zone je razbio oseaj pripadnosti originalnoj drutvenoj zajednici doprinosei osamostaljivanju individue. Tako se u visoko industrijalizovanim dravama, dravni aparat javlja kao sudija izmeu de-personalizovanih individua koje su zainteresovane sa opstanak drave iz linih ekonomskih interesa [Tnnies 1955; Connor 1972, 347; Deutch 1953, 21]. Prema teoriji dravne superiornosti, savremene drave poseduju presudnu kontrolu nad pojedincem i drutvom u celini tako da dravni politiki establiment usmerava oseaje svojih graana ka zajednikom nacionalnom identitetu. To se ostvaruje putem nametanja standardizovanog jezika, edukativnog sistema, nacionalnih simbola, nacionalnog mita, itd. To konano dovodi do marginalizacije lokalnih osobenosti [Gellner 1983, 57; Hobsbawm 1990; Hobsbawn, Ranger 1983]. Konano, po teoriji graanstva, uvoenje zajednikog graanskog statusa (citizenship) u civilnim, politikim i ekonomskim oblastima funkcionisanja drutva i drave je fundamentalno pomoglo i olakalo asimilaciju razliitih drutvenih grupa u dravnu zajednicu kao formu super-etnikog identiteta [Riggs 1994, 591]. Po ovoj teoriji, imperijalizam centra (tj. centralnog dravnog aparata) prema svojim perifernim delovima esto je uzrok pojave regionalnog nacionalizma kao prirodne reakcije na dravnu dominaciju [Nairn, 340]. Stoga se prema teoriji graanstva, nacionalna drava (kao i vienacionalna) moe ouvati i funkcionisati samo u sluaju obezbeivanja irokih graanskih i politikih prava kao i to veim smanjivanjem ekonomskih razlika unutar drutvenog sistema.
76
nastanka Naertanija. Miljenje profesora Banca deli i Duko Sekuli u jednoj od najnovijih analiza stvaranja i propasti Jugoslavije, a po kome je Vukova tokavska teorija Srpstva presudno ideoloki uticala na kreiranje ekspanzionistikih (u smislu svesrpskog ujedinjenja) dravnih planova srpskih politiara u potonjim decenijama [Sekuli 1997]. Neosporna je injenica, u svakom sluaju, da je Garaanin znao za osnovnu koncepciju Vukovog modela lingvistike identifikacije Srpstva jer je ona predstavljena javnosti jo 1814. g. i 1818. g. (takoe, postoji i prepiska izmeu Vuka i Garaanina). Da je Garaanin bio upoznat sa Vukovim lingvistikim modelom definisanja srpske nacije i da je ak, ta vie, taj model u potpunosti prihvatio i primenio u svom Naertaniju moe nam najbolje ukazati injenica da je shodno ovom modelu Garaanin preradio, tj. prilagodio, osnovne politike ideje iznete u dva prethodna rada koja je on koristio kao osnovu za svoj politiki plan i program srbijanske spoljne politike. Jedan od ova dva rada su bili Saveti koje je napisao voa poljske emigracije u Parizu Adam Jerzi artoriski (Adam Jerzy Czartoryski 1770. g.1861. g.) poznatiji kao poljski kralj u izbeglitvu.1 Meutim, artoriski je takoe koristio kao podlogu za svoj rad jedno drugo delo. Bio je to Fragment iz istorije Srbije napisan od strane Engleza Dejvida Urkvarta koji je korien od artorijskog kao uzor za njegove Savete [Urkwart 1843]. Drugi rad koji je posluio Garaaninu kao okosnica za njegovo Naertanije je bio Plan eha moravskog porekla, Franciska (Frantieka) Zaha (1807. g.1892. g.).2 Sva tri gore navedena rada (Urkvarta, artoriskog i Zaha) su bila uperena protiv carske Rusije. Njihova namera je bila, ukljuujui i Garaanina, da Srbiju politiki okrenu od Rusije i Habsburke Monarhije ka zapadnoevropskim zemljama a pre svega ka Francuskoj i Velikoj Britaniji. Meutim, ono to razlikuje Garaaninovo Naertanije od svojih uzora je to to je Garaanin svoj rad napisao kao smernice spoljne politike Srbije i kao plan srpskog ujedinjenja dok su i artoriski i Zah svoje radove napisali kao planove za spoljnu politiku svih Junih Slovena sa konanim ciljem njihovog politikog ujedinjenja u jedinstvenu dravu koja bi predstavljala protivteu ruskoj i austrijskoj balkanskoj politici. Na ovom mestu treba postaviti fundamentalno pitanje: zato je Garaanin umesto junoslovenskog ujedinjenja projektovao pan-srpsko ujedinjenje? Odgovor na ovo pitanje moemo nai, prema mom dubokom uverenju, upravo u injenici da je Garaanin prihvativi Vukov lingvistiki model nacionalne determinacije smatrao da se pod junoslovenskim ujedinjenjem u stvari podrazumeva ujedinjenje Srpstva jer su upravo Srbi kao tokavci predstavljali veinu meu Junim Slovenima. To je osnovni razlog, kome je malo panje posveeno u istoriografiji, zato je srbijanski ministar unutranjih poslova 1844. g. kreirao upravo ujedinjenu srpsku dravu umesto junoslovenske. Koncept te politike tvorevine je bio zasnovan ne samo na istorijskom pravu srpske drave, kao to se to do sada isticalo, ve i na Vukovom lingvistikom modelu identifikacije Srpstva (to je dosada uglavnom promicalo istraivaima). To objanjava i injenicu zato je Garaanin potpuno izbacio iz svog rada deo iz Zahovog Plana o srpskohrvatskim odnosima: jednostavno zato to je Garaanin isto kao i Vuk tokavske Hrvate
1 2
O Adamu artoriskom videti opirnije u [Handelsmann 19481950; Handelsmann 1929]. O diplomatskim aktivnostima Urkvarta, artoriskog i Zaha videti u [Handelsmann 1934; Pavlowitch 1961; Popov 1870; Handelsmann 1929].
77
(tj. tokavske rimo-katolike) smatrao Srbima dok se za kajkavske i akavske Hrvate nije interesovao jer jednostavno nisu bili Srbi (tj. tokavci). Prihvativi Vukov lingvistiki nacionalizam, Garaanin je doao do zakljuka da faktiki i ne postoje posebni junoslovenski interesi odvojeni od srpskih (tj. junoslovenske tokavske populacije), ili jo preciznije izdvojeni od interesa srpske drave.1 Iz istog razloga kao i u sluaju kajkavskih i akavskih Hrvata, Garaanin je 1844. g. odbacio Zahov plan o stvaranju zajednike drave sa Bugarima. Prihvatajui Vukovu tezu o nacionalnoj identifikaciji na Balkanu putem jezika, kao i afaikovu tezu iz 1842. g. po istom pitanju (faktiki se radi o istoj tezi), Garaanin je bio svestan da su Bugari posebna nacija iji se jezik dovoljno razlikuje od tokavskog nareja Srba pa se stoga ne moe govoriti o etnolingvistikoj istovetnosti ova dva naroda. Da je Garaanin sledio Vukov lingvistiki model nacionalne identifikacije ukazuje nam i to da se u Naertaniju ni jednim jedinim slovom ne spominju Slovenci iako su etniki bili deo junoslovenske populacije. Njihov se jezik jo vie razlikovao od tokavskog nareja nego bugarski. Oigledno je da je Garaanin svoje delo namenio iskljuivo tokavskoj populaciji Junih Slovena, tj. kako bi to Vuk Stefanovi Karadi rekao - Srbima sva tri zakona.2 Iako je Garaanin odstupio od politikog plana poljske emigracije o stvaranju zajednike junoslovenske drave on je u stvaranju projekta ujedinjene srpske drave prihvatio idejna naela artorijskog i Zaha o nacionalnoj distribuciji Junih Slovena prema jezikoj (dijalektolokoj) pripadnosti. Agenciju poljske emigracije u Beogradu je tada vodio upravo Zah koga je na tu funkciju postavio 1843. g. sam artorijski. Sledee godine (tj. 1844. iste godine kada je napisano i Naertanije) se u Beogradu, verovatno na Zahov poziv, nastanio Matija Ban, Srbin rimo-katolik iz Dubrovnika koji je godinu-dve ranije stupio u prisne politike kontakte sa poljskim emigrantima u Turskoj, tj. u gradu Brusi u Anadoliji. Tada je Ban i prihvatio njihovu ideju o nacionalnoj pripadnosti Junih Slovena na osnovu njihovog govornog i knjievnog jezika, ideju koju je poljska emigracija sa svoje strane usvojila od P. J. afaika i Jana Kollra [Durkovi-Jaki 1968, 41].3 Tako je sam Zah delio Vukovo miljenje da su rimo-katoliki tokavci iz Bosne i Hercegovine lingvistiki Srbi, miljenje sa kojim se slagao i Matija Ban i koje je prihvatio i Garaanin. Francisko Zah je bio ubeen da je tokavsko nareje glavna nacionalna karakteristika Srba pa je shodno
1
Na Vukov lingvistiki nacionalizam kao glavni uzrok za Garaaninovu zamenu termina junoslovenski (tj. faktiki jugoslovenski) terminom srpski ukazuje profesor I vo Banac u [Banac 1993, 84]. 2 Nakon Prvog svetskog rata predstavnici Poljskog nacionalnog komiteta su na mirovnoj konferenciji u Parizu zahtevali da se dravne granice budue obnovljene poljske drave odrede shodno teritorijalnoj rasprostranjenosti poljskog jezika, tj. da se poljska dravna granica podudari sa lingvistikom granicom rasprostranjenosti poljske nacije. Shodno ovom principu, trailo se ukljuenje u poljsku dravu nekoliko vanih istonoevropskih urbanih centara koji su predstavljali poljska lingvistika ostrva kao to su to bili na primer Vilnjus i Lvov. Poljski nacionalisti su gledali na odreene delove Istone Evrope kao na istorijske teritorije koje pripadaju poljskom lingvistikom i kulturnom prostoru, slino nemakom nacionalistikom konceptu Centralne Evrope (Mitteleuropa) kao deutscher Sprach-und Kulturraum [Johnson 1996, s. 53]. O nemakom konceptu Srednje Evrope videti u [Stirk 1994]. 3 Iako se Matija Ban deklarisao kao Sloven iz Dubrovnika, njegovo usvajane teorije o lingvistikom Srpstvu je oigledno u njegovoj pozdravnoj pesmi majci Srbiji iz 1844. g. U decembru iste 1844. g. Ban je napisao svom prijatelju Dubrovaninu Aleksandru Banoviu, koji je radio kao kolski uitelj u Valjevu, pismo iz koga se jasno vidi da je Ban zagovarao ideju o pripadnosti Dubrovana etnikom Srpstvu na osnovama zajednikog jezika [Ban 1844].
78
tom ubeenju tvrdio da je Gajevo nametanje tokavtine kajkavskoj Hrvatskoj predstavljalo u sutini nacionalnu pobedu Srba i da e bez obzira to Hrvati piu latininim slovima njihov knjievni jezik svakog dana postajati sve vie i vie srpskim jezikom [Stranjakovi 1939, 94]. Tako je Zah dobro uoio da zalaganje grofa Janka Drakovia (1770. g.1856. g.) iz 1832. g. na uvoenju zajednikog jezika ilirikog predstavlja u sutini potokavljivanje Hrvata to moe imati kao krajnju posledicu njihovo posrbljavanje. Garaanin je tako u doba pisanja svog Naertanija bio dobro upoznat sa Vukovom teorijom o lingvistikom Srpstvu jednim delom i preko agencije poljske emigracije u Beogradu. Garaanin je prihvatio Zahovu ideju o stvaranju velike Srbije na ideolokim osnovama lingvistikog odreenja srpske nacije, ali je u isto vreme odbacio Zahov plan o politikom ujedinjenju takve lingvistiki ujedinjene srpske drave sa ostalim Junim Slovenima. Moe se samo predpostaviti da je Matija Ban odigrao kljunu ulogu u ovoj Garaaninovoj odluci da ne prihvati ideju poljske emigracije o sve-junoslovenskom politikom ujedinjenju ve samo onaj deo Zahove ideje koji se odnosio na stvaranje ujedinjene lingvistiko-nacionalne drave Srba.1 Takoe, Garaanin nije odbacio mogunost saradnje sa Rusijom koja je po njemu bila i ostala prirodni saveznik Srpstvu, ali je odbacio Zahovu sugestiju da su Hrvati bolji prijatelji Srbijancima od Srba iz Habsburke Monarhije [Simeunovi 2000, 20, 22]. Koncepcija, struktura i idejni cilj Naertanija Kao to je to ve naglaeno, Naertanije predstavlja dravni program nacionalne politike Kneevine Srbije sa ciljem da se rei srpsko pitanje na Balkanu. Garaaninov rad ima tri dela: I) Uvod, II) Politika Srbije i III) O sredstvima uz pomo kojih srpski ciljevi mogu biti ostvareni. Garaaninov zacrtan put srpske spoljne politike se bazirao na njegovom uverenju da e mo Otomanskog Carstva u blioj i u daljoj budunosti nastaviti da opada to e konano dovesti do potpune propasti turske drave. Ovakve prognoze o propasti Turske stavljaju balkanske narode pred dva izbora: 1) ili e se oni nai podeljeni izmeu Habsburke Monarhije i Rusije, 2) ili e balkanski narodi stvoriti (obnoviti) svoje nacionalne hrianske drave. Naertanije je napisano pod pretpostavkom da e se u praksi ostvariti ova druga varijanta, tj. da e se na ruevinama Otomanske Imperije stvoriti nezavisne balkanske nacionalne drave. U tom sluaju, kako je to Garaanin predvideo i zahtevao, Kneevina Srbija mora raditi na tome da ujedini sve Srbe i srpske istorijske zemlje u jednu jedinstvenu nacionalnu dravu. Centar okupljanja Srpstva bi bila tadanja autonomno-tributarna Kneevina Srbija, faktiki nezavisna, a formalno turski vazal. Garaanin je bio veoma precizan pri odreivanju teritorija koje sigurno treba da okupi oko sebe Kneevina Srbija. Te teritorije su navedene u prvom delu Naertanija Politika Srbije. To su: Bosna, Hercegovina, Crna Gora i Stara Srbija. Ovde treba napomenuti da je Garaanin za Staru Srbiju upotrebio termin Severna Albanija2 pod kojim je podrazumevao Kosovo, Metohiju i Stari Vlah (tj. Sandak ili Stari Ras). Na ovaj nain, kako je to Garaanin projektovao, sve teritorije Otomanskog Carstva u kojima su
1
O politikim akcijama i literarnom radu Matije Bana videti u [Bokovi 1886 b; Lucerna 1907; Vukovi 1959]. 2 U nekim prepisima Naertanija se koristi termin Gornja Albanija.
79
Srbi iveli bi se sigurno nale u okviru ujedinjene srpske drave. Drugim reima, Garaaninova Srbija prema poglavlju Politika Srbije bi se trebala sastojati od svih Srba iz Turske. Ovde se postavlja pitanje da li je Garaanin zamiljao i ire granice ujedinjenog Srpstva od gore spomenutih za koje je bio kategorian da se moraju nai u okvirima uveane Srbije. Na ovo pitanje se odgovor moe nai u drugom delu Naertanija koje nosi naslov O sredstvima uz pomo kojih srpski ciljevi mogu biti ostvareni. U ovom delu svoga rada Garaanin pie o politiko-propagandnim sredstvima koja treba koristiti kako bi se ispunio cilj zacrtan u prethodnom delu Naertanija. Ipak, ba u ovom drugom delu Garaanin predvia srpsku propagandu u Hrvatskoj, Slavoniji, Sremu, Banatu, Bakoj i Dalmaciji. Ako i ove teritorije nije zamiljao u okviru ujedinjene srpske drave zato je i za njih predviao srpsku nacionalnu propagandnu aktivnost? Smatram da je Garaanin predvideo i ove teritorije kao sastavni deo zemalja ujedinjenog Srpstva s tim to bi sam proces ujedinjenja tekao u dve faze: u prvoj fazi bi se oko Kneevine Srbije okupile srpske zemlje u okviru tadanjeg Turskog Carstva dok bi se u drugoj, kasnijoj, fazi ujedinjenja okupile oko Srbije i ostale zemlje naseljene Srbima, tj. one u okviru Habsburke Monarhije. Na taj nain bi se sve gore spomenute teritorije u oba odeljka Naertanija konano nale u okviru jedinstvene srpske nacionalne drave. Opte je uverenje jugoslovenske istoriografije da je Garaaninov plan stvaranja jedinstvene srpske drave bio zasnovan na tzv. istorijskim pravima Srba, odnosno srpske drave, na teritorije koje su predviene u Naertaniju kao sastavni deo uveane Kneevine Srbije. Veina autora navodi dva dokaza za ovu tvrdnju1. Prvi dokaz se nalazi u samom Garaaninovom radu u kome autor kae da bi ujedinjena srpska drava imala svoje osnove u srpskom srednjovekovnom carstvu iz XIV veka i svojoj slavnoj prolosti.2 Kao drugi dokaz se uzima injenica da u poglavlju Politika Srbije Garaanin nije govorio o zemljama naseljenim Srbima u Habsburkoj Monarhiji, ve samo o srpskim zemljama u okviru Turske, jer Srbi nisu imali istorijsko (tj. dravno) pravo nad ovim teritorijama. Meutim, ono to je promaklo veini istoriara je to da Garaanin u glavi Politika Srbije predvia ukljuenje i Bosne i Hercegovine u sastav Kneevine Srbije iako se zna da obe ove provincije nisu bile ukljuene u sastav srpske srednjovekovne drave Nemanjia pa shodno tome nije ni postojalo dravno, tj. istorijsko, pravo srpske drave (Srbije/Rake) nad ovim teritorijama. Takoe, jugoslovenska istoriografija je u veini sluajeva odbacivala mogunost da je Garaanin predvideo uveanje Kneevine Srbije zemljama koje je naveo kao teritorije srpske nacionalne propagande nad kojima Srbi takoe nisu imali istorijsko-dravno pravo iz srednjeg veka.3 Kako nad Bosnom i Hercegovinom tako i nad delom Hrvatske, Slavonije, Dalmacije, Srema, Banata i Bake Srbi su imali takozvano etniko pravo jer je deo srpske populacije iveo na ovim prostorima nekoliko vekova.
1 2
Na primer [Simeunovi 2000, 734]. Tipian primer ovakvog miljenja je izraen u [Ljui 1993, 153]. 3 ef srpske propagande je bio sam Ilija Garaanin dok je kao njegov pomonik u organizaciji politike propagande odreen Jovan Marinovi (1821. g.1893. g.). O ovome videti opirnije u [Stranjakovi XXXIII, 13].
80
Garaanin je predviajui srpsku propagandu u okviru ovih teritorija upravo imao na umu etniko pravo Srba nad ovim krajevima koji se shodno ovom pravu trebaju ukljuiti u sastav proirene Kneevine Srbije sledei primer onih srpskih zemalja nad kojima je srpska drava ve imala istorijsko-dravno pravo. Ipak, Ilija Garaanin nije predviao ujedinjenje sa Srbijom samo etniko-srpskih (tj. u dotadanjoj koncepciji Srpske pravoslavne crkve pravoslavnih) delova Hrvatske, Dalmacije, Slavonije, Bake, Banata i Srema ve itavih tokavskih delova ovih oblasti i pravoslavnih i rimo-katolikih. Razlog za ovakav Garaaninov stav moe biti samo jedan: on je isto kao i Vuk smatrao rimo-katolike tokavce Srbima jer su govorili tokavskim narejem koje je bilo po njemu osnovna odlika Srpstva. To je i jedini razlog zato se Garaanin nije bavio pitanjem teritorijalnog proirenja Kneevine Srbije i sa kajkavskim i akavskim delovima junoslovenskog etnikog prostora ve samo sa njegovim tokavskim teritorijama. Na junoslovenskim prostorima gde se govorilo tokavskim narejem, kao zajednikim govorom i Srba i Hrvata, srbijanski ministar unutranjih poslova je smatrao da ive samo Srbi prihvatajui u potpunosti Vukov lingvistiki model nacionalne identifikacije.1 To se najbolje moe videti na primeru grada Dubrovnika ije su stanovnitvo i Vuk i Garaanin (i mnogi drugi znanstvenici) smatrali srpskim koje je govorilo tokavskim narejem ijekavskog izgovora (tj. srpskim jezikom).2 Prema Garaaninovoj koncepciji, tadanja Kneevina Srbija je trebala da bude nukleus modernog srpskog carstva koje bi se izgradilo na principima legitimiteta srpske dravnosti i etnikog prava Srba. Garaanin je naglaavao da Srbi samo ele da obnove ono to su ve imali u srednjem veku. On se nije pozivao na Karaoreva i Miloeva dela (tj. na Prvi i Drugi srpski ustanak) ve iskljuivo na tradicije Duanovog Srpskog Carstva. Tadanju Srbiju je ipak smatrao prirodnim i loginim nastavljaem srpske srednjovekovne dravnosti koja je prekinuta usled turskog osvajanja Balkana i unitenja srpske srednjevekovne drave. Drugim reima, on je zahtevao da Srbi nastave izgradnju velike srpske drave iz doba Stefana Duana koja bi i u XIX veku morala da bude monarhija. Ova moderna srpska monarhija bi se proglasila za carevinu nakon eliminacije turske vlasti sa Balkana, osloboenja Srba od Turaka i konanog ujedinjenja svih srpskih zemalja. Garaanin je zahtevao da nakon proterivanja Turaka sa Balkana srpska drava mora nastaviti onim putem koji je prekinut turskim osvajanjima na jugoistoku Evrope. Za njega je taj put, put ujedinjenja svih Srba i srpskih zemalja, bio prirodan, logian i sasvim opravdan. Geopolitiki faktor je igrao jednu od vanih uloga kako u projekcijama Franciska Zaha, Adama artoriskog i Davida Urkvarta o stvaranju velike junoslovenske drave na jugoistoku Evrope tako i u planovima Ilije Garaanina o osnivanju ujedinjenog
1
Na ovakvo miljenje su me navele odgovarajue indikacije koje se mogu nai u sledeim radovima [Agii 1991; Vukovi 1954; Valenti 1961; Valenti 1991; imunji 1944/1992; Stranjakovi 1936, 155179, 300315; Stranjakovi 1936; Lovevi 1931; Jaki 1950]. 2 Koliki je znaaj Garaanin pridavao srpskom Dubrovniku u svojim propagandnim planovima moe se videti i po tome to je za efa (kolovou) junog odseka srpske propagande postavio ora Nikolajevia (1807. g.1896. g.), svetenika Srpske pravoslavne crkve i paroha dubrovakog od 1833. g. do 1858. g. Nikolajevi je bio urednik Srbsko-dalmatinskog magazina (1842. g.1861. g.). Takoe je Srbin iz Dubrovnika, Matija Ban, bio jedan od najpoverljivijih Garaaninovih ljudi. O politiko -diplomatskoj ulozi Matije Bana kao i o Srbima katolicima iz Dubrovnika videti u [Banac 1990; Bokovi 1886 a; Lucerna 1907; Milutinovi 1974; Vukovi 1959/1960].
81
Srpskog Carstva na Balkanu. U oba ova sluaja, novostvorena drava bi morala da bude dovoljno jaka i velika da bi mogla opstati kao nezavisna dravna organizacija izmeu Austrije i Rusije to je bio preduslov za suzbijanje njihovih interesa na Balkanu. Zah, artoriski i Urkvart su smatrali da bi velika drava svih Junih Slovena mogla uspenije ispuniti svoj zadatak nego velika Srbija. Suprotno njima, Garaanin je bio miljenja da bi svaka junoslovenska drava sa svojom heterogenom etnikom, ekonomskom i kulturolokom kompozicijom bila nestabilna dravna tvorevina koja ne bi mogla da se odri usled unutranjih razlika i centrifugalnih tenzija. Stoga je Garaanin favorizovao stvaranje etniki homogenog carstva srpskog naroda na Balkanu koje je po njegovom miljenju imalo daleko vie ansi i izgleda da opstane na vetrovitom Balkanu. Kao dokaze za svoju tvrdnju on je navodio povoljnu geo-politiku poziciju budue velike Srbije, njenu klimu, prirodna bogatstva, ekonomsku zaokruenost dravnog prostora,1 vojniki duh nacije (koji nije pripisivao Hrvatima, a pogotovo ne Slovencima), zajedniko poreklo njenih stanovnika, zajednike tradicije i takoe zajedniki jezik. Ovi faktori su po njemu bili glavni garant njenoj moi i sposobnosti da preivi izmeu Austrije i Rusije. Oigledno je da je u Garaaninovom sluaju nacionalna homogenost drave kao uslov njene unutranje konsolidacije i vrstine igrala presudnu ulogu u njegovom odbacivanju ideje stvaranja etniki heterogene junoslovenske zajednice. Isto kao i Vuk, tako je i Garaanin smatrao da lingvistika homogenizacija nacije predstavlja jedan od glavnih uslova za njenu optu homogenizaciju kao conditio sine qua non nacionalne, ali i dravne vrstine i otpornosti. Nain i sredstva realizacije Garaaninovog programa i unutranje dravno ureenje ujedinjenog Srpskog Carstva Jedan od najveih problema sa kojima se suoava istraiva Garaaninovog Naertanija je problem naina realizacije autorovog plana i programa. Najvei broj kritika upuenih na raun Ilije Garaanina se upravo odnose na ovaj problem. Drugim reima, veina Garaaninovih oponenata je uzimala kao glavni dokaz za njegovu nameru da stvori veliku Srbiju upravo injenicu da Garaaninova drava nije zamiljena da bude stvorena putem ujedinjenja ve putem aneksije i ukljuivanja gore navedenih junoslovenskih provincija u dravno telo tadanje Kneevine Srbije. Na primer, Damir Agii je uzimao kao glavni dokaz za Garaaninovu navodno ovinistiku i velikosrpsku (tj. anti-hrvatsku) spoljnu politiku upravo to to je srbijanski ministar unutranjih poslova predviao stvaranje ujedinjene drave Srba putem aneksije odreenih junoslovenskih zemalja. Shodno tome, Garaanin nije ni planirao realizaciju zajednike junoslovenske dravne zajednice u kojoj bi svi narodi imali ravnopravan status sa Srbima ve stvaranje velikosrpske drave u kojoj bi svi ne-Srbi bili u podreenom statusu u odnosu na srpsku veinu. Kao glavni geo-politiki cilj stvaranja ovakve velikosrpske drave Agii je video u aneksiji Bosne i Hercegovine i izlasku Srbije na Jadransko More [Agii 1994, 26].
1
Gotovo svi savremeni istraivai fenomena nacionalizma dele isto uverenje da nacionalizam uvek istie princip ekonomske dovoljnosti nacionalne teritorije kao uslov ekonomskog opstanka nacionalne drave. Svaki nacionalizam istie da nacionalna drava treba da obuhvati to je mogue ekonomski bogatije oblasti kako bi princip ekonomske samodovoljnosti bio ispunjen.
82
Neosporno je da je Garaanin u svom Naertaniju uglavnom koristio izraze priljubiti, otcepiti, prisvojiti kada je govorio o nainu stvaranja projektovane drave [Ljui 1993, 101; Simeunovi 2000, 2122]. Samo na dva mesta Garaanin spominje termine zajednikog ujedinjenja i bliskog ujedinjenja (u ovom drugom sluaju kada govori o Bosni i Hercegovini). Moe se gotovo sa sigurnou tvrditi da Garaanin nije predviao ujedinjenje ve ukljuenje (aneksiju) junoslovenskih prostora naseljenih Srbima, odnosno tokavcima, u dravno telo Kneevine Srbije. Ovakav nain ujedinjenja srpskog prostora nije bio van konteksta vremena u kome je Garaanin iveo. Treba se samo podsetiti da su i Italijani i Nemci u XIX veku bili ujedinjeni putem aneksije italijanskih, tj. nemakih zemalja, odnosno putem teritorijalnog proirenja Pijemonta (stvaranjem Kraljevine Italije 1861. g.) i Pruske (proglaenjem Drugog Nemakog Carstva 1871. g.). U XIX veku, shodno shvatanjima nacije i nacionalnog odreenja, stvaranje jedinstvene nacionalne zajednice se moglo ostvariti samo putem teritorijalnog uveanja trenutno najmonije nacionalne drave (Pijemont, Pruska). tavie, za novonastalu ujedinjenu nacionalnu dravu se preporuivala centralistika unutranja dravna struktura, a ne savez federalnih jedinica. Upravo na ovakvim principima su nastale i ujedinjena italijanska i ujedinjena nemaka drava. Razlog za ovakvo shvatanje o nainu nastanka jedinstvene nacionalne drave i njenoj unutranjoj organizaciji je bio taj to se radilo o jednonacionalnim dravama, odnosno jednojezinim politikim organizacijama, koje su zamiljane kao homogeno bie (celina) ijem bi opstanku ujedinjenje na ravnopravnim osnovama, odnosno federalni princip unutranjeg dravnog ureenja, samo tetio. Nije sluajno to je Garaanin govorio o aneksiji kao putu ostvarivanja zamiljene drave kao i o njenom centralistikom ureenju. Radilo se o dravi srpskog naroda, tj. onih pripadnika junoslovenske zajednice koji su govorili tokavskim dijalektom. Ovakva jednonacionalna, tj. jednojezina, dravna zajednica mogla je nastati, shodno tadanjem duhu vremena, samo putem aneksije i biti organizovana na unitaristiko-centralistikom principu. Kao praktinu pripremu ali i sredstvo za ostvarenje planiranog zadatka Garaanin je predviao iroku propagandnu akciju stvaranjem propagandne mree i propagandnih agencija u svim zemljama koje su trebale da postanu deo budueg Srpskog Carstva na Balkanu.1 Da je Garaanin zamiljao stvaranje ujedinjene srpske drave putem proirenja dravnog suvereniteta tadanje Kneevine Srbije na sve junoslovenske zemlje naseljene tokavskim elementom moe nam posluiti kao siguran dokaz i injenica da su svi agenti za propagandu, odreeni od strane samoga Garaanina, bili iskljuivo tokavci: Ilija Garaanin, Jovan Marinovi, Toma Kovaevi, Ivo Frano Juki,2 Matija Ban, ore Nikolajevi, Stjepan Verkovi, Vuko orevi, Jovan
Garaaninova propagandna mrea i akcija su bile takoe usmerene ka suzbijanju austro -ruske propagandne aktivnosti na ta nam ukazuju sledee rei Matije Bana: No ako sada oni vide da Srbija obustavlja propagandu, i povlai se natrag, mi emo ij naveka izgubiti, agenti austrijski i ruski dobie ij u svoje ruke, te po svoioj volji i koristi, raspolagati sa buntovnim pokretima u Turskoj [Ban 1850]. 2 O I. F. Jukiu i njegovim aktivnostima u okviru Garaaninove propagandne mree videti u [Kruevac 1955]. I. F. Juki je napisao knjigu Zemljopis i poviestnica Bosne koja je izala u Zagrebu u leto 1850. godine pod pseudonimom Slavoljub Bonjak. Toma Kovaevi je dobro poznavao Jukia koji je bio agent propagande pa je dobro znao da ovaj sprema knjigu o Bosni o emu je izvestio Garaanina. Takoe postoje
83
Milinkovi, Risto Bogievi, Luka Klai, Bla Josi, itd.1 Garaaninov poverenik, dubrovanin Matija Ban (1818. g.1903. g.), je 1849. g. izradio tzv. Ustav politike propagande imajue se voditi u zemljama slaveno-turskim. Nakon godinu dana je sainjen novi izmenjeni statut od strane Tome Kovaevia.2 U oba ova statuta je eksplicitno navedeno da se propagandna akcija ima sprovesti u cilju razprostranjenja oteestva naeg i osloboenju ma gdi iveeg srpskog naroda [Agii 1991/1992; Stranjakovi 1936]. Dakle i ovde je naglaeno da je osnovni cilj propagandne delatnosti osloboenje i ujedinjenje Srpstva na itavom njegovom etnografskom prostoru. Iz teksta oba statuta iz 1849. g. i 1850. g. se jasno vidi da su Ilija Garaanin, Matija Ban i Toma Kovaevi smatrali junoslovenske rimo-katolike tokavskog nareja za Srbe zapadne veroispovesti a tokavske muslimane za Srbe islamske vere u potpunosti prihvatajui Vukov lingvistiki model nacionalne identifikacije [Predloenije 1850].3 Na to ukazuje i injenica da su se Toma Kovaevi iz Bosne i Matija Ban iz Dubrovnika iako rimokatolici izjanjavali kao Srbi potpuno prihvatajui srpsku nacionalnu ideju.4 Koliko je Matija Ban bio siguran da su rimo-katoliki tokavci June Dalmacije i crnogorskog primorja bili etniki Srbi najbolje se vidi iz njegovog izvetaja od 8. maja 1848. g. poslatog Stevanu Knianinu u kome kae da se u Kotorskom i Dubrovakom okrugu ne treba bojati za narodnu stvar, te da je u Dubrovniku narodna vojska prihvatila u zapovedanju srpski jezik, dok dubrovaka mlade pjeva nou po ulicama srpske pjesme koje sam ih ja nauio, pa i jednu koju sam naroito za moje Dubrovane sastavio.5 Te 1848. g. je Matija Ban preduzeo tromeseno putovanje po junoslovenskim zemljama od kojih je posetio Srem, Zagreb, Dalmaciju, Dubrovnik i Crnu Goru vrativi se u Beograd preko Trsta i Ljubljane. Cilj njegovog putovanja je bio da politiki blie priblii Srbe i Hrvate radi borbe protiv zajednikog neprijatelja Maara kao i da ispita teren za uspostavljanje propagandne mree i agentura. Ban se sa ovog putovanja vratio u Beograd jo vre uveren da njegovi Dubrovani pripadaju etnikim Srbima kao i svi Dalmatinci, Kotorani i Slavonci koji su govorili tokavskim narejem. Sledee godine je Ban hvalio hrabre Gajeve Hrvate koji su prihvatili srpsko nareje i time istakli vanost
i dva vredna Jukieva lanka: Zemljopisno-poviestno opisanije Bosne u Srbsko-dalmatinskom magazinu iz 1841. g. i Zemljodravnopisni pregled turskog carstva u Evropi u Bosanskom prijatelju iz 1850. g. 1 O organizaciji Garaaninove propagandne mree videti opirnije u [Uroevi 1977; Stranjakovi 1938; 1959; Novak 1936; 1985; Milutinovi 1961; Milutinovi 1974; Jovanovi 1931; Ekmei 1959; Beri 1976; Kecmanovi 1962; Agii 1991/1992]. 2 Statut iz 1849. godine je imao devet poglavlja i to: 1) Cilj i sredstva, 2) Prostor i raspodela propagande, 3) Poglavar propagande, 4) Kolovoe i njihove dunosti, 5) Agenti i njihovi momci, 6) Naelnici i kmetovi, 7) Korespondencija, 8) Vojni planovi, i 9) Finansije. Novi statut iz 1850. godine je imao jedno poglavlje vie. To novo poglavlje (sedmo) se odnosilo na rimo-katolike agente u Tuzli i Travniku. Novi statut je preinaena i popravljena verzija statuta iz 1849. godine. Originali oba statuta se uvaju u Arhivu Srbije, Fond Ilije Garaanina, broj 647. 3 Takoe je vredan spomena i dokument [Godinje Izvestije 1850]. 4 Postoji jedna veoma vana indikacija koja ukazuje da su verovatno ne-srbijanski Srbi, tj. rimo-katoliki tokavci, vrili odluujui pritisak na Garaanina u vezi ostvarivanja njegovog plana. Naime, Matija Ban, Srbin rimo-katolike veroispovesti iz Dubrovnika, je u leto 1850. g. pisao svom prijatelju piri Popoviu u ibenik kako je odluio da nee Srbijancima dati da zaspu, i da na samu kneevinu ogranie svoje brige, kao to su oni na to prilino skloni [Banac 1990, 199]. 5 Ovaj izvetaj Matije Bana je tampan u zborniku dokumenata [Perovi 1952]. Ova dubrovaka narodna pjesma, tj. Banova Srpsko-dubrovaka himna, koja poinje stihom Ja sam Srbin, starog Dubrovnika sin objavljena je u [Razliite pjesme 1892, 161162].
84
istone obale Jadranskog mora za Srbo-Ilire [Ban 1849 b]. Iste godine je Ban nedvosmisleno istakao da e se budue granice evropskih nacija formirati na osnovu rasprostranjenosti jezika (le lingue segneranno i loro confini) [LAvvenire 1849].1 Na Garaaninovo prihvatanje Vukovog lingvistikog modela identifikacije Srpstva takoe ukazuju i granice teritorije na kojoj se imala voditi propagandna delatnost kao praktino sredstvo za ostvarivanje ujedinjene drave lingvistikih Srba. Te granice propagandne aktivnosti Garaaninovih agentura su detaljno prikazane u godinjem izvetaju Tome Kovaevia iz 1850. godine: od Jadranskog Mora kod Skadra preko Miridite, Tetova, Uscupa i Filide do Jedrena, odavde pak pravcem preko Balkana i Trnova na Ruuk, od Ruuka dalje je granica Dunav do Beograda, Sava do Jasenovca, Una i Sana do Tromee; odavde pak suvom granicom Dalmatinskom do Kotora i Budve, i na posledku od Budve morem Jadranskim do Skadra. Tako dakle i Crna Gora u ovaj prostor ulazi [Godinje Izvestije 1850].2 Ovako naznaena teritorija se uglavnom poklapa sa tadanjim shvatanjem o rasprostranjenosti tokavskog nareja. Da je Garaaninova propagandna aktivnost imala pokrivati samo tokavske (tj. srpske) predele junoslovenskog prostora moe se jasno videti i iz sledee sheme teritorijalne podele Garaaninove tajne organizacije u periodu 1849. g.1851. g.: I) Severni predeo koji se delio na Aleksinaki, Vidinski, Raki, Uiki, abaki, Brodski i Jasenovaki okrug, i II) Juni predeo podeljen na Severnoalbanski, Kotorski, Dubrovaki i Splitski okrug i Dalmatinsko-hrvatsko-tursku granicu.3 Ovakva shema Garaaninove tajne propagandne organizacije opravdava tvrenje Dragoslava Stranjakovia da je propaganda voena u velikom delu pokrajina u kojima su iveli Juni Sloveni na Balkanu pod turskom vlau i u nekim pokrajinama pod austrijskom vlau. Te pokrajine bile su: Bosna, Hercegovina, Crna Gora, Juna Srbija, Novopazarski Sandak, Gornja Albanija (u predelu gde su iveli Miriditi), Jugozapadna Bugarska, Dalmacija i predeli oko hrvatsko-slavonske granice [Stranjakovi 1936, 164].4 Ove pokrajine u kojima su iveli Juni Sloveni na Balkanu nisu nita drugo nego u to vreme shvaen ivotni prostor tokavskog elementa sa kojim se poistoveivalo Srpstvo i gde se imala vriti propagandna akcija kao sredstvo realizacije Garaaninovog projekta iz 1844. g..
1
U istom asopisu u martovskom broju je Medo Puci pozivao Hrvate da odbace iluzije o politikoj nezavisnosti jer malobrojna nacija kao to su po Pucievom verovanju Hrvati to bili ne moe uivati niti politiku nezavisnost niti nacionalnu slobodu. Puci je naime smatrao da su samo kajkavski Hrvati pravi etniki Hrvati. Ujedno im je savetovao da se politiki udrue sa drugim Junim Slovenima prvenstveno sa Srbima. Obojica, Puci i Ban, su se iste 1849. g. vratili u Dubrovnik gde su zajedno sa orem Nikolajeviem formirali politiku grupu koja je radila na promovisanju ideje o Srbima-katolicima Dalmacije i Dubrovnika kao pripadnicima lingvistikog Srpstva. Iste te godine je Ban uspeo da okupi glavne dubrovake intelektualne krugove oko svog novopokrenutog lista Dubrovnik iji se prvi broj pojavio pred kraj 1849. godine. 2 Takoe su znaajni i topografsko-statistiki izvetaj [Topografsko-Statino Opisanije 1850] i [Predloenija 1850]. 3 O moguim propagandnim aktivnostima u Makedoniji videti u [Doklesti 1986; Doklesti 1973; Doklesti 1981]. U leto 1848. g. Ilija Garaanin je uputio na Kosovo Stjepana Verkovia sa zadatkom da ispita delatnost obrenovievaca u krajevima pod turskom vlau. Neposredno pre toga Verkovi je iz Zagreba doneo izvetaj o odnosima Ljudevita Gaja i Miloa Obrenovia. 4 O propagandnoj delatnosti u Bosni i Hercegovini videti [Koncept plana 1858], a koji je sastavni deo dokumenta pod naslovom Plan po kom se u ovoj 1858. godini ima raditi. Vredan je spomena i [Izvetaj 1848].
85
Pored pitanja o nainu realizacije Garaaninove projektovane drave, pitanje njene unutranje organizacije je izazvalo dosta sporova u jugoslovenskoj i inostranoj literaturi o Naertaniju. Sam Garaanin nije bio suvie precizan po ovom pitanju tako da se taan politiki oblik zamiljene Garaaninove drave ne moe ustanoviti iz samog njegovog dela. Ono to je meutim sasvim sigurno, kao to sam to ve istakao neto ranije, Garaanin je ujedinjenu srpsku dravu zamiljao kao centralistiku monarhiju u kojoj bi se u potpunosti uvelo postojee vaee zakonodavstvo tadanje Kneevine Srbije. Ve sam istakao da je ovakav Garaaninov stav bio u potpunosti u duhu njegovog vremena to se pokazalo u praksi nakon ujedinjenja Italijana 1861. g. i Nemaca 1871. g. kada su ve postojee unutranje ureenje i zakonodavstvo Pijemonta, odnosno Pruske, proireni na itav prostor novonastalih dravaKraljevine Italije i Drugog Nemakog Carstva. Meutim, u sluaju Naertanija, a po pitanju unutranjeg drutvenopolitikog ureenja projektovane drave u istoriografiji se vodio veliki spor oko problema da li bi Garaaninova drava bila tolerantna ili ne prema ne-srpskom stanovnitvu koje bi se nalo u njenim okvirima.1 Najee je navoena Bosna i Hercegovina kao mogua konfliktna zona i uopte teritorija na kojoj bi se moglo sprovesti etniko ienje nesrpskog stanovnitva. Od celokupne literature o Garaaninu i njegovom Naertaniju u kojoj je dominiralo miljenje o centralistikom ureenju projektovane drave sa zakonodavstvom Kneevine Srbije iz 1844. godine najotrija i najnegativnija ocena Garaaninovog rada je izneta u knjizi Le nettoyage ethnique. Documents historiques sur une ideologie serbe iji su urednici Mirko Grmek, Marco Gidari i Neven imac. Knjiga je takoe tampana i na hrvatskom jeziku: Grmek M., Gjidara M., imac N., Etniko ienje. Povjesni dokumenti o jednoj srpskoj ideologiji, Globus, Zagreb, 1993. Ova knjiga je faktiki izdata na osnovu publikacije The sources of the great Serbian aggression ureene od strane Boe ovia i izdate u Parizu 1993. g. Osnovna karakteristika ovih publikacija je ta da se u njima tvrdi da je Garaanin rodonaelnik ideje meu Srbima o etnikom ienju i stvaranju homogene jednonacionalno-jezike velike Srbije. Kritike upuene na Garaaninov raun od strane autora ovih publikacija su ile toliko daleko da je autor Naertanija okarakterisan kao nacionalistiki fanatik iji je osnovni cilj bio da stvori velikosrpsku hegemoniju na Balkanu kreiranjem velike Srbije. Ipak, ovakve kvalifikacije se moraju u potpunosti odbaciti jer njihovi autori nisu uzimali u obzir principijelan stav Ilije Garaanina o nacionalnoj identifikaciji preuzet od Vuka Stefanovia Karadia i njegovih istomiljenika. Kao to je to ve naznaeno, projektujui svoju zamiljenu dravu na Vukovom lingvistikom modelu identifikacije Srba Garaanin je predvideo da se u takvoj dravi nau samo Srbi - onako kako ih je on shvatao, tj. junoslovenski tokavci. Shodno tome, Garaanin nije imao razloga da favorizuje etniko ienje jer u dravi koja je trebala da nastane na osnovu programskog spisa Naertanije sem tokavaca-Srba pripadnika drugih nacionalnosti ne bi ni bilo ili bi njihova brojana zastupljenost bila zanemarljiva u odnosu na tokavsku veinu. Ovde je potrebno zakljuiti da Garaanin nije imao nameru da primeni tzv. princip graanskog ili politikog nacionalizma, tj. stvaranja nacije od strane drave (state-induced nationbuilding) odozgo. To je sluaj sa formiranjem nacionalne svesti i oseanja pripadnosti
1
Jedan od glavnih razloga za ovakve sporove je to je sam te kst Naertanija predstavljao samo skicu ili nacrt Garaaninovih dravotvornih planova pa je stoga ostao nedovren.
86
zajednikoj dravi po primeru Velike Britanije, Francuske ili pak Sjedinjenih Amerikih Drava koje su stvarale oseaj pripadnosti nacionalnoj dravnoj zajednici na osnovama davanja irokih graanskih prava. Suprotno ovom principu, Garaanin je favorizovao etniki ili kulturoloki princip koji je primenjivan od strane Grke, Italije ili pak Nemake. Po ovom principu ili doktrini, narodi koji poseduju isto poreklo, jezik, kulturne i istorijske tradicije imaju prirodno pravo da osnuju jedinstvenu nacionalnu dravnu tvorevinu. Garaaninova verska tolerantnost iz Naertanija, gde se zalae da se Bosanskim katolicima obezbedi puna verska sloboda [Ljui 1993, 161], je upravo proisticala iz njegovog shvatanja Srba kao junoslovenskih tokavaca sva tri zakona. Njegova verska tolerantnost prema svim pripadnicima iste nacije je takoe bila produkt vremena u kome je iveo. Tako na primer, nakon nemakog ujedinjenja 1871. godine svim Nemcima u okviru Drugog Nemakog Carstva su bile garantovane verske slobode bez obzira da li se radilo o Nemcima rimo-katolikog juga ili protestantskog severa. U doba evropskog nacionalizma u XIX veku verska majorizacija pripadnika iste nacije je prosto bila neshvatljiva. Lino se ne slaem sa miljenjem Damira Agiia da je ovakva Garaaninova verska tolerantnost samo deklarativno proklamovana u nameri da na srpsku stranu privue bosansko-hercegovake katolike i na taj nain umanji austrijski uticaj na njih. Kao dokaze za svoju tvrdnju Agii navodi dve injenice iz Naertanija: 1) na prostoru Bosne i Hercegovine nakon njene aneksije bi se uvelo zakonodavsvo Kneevine Srbije, i 2) za Garaanina su na prostoru Bosne i Hercegovine iveli samo Srbi [Agii 1994, 2425]. Miljenja sam da je ovakav Garaaninov stav bio principijelne prirode proistiui iz Vukovog lingvistikog modela identifikacije Srpstva. Naime, prihvativi Vukovu definiciju Srpstva kao tokavskog dela junoslovenske populacije bilo je sasvim u duhu Garaaninovog vremena da za ujedinjenu dravu svih Srba projektuje centralistiko unutranje ureenje i zakonodavstvo drave ujediniteljice (Kneevine Srbije). Takoe, u tom kontekstu je opravdan stav autora Naertanija da se ne sme dozvoliti da Bosna i Hercegovina i Crna Gora u okviru ujedinjene drave Srba imaju svoje sopstvene lokalne vladajue dinastije pored one centralne koja bi upravljala itavom zemljom. Funkcionisanje ovakve drave sa tri vladajue dinastije bi sigurno bilo oteano dok bi meu-dinastika surevnjivost mogla dovesti i do raspada dravnog sistema. U svakom sluaju jedno je sigurno a to je da se Garaanin nije eksplicitno izjasnio ni za jednu od tri tadanje srpske dinastije: Obrenovie (koji su tada bili u emigraciji), Karaorevie (tada na vlasti u Srbiji) i Petrovi-Njegoe (tada vladajua crnogorska dinastija). Moda i zbog toga to je imao line pretenzije na vladalaki tron ujedinjenog Srpskog Carstva? Shodno Vukovom lingvistikom modelu odreenja srpske nacije nije iznenaujue to se Garaanin zalagao da se u Beogradu tampaju knjige i liturgijski tekstovi za potrebe bosanskih rimo-katolika. U tom duhu je i njegov predlog da se u beogradskoj tampariji publikuje antologija narodnih pesama iz Bosne kao i jedna opta istorija ove provincije u kojoj bi istaknuto mesto nali i poznati bosansko-hercegovaki muslimani. Beogradski Licej je trebao dobiti jednog istaknutog franjevakog svetenika koji bi predavao latinski jezik i faktiki bio veza sa bosanskim katolicima [Ljui 1993, 161]. U oba ova sluaja, prema Garaaninovom miljenju, radilo se o pripadnicima iste
87
nacije (Srbima-tokavcima) pa je sasvim bilo prirodno da se na ovakav nain pomau Srbi muhamedanskog i Srbi rimskog zakona. Iz svega gore navedenog se da zakljuiti da je programski spis Ilije Garaanina - Naertanije predstavljao prirodni nastavak i praktinu razradu Vukovog lingvistikog modela identifikacije Srpstva. Dok je Vuk definisao Srpstvo na jezikoj osnovi dotle je Garaanin projektovao dravne granice Srpstva na istim tim osnovama. Garaanin je princip istoricizma primenjivao samo u onim sluajevima u kojima se teritorijalna rasprostranjenost etniko-lingvistikog Srpstva iz njegovog i Vukovog doba poklapala sa granicama srednjovekovnog Srpskog Carstva. Primenjujui Vukovu ideju o lingvistikom Srpstvu, Garaanin je proirenje njemu savremene Kneevine Srbije usmerio ka zapadnom delu Balkanskog poluostrva naseljenom tokavskom junoslovenskom populacijom a ne ka Junom Balkanu u ijem se pravcu irilo Duanovo carstvo. Iz tog razloga, Garaanin 1844. g. nije predvideo ukljuenje Makedonije u ujedinjenu srpsku dravu niti propagandnu akciju na ovim prostorima. Ako se zna da je politiko-geografski centar Duanovog carstva bio upravo u Makedoniji onda se ovakav Garaanov stav moe objasniti samo time da je on prihvatio Vukovu tezu da je nedokazano da na prostoru Makedonije ive lingvistiki Srbi pa se ovaj prostor nije ni mogao nai u Garaaninovoj dravi-tokaviji. Moe se konstatovati da Vukov lanak Srbi svi i svuda i Garaaninovo Naertanije treba posmatrati kao organsku celinu. Nasluuje se da je ovu ideoloku povezanost ova dva rada odnosno Garaaninovo preuzimanje Vukove ideoloke konstrukcije lingvistikog Srpstva primetio i profesor Dragan Simeunovi u svojoj vrednoj i najnovijoj studiji o razvoju politike misli kod Srba u XIX veku. Naime, on nije kao i profesor Ljui ostao na staroj koncepciji ocene Naertanija u srpskoj istoriografiji da je ovaj program zasnovan iskljuivo na istorijskom pravu Srba na odreene teritorije, a ne i na njihovom etnolingvistikom pravu pri stvaranju ujedinjene drave sopstvene nacije. D. Simeunovi je izriit na jednom mestu kada kae u Naertaniju je iznet neklasini koncept monarhistiki ureene nacionalnee drave koji polazi od dva klasina dravotvorna elementa: istorodnog naroda i prava na teritoriju na kojoj taj narod ivi (podvukao V. B. S.) [Simeunovi 2000, 23].
88
Glava etvrta: Re istoriografije

Krasno li je onda vrieme bilo, Dok je Hrvat bio svoj na svome;
89
Divno lse je onda pjevat dalo, A sad samo plakati se mora! August Harambai (1861. g.1911. g.), jedan od prvaka Hrvatske Stranke Prava Ante Starevia inspirisan knjievnom slavom Dubrovnika iz Gundulievog perioda, Harambai A., Ivan Franjin Gunduli, Izabrane pjesme, Zagreb, 1895, s. 169.
je da u ovoj glavi prikaem kritiki osvrt jugoslovenske i inostrane istoriografije na radove Vuka Stefanovia Karadia, Srbi svi i svuda i Ilije Garaanina, Naertanije. Ovaj prikaz ima za cilj da ukae na svu kompleksnost i dubinu pitanja lingvistikog modela nacionalnog identifikovanja meu Junim Slovenima, a prevashodno meu Srbima i Hrvatima u XIX i XX veku. Znaaj ovog pitanja je utoliko vei ako znamo da je nacionalna identifikacija Srba i Hrvata putem jezika u blioj prolosti imala za posledicu kako njihovo politiko i kulturno pribliavanje tako i udaljavanje pa i meuetnike sukobe. Kako prema jednom tako i prema drugom radu miljenja istoriografske kritike se mogu otro podeliti u dve grupe. Na jednoj strani se nalaze oni kritiari koji oba rada shvataju kao ideoloku podlogu velikosrpskog nacionalizma, ovinizma, nacionalne, ekonomske i kulturne ekspanzije Srba na Balkanu sa krajnjim ciljem da Srbi dominiraju nad ovim prostorima stvaranjem velike Srbije. Ovakvi kritiki osvrti na Vukovo i Garaaninovo delo su naroito oiveli tokom raspada Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije i graanskog rata na prostorima Republike Hrvatske i Republike Bosne i Hercegovine, 1991. g.1995. g. U ovom periodu je veina protivnika ouvanja Jugoslavije nalazila ideoloke izvore velikosrpske agresije upravo u Vukovom radu Srbi svi i svuda i Garaaninovom Naertaniju. Na drugoj strani se nalaze oni istraivai i kritiari koji dele miljenje da su oba ova rada predstavljala ideoloke osnove i program za ujedinjenje svih ili veine Junih Slovena, a prevashodno Srba i Hrvata u jednu jedinstvenu nacionalnu dravu. Zajedno sa hrvatskim ilircima, Vuk i Garaanin su prema ovoj grupi autora najzasluniji u ideolokom smislu za stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine. Srbi svi i svuda Takozvane i navodne lingvistike osnove velikosrpske ekspanzije ideoloki zasnovane na Vukovoj tokavskoj teoriji Srpstva i primenjene u skiciranju velikosrpskog dravnog programa od strane Ilije Garaanina su najkarakteristinije prikazane u brouri Hrvatskog informativnog centra: Velika Srbija od ideologije do agresije [Croatian Information Centre 1992]. Autori ove broure su nastojali da dokau da je navodna velikosrpska asimilacija ne-srpskog stanovnitva na Balkanu bila ideoloki zasnovana na Vukovom lingvistikom modelu definisanja Srpstva. Cilj ove broure, kako to stoji u njenom predgovoru, je da prui itaocu detaljniji uvod u genezu ekstremne nacionalistike ideologije ija se savremena forma moe videti u sloenim novonastalim uslovima sloma Jugoslavije.1 Kako je slom Jugoslavije 1991. g. vien kao posledica
1
Namera mi
The immediate goal of this work is to give the reader a more detailed introduction to the genesis of an extreme nationalist ideology which in its modern manifestation is found in the complex circumstances of the break-up of Yugoslavia [Croatian Information Centre 1992, 4].
90
velikosrpske agresije na teritoriju Republike Hrvatske, u ovoj propagandnoj brouri se skree panja itaocima da su prema autorima ove knjiice savremeni podravaoci koncepcije stvaranja tzv. velike Srbije u stvari samo nastavljai Vukove i Garaaninove ideologije srpsko-tokavskog nacionalizma koja ima za cilj odnaroavanje Hrvata i njihovo posrbljavanje putem teorije o tokavskim junoslovenskim rimo-katolicima kao etnikim Srbima, ali isto tako i putem nametanja politike volje ne-Srbima od centralne beogradske vlade velikog srpskog carstvaJugoslavije. Vukov rad Srbi svi i svuda je u ovoj hrestomatiji sa komentarima okarakterisan kao lanak koji ima za cilj da dokae jeziku i etniku dominantnost Srba na veini teritorija naseljenih Junim Slovenima.1 Prema autorima ove broure sa izvodima iz originalnih tekstova, Garaaninovo Naertanije je nastalo kao pragmatika razrada Vukovog srpskog lingvistikog ovinizma zasnovanog na ideji tokavskog nacionalizma. Kao prirodna posledica ovakve ideologije dolo je do stvaranja Garaaninovog projekta teritorijalne ekspanzije srpske drave na Balkanu koja bi obuhvatila sve Srbe sva tri zakona poistoveene sa tokavskom junoslovenskom populacijom [Croatian Information Centre 1992, 916]. Takoe, u jednom od najnovijih pregleda hrvatske savremene istorije, napisanog od strane zagrebakog ekonomiste i istoriara Duana Bilandia, se nedvosmisleno ukazuje na Vukov lanak Srbi svi i svuda kao glavni ideoloki izvor moderne velikosrpske ideje [Bilandi 1999, 28]. Potpuno isto miljenje o ovom Vukovom radu imaju i pisci broure Etniko ienje. Povjesni dokumenti o jednoj srpskoj ideologiji [Grmek, Gjidara, imac 1993, 2935], kao i hrvatski istoriar Dragutin Pavlievi [Pavlievi 2000, 267, 269, 395396, 419, 506]. Hrvatski istoriar dr. Franjo Tuman je otiao korak dalje tvrdei da je Vuk Stefanovi Karadi svojim lankom Srbi svi i svuda postavio naune osnove stvaranju velike Srbije pretvarajui tokavce rimskog zakona (tj. Hrvate-katolike prema Tumanu) u Srbe [Tuman 1993, 2224]. Za njega je kao glavni dokaz Vukove i Garaaninove kroatofobije bio upravo taj to su obojica proglasila sve junoslovenske tokavce-katolike za pripadnike Srpstva. Meutim, Tuman je sem Vuka Stefanovia Karadia oznaio i Slovenca Jerneja Kopitara, vodeeg slovenskog filologa u svoje vreme, za velikog kroatofobistu i idejnog rodonaelnika Vukovog lingvistikog modela nacionalne identifikacije. Ovo prvo se nemoe za sada dokazati dok je ovo drugo najverovatnije tano. Razlog za ovakvu Tumanovu tvrdnju je bio taj to je Jernej Kopitar jo pre Vuka proglasio sve kajkavske Hrvate (kajkavske govornike iz okoline Zagreba, Karlovca, Varadina, itd.) za pripadnike slovenake nacije shodno miljenju da su samo Slovenci izvorno koristili kajkavsko nareje.2 Ipak, Tuman je bio sigurno u
1
An article detailing the linguistic and ethnic predominance of the Serbs in most South Slavic lands [Croatian Information Centre 1992, 17]. 2 Jernej Kopitar je roen u slovenakom selu Repnja 1779. godine. Oktobra 1808. g. pre nego to je poeo da radi na pisanju svoje uvene gramatike slovenakog (tj. kranjskog) jezika posetio je Be gde je ostao do kraja ivota. Nakon odbijanja mesta dekana za eki jezik na Bekom univerzitetu postao je u avgustu 1810. g. zvanini dravni cenzor knjiga pisanih na slovenskim jezicima u Habsburkoj Monarhiji da bi u decembru iste godine dobio mesto u Carskoj biblioteci na kome je ostao do kraja ivota. Tu je po stao uenik tada najpoznatijeg strunjaka za slovenske jezike, oca slavistike, eha Josefa Dobrovskog (1753. g.1829. g.), autora gramatike staroslovenskog jezika (Institutiones linguae Slavicae) i istorije ekog jezika i knjievnosti (Geschichte der bhmische Sprache und Literatur). Jernej Kopitar, zajedno sa Josefom Pawelom afaikom (1795. g.1861. g.), je odluujue uticao na Vuka Stefanovia Karadia da reformie
91
pravu kada je tvrdio da su prema shvatanjima Kopitara i Vuka samo akavci bili pravi etniki Hrvati [Tuman 1993, 2224] kao i u tome da je Vuk u stvari samo preuzeo Kopitarev model etnolingvistike identifikacije Junih Slovena. Ipak, ono to je promaklo i Tumanu i mnogim drugim istraivaima idejnih uzora Vukovog lingvistikog modela nacionalne identifikacije je to to se uglavnom isticala samo uloga Slovenca Jerneja Kopitara u tom procesu ali ne i dvojice Hrvata: Ivana Derkosa i grofa Janka Drakovia. Poznato je da se tridesetih i etrdesetih godina XIX veka vodila ogorena borba izmeu hrvatske i srpske inteligencije po pitanju nacionalne determinacije Hrvata i Srba. Pitanje jezika je u toj borbi imalo jednu od kljunih uloga. Sa ovim problemom su se suoile i voe hrvatskog narodnog preporoda - Ilirskog pokreta - koji je poloio ideoloko-politike temelje razvoju moderne hrvatske nacije. Prema zvaninoj jugoslovenskoj istoriografiji, voa iliraca, Ljudevit Gaj (1808. g.1881. g.), je bio dubokog uverenja da upravo jezika srodnost predstavlja osnovu za uvoenje zajednikog knjievnog jezika Hrvata i Srba. Da se primetiti da Gaj nije bio svestan da su sem jezika za nacionalnu determinaciju bile potrebne i neke druge komponente kao oseaj zajednike pripadnosti, zajedniko poreklo, istorija, obiaji, itd. Ovaj izabrani lingvistiki put nacionalne identifikacije je odveo Gaja ka zalaganju za zajedniki knjievni jezik svih Hrvata i Srba. Prema Gajevoj koncepciji, takav jezik bi se trebao zvati ilirski i trebao je biti zasnovan na tokavskom dijalektu, kao, prema Gaju, zajednikom dijalektu veine Hrvata i Srba koji bi na taj nain irio svest o ilirskom poreklu svih Junih Slovena.1 Meutim, upravo izbor ilirskog jezika od strane hrvatskih preporoditelja kao i Gajev izbor tokavske ijekavtine za hrvatski knjievni jezik su izazvali otre polemike u hrvatsko-srpskoj istoriografiji koje su najee povezivane i sa Vukovom lingvistikom koncepcijom nacionalnog odreenja. Od mnogobrojne literature na ovu temu, usled nedostatka prostora, naveu samo dva primera kao predstavnike krajnje oprenih miljenja. U traenju zadovoljavajueg odgovora na jedno od sutinskih pitanja jugoslovenske istorije - ta se u biti krilo iza hrvatskog jugoslavizma - jugoslovenski ambasador u S.A.D. u Drugom svetskom ratu, hercegovaki Srbin iz Trebinja, Jovan Dui, je dao svoje vienje Gajevog ilirstva koje je inilo osnovu hrvatskog jugoslavizma u XIX i XX veku. Dui je ispravno smatrao da je vano mesto u
srpski knjievni jezik i pravopis na osnovama narodnog jezika kao i srpsku azbuku. Kop itareve ideje o narodnom jeziku se mogu sumirati u nekoliko taaka: 1) knjievni jezik mora biti narodni, 2) u svakom narodnom jeziku se moraju podjednako potovati svi dijalekti, 3) dijalekti se ne smeju na vetaki nain kombinovati u nameri da se stvori knjievni jezik, 4) mora postojati zajedniki slovenski alfabet za sve slovenske narode u okviru Habsburke Monarhije, 5) irilika slova su vie odgovarala toj nameri nego latinika, 6) moto itave reforme jezika slovenskih naroda Habsburke Monarhije mora biti slogan nemakog filologa i gramatiara Adelunga: pii kao to govori, 7) gramatika se mora sastaviti na osnovu prakse narodnog jezika, i 8) da bi se propagirao narodni jezik mora se pristupiti sakupljanju i izdavanju narodnih umotvorina. Neosporno je da je Kopitar bio nepopravljivi austrofil iji su predlozi za reformu srpskog jezika, pravopisa i azbuke realizovani od strane Vuka pod Kopitarevim nadzorom imali jasan politiki cilj: odvojiti Srbe od Rusa i Rusije i vezati ih kulturno i politiki za Austriju [Mladenovi 1997, 2526]. 1 Prema hrvatskoj istoriografiji, nastojei da okupi June Slovene u to vru celinu, hrvatski preporoditelji su nameravali na taj nain da poveaju odbrambenu mo Hrvata, ali i drugih Junih Slovena, protiv Maara i maarizacije.
92
Ilirskom pokretu imalo pitanje knjievnog jezika, koji e najlake i najbre izvriti integraciju Hrvata. Meutim, u Gajevoj odluci da za knjievni jezik Hrvata ne prihvati ni kajkavski ni akavski dijalekt ve srpsku tokavtinu i to ijekavsku, Dui je video anti-srpske namere hrvatskih Iliraca. O tome je Dui pisao doslovce: Ovo prihvatanje srpske tokavtine, mislio je Gaj, ujedinilo bi hrvatske krajeve. A kako je cela dubrovaka knjievnost pisana na srpskoj tokavtini (podvukao V. B. S.), isto onakvoj na kakvoj su pisane Vukove srpske pesme, usvajanje srpskog knjievnog jezika, znailo bi i anektirati Dubrovnik za Hrvatsku, a ne ostaviti ga Srbima (podvukao V. B. S.) [Dui 1942/1990, 3339]. Dui je estoko osuivao hrvatsku krau srpskog tokavskog nareja i knjievnog jezika zasnovanog na njemu sa oitim namerama prisvajanja srpske kulturne batine, ali i srpskih teritorija. On je bio najvreg uverenja da su Dubrovnik i njegova okolina bili srpski, kao i tamonji jezik i dubrovaka knjievna zaostavtina jer se radilo o srpskoj ijekavskoj tokavtini. Taj govor je ujedno bio i Duiev maternji jezik. To je bio osnovni razlog zato je Dui osuivao Hrvate (Gaja) da poseu za onim to nije njihovo. To se isto tako po Duiu odnosilo i na srpske narodne junake pesme, pevane i zapisane tokavskim dijalektom ijekavskog izgovora, koje su Hrvati svojatali jer svojih sopstvenih nisu imali.1 U razobliavanju ilirstva prikazivanjem njegove prave strane Dui je tvrdio da pravi smisao usvajanja srpskog tokavskog dijalekta ijekavskog izgovora za hrvatski knjievni jezik od strane Gaja i njegovih iliraca nije bio samo taj da se na ovaj nain izvri sopstvena nacionalna i teritorijalna integracija ve da se pomou njega okupe oko Zagreba kao politikog centra i svi drugi tokavci, dakle Srbi. Na taj nain bi se uspostavila zagrebaka politika, kulturna i ekonomska dominacija nad Srbima ukljuujui i one na prostorima Vojvodine.2 Petar Milosavljevi je ak miljenja, koje nije daleko od prave istine, da je iza Ilirskog pokreta stajala Austrija koja je koristila i filologe i filologiju za ostvarivanje svojih politikih ciljeva [Milosavljevi 1997, 2830]. Potpuno suprotno miljenje od Duievog o sutini Ilirskog pokreta, njegovog odnosa prema Srbima, kao i Vukovog odnosa prema ilircima imaju hrvatski istoriari Trpimir Macan i Franjo Tuman. Obojica se slau u tome da su prvaci Ilirskog pokreta radili iskreno na osloboenju i ujedinjenju svih junoslovenskih naroda, bez obzira da li su oni iveli u Habsburkoj Monarhiji ili u Otomanskom Carstvu, tj. da su bili iskrene pristalice jugoslavenstva.3 Ovo iskreno jugoslavenstvo se po Macanu i Tumanu moe videti u zalaganju iliraca za zajedniki hrvatsko-srpski knjievni jezik koji bi imao ulogu prevazilaenja nacionalnih i kulturnih razlika izmeu ova dva
1
U vezi sa ovim svojatanjem srpskih teritorija i kulturne batine Dui je zapisao da su oni (Hrvati, primedba V. B. S.) u Evropi jedan mali narodi, jedva istorijski i da naprotiv toj injenici oni prikrivaju i izobliuju i ono to o tom zna ceo drugi svet [Dui 1942/1990, 3339]. 2 Na isti nain i iz istih razloga je Dui otro osuivao i trosmajerovo jugoslavenstvo koje je bilo proeto u sutini istim hrvatstvom, katolianstvom i austrijantinom. Jovan Dui je svoje istorijskopolitike eseje o hrvatsko-srpskim spornim pitanjima i jugoslovenskoj ideologiji tampao tokom Drugog svetskog rata u Amerikanskom Srbobranu pod snanim utiscima ustakih pokolja Srba na prostorima tzv. Nezavisne Drave Hrvatske. O Duievim aktivnostima u S.A.D. tokom Drugog svetskog rata videti u [Drenovac 1976; Krizman 1981; Kresti 1994]. 3 U svom Proglasu u Daniczi iz 1835. godine Ljudevit Gaj je pod Velikom Ilirijom zamiljao itav slovenski jug, od slovenakih preko hrvatskih, srpskih i bugarskih zemalja do Crnog Mora. Gajeva bi se Velika Ilirija prostirala izmeu Jadranskog mora, Filaha (Beljaka), Gorice, donje Ugarske, Skadarskog jezera i Crnog mora.
93
junoslovenska naroda. Ilirsko zalaganje za stvaranjem jedinstvenog knjievnog jezika Srba i Hrvata na osnovama tokavskog nareja ijekavskog izgovora je protumaeno kao veliki ustupak Hrvata Srbima. Ipak, prema ovoj dvojici hrvatskih istoriara dobrodune jugoslavenske ideje i namere Ljudevita Gaja i ostalih voa Ilirskog pokreta su izneverene i ak izdate velikosrpskom ideologijom i planovima Vuka Stefanovia Karadia i Ilije Garaanina koji su umesto Jugoslavije kao ravnopravne zajednice svih Junih Slovena trasirali ideoloki put stvaranju velike Srbije proglaavajui tokavsko nareje samo srpskim jezikom i traenjem da se svi Srbi, tj. tokavci, ujedine u jednu dravnu zajednicu. Dakle Vuk i Garaanin, prema ovoj dvojici autora, su glavni skretniari ilirske jugoslavenske politike ka tzv. ovinistikoj velikosrpskoj ideji [Tuman 1993, 1424; Macan 1992].1 Lino se nikako ne bih mogao sloiti sa Tumanovim miljenjem da je Garaanin 1844. g. imao u vidu obnovu Vizantijskog Carstva kada se pozivao na srpsku srednjovekovnu slavu i imperiju jer se na takve indikacije u Naertaniju ne moe naii [Tuman 1993, 2224], ali je tano da je Garaanin sanjao o srpskom osvajanju bisera slavenskog istoka Carigrada desetak godina kasnije. Ipak, i u tom sluaju bi Carigrad postao glavni grad Srpskog Carstva a ne Vizantije [Simeunovi 2000, 30]. Jedan od voa iliraca, Bogoslav ulek, koji se zvanino izjanjavao kao Slavjanin, otiao je jo jedan korak dalje u odnosu na Tumana, tvrdei da su Kopitareve i Karadieve idejne koncepcije o jeziku kao osnovnoj determinanti nacionalne pripadnosti probudile krivo mnjenje, da Hrvati svoga hrvatskoga imena ne tuju, to je imalo za posledicu da su srpski pisci ime srpsko poeli protezati i na Hrvate, i to isprva na tokavce, a kasnije i na akavce, hrvatske Kekavce, pae i na sve ostale Slovence [ulek 1856; ulek 1952, 152153].2 Lino se ne slaem sa ovakvom ulekovom tvrdnjom jer se ni na jednom mestu u Vukovom radu ne moe nai indikacija da je on akavce, kekavce ili Slovence-kajkavce smatrao Srbima. Neosporno je samo to da je tokavske rimo-katolike smatrao Srbima. Takoe ne stoji primedba da je Vuk video svuda samo Srbe. Sam Vuk je odluno odbacio ovakve tvrdnje 1861. g. u svom lanku Srbi i Hrvati objavljenom u Vidovdanu 31 i u pismu Oitovanje pisano 20. marta 1863. g. glavnom uredniku zagrebakog Pozora gde jasno stavlja do znanja da on vidi Srbe svuda gde se govori samo tokavskim narejem, a ne svim junoslovenskim dijalektima. Vuk je jasno istakao u Oitovanju da je on pisao o svim Srbima ma gde oni iveli, a ne da svuda ive samo Srbi. Sledbenici ovakvog ulekovog miljenja su najee navodili kao primer odbrane hrvatskog jezika od Vukove i afaikove anti-hrvatske, anti-jugoslovenske i pansrpske politike, izraene u odbacivanju postojanja velikobrojne hrvatske narodnosti i neprihvatanju pan-jugoslovenske ideologije Ilirskog pokreta, pismo Vjekoslava Babukia iz 1842. g. upueno P. J. afaiku u kome se kae: Nama nije milo, to Vi Ilire sa Serblji prevodite. Ono je ime obenito, a ovo posebno. Serblji su u Serbii, a koji su po drugih pokrajinah ilirskih raztreseni, ti se radi zakona tako zovu, i samo pismeni ljudi za to ime znadu. Izvan Banata, Bake i Srema, gde se i prosti puk iztonoga zakona imenom
1 2
O Tumanovim stavovima o pitanju razvitka politike misli kod Junih Slovena videti u [Tuman 1968]. Zanimljivo je navesti da je ulek smatrao da je Vuk primenjivao svoj lingvistiki model nacionalne identifikacije iz isto praktinih razloga, tj. da Srbi ele rasprostranjivanjem svoga imena postii samo vee jedinstvo kod Junih Slavena [ulek 1952, 179].
94
Serbljina naziva. Prosti narod u Virovitikoj i Poekoj varmei zatim u Brodskoj i Gradikoj regimenti zove svoj jezik raki a pismeni samo ljudi zovu ga slavonskim ili ilirskim. U Horvatskoj i Dalmaciji zovu ga svi stanovnici, bez razlike vere, horvatskim jezikom [V. Babuki 1842]. Kritiari-oponenti Vukovog lingvistikog modela nacionalne identifikacije su tvrdili da se ovakva jezika osnova navodne velikosrpske ekspanzije na jugoistoku Evrope moe pratiti i u narednim decenijama na primerima politike misli desno orijentisane srpske inteligencije kojoj su Vuk i Garaanin bili kako uzori tako i idejne voe u irenju teorije o tokavskom odreenju Srpstva. Prvi na udaru ovakve kritike bio je Nikola Stojanovi iji je lanak pod naslovom Do istrage: Vae ili nae uglavnom prikazivan kao refleksija srpske kulturne i politike superiornosti nad Hrvatima. Vukovi protivnici (mahom Hrvati) su naglaavali da je Nikola Stojanovi ovim lankom prihvatio Vukovu lingvistiku teoriju nacionalnog odreenja Srpstva negirajui u biti samo postojanje hrvatske nacije.1 Primenjujui ovu teoriju, Stojanovi je dozvoljavao postojanje Hrvata samo u sluaju ako se radilo o katolikim ne-tokavcima, tj. akavcima i kajkavcima (kekavcima). Kao potvrda Stojanovieve velikosrpske tokavske ideologije uglavnom su navoene sledee njegove rei iz gore spomenutog lanka: Hrvati, shodno tome, nisu i ne mogu biti posebna nacija, nego se nalaze na putu da postanu deo Srpstva. Prihvatanjem srpskog jezika (tj. tokavskog dijalekta, primedba V. B. S.) za svoj knjievni jezik oni su na najboljem putu ka ovom ujedinjenju. Ovaj proces stapanja je nezaustavljiv jer mase ljudi govore istim jezikom [Stojanovi 1902]. Nikola Stojanovi je naroito kritikovan jer je pravdao progresivno prirodno pravo Srba, nasuprot regresivnom istorijskom pravu Hrvata. Stojanovi je ovu opravdanost upravo bazirao na Vukovom lingvistikom modelu identifikacije Srpstva. Naime prema ovim autorima, shodno Stojanovievoj koncepciji, u nekom buduem teritorijalnom razgranienju izmeu Hrvata i Srba trebalo bi primeniti progresivno srpsko naelo prirodnog prava po kome bi sve teritorije naseljene Srbima, tj. junoslovenskim tokavcima, morale biti ukljuene u srpsku dravu. Nakon Nikole Stojanovia na udaru Vukovih protivnika se naao Jovan 2 Cviji. Kao i u predhodnom sluaju, Cvijiev rad je okarakterisan kao primena Vukovih i Garaaninovih idejnih koncepcija radi kreiranja velike Srbije i kao nauno opravdanje velikosrpske politike. Prema ovim kritiarima, Cvijievo prihvatanje Vukovih i
1
Nikola Stojanovi (1880. g.1964. g.) je bio istaknuti srpski politiar, po zanimanju pravnik iz Mostara. Pre Prvog svetskog rata bio je vatreni protivnik Austro-Ugarske. Pokrenuo je srpski asopis Narod. Za vreme Velikog Rata bio je lan Jugoslovenskog odbora u Londonu koji je radio na ujedinjenju Junih Slovena. Smatran je ekspertom za bosansko-hercegovaku situaciju naroito po pitanjima meunacionalnih odnosa. Za vreme Mirovne konferencije u Parizu 1919. g. 1920. g. bio je struni savetnik za ovaj region. Njegov lanak Do istrage: Vae ili nae publikovan je u Zagrebu 22. avgusta 1902. g. u zagrebakom srpskom asopisu Srbobran, 168169. Meutim, ovaj Stojanoviev lanak, ali pod nazivom Srbi i Hrvati, je objavljen prvi put u Srpskom knjievnom glasniku, 7, 1. avgusta 1902. g. odakle je i pretampan u Srbobranu. Stojanovievo jugoslovenstvo je od Vukovih protivnika sa hrvatske strane smatrano samo maskom za irenje velikosrpske tokavske ideologije radi stvaranja velike Srbije, tj. Jugoslavije, negiranjem postojanja posebne hrvatske nacije. 2 Jovan Cviji (1865. g.1927. g.) se smatra osnivaem geografske nauke u Srbiji. On je obavio tokom svog ivota veoma znaajno geografsko-antropoloko istraivanje Balkanskog poluostrva. Posedovao je veoma iroko znanje ne samo o geografiji Srbije i okolnih zemalja ve takoe i o istoriji Balkana i trenutnim politikim zbivanjima u regionu.
95
Garaaninovih ideja se moe videti u nekoliko njegovih radova koji u isto vreme dokazuju Cvijievu nameru da nauno opravda srpske teritorijalne zahteve na Balkanu. Kao glavni dokazi Cvijieve pro-Vukovske i pro-Garaaninovske ideologije po pitanju lingvistike determinacije Srpstva, najee su se navodile sledee dve Cvijieve izjave: jedna u vezi sa Bosnom i Hercegovinom dobro je poznato da su Bosna i Hercegovina zemlje koje su potpuno naseljene narodom koji je rasno isto srpski, to je razlog zato Bosna i Hercegovina treba da pripadnu srpskom narodu; [Cviji 1908/1921], i druga u vezi sa Dubrovnikom Izgleda da su Sloveni koji su se naseli na ovim prostorima u VI i VII veku prvo okupirali strme stene iznad grada koje su bile pod hrastovom umom poznatom u to vreme kao dubrava. Poreklo ove rei za grad Dubrovnik je srpsko, i ona je zamenila raniji grko-rimski naziv za grad (Ragusa). Shodno tome, razvitak grada je bio obeleen slovensko-romanskim identitetom. Latini i Sloveni su se u ovom gradu stopili u meavinu koja je brzo i potpuno postala srpska [Cviji 1965].1 Uvek se naglaavalo da je Cvijiev stav prema Dubrovniku kao srpskom gradu inspirisan Vukovim miljenjem da su junoslovenski tokavci etniki Srbi. ta vie, Cviji je optuivan da je podravanjem Vukovog lingvistikog modela nacionalne identifikacije direktno usmeravao srpsku spoljnu politiku ka okupiranju jadranske obale, kako hrvatske tako i albanske.2 Cviji je prikazivan i kao albanofob shodno njegovom miljenju o Albancima kao najekspanzivnijoj naciji na Balkanu. Na drugoj strani, grki profesor sa univerziteta u Atini, Pashalis Kitromilides, je miljenja da je Cviji malo brinuo o istoricizmu i uticajima stranih elemenata na nacionalne jezike balkanskih naroda [Kitromilides 1996, endnota 10].3 Nakon Jovana Cvijia, zagovornikom anti-albanske politike u velikosrpskim krugovima je prikazivan Vaso ubrilovi, koji je, prema Vukovim i Garaaninovim oponentima bio vatreni pobornik etnikog ienja Albanaca sa Kosova i Metohije, shodno ideologiji tokavske teorije Srpstva.4 Kao primer ubrilovieve albanofobije je navoen njegov Memorandum o Kosovu i Metohiji predat 1937. g. tadanjem jugoslovenskom premijeru Milanu Stojadinoviu. Prema protivnicima tokavske teorije Srpstva, ubrilovieva paranoja prema ne-srpskom stanovnitvu Kosova i Metohije ima ideolokih korena upravo u Vukovoj lingvistikoj teoriji Srpstva, dok njegov zahtev za proterivanjem Albanaca sa ovih prostora u stvari predstavlja praktinu primenu Garaaninove koncepcije o velikoj tokavskoj dravi Srba na Balkanu.
Pored gore spomenutih Cvijievih radova oponenti Vukovog lingvistikog modela na cionalne determinacije su pronalazili Cvijievo naginjanje ka ovakvom modelu i u sledeim njegovim delima [Cviji 1922; Cviji 1916/1921]. 2 Kao dokaz ovakvim optubama za Cvijievu aneksionistiku jadransku politiku zasnovanu na tokavskoj teoriji Srpstva navodio se njegov lanak [Cviji 1912]. 3 Kitromilides smatra da je jezik meu balkanskim narodima postao elementom sukoba tek sa pojavom balkanskih nacionalizama u XIX veku. 4 Vaso ubrilovi (roen 1897. g.) je bio istaknuti srpski istoriar i politiar. U mladosti je bio lan tajne organizacije Mlada Bosna. Bio je jedan od uesnika u atentatu na austro -ugarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda u Sarajevu (28. juna 1914. g.). Nakon Prvog svetskog rata bio je profesor istorije na Beogradskom univerzitetu. Bio je takoe politiki savetnik kraljevske jugoslovenske vlade. Nakon Drugog svetskog rata postao je lan Komunistike Partije Jugoslavije i obavljao je vie funkcija u vladi federalne Jugoslavije. Bio je lan Srpske akademije nauka i umetnosti. Njegovo najpoznatije nauno delo je: Istorija politike misli u Srbiji u XIX veku, Beograd, 1958.
96
Kao prirodnim nastavljaem i propagatorom tokavske dominacije na prostorima Jugoslavije okarakterisan je Stevan Moljevi, ideolog Jugoslovenske Vojske u Otadbini (Ravnogorski pokret) tokom Drugog svetskog rata.1 Oponentima teorije o tokavskoj identifikaciji Srba je Moljeviev Memorandum od 30. juna 1941. g. (izdat u Nikiu u Crnoj Gori) predstavljao kljuni dokaz njegovog programa stvaranja etniki iste, tzv. homogene Srbije. Prema njihovom tumaenju, Moljevieva programska shvatanja su se bazirala upravo na Vukovoj lingvistikoj determinaciji Srpstva, pa shodno tome homogena Srbija ne bi bila nita drugo nego sprovoenje u praksi Garaaninovih ideja iz Naertanija prvog programskog spisa stvaranja velike Srbije na osnovama Vukove ideologije tokavske determinacije Srpstva. Prema ovim kritiarima, Moljevi je iz istih razloga kao i Vuk i Garaanin bio zagovornik velike Srbije, a ne Jugoslavije. Po njima se to moe videti u prvom delu njegovog Memoranduma u kome doslovno kae: Snaga drave se ne nalazi u veliini njene teritorije, niti u broju njenih stanovnika i bogatstvu zemlje, ve u slobodi miljenja, ljubavi prema zemlji, njenoj slobodi i nezavisnosti, unutranjem jedinstvu i duhovnim vezama nacije, Ovo jedinstvo nacionalnih pogleda, oseaja i ljubavi prema naciji i njenoj nezavisnosti se moe postii samo u homogenizovanoj Srbiji. Primeri za to su Srbija i Crna Gora u prolom ratu i Grka u ovom ratu. Shodno tome, Srbi danas imaju kao primarnu i osnovnu dunost da osnuju homogenizovanu Srbiju koja se mora sastojati od svih etnikih teritorija na kojima Srbi ive Dakle, isto kao to je Vuk odbacio jugoslavenske ideje Ilirskog pokreta radi favorizovanja Srpstva, kao to je Garaanin odbacio stvaranje Jugoslavije radi osnivanja velike (ujedinjene) Srbije, tako je i Moljevi iz razloga vee nacionalne otpornosti i dravne snage projektovao stvaranje homogene Srbije, koja ne bi bila nita drugo nego Vukova i Garaaninova tokavska velika ujedinjena Srbija. To se po ovim kritiarima moglo najbolje videti ako se uporede teritorije koje su trebale da postanu deo Moljevieve homogene srpske drave sa Vukovom koncepcijom teritorijalnog rasprostiranja tokavskog dijalekta i Garaaninovog projekta stvaranja tokavske drave Srba. Naime, Moljevieva homogena Srbija je trebala da obuhvati sledee zemlje i oblasti: Srbiju, Makedoniju, gradove Vidin i ustendil, Crnu Goru, Bosnu, Istonu Hercegovinu, gradove Dubrovnik (koji bi imao poseban status, tj. autonomiju) i Ploe, Severnu Dalmaciju, Severnu Albaniju, Liku, Kordun, Baniju i deo Slavonije. Za kritiareoponente tokavskog modela identifikacije Srpstva, ovako skrojene granice Moljevieve homogene Srbije su se uglavnom poklapale sa Vukovim i Garaaninovim ideolokim koncepcijama Srpstva i srpske drave (sa iskljuenjem Makedonije i Severne Albanije za koje je Moljevi smatrao da su bile naseljene etnolingvistikim Srbima) to je za njih bio dovoljan razlog da Moljevia smatraju jo jednom karikom u lancu velikosrpskih ideologa tokavskog nacionalizma. Kao poslednja karika u ovom lancu najee su prikazivani autori kontroverznog Memoranduma Srpske akademije nauka i umetnosti iz 1986. g., odnosno
Stevan Moljevi (roen 1888. g.) je pre Drugog svetskog rata bio pravnik u Banja Luci. Nakon osnivanja Nezavisne Drave Hrvatske (10. aprila 1941. g.) sklonio se u Crnu Goru. Tokom itavog rata bio je lini savetnik za politika pitanja generalu Dragoljubu Drai Mihailoviu, komandantu jedinica Jugoslovenske Vojske u Otadbini. Takoe je od 1941. godine bio lan Centralnog nacionalnog komiteta (CNK) Ravnogorskog pokreta i njegovog Izvrnog odbora.
97
pre svih tadanji predsednik ove institucije Dobrica osi.1 Memorandum, prema ovim kritiarima, je predstavljao kritiku jugoslovenskog sistema sa srpskog nacionalistikog (ne nacionalnog) stanovita po kome su i Srbi i Srbija bili eskploatisani od drugih jugoslovenskih naroda i republika. Vukovska sutina osievog Memoranduma se mogla videti na osnovu predloenih mera uz pomo kojih bi se dezintegrisanost i majorizacija Srba dala ispraviti. Kao rezultat ovakvih mera trebala je biti stvorena upravo onakva (velika) Srbija kakvu su zamiljali i Vuk i Garaanin. tokavska podloga ovakve Srbije je viena u injenici to Memorandum spominje ugroenost Srba na istim onim prostorima za koje su i Vuk i Garaanin smatrali da su iskonske srpske teritorije. Prema kritiarima Memoranduma, njegov autor je zagovarao stvaranje homogene srpske drave koja bi trebala da bude osnovana kako na nemakom tako i na francuskom modelu etnolingvistike homogenizacije.2 Suprotno oponentima Vukovog lingvistikog modela definisanja srpske nacije, njegovi podravaoci su isticali da je Vukov model u svoje vreme bio najuticajniji model nacionalne identifikacije u tadanjoj Evropi pa u ocenjivanju Vukovog lanka Srbi svi i svuda treba uzeti ozbiljno u obzir faktor vremena nastanka teksta. Shodno onovremenim vladajuim teorijama nacionalnog identiteta i pripadnosti, Vukov lingvistiki model definicije Srpstva je bio apsolutno relevantan i ispravan jer je polazio od teze da su iskonski tokavci bili samo Srbi, a akavci samo Hrvati. Shodno pristalicama ovakvog modela nacionalne identifikacije, teorija Jerneja Kopitara o kajkavskoj osnovi slovenake nacije odgovara istorijskoj istini. Podravaoci Vukovog lingvistikog modela su takoe isticali da je u osnovi tana Vukova teorija da su tokavski katolici prvobitno bili pravoslavni Srbi koji su se nakon naseljavanja prostora Hrvatske, Dalmacije i Slavonije, usled pritiska katolikog klera, pokatoliili ili pounijatili [Kari 1887; Stojanovi 1924; Etnografska karta 1892; Novi Srbobran 1902; Lazi 1894 a; Lazi 1894 b; Lazi 1895; Niketi 1890; Jovanovi 1892; Mareti 1889; Mila 1901; Milutinovi 1989; Petrovi 1996; Kresti 1983; Milosavljevi 1997, 1341, 412426, 466476; Brbori 2000, 324, Brbori 2001, 321326].3 Najnovije tendencije u srbistici (srpskoj filologiji) naglaavaju da se ni Vuk ni Garaanin ne mogu smatrati srpskim nacionalistima, ovinistima ili asimilatorima jer su se obojica u stvari sa svojom tokavskom teorijom Srpstva i stvaranjem Drave Srpstva ili Drave Srpske, politikim ujedinjenjem svih etnolingvistikih Srba potpuno uklapali u tada opteprihvaeno naelo stvaranja ujedinjenih nacionalnih drava u Evropi i nacionalne integracije: ein Staat, ein Volk und eine sprache dazu. Upravo radi nacionalne integracije Vuk je standardizovao jezik kod Srba. Meutim, junoslovenski
1
Dobrica osi (roen 1921. g.) je te 1986. godine bio predsednik SANU. To je navelo veinu kritiara Memoranduma da upravo Dobricu osia vide kao njegovog idejnog tvorca, inspiratora pa ak i kao pravog autora samog teksta koji nije nikada objavljen u javnosti kao zvanini dokument pa ak nije ni dovren kao tekstualna celina. osi je kao jedan od vodeih savremenih srpskih pisaca bio nakon Drugog svetskog rata na nekoliko istaknutih politikih funkcija, izmeu ostalih i na mestu poslanika u federalnom parlamentu. Na funkciji predsednika Federalne Republike Jugoslavije se nalazio 1992. g. Bio je takoe i predsednik Srpskog knjievnog drutva i urednik nekoliko asopisa i knjievnih novina. 2 Suprotno nemakom pristupu etnikog definisanja (das Volk) prema kome se naglaavaju uloga jezika, porekla, kulture, religije, itd., francuska verzija principa nacionalne homogenizacije stavlja naglasak prevashodno na teritoriju, tj. dravne granice. 3 O Vukovom odnosu prema Hrvatima videti u [Novak 1967].
98
fenomen je to to je faktiki ispalo da taj standardni Vukov jezik kao svoj knjievni jezik1 danas koriste etiri nacije (u stvari dve nacije i dva naroda): Srbi, Hrvati, Crnogorci i Bonjaci (bivi Muslimani). Drugim reima, etiri istojezike nacije se koriste istim knjievnostandardnim jezikom na srpskohrvatskom jezikom podruju kojim izvorno govori 75% stanovnika bive Jugoslavije, a taj jezik znaju i mnogi koji nisu ni etniki Srbi, ni Hrvati niti u nacionalnom smislu Muslimani [Brbori 2000, 324325, 342; Milosavljevi 1997, 1341]. B. Brbori je sigurno u pravu kada kae da je jedna od osobitosti bive Jugoslavije bila u tome to su etiri naroda (ja bih rekao nacije) koji govore tim jezikom ivela u jednoj saveznoj dravi i za koje je jedan te isti standardni jezik2 bio glavni integracioni faktor [Brbori 2000, 329, 333]. Meutim, B. Brbori zakljuuje na jednom mestu da su Srbi i Hrvati iz nacionalnih interesa bili upueni ka jednom jedinstvenom standardnom jeziku [Brbori 2000, 338339, 422] dok je P. Milosavljevi miljenja da su hrvatski ilirci u stvari prisvojili srpski standardni jezik za svoj nacionalni standardni jezik u nameri da prisvoje i srpsko, a pre svega dubrovako, kulturno naslee kao svoje [Milosavljevi 1997, 2838]. Ipak, B. Brbori u jednom od svojih najnovijih radova takoe deli Milosavljevievo miljenje da je Hrvatima u XIX veku prihvatanje Vukovog srpskog standardnojezikog modela sluilo irenju hrvatskog uticaja i hrvatske nacionalne svesti u Bosni, Hercegovini i Dubrovniku [Brbori 2001, 35, 70, 89]. Takoe, Gajevim prihvatanjem novotokavskog govora za hrvatski knjievni standard se geografski prostor srpskog jezika faktiki proirio na kajkavsko i akavsko podruje, tj. i na one zemlje na kojima Srbi nisu iveli. Hrvati su preuzimanjem Vukove novotokavice za svoj knjievni jezik nametnuli sami sebi problem jezikog, kulturnog i nacionalnog identiteta [Brbori 2001, 115, 128]. Tako se faktiki dananji standardni jezik koji se koristi u Hrvatskoj, Crnoj Gori, Srbiji, Bosni i Hercegovini treba smatrati varijantama spskog jezika, odnosno srpskog jezikog standarda [Milosavljevi 1997, 13 41; Brbori 2001, 120, 237]. Prema Radoju Simiu, nomenklaturna etiketa toga jezika upuuje zaista na srpsku narodnost, srpsko poreklo i srpsku pripadnost toga jezika [Simi 1991, 75]. Oprenost miljenja u vezi sa pitanjem standardnog jezika kod Srba i standardnog jezika kod Hrvata od vremena V. S. Karadia i Lj. Gaja do danas se moe svesti na sledee: Vukov standardni jezik zasnovan na ravnopravnosti ijekavskoekavske tokavice je nastao na osnovu govornog jezika Srba. Svi Srbi su u Vukovo i Gajevo vreme govorili tokavskim koji je i bio vekovima jedan od knjievnih jezika Srba dok se to moe rei samo za mali broj Hrvata kojima su akavski i kajkavski bili maternji jezici. Srbi su takoe bili tradicionalno dvoalfabetni jer su pisali i irilicom i latinicom. Kada se radi o narodnim govorima akavski i kajkavski pripadaju hrvatskoj knjievnoj tradiciji, dok tokavsko knjievno naslee eminentno pripada Srbima i srpskoj kulturi. Ljudevit Gaj je u nameri da prisvoji Hrvatima srpsko knjievno naslee pisano
1 2
O problemu odnosa knjievnog jezika prema standardizovanom jeziku videti u [Simi 1991, 1318]. Treba napomenuti da je termin standardni jezik iri od termina knjievni jezik jer se prvi termin ne odnosi samo na knjievnost ve i na sva podruja javnog ivota. To znai da je knjievni jezik deo standardnog jezika. Treba napomenuti da je sluaj zajednikog knjievnog i standardnog jezika dva naroda Srba i Hrvatajedini sluaj meu svim Slovenima da dva naroda imaju isti knjievni i standardni jezik [Brbori 2001, 34].
99
tokavicom izabrao za standardni jezik Hrvata Vukov tokavski standardni jezik koji je Vuk namenio Srbima. Kasnije je na vetaki nain od strane hrvatskog politikog vrha napravljena razlika izmeu Srba i Hrvata na taj nain to su Hrvati proglasili kao Srbe one jugoslovenske stanovnike koji su bili pravoslavne veroispovesti, koji su koristili ekavsku varijantu tokavskog nareja i pisali irilicom. Prema toj podeli, Hrvati su oni Juni Sloveni koji su rimo-katolike veroispovesti, koji piu latinicom, glagoljicom i hrvatskom srednjevekovnom irilicom bosanicom, a koji govore ijekavskom i ikavskom tokavicom. Tako je granica izmeu onoga to je srpsko i hrvatsko uspostavljena od strane hrvatske propagande na reci Drini: zapadno od ove reke su hrvatske, a istono su srpske teritorije. Tvorci ovakvog koncepta podele srpskog i hrvatskog etno-jeziko-kulturnog prostora su tzv. hrvatski vukovci.1 Formula etnolingvistikog ujedinjavanja Hrvata je hrvatski knjievni jezik koji je u stvari srpski knjievni jezik. Tako, hrvatski knjievni jezik je sredstvo okupljanja svih Hrvata kako onih u okvirima Hrvatske tako i onih van nje. Asimilacija Srba u okvirima Hrvatske se vrila i na taj nain to je hrvatski knjievni jezik proglaen kao slubenidravni jezik u Hrvatskoj koji je bio obavezan za sve stanovnike Hrvatske kako etnike Hrvate tako i etnike Srbe i sve druge nacionalnosti. Formula etnolingvistike separacije srpskog etnosa je to vee potenciranje na razlikama na liniji ekavski izgovorijekavski izgovor, iriliko pismolatiniko pismo, istono(srpska) leksika i sintaksa i zapadno(hrvatska) leksika i sintaksa. [Milosavljevi 1997, 1350; Brbori 2000, 419421; Brbori 2001, 16, 22, 26, 29, 31, 35, 4143, 50, 61, 66, 69, 119,127, 142143, 165, 286287; Petrovi 1996, 303304; Ivi 1990, 103; Danica 1999, 14; Kresti 1994, 196239, 260263, 288 293, 306319]. Prirodni proces standardizacije knjievnog jezika Hrvata u vreme Ljudevita Gaja je doveo do toga da je (novo)tokavski dijalekt izabran za knjievni jezik i samim tim za standardni jezik hrvatskog govornog podruja jer je najvei deo hrvatskog naroda koristio tokavsko nareje, a samo manji deo kajkavsko i to u severozapadnom delu ue Hrvatske oko Zagreba, Karlovca i Varadina. Razlog za ovakav izbor je leao u injenici da je najvei deo dotadanje hrvatske knjievnosti napisan upravo na tokavtini. To se naroito odnosilo na dubrovaku i dalmatinsku knjievnost. Prema tome, Gajev2 izbor tokavskog nareja za standardni knjievni jezik hrvatske nacije je bio sasvim logian i prirodan. Na prostoru na kome su iveli Srbi i Hrvati u srednjem veku nije postojalo jedno tokavsko nareje ve dvazapadnotokavsko (hrvatsko) i istonotokavsko (srpsko).3 Meutim, nakon turske najezde usled velikih migracija ova dva nareja su se spojila u jedno. Iz toga proizlazi da su netane tvrdnje da su nekada svi
1
Pobeda tzv. hrvatskih vukovaca je obeleena tampanjem u Zagrebu sledeih knjiga u skladu sa Karadievim modelom srpskog jezika [Brbori 2001, 69]: Ivan Broz, Hrvatski pravopis, 1892; Tomislav Mareti, Gramatika i stilistika hrvatskoga ili srpskoga knjievnog jezika , 1899; i Franjo Ivekovi i Ivan Broz, Rjenik hvatskoga jezika, III, 1901. 2 Ljudevit Gaj je poticao iz nemake porodice i po ocu i po majci. Njegov otac se prezivao G ay a majka Smidt. Kao maternji jezik Gaj je govorio nemaki. 3 Tzv. zapadnotokavsko, odnosno akavsko, nareje se ne moe poistovetiti u narodnosnom smislu iskljuivo sa Hrvatima. akavtina je predstavljala prelazni govorni tip izmeu srpsko -tokavskog i hrvatsko-akavskog nareja u srednjovekovnoj Bosni i Hercegovini. akavtina je prisutna i u onim delovima Bosne i Hercegovine koji su kratko ulazili u sastav ranosrednjevekovne Srbije (centralni i isto ni predeli) tako i u onim delovima koji su u ranom srednjem veku bili ukljueni u Hrvatsku (zapadne oblasti).
100
Hrvati bili samo akavci ve su Hrvati od davnina bili i (zapadno)tokavci. Takoe, tvrdi se da su istorijski nazivi za hrvatski jezik bili: hrvatski, slovinski, slovenski, ilirski, dalmatinski, bosanski, na i slavonski [Peri 1997, 152; Stolac 1996; Jeli 1997; Pranjkovi 1993, 5866, 163; Banac 1991, 3568; Hercigonja 1994, 102107; Vince 1978; Brozovi 1973; Brozovi 1978, 1112, 2122; Katii 1989]. Naertanije Kritiari Garaaninovog Naertanija su isto kao i u sluaju Vukovog lanka Srbi svi i svuda podeljeni u dve oprene grupe. Najvee polemike meu njima su voene oko pitanja da li je Naertanije bilo jugoslovenski ili velikosrpski program? Drugim reima, da li je srbijanski ministar unutranjih poslova predvideo stvaranje Jugoslavije ili velike Srbije? Prva grupa kritiara Naertanija je u Garaaninovom radu videla plan i program okupljanja svih Jugoslovena u okvirima jedinstvene drave. Karakteristino je to da su ovakvo miljenje imali prvi kritiari Naertanija kao to su: Srbi ure Jeleni, Vasilj Popovi i Hrvat Ferdo ii [Jeleni 1923; Popovi 1923; Popovi 1940; ii 1937]. Ovi autori su smatrali da je Garaaninova glavna namera bila osloboenje i ujedinjenje svih Junih Slovena oko Kneevine Srbije kao odgovor austrijskim i ruskim teritorijalnim i politikim pretenzijama na Balkanu. Garaanin je faktiki, po Popoviu, Srbiji dodelio ulogu jugoslovenskog, pa i junoslovenskog, Pijemonta (ujedinitelja). Nijedan od ovih prvih kritiara Naertanija nije video u ovom radu tokavsku osnovu velikosrpskog nacionalizma. Srpski istoriar Dragoslav Stranjakovi je Garaaninovo Naertanije nazvao: jugoslovenskim nacionalnim programom Kneevine Srbije. Osnove ovog programa su i ostvarene 1918. godine stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Ukljuenje Bugara u ovu dravu je izostalo ne stoga to je osnova ove novoosnovane junoslovenske drave bila tokavska ve zato to je Bugarska tokom Drugog balkanskog i Prvog svetskog rata postala otvoreni protivnik Srbije. U svakom sluaju, po Stranjakoviu, Garaanin je napravio skok od Karaoreve i Miloeve ideje ujedinjenja svih Srba do ideje ujedinjenja svih Junih Slovena [Stranjakovi 1932, 268274]. Miljenje srpskog erudite Slobodana Jovanovia o Naertaniju je verovatno jedinstveno kako u domaoj tako i u inostranoj istoriografiji. On je smatrao da je ideja jugoslovenstva bila nametnuta od strane poljske emigracije to u sutini i nije sporno u istoriografiji. Meutim, jedini je Jovanovi u Naertaniju video program stvaranja velike Jugoslavije kao barijeru ruskom i austrijskom prodoru na Balkan. Dakle, po Jovanoviu, Garaanin je u osnovi preuzeo ideje poljske emigracije o stvaranju Jugoslavije to e rei da nije bio pod presudnim Vukovim uticajem o stvaranju tokavske drave srpskog naroda na jugoistoku Evrope [Jovanovi 1990, 343375; Jovanovi 1933, 327; Jovanovi 1932, 101104]. Presudna uloga poljske emigracije u nastanku Naertanija je takoe istaknuta od strane poljskog istoriara Henrija Batovskog koji je isto kao i Jovanovi video u Garaaninu zagovornika jugoslovenskog nacionalnog ujedinjenja, odbacujui u isto vreme tokavsku komponentu Garaaninovog dravnog programa [Batowsky 1939, 2022; Batowsky 1937]. Moemo zakljuiti da su i jugoslovenska i strana istoriografija u
101
meuratnom periodu (1919. g.1940. g.) cenili Naertanije krajnje pozitivno, tj. kao programsku osnovu jugoslovenskog politikog ujedinjenja bez tokavske pozadine. Razloge ovakvim tendencijama, bar u jugoslovenskoj istoriografiji, treba sigurno traiti i u injenici to se zvanina politika Kraljevine Jugoslavije kretala u okvirima jugoslovenstva pa se uvek nastojalo naglasiti zajednitvo jugoslovenskih naroda, tj. ono to ih je spajalo, a ne ono to ih je razdvajalo. Pred sam poetak Drugog svetskog rata dolazi do pojave prvih kritika Naertanija kao velikosrpskog programa. Prvi koji je to uinio bio je srpski istoriar Jeremija Mitrovi tvrdei da je Garaanin imao pred oima ne Jugoslaviju ve veliku Srbiju u smislu ujedinjenog Srpstva. Iz Mitrovievog rada se moe zakljuiti da je takoe smatrao da je Garaanin pri kreiranju svog spoljnopolitikog programa Kneevine Srbije bio pod uticajem Vukovog lingvistikog modela identifikacije Srpstva to ga je i okrenulo od jugoslovenskog ka velikosrpskom programu [Mitrovi 19381939]. Dakle moemo rei da je ovaj autor prvi primetio tokavsku osnovu Naertanija. Ubrzo nakon izbijanja Drugog svetskog rata dolo je do pojave veeg broja kritiara Naertanija koji su naglaavali njegovu velikosrpsku koncepciju, ideoloki uglavnom zasnovanu na Vukovom lingvistikom definisanju Srpstva. Prvi iz ovog novog talasa kritiara Naertanija bio je Hrvat Petar imunji koji je smatrao da je glavni razlog Garaaninovog odbacivanja jugoslovenske koncepcije ujedinjenja Zaha i artoriskog bio upravo taj to je Garaanin prihvatio Vukovu tokavsku formulu identifikacije Srpstva. Prema imunjiu, Garaanin je bio kodifikator velikosrpske ideje koja je kao krajnji cilj imala aneksiju Bosne i Hercegovine u dravno telo Srbije. imunji je naglaavao hrvatski karakter ove dve regije nasuprot Garaaninovom istorijskom i nacionalnom (tj. lingvistikom) pravu Srba na ove prostore [imunji 1944/1992]. Ovakvi imunjievi stavovi su dobili i zvaninu podrku od strane vlasti Nezavisne Drave Hrvatske u toku Drugog svetskog rata poto je trebalo objasniti zato su itava Bosna i Hercegovina ukljuene u ovu satelitsku hrvatsku dravu. Karakteristino je da je jugoslovenska istoriografija nakon Drugog svetskog rata po pitanju karaktera Naertanija bila otro podeljena na nacionalnoj i politikoj osnovi. Naime, veina hrvatskih i dravnih istoriara bez obzira na nacionalnost je u Naertaniju videla velikosrpski program, to je bio i zvanini stav posleratnih jugoslovenskih vlasti, dok je vei deo srpske emigracije zastupao miljenje o njegovom jugoslovenskom ili srpskom karakteru. Tako je, na primer, jedan od vodeih hrvatskih istoriara - Jaroslav idak - isticao velikosrpski karakter Garaaninovog programa. Ovu tezu je zasnivao na injenici da je Garaanin izostavio upravo one delove iz Zahovog Plana koji su se odnosili na hrvatsko-srpsku saradnju. Na taj nain je Garaanin umesto pro-jugoslovenske forsirao ideju stvaranja velike Srbije koja je, kako se da naslutiti, imala svoje korene u Vukovoj tokavskoj formulaciji Srpstva [idak 1973; idak 1990]. Uglavnom istovetno miljenje je zastupao i srpski istoriar Radoslav Perovi [Perovi 1955]. Hipoteza srpske istoriarke Ljiljane Aleksi, da je Francuska stajala iza Garaaninovog projekta je sigurno jedinstvena u istoriografiji o Naertaniju [Aleksi 1954, 6871]. Ako je ova teza i tana, teko je ipak poverovati da je francuska diplomatija u to vreme bila proponent stvaranja velike Srbije na osnovama tokavskog
102
nacionalizma. Realnije je pretpostaviti da bi se Francuzi radije opredelili za stvaranje ujedinjene drave svih Junih Slovena jer bi takva drava, prema miljenju francuske diplomatije, mogla predstavljati jau branu austrijskim i ruskim interesima na Balkanu. Francuska diplomatija se 1918. g. stvarno i zalagala za Jugoslaviju, a ne za veliku Srbiju to je konano i dovelo do stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Miljenje o Naertaniju izreeno od strane Vase ubrilovia u njegovoj uvenoj Istoriji politike misli u Srbiji u XIX veku je sigurno najvie uticalo na potonje istoriografske analize ovog spisa. Njegov stav da je Garaanin 1844. postavio osnove velikosrpske politike ujedinjenja ukljuivanjem Bosne i Hercegovine u Srbiju, a ne njenim ujedinjenjem sa Srbijom je najee korien, od strane Vukovih i Garaaninovih protivnika, kao dokaz ubrilovieve teorije o tokavskoj podlozi Naertanija. Neosporno je da je ubrilovi kao princip reavanja srpskog pitanja kod Garaanina video proirenje Srbije, a ne ujedinjenje jugoslovenskih zemalja iz ega se ipak ne moe sa krajnjom sigurnou zakljuiti da je ubrilovi bio pobornik teorije o presudnom uticaju Vukovog lingvistikog modela odreenja Srpstva na ideoloku koncepciju Naertanija [ubrilovi 1958, 151195]. Ovaj ubriloviev rad je kasnije posluio kao osnova jednom od najveih hrvatskih kritiara Garaaninovog programa Marku Valentiu. Sledei ubrilovia, Valenti je bio miljenja da je Garaanin namerno odbacio Zahovu jugoslavensku politiku radi stvaranja velike Srbije. Ovaj autor je u jugoslovenskoj istoriografiji odigrao ulogu jednog od osnivaa linije miljenja onih istoriara koji su smatrali da je Garaaninov rad bio tipian primer kreiranja velikosrpskih planova za reavanje jugoslovenskog pitanja [Valenti 1961],1 uglavnom ideoloki zasnovanog na Vukovom konceptu o tokavskom nareju kao osnovnoj odrednici srpske nacije. Valenti je ujedno i rodonaelnik onog pravca jugoslovenske istoriografije iji su proponenti bili dubokog ubeenja da bi jedan od ciljeva Garaaninove drave bio da uspostavi jaku unutranju organizaciju i vojno-policijski aparat koji bi tokom vremena smiljenom propagandom i raznoraznim politikim pritiscima ideoloki indoktrinirao tokavsko ne-srpsko stanovnistvo da bi se ono konano izjasnilo kao etniki srpsko na osnovu zajednikog govornog i knjievnog jezika. Pristalice ovakvog smera razmiljanja su prihvatile stavove onih zapadnih istoriara razvoja filozofije politike misli, sociologa i politologa koji su u modernoj dravi videli organizovani politiki aparat toliko snaan, perfidan i moan da moe propagandno uticati na veinu svojih graana da u nekoliko godina ili decenija promene svoj nacionalni identitet.2 Ovakvi trendovi u prouavanju Naertanija u jugoslovenskoj istoriografiji se mogu zapaziti u radovima srpskog istoriara Miroslava orevia koji je bio veoma precizan kada je napisao da je Naertanije bio prvi jasno formulisan program stvaranja velike Srbije. Meutim, po njemu, Garaanin je koristio istorijska prava Srba samo kao
1
Vano je istai da je pojava knjige Vladimira orovia: Velika Srbija, Beograd, 1924. g. podstakla kasnije istoriare da stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca okarakteriu kao ostva rivanje Vukovih i Garaaninovih planova o velikoj Srbiji. Drugo izdanje orovieve knjige je tampano pod naslovom Ujedinjenje. 2 Na primer [Breuilly 1982; Hobsbawm 1990]. Na ovom mestu se samo treba podsetiti na izjavu Romana Dmovskog, predstavnika Poljskog nacionalnog komiteta na Pariskoj mirovnoj konferenciji 1919. g., da e se pruski Mazurani oseati kao pripadnici poljske nacije ve nakon nekoliko godina zajednikog ivota sa Poljacima u poljskoj dravi [Stawecki, Wrzesinski 1921, 24, 66].
103
izgovor radi stvaranja srpske drave koja bi obuhvatala sve Srbe i srpske zemlje iz ega se moe naslutiti da je orevi bio miljenja da se iza Garaaninove koncepcije velike, tj. ujedinjene, Srbije nalazio pored principa istoricizma i Vukov koncept tokavskog nacionalizma [orevi 1979]. Ipak, samo dve godine nakon pojave navedenog orevievog rada dolazi do preokreta u jugoslovenskoj istoriografiji po pitanju verifikacije Naertanija. Rodonaelnik novog trenda po ovom pitanju u jugoslovenskoj istoriografiji je bio Srbin Jovan Milievi ija je ocena Garaanina sigurno jedinstvena u jugoslovenskoj istoriografiji. On je smatrao da Garaaninov dravni koncept nije bio jugoslovenski u svakom sluaju, ali ni velikosrpski. Po Milieviu Garaaninov dravni program se moe okarakterisati kao srpski, jer je u Naertaniju eksplicitno stajalo da treba raditi na okupljanju Srba u okvirima Otomanske Imperije ali ne i Habsburke Monarhije [ Istorija srpskog naroda 1981, 270272]. Ovaj novi trend u jugoslovenskoj istoriografiji je aktuelan i dan danas i ima svog glavnog predstavnika u profesoru Beogradskog univerziteta Radou Ljuiu, jednom od vodeih srpskih istoriara danas, koji je potvrdio Milieviev stav da se ideoloka podloga Naertanija ne moe traiti u Vukovom lingvistikom modelu identifikacije Srpstva [Ljui 1993, 93102]. Ameriki istoriar Dejvid Makenzi je bio istog miljenja napominjui da je Garaanin u Naertaniju definitivno odustao od Zahovog jugoslovenskog plana radi ostvarivanja srpskog plana nacionalnog okupljanja u okvirima Otomanskog Carstva [MacKenzie 1985, 4262]. Valentieva studija o Garaaninovom Naertaniju je sa svoje strane imala jak uticaj i na inostrane istoriare koji su se bavili ovim pitanjem. Tako je, na primer, eh Vaclav aek uglavnom prihvatio Valentievo miljenje u svojoj studiji o ekom i poljskom ueu u pisanju Naertanija. Prema aeku, Francisko Zah je namenio Srbiji vodeu ulogu meu Junim Slovenima u stvaranju velike junoslovenske drave na jugoistoku Evrope. Zah je naime prema aekovom shvatanju predvideo povezivanje ne samo Srba iz Otomanskog Carstva sa Srbima iz Habsburke Monarhije, ve politiko povezivanje svih Slovena na Balkanu. U ovim politikim kombinacijama Bosna i Hercegovina su imale odigrati ulogu povezujueg faktora meu balkanskim Slovenima, a ne jabuku razdora izmeu Srba i Hrvata. aek je zakljuio da je Zahova velikoslovenska koncepcija ujedinjenja svih Junih Slovena bila svedena od strane Garaanina na srpsku koncepciju ujedinjenja samo onih Junih Slovena koji su iveli u okvirima Otomanske Imperije. Vaclav aek, meutim, kao ni drugi inostrani (ne jugoslovenski) istraivai, nije smatrao da je Vukov lingvistiki model identifikacije Srpstva bio kljuni razlog za Garaaninovo naputanje Zahove pan-junoslovenske koncepcije [aek 1963]. Inicijator novog pravca ocene Naertanija u inostranoj istoriografiji je bio Amerikanac arls Jelavi svojim predavanjem pod naslovom Garaaninovo Naertanije i veliko-srpski problem [Jelavich 1968]. On je prouavajui pitanje unutranje organizacije Garaaninove drave doao do zakljuka da je srbijanski ministar unutranjih poslova predviao centralistiko ureenje budue drave koje bi se nalazilo pod punom kontrolom centralne vlade u Beogradu. Drugaije reeno, Garaanin nije predviao federalno ureenu dravu Junih Slovena to ga je navelo da zakljui da bi takva
104
centralistika drava bila pod punom politikom kontrolom Srba, drava u kojoj bi centralna vlada sprovodila politiku srpske hegemonije.1 Slino miljenje su imali i autori sovjetske Istorije Jugoslavije istiui da je Garaanin nameravao da putem aneksije, a ne ujedinjenja okupi sve June Slovene oko Srbije [ 1963, 339]. Isto kao ni Jelavi, ni sovjetska istoriografija ne spominje nikakvu mogunost za tokavsku osnovu Garaaninove velike Srbije ili pak Jugoslavije. Ameriki istoriar Mihael Boro Petrovi takoe nije naao u Naertaniju nikakve indikacije da bi ovaj Garaaninov programski spis mogao biti zasnovan na tokavskoj ideologiji kao glavnom identifikacionom faktoru Srpstva. Ovaj autor je smatrao da je osnova Garaaninovog velikosrpskog projekta bilo tzv. istorijsko pravo Srba koje se zasnivalo na postojanju srpskog srednjevekovnog carstva. Po Petroviu, Garaaninova zamisao stvaranja jugoslovenske drave ukljuivanjem Hrvata i Bugara u proirenu Srbiju u sutini ne bi bila nita drugo ve velika Srbija pod hegemonijom srpske dinastije. Ovakva projekcija nove balkanske drave se nije zasnivala na tzv. etnikom pravu Srba pa prema tome se ne moe govoriti o Garaaninovoj praktinoj primeni Vukovog lingvistikog modela identifikacije srpske nacije. U svakom sluaju, Petrovi je u Garaaninovoj buduoj Jugoslaviji video barijeru austrijskim i ruskim interesima na Balkanu [Petrovich 1976, 231233]. Stavovi bugarskog istoriara Veselina Trajkova bi se mogli smestiti negde izmeu miljenja Milievia, Ljuia i Makenzija na jednoj strani i Jelavia, Petrovia i sovjetske istoriografije na drugoj. Naime, Trajkov je u Naertaniju video isto srpski program prilagoen trenutnoj evropskoj politikoj situaciji. Prema Trajkovu, Garaanin je planirao postepeno ujedinjenje svih Srba diplomatskim sredstvima, a ne revolucionarnim metodama. S obzirom da se, po Trajkovu, nije radilo niti o velikosrpskom, jugoslovenskom ili redukovanom srpskom programu ujedinjenja ve o isto srpskom, sklon sam miljenju da je ovaj autor u krajnjoj instanci nalazio elemente za hipotezu da je ideoloka podloga Naertanija u izvesnoj meri bio Vukov lingvistiki model definisanja Srpstva, naroito stoga to je po Trajkovu Garaanin bio protivnik ujedinjenja sa Bugarima verovatno shodno Vukovom stavu da Bugari nisu pripadali tokavskoj govornoj zajednici Junih Slovena [ 1978, 144149]. Isti sud o Naertaniju zastupa i beogradski lingvista Branislav Brbori [Brbori 2001, 8586]. Karakteristino je da se bugarska istoriografija nakon Prvog svetskog rata, isto kao i zvanina bugarska diplomatija, sve vie udaljavala od bilo kakve ideje o politikoj zajednici sa Srbijom koristei svaku priliku da naglasi istorijska i etnika prava Bugara na odreene balkanske teritorije, a pre svega na Vardarsku Makedoniju, Istonu i Jugoistonu Srbiju. U ove svrhe je uglavnom koriena knjiga Feliksa Kanica Dunavska Bugarska i Balkansko poluostrvo, objavljena 1876. g., kao neka vrsta istorijskog izvora kojim se dokazivao bugarski karakter ovih teritorija. Najee navoeni paragraf iz ove Kanicove knjige je sledei: U kompaktnim masama, samo sporadino se
1
Ovde se oigledno radi o tome da je autor miljenja da bi srpska politika oligarhija uspostavila u novoosnovanoj dravi potpunu centralistiku kontrolu nad itavim dravnim prostorom. To bi izmeu ostalog podrazumevalo i sprovoenje politike jezike major izacije veinskog srpskog stanovnitva nad ostalim ne-srpskim graanima.
105
stapajui sa drugim nacionalnostima, bugarski narod naseljava itavu teritoriju od srpske granice do Jantra, do bugarske Morave i srednjeg toka Marice, i dalje do kraja zapadnog lanca Planine Balkana. Pored ovog regiona, Bugari ive takoe zapadno od Marice do Ohridskog jezera, gde prevazilaze po broju stanovnika svoje susede-Turke, Grke i Albance [ 1876, 5154].1 Ovo je bitno napomenuti s obzirom na injenicu da su se miljenja bugarske istoriografije o Naertaniju nakon Velikog Rata 1914. g.1918. g. uglavnom kretala u okvirima ovakvih istoriografskih trendova to je konkretno znailo da se Garaaninu nije pripisivala uloga junoslovenskog ujedinitelja ve samo tvorca srpske ili velikosrpske ideje. U vezi sa verifikacijom Garaaninovog Naertanija kao navodnog programa velikosrpske ideje treba ukazati na injenicu da je velikohrvatska ideja (izraena u mnogo veem obimu od one velikosrpske koju je Garaanin zastupao po miljenju nekih kritiara sa hrvatske strane) nastala 144 godine pre ovog Garaaninovog programskog spisa. Rodonaelnik velikohrvatske ideje je moe se rei bio hrvatski aristokrata iz Senja nemakog porekla, Pavao Ritter Vitezovi (1652. g.1713. g.) koji je 1700. godine objavio na latinskom jeziku svoj uveni programski spis Oivela Hrvatska(Croatia rediviva). On je bio prvi hrvatski ideolog koji je hrvatsko ime nametnuo svim Slovenima, kako onima na Balkanu tako i van njega. Kao osnova za ovo delo posluila mu je legenda o ehu, Lehu i Rusu ija je pradomovina bila Ilirija, ili kako je Juraj Ratkai (Juraj Rattkay 1612. g.1666. g.) smatrao Krapina na dananjoj hrvatsko-slovenakoj granici. Odavde se po Vitezoviu hrvatsko pleme i ime proirilo na sve Slovene jer su po ovoj teoriji svi Sloveni vodili poreklo od Hrvata-Ilira. U nameri da demonstrira svoje neslaganje sa odredbama Karlovakog mira iz januara 1699. godine i prava Venecije na Dalmaciju, Vitezovi je napisao ovaj memorandum pod originalnim naslovom Croatia rediviva: regnante Leopoldo Magno Caesare, navodei granice itave Hrvatske (limites totius Croatiae).2 Shvatajui hrvatsko ime kao zajedniko svim Slovenima ili Ilirima, Vitezovi je poistovetio sve slovenske zemlje sa hrvatskim zemljama podelivi teritorije naseljene Slovenima na dva dela: I) Severnu Hrvatsku (Croatia Septemtrionalis) koja se prostirala severno od Dunava, i II) Junu Hrvatsku (Croatia Meridionalis), tj. Balkansko poluostrvo. Juna Hrvatska je dalje bila podeljena na: 1) Belu Hrvatsku (Croatia Alba), tj. balkanske teritorije zapadno od linije SkadarDrina-Sava (ukljuujui i Sloveniju), i 2) Crvenu Hrvatsku (Croatia Rubea), tj. Srbiju, Makedoniju, Bugarsku i Trakiju [Vitezovi 1700, 32]. Vitezoviev koncept pancroatizma i stvaranja nacionalne drave Hrvata je bio uglavnom zasnovan na istorijskom pravu Hrvata na odreene teritorije, ali i na kulturolokim, lingvistikim i religioznim atributima nacionalne pripadnosti. Ipak, miljenja sam da je Garaanin uzimao jezik kao nacionalnu determinantu u mnogo veem obimu nego to je to uradio Vitezovi. Vitezoviev i Garaaninov princip je isti, ali su modeli i rezultati stvaranja nacionalnih drava razliiti. U svakom sluaju, Garaaninova velika ujedinjena Srbija u svojoj megalomaniji bi bila neuporedivo manja od Vitezovieve Oivele Hrvatske koja bi kao takva kakvu ju je on osmislio postala najveom evropskom dravom!
1
Delovi ove Kanicove knjige, ukljuujui i navedeni paragraf, koji se odnose na rasprostranjenost bugarskog stanovnitva na Balkanu su objavljeni u [Macedonia 1978, 329331]. 2 Ovaj spis je bio estok protest protiv Karlovakog mira koji je nemilosrdno i nepravedno liio Hrvatsku njenih starih teritorija [ii 1935, 44].
106
Nadam se da sam uspeo da u kratkim crtama prikaem glavne tokove razvoja jugoslovenske i inostrane istoriografije o Vukovoj studiji Srbi svi i svuda i Garaaninovom programskom spisu Naertanije. Kao to se da videti, re kritike se kretala u irokoj lepezi od ocene da se radilo u tadanjoj Evropi o opteprihvaenoj metodi nacionalne identifikacije na lingvistikim osnovama i srpskom programu osloboenja i ujedinjenja do zasnivanja ovinistike velikosrpske tokavske ideologije i stvaranja velike Srbije pa ak i srpskog Vizantijskog Carstva na Balkanu. U meuratnom razdoblju jugoslovenska istoriografija je uglavnom pozitivno ocenjivala oba rada dok su se miljenja jugoslovenske istoriografije nakon Drugog svetskog rata dijametralno delila na dva suprotna tabora uglavnom po nacionalnoj, ali i politikoj liniji. Dok je veina hrvatskih istoriara nakon 1945. g. u Naertaniju videla program osnivanja velike Srbije u formi Jugoslavije na ideolokim osnovama Vukovog lingvistikog modela determinacije Srpstva, dotle je inostrana istoriografija u istom ovom periodu uglavnom zanemarivala Vukov uticaj na Iliju Garaanina. Ovakva oprena miljenja u istoriografiji su sasvim razumljiva i objektivno opravdana. Teina sukoba, uglavnom srpske i hrvatske istoriografije, oko Vukovog lingvistikog modela nacionalnog odreenja i Garaaninovog programskog spisa o ujedinjenju srpskih zemalja u zajedniku nacionalnu dravu se najbolje moe shvatiti ukoliko se zna da primenjujui u praksi ovaj model nacionalne identifikacije i stvaranja nacionalne drave dolazimo do rezultata da je u Vukovo i Garaaninovo vreme bilo samo 801,000 Hrvata (akavaca), 1,151,000 Slovenaca (kajkavaca) i 5,294,000 Srba (tokavaca) od kojih je bilo 2,880,000 pravoslavnih, 1,864,000 katolika i 550,000 muhamedanaca [afaik 1842/1955, 146147]. Vodei slovenski filolozi iz sredine XIX veka (Josef Dobrovsk, Jernej Kopitar, Pawel Josef afaik, Franc Mikloi) su polazei od tvrdnje nemakog istoriara Ludviga fon letzera (Ludwig von Schltzer 1735. g.1809. g.) da je tokavski dijalekt srpski, delili miljenje da se kao pravi hrvatski narodni jezik moe smatrati samo akavski dijalekt, a kajkavski dijalekt kao slovenaki, pa je shodno primeni ovakve teorije hrvatska nacionalna teritorija bila svedena na teritorijalnu rasprostranjenost akavskog dijalekta, tj. na Istru, severni deo istone obale Jadrana i na veinu jadranskih ostrva. Ipak, ukoliko bi se primenio princip verske komponente nacionalnog odreenja, etnika slika Balkana bi bila potpuno drugaija. To se moe videti na primeru francuskog popisa stanovnitva Dalmacije sa Kvarnerskim ostrvima (ali bez Boke Kotorske i Dubrovnika) prema kome je 1806. godine na ovim prostorima ivelo 259,902 stanovnika: rimo-katolika je bilo 220,342, pravoslavnih 36,384, Jevreja 173 kao i 2 pripadnika kalvinistike crkve. Prema ovom principu bi ispalo da je na poetku XIX veka u Dalmaciji ivelo 85,77% katolika, tj. Hrvata, a 14,16% pravoslavaca tj. Srba.1 Razlike u primeni ova dva naela nacionalne identifikacije (verskog i jezikog) su primetne pa je stoga sasvim razumljivo da su Karadievi Srbi svi i svuda i Garaaninovo Naertanije od svoje pojave pa do dana dananjeg izazivali burne i otre polemike prevashodno u jugoslovenskoj istoriografiji. Treba zakljuiti da su i Karadi i Garaanin, polazei od stava nemakih romantiara da jedan narod moe govoriti samo jednim jezikom kao i da jednim te istim jezikom ne mogu govoriti dva ili vie naroda, doli do zakljuka primenjujui letzerovu
1
Population de la Dalmatie, Service historique, MR 1625 u [Roksandi 1991]. Rimo -katoliki Srbin iz Dubrovnika Lujo Bakoti u [Bakoti 1939, 5] tvrdi da je pred kraj Prvog svetskog rata u Dalmaciji bilo 120.000 pravoslavnih Srba i 25.000 katolikih Srba.
107
tezu da etniki Hrvati mogu biti samo oni koji govore akavskim narejem (jezikom) i donekle kajkavskim, etniki Slovenci kajkavskim, a etniki Srbi tokavskim. Karadi je bio ubeen jo 1814. g. da ijekavskim izgovorom tokavskog nareja govore grkopravoslavni Srbi a da ikavskim izgovorom koji je on nazivao i slavonskim govore rimo-katoliki Srbi koji ive u Slavoniji, Hrvatskoj i Dalmaciji [Karadi 1814, 105]. Sve do pojave afaikove Istorije slovenskih jezika i knjievnosti 1826. g.1 Vuk nije bio sasvim siguran da postoje Srbi-katolici koji govore ijekavskim izgovorom. Meutim, nakon publikovanja afaikove istorije slovenskih jezika i knjievnosti, Vuk je bio srean da izjavi kako je afaik opravdano svrstao sve stanovnike Slavonije, Dalmacije, Crne Gore, Bosne, Hercegovine i Hrvatske u Srbe (tj. tokavce) a ne u Hrvate.2 Vukova i Garaaninova ideja o lingvistikom Srpstvu i njegovoj nacionalnoj (etnolingvistikoj) dravi je u svakom sluaju jako uzdrmala tradicionalistiko shvatanje meu Srbima o poistoveivanju Srpstva uglavnom sa pravoslavnom veroispoveu. Nova teorija o nacionalnoj identifikaciji Srba je uspostavila i nove lingvistike granice rasprostiranja srpskog naroda, granice koje su geografski bile ire od konfesionalnih granica Srpstva koje su zagovarali pravoslavni tradicionalisti, kao na primer Jovan Sterija Popovi (1806. g.1856. g.). Dubrovanin Matija Ban je opisao ovaj sukob lingvistike i konfesionalne ideje Srpstva kao borbu starog i skuenog koncepta sa novim i irim konceptom o nacionalnom odreenju Srba i njihovoj knjievnosti. Moe se konstatovati sa sigurnou da je ova borba izmeu starog i novog koncepta nacionalnog odreenja Srba bila deo borbe za Vukovu reformu jezika koju su izmeu sebe vodili vukovci i pristalice Srpske pravoslavne crkve [Popovi 1972, 315 320].
Zakljuak
Definicija jezika je uvek implicitno ili eksplicitno definicija ljudskog roda na svetu, Raymond W., Language, Marxism and Literature, Oxford: Oxford University Press, 1977, s. 21.
1 2
afaik P. J., Geschichte der slawischen Sprache und Literatur, Buda, 1826. Vukovo pismo Ignjatu A. Brliu, 25. april 1826. u [Vukova prepiska 1910, 116].
108
Za razliku od savremenih trendova u politikim naukama kao i studija iz

oblasti nacionalizma koji odbacuju ideju da je jezik glavna komponenta nacionalnog odreenja, u XIX veku, a naroito u njegovoj prvoj polovini, na veem delu evropskog kontinenta je postojalo duboko uverenje da je jezik upravo taj identifikator koji odreuje nacionalnu pripadnost. Drugim reima, na osnovu jezike pripadnosti odreivala se i etnonacionalna pripadnost (jezik=etnos). Ovo uverenje je naroito dominiralo u nemakim zemljama u doba romantizma ali se idejni koreni ovog uverenja mogu nai u epohi francuskih enciklopedista s kraja XVIII veka. Ideje nemakih romantiara, naroito fon Humbolta (von Humboldt: Die wahre Heimat ist eigentlich die Sprache), o nacionalnom grupisanju na osnovu jezike pripadnosti su sredinom XIX veka bile opteprihvaene na jugoistoku Evrope, a naroito meu Junim Slovenima u Habsburkoj Monarhiji. Junoslovenski lingvisti i politiari su sledili nemake romantiare ne samo po pitanju odreivanja kriterijuma za nacionalnu pripadnost ve i po pitanju principa stvaranja nacionalne drave: jedan jezikjedna (etno)nacijajedna drava. Veliki broj istonoevropskih i centralnoevropskih nacionalnih pokreta poetkom XIX veka je zapoeo svoju istoriju upravo sa obnovom i kodifikacijom maternjeg (tj. nacionalnog) jezika. Ovaj trend se odnosio takoe i na June Slovene, naroito one koji su iveli zajedno pod habsburkim skeptrom. Uverenje da je jezik glavni imbenik koji odreuje nacionalnu pripadnost imalo je za posledicu zalaganje za jednonacionalnu, tj. jednojeziku dravu, koja bi kao homogena nacionalna organizacija imala vee anse za dui opstanak nego vienacionalne, odnosno viejezike, dravne tvorevine. Jezik je u XIX veku irom Evrope sluio u mnogim sluajevima kao sredstvo za realizaciju projekta stvaranja nacije. Instrumentalizacija jezike politike je bila u skladu sa ostvarivanjem optih nacionalnih ciljeva. Opravdanost ovakvog pravca razmiljanja meu junoslovenskim javnim radnicima je bila uveliko dokazana primerima italijanskog i nemakog ujedinjenja sredinom i u drugoj polovini XIX veka. Za veinu junoslovenskih politiara, primeri ujedinjene Kraljevine Italije i ujedinjene Carevine Nemake su bili dokazi da savremena drava mora biti sastavljena od jednonacionalnog tkiva to podrazumeva stvaranje dravne organizacije pre svega na osnovu jezike pripadnosti. Takoe, primeri ujedinjenja Italijana i Nemaca su posluili za razvijanje teorije meu Junim Slovenima da jednonacionalna, tj. jednojezika, drava mora biti centralistika monarhija bez ikakvih federalistikih koncepcija u unutranjoj organizacionoj strukturi. Kodifikacija nacionalnog knjievnog jezika na osnovu govornog narodnog jezika je imala sem naunih i politike obzire jer bi na taj nain jednonacionalno-jezika drava dobila i jedinstveni knjievni jezik to je sve skupa imalo za cilj da poloi vre temelje njenoj unutranjoj organizaciji, a to je bio preduslov za dui dravni opstanak. Uverenje u ispravnost lingvistikog modela nacionalnog odreenja, kao i uverenje u preku potrebu da se kodifikuje nacionalni knjievni jezik na osnovu narodnog govora, imalo je za posledicu stvaranje teorije o razliitoj nacionalnoj pripadnosti Junih Slovena na osnovu pripadnosti jednom od tri nareja/govora: kajkavskom, akavskom ili tokavskom. Taj zadatak je meu Srbima izvrio Vuk Stefanovi Karadi ija je tokavska teorija Srpstva posluila njegovom savremeniku Iliji Garaaninu da izradi
109
plan o stvaranju nacionalne drave Srba koja bi se jednom reju mogla nazvati tokavija ili Ujedinjena Srpska. Uopteno govorei, srpski nacionalizam u XIX veku, tj. nacionalizam Srba kako iz Habsburke Monarhije tako i iz Otomanske Imperije, je imao tri osnovna zahteva: 1) politiki koji je podrazumevao politiku nezavisnost itave srpske nacije, ili pak politiku autonomiju, odnosno politiko samoupravljanje, 2) kulturni pod kojim se podrazumevalo oivljavanje i jaanje nacionalne kulture a naroito standardizacija nacionalnog knjievnog jezika, i 3) socijalni koji je podrazumevao pravedniju raspodelu dravnih prihoda po nacionalnom principu, jaanje nacionalne ekonomije i nacionalnih udruenja. Krajnji cilj ova tri nacionalna zahteva Srba je bio da se za srpsko nacionalno bie ustanovi posebna nacionalna teritorija, koja bi trebala da bude etniki homogena na osnovu istovetnosti jezika kojim taj srpski ethnos govori. Za razliku od srpskog nacionalizma iz XIX veka, hrvatski nacionalizam je u istom periodu zahtev za homogenou nacionalnog prostora uglavnom zasnivao na principu politiko-istorijske nacije, a to je bila hrvatska nacija, odnosno hrvatski politiki narod u Kraljevini Trojednici. Meutim, ukoliko se radilo o hrvatskom nacionalnom prostoru koji se odnosio na provincije Bosnu, Hercegovinu i Srem, onda se primenjivala kombinacija etnikog principa, koji je uglavnom bio zasnovan na komponenti jezika kao glavnoj nacionalnoj karakteristici, i principa istoricizma, dok se u sluaju Crne Gore (Crvena Hrvatska) primenjivao iskljuivo etniki princip. Kako srpski tako i hrvatski lingvistiki nacionalizam je jednim delom ponikao kao nacionalna reakcija na injenicu da lanovi vladajue klase u srpskim i hrvatskim zemljama (Turci, Maari, Nemci, Italijani) nisu pokazivali dovoljnog interesa da naue jezik nacije kojom su vladali. Tako je i u srpskom i u hrvatskom nacionalizmu jezik shvaen kao jedan od osnovnih elemenata za ispunjavanje osnovnog uslova ostvarivanja nacionalne mobilizacije, a to je duboko i masovno uverenje u posedovanje kolektivnog identiteta [Anderson 1983]. Za ostvarivanje kolektivne nacionalne mobilizacije je takoe bilo potrebno da postoje nacionalne drutvene i politike institucije, pa nije udo to se nacionalna mobilizacija Srba koncentrisala oko vladinih institucija Kneevine Srbije kao i institucija crkveno-kolske autonomije Srba u Habsburkoj Monarhiji [Meadwell; Meadwell 1994]. Vuk Stefanovi Karadi (1787. g.1864. g.) je bio jedan od najvanijih javnih, kulturnih i naunih radnika meu Srbima, koji se svojim radovima znaajno istakao u mnogim oblastima srpske filologije. Sastavio je prvu modernu srpsku gramatiku kao i renik srpskog jezika. Njegov doprinos na polju sakupljanja narodnih pesama koje su izdate u nekoliko zbirki, kao i drugih narodnih umotvorina je nesumnjivo ogroman. Meutim, njegov najvei doprinos modernistikim procesima srpske nacije je bio bez svake sumnje na polju standardizacije srpskog knjievnog jezika (i faktiki hrvatskog mada mu to nije bila namera). Verujui da knjievni jezik svake moderne evropske nacije mora biti zasnovan na fonetskom principu pii kao to govori (i itaj kao to je napisano), Vuk je ustanovio da je narodni govor tokavskog dijalekta ijekavskog izgovora najbolja, i najprirodnija, osnova na kojoj treba izgraditi moderni knjievni jezik Srba sa maksimalnom tolerantnou prema upotrebi tokavske ekavice. Meutim, s obzirom da su voe hrvatskog Ilirskog pokreta prihvatile za knjievni jezik Hrvata takoe ijekavsku tokavicu na osnovu njihovog uverenja da je i deo etnikih Hrvata govorio
110
tokavskim dijalektom (miljenje koje je Vuk odluno pobijao), time je faktiki stvorena zajednika jezika osnova izmeu Srba i Hrvata na itavom junoslovenskom prostoru (ali ne Vukovom voljom). Karadievi lingvistiki stavovi su bili hvaljeni i od strane hrvatskih naunika, naroito onih koji su delili jugoslavenska uverenja i zvanino se borili za stvaranje zajednike, nezavisne jugoslavenske drave ija bi politika osnova poivala na nacionalnoj saradnji Srba i Hrvata. Toj politikoj saradnji ova dva junoslovenska naroda je upravo trebao posluiti, prema njihovoj ideolokoj koncepciji, zajedniki hrvatsko-srpski knjievni jezik ije je temelje izgradio, prema njihovom miljenu, upravo Vuk Stefanovi Karadi. Ovo miljenje je uglavnom branio hrvatski filolog Vatroslav Jagi. Ipak, treba naglasiti da je Vuk izgradio srpski a ne hrvatsko-srpski knjievni jezik i da je uvek u svim svojim delima vrlo jasno odvajao srpski od hrvatskog jezika. To uverenje nije napustio ni pri izradi i potpisivanju tzv. Bekog knjievnog dogovora 1850. godine. Ovaj dogovor su potpisali Vuk Stefanovi Karadi i uro Danii, dva glavna srpska filologa u to vreme, zatim petorica hrvatskih javnih radnika, knjievnika i kulturnih delatnika Ivan Kukuljevi, Dimitrija Demeter (pohrvaeni Grk), Ivan Maurani (kasniji ban HrvatskeSlavonije), Vinko Pacel i Stjepan Pejakovi, i konano Slovenac, Franc Mikloi, jedan od vodeih slovenskih filologa svih vremena. Ovim dogovorom nije ustanovljeno da su Srbi i Hrvati jedan narod kao to to tvrdi na jednom mestu B. Brbori [Brbori 2001, 34, 68] (Brbori je kasnije ovaj svoj stav korigovao). Ono to je dogovoreno u Beu 1850. g. je da jedan narod treba jednu knjievnost da ima (tekst sporazuma u [Milosavljevi 1997, 142143]). Petar Milosavljevi tvrdi da su netane interpretacije teksta Knjievnog dogovora u Beu 1850. g. da je tom prilikom postignut zvanini dogovor o zajednikom knjievnom jeziku Srba i Hrvata, da je tada izabrano tokavsko nareje za knjievni jezik Srba i Hrvata i da se stoga zajedniki jezik ova dva naroda treba zvanino nazvati dvolanim etnikim imenom: kao srpsko-hrvatski (za Srbe), odnosno hrvatsko-srpski (za Hrvate). Naime, potpisnici dogovora nisu predstavljali zvanine deputate Srba i Hrvata pa se stoga ovaj dogovor nemoe interpretirati kao zvanini meunacionalni sporazum ova dva naroda kojim su se prebrodili predhodno nekakvi neusaglaeni stavovi o zajednikom knjievnom jeziku. Prvo treba znati da je beki Knjievni dogovor potpisan i od strane jednog Slovenca i da su ovim dokumentom preuzeti svi ranije izneti Vukovi stavovi o knjievnom jeziku Srba. Prema tome, osam potpisnika sporazuma su kao privatne linosti privhatile da se Vukov srpski jezik proglasi za zajedniki knjievni jezik Srba i Hrvata. Naravno, ostaje otvoreno pitanje zato su hrvatski potpisnici odluili da Vukov srpski jezik prihvate za knjievni jezik hrvatskog naroda. Drugo, ovim dogovorom je izabran istonohercegovaki izgovor (podnareje) tokavskog nareja (u savremenoj interpretaciji - dijalekta), a ne tokavsko nareje kao takvo za zajedniki knjievni jezik Srba i Hrvata [Milosavljevi 1997, 3034; vidi takoe Brbori 2001, 79, 92, 95, 104, 122, 136, 151, 169, 367]. Tom prilikom se zakljuilo da veina Junih Slovena treba da ima jedan knjievni jezik zasnovan na sredinjim novotokavskim govorima, ali koji nije tada imenovan [Brbori 2000, 422]. Vremenom su hrvatski lingvisti (jezikoslovci) i politiari nastojali da dokau da je ijekavski izgovor, koji je u stvari bio eminentno srpski i u svakodnevnom govoru i knjievnosti [Brbori 2001, 104], hrvatski knjievni idiom. To je znailo da su po toj hipotezi svi junoslovenski ikavsko-ijekavsko-tokavski rimo-
111
katolici bili etniki Hrvati, a samo ekavsko-tokavski pravoslavci bili Srbi. Po toj logici se smatralo takoe i da su svi ijekavsko-tokavski muslimani Bosne i Hercegovine izvorni Hrvati. Dakle, granica izmeu Srpstva i Hrvatstva prema Jagievoj paradigmi bi trebala da bude na reci Drini. Prihvativi lingvistiki model nacionalnog odreenja, model koji je u tadanjoj Evropi bio vladajui, naime da se identitet jednog naroda najbolje moe utvrditi na osnovu jezika kojim se taj narod slui, Vuk je 1836. godine napisao lanak pod nazivom Srbi svi i svuda. lanak je meutim objavljen tek 1849. godine, nakon formulisanja osnovnih ideja hrvatskog (Ilirskog) nacionalnog pokreta. Osnovna misao vodilja ovog Vukovog lanka je da su svi Juni Sloveni koji govore tokavskim narejem (bez obzira na verozakon i dravu u kojoj su iveli) etniki (tj. etnolingvistiki) Srbi. Ovakvo Vukovo uverenje ga je odvelo do loginog zakljuka da su sve zemlje u kojima ive tokavci bile u stvari srpske zemlje, tj. naseljene etnolingvistikim Srbima. Vuk je smatrao da veroispovest nije najbitniji, niti najopravdaniji, nacionalni determinator. Uzimao je kao dokaz za ovu svoju tvrdnju primer Nemake i Nemaca: bez obzira to su ili rimo-katolici ili protestanti (luterani i kalvinisti) svi Nemci se oseaju pripadnicima jedne nacije na osnovu zajednikog jezika koji predstavlja osnovnu nacionalnu karakteristiku raspoznavanja. Takoe, svi Maari se oseaju pripadnicima maarske nacije na osnovu nacionalnog jezika iako ima Maara rimokatolika, luterana, kalvinista i unijata. Shodno tome, svi pravoslavci, muslimani, rimokatolici i grko-katolici na junoslovenskom etnikom prostoru koji govore tokavskim dijalektom pripadaju srpskoj nacionalnoj zajednici koju bih ja nazvao Srpski etnolingvistiki komonvelt. Iako Vukov lingvistiki nacionalizam zasnovan na tokavskoj ideologiji Srpstva nije bio prihvaen od veine ne-Srba, pa ak ni od nekih srpskih naunika i politiara, njegov je veliki ugled meu tadanjim lingvistima i slavistima dao znatnu teinu njegovom lingvistikom modelu definisanja srpske nacije. Iz tog razloga su njegovi stavovi o tokavskoj osnovi Srpstva bili sastavni deo veeg broja srbijanskih gramatika i kolskih udbenika iz oblasti istorije, geografije i knjievnosti, kao i politikog programa Samostalne srpske stranke i njenog organa Srbobrana u periodu 1884. g.1902. g. Dok je Vuk svojim delima irio oseaj nacionalne uzajamnosti i kulturne povezanosti svih Srba bilo na prostorima Otomanske Imperije ili Habsburke Monarhije, njegov savremenik i ideoloki nastavlja Ilija Garaanin, ministar unutranjih poslova u vladi Kneevine Srbije za vreme princa Aleksandra Karaorevia (1842. g.1858. g.), bavio se praktinom razradom stvaranja jedinstvene srpske drave koja bi obuhvatila itav srpski narod. Garaanin je polazio od dva naela pri utvrivanju granica budue ujedinjene srpske drave: istorijskog i etnikog. Na osnovu istorijskog prava srpska drava je trebala da predstavlja obnovljeno srpsko srednjovekovno carstvo, dok je u odreivanju granica srpske drave na osnovu etnikog prava Garaanin u potpunosti prihvatio Vukov lingvistiki model identifikacije srpske nacije. Podravajui Vukovu tokavsku definiciju Srpstva, Garaanin je zakljuio da sve zemlje u kojima se govori tokavskim dijalektom/govorom pripadaju ujedinjenoj Srbiji. A to su konkretno bile: Kneevina Srbija, delovi Hrvatske, Slavonije, i Dalmacije naseljeni preteno etnolingvistikim Srbima (tj. Vojna Krajina), itava Bosna i Hercegovina, Kosovo sa Metohijom, i Vojvodina sa Sremom. Garaanin je 1844. godine
112
izradio tajni plan srpske spoljne politike pod nazivom Naertanije kojim je trebalo da se ostvari ujedinjenje svih Srba u jedinstvenu nacionalnu dravu: Srpski etnolingvistiki komonvelt. Odbacujui ideju ujedinjenja svih Junih Slovena, Garaanin je favorizovao nacionalno ujedinjenje Srba na osnovu kombinacije istorijskih prava srpske drave na odreene teritorije na Balkanu i etnikih prava Srba. Kao i Vukov lingvistiki model nacionalne identifikacije Srpstva, tako je i Garaaninov plan o stvaranju tokavske drave Srba naao vidno mesto u raznoraznim naunim i knjievnim publikacijama irom srpskog etnografskog prostora kao i u programima manjih ili veih srpskih politikih partija. Nesumnjivo je da su ideoloki pogledi Vuka Stefanovia Karadia i Ilije Garaanina bili od odluujueg znaaja kako za razvijanje isto srpskih nacionalnih ideala i ciljeva, tako i jugoslovenske/jugoslavenske ideologije zasnovane na nacionalnoj istovetnosti Hrvata i Srba putem upotrebe zajednikog govornog i knjievnog jezika. Ovakva ideologija (koja nema nikakvog realnog osnova u delima Vuka i Garaanina i koja je njihovom pogrenom interpretacijom postavila ideoloke osnove za junoslovensko ujedinjenje) je praktino realizovana stvaranjem zajednike jugoslovenske drave 1918. godine kada su faktiki ostvarena oba idejna programa: 1) Vukov-Garaaninov velikosrpski (jer su se u zajednikoj dravi nali svi Srbi), i 2) jugoslovenski (jer su se u istoj dravi nali svi Jugosloveni, tj. svi Juni Sloveni sem Bugara). Vukova jezika reforma, koja je izmeu ostalog imala za zadatak da konsoliduje nacionalno bie, je otpoela meu Srbima u drugoj deceniji XIX veka. U to vreme knjievni jezici kod Srba su bili ruskoslovenski i slavenoserpski, a upotrebljavali su se u liturgijske svrhe Srpske pravoslavne crkve. Srpska pravoslavna crkva je predstavljala jedinu preivelu nacionalnu instituciju nakon otomanskog osvajanja srpskih zemalja. Kao jedini institucionalizovani nacionalni zatitnik, srpska crkva je sve do sredine XIX veka odreivala ideoloke okvire nacionalnog opredeljenja. Shodno crkvenim ideolokim stavovima i politikim rezonima, Srbi su se uglavnom identifikovali sa pravoslavljem pa je shodno tom naelu ruskoslovenski (ili njegova posrbljena srpska recenzija slavenoserpski), jezik bio prirodni izbor srpske crkve za nacionalni knjievni jezik. Preko takvog jezika srpsko nacionalno bie se moglo najefikasnije zatititi kako od otomanske islamizacije tako i od rimskog pokatoliavanja i pounijaivanja. Ruskoslovenski jezik se znatno razlikovao od govornog jezika srpskih seljaka koji su inili veinski deo nacionalne populacije i za koje je taj jezik bio u potpunosti nerazumljiv. To se uglavnom odnosilo i na slavenoserpski jezik koji je bio mnogo blii govornom jeziku Srba, ali ipak dovoljno nerazumljiv za veinu obinog srpskog sveta. Sa pojavom Vuka Stefanovia Karadia nacionalno odreenje Srba na osnovu pravoslavlja je u potpunosti uzdrmano to se prirodno odrazilo i na reformulaciju nacionalnog knjievnog jezika. Pod snanim uticajem nemakog romantiarskog pokreta, a ohrabren slovenakim slavistom Jernejem Kopitarem, Vuk je ne samo postavio nove (lingvistike) osnove Srpstvu, ve je i standardizovao knjievni jezik Srba. Svoju reformu je poeo tampanjem srpske gramatike 1814. g. i srpskog renika 1818. g. U narednih tridesetak godina Vuk je portvovano radio na tome da nova forma nacionalnog knjievnog jezika, zasnovana na narodnom istonohercegovakom izgovoru tokavskog nareja, kojim su ujedno bila napisana remek dela dubrovake
113
knjievnosti kao i srpske narodne junake pesme, bude prihvaena od strane srpske intelektualne elite. Meutim, s obzirom da su voe hrvatskog nacionalnog preporoda Ilirskog pokreta, prihvatile Vukovu verziju knjievnog jezika zasnovanog na tokavskom nareju (govornom jeziku) srpskog seljaka, novonastali knjievni jezik Srba je ujedno, ne Vukovom eljom i namerom, postao ujedinjujuim elementom Srba i Hrvata simbolizujui potencijalnu mogunost junoslovenskog kulturnog i politikog ujedinjenja. U isto vreme dok je Vuk formulisao svoj lingvistiki model nacionalnog odreenja, sprovodio svoju reformu knjievnog jezika Srba, i dok je Garaanin zacrtao programske osnove srpske nacionalne drave zasnovane na jezikom definisanju Srpstva, meu hrvatskim intelektualcima su se razvijali slini procesi nacionalne konsolidacije i obnove nacionalne (hrvatske) dravnosti. Hrvatske zemlje, ipak, za razliku od Srbije Vukovog i Garaaninovog doba su se nalazile u posve drugaijim istorijsko-politikim prilikama. Hrvatske istorijske zemlje su sredinom XIX veka bile podeljene izmeu Bea i Pete, dok se Bosna i Hercegovina, sporna teritorija izmeu Srba i Hrvata, nalazila pod upravom Carigrada. Pod pretnjom germanizacije i maarizacije, koja se izmeu ostalog ogledala i u potiskivanju nacionalnog jezika iz slubene upotrebe, tridesetih godina XIX veka dolazi do hrvatskog preporodnog pokreta pod nazivom Ilirski pokret iji je osnovni politiki cilj bio da okupi sve hrvatske istorijske i etnike teritorije pod okrilje jedne dravne organizacije. Vrlo je verovatno da je iza politike delatnosti ovog pokreta stajala Austrija u nameri da razbije Srpstvo (kao najveu prepreku za habsburko teritorijalnopolitiko irenje na Balkanu). Na taj nain dolazi u isto vreme do dva paralelna pokreta meu Srbima i Hrvatima: dok su Vuk i Garaanin ujedinjavali rascepkano Srpstvo, hrvatski Ilirci su to isto pokuavali da urade sa rascepkanim Hrvatstvom. Cilj je bio da se izvri etnolingvistiko ujedinjenje nacije. Kao osnova za nacionalno ujedinjenje posluio je lingvistiki model nacionalnog odreenja onako kako su taj model izgradili nemaki romantiari, a prihvatili vodei slavisti s kraja XVIII i poetka XIX veka. Jezika situacija u Trojednici (Hrvatska, Slavonija i Dalmacija) je bila znatno komplikovanija od one u Srbiji sredinom XIX veka. Meu Hrvatima u Vukovo doba se kao glavna prepreka standardizaciji knjievnog jezika prema tumaenjima voa Ilirskog pokreta javila dijalektoloka rascepkanost Hrvatstva poto su Hrvati upotrebljavali tri nareja: akavsko, kajkavsko i tokavsko. U Zagrebu se kajkavskim narejem tradicionalno govorilo. Tim narejem je govorio i voa Ilirskog pokreta Ljudevit Gaj kao i veina iz njegovog kruga. Ivan Maurani je bio rodom akavac. Gaj, meutim, nije uzeo kajkavsko nareje za knjievni jezik Hrvata niti pak akavski koji je imao veliku knjievnu i govornu tradiciju iz srednjeg veka. Za knjievni jezik Hrvata je izabrano ba (namerno) tokavsko nareje i to ijekavskog izgovora. Taj izbor je praen prihvatanjem Vukove jezike reforme. Ovakav izbor je prema ilircima uinjen iz tri razloga: 1) jer su Hrvati polagali pravo na knjievnu tradiciju Dubrovake Republike koja je pisana ovim narejem od XV veka, 2) jer je tokavskim narejem govorio jedan deo Hrvata u Gajevo vreme, i 3) jer su Ilirci teili kulturnom i politikom jedinstvu sa Srbima. Ilirski jezik koji je lansirao Gaj u Novinama horvatskim i Danici 1835./36. godine nije bio nita drugo nego tokavsko nareje ijekavskog izgovora koje je trebalo da poslui za junoslovensko ujedinjenje. Meutim, ovakve ideoloke tendencije hrvatskog nacionalnog preporoda su u drugoj polovini XIX veka okarakterisane od strane
114
branilaca Srpstva kao pokuaj stvaranja velike Hrvatske asimilovanjem tokavskih Srba koji su trebali da postanu etniki Hrvati na osnovu istog govornog jezika i hrvatske dravno-pravne ideologije. Takoe, isticalo se (s pravom) da je pre Gaja veoma mali broj Hrvata govorio i pisao tokavskim, a nakon Gaja veina. Iz tog razloga dolazi do ideolokih sukoba izmeu srpskog i hrvatskog lingvistikog nacionalizma oko istih teritorija: Dalmacije sa Dubrovnikom, Slavonije, Srema, dela Hrvatske i pre svega oko Bosne i Hercegovine. Prihvatanje Vukove reforme jezika od strane hrvatskih vukovaca je pokrenulo niz politikih pitanja i nedoumica kao to je pre svega pitanje pravog razloga za usvajanje tokavskog nareja i to onog ijekavskog izgovora koji je bio Vukov maternji jezik za knjievni jezik Hrvata. Predstavnici srpskih tzv. nacionalistikih krugova su ovaj in tumaili pre svega kao pokuaj Hrvata da prisvoje srpsku kulturnu batinu kao i teritorije naseljene lingvistikim Srbima, a pre svega Dubrovnik. S druge strane, Vukovo lingvistiko odreenje Srpstva praeno reformom nacionalnog knjievnog jezika je imalo za posledicu da se itava junoslovenska populacija koja je govorila tokavskim narejem smatra pripadnicima etnolingvistikog Srpstva to je uveliko osporavano od strane hrvatskih politiara i javnih radnika XIX veka. Oni su u Vukovom lingvistikom modelu nacionalnog odreenja videli prefinjeni plan stvaranja velike srpske drave na Balkanu, plan koji je konkretno razradio Ilija Garaanin. Ova nereena ideoloka pitanja su uveliko uticala na odnose Hrvata i Srba u Jugoistonoj Evropi sve do poetka XX veka, ali ujedno proimaju i srpsko-hrvatske nacionalno-politike odnose sve do danas. Tako na primer, ti odnosi su bili naroito kompleksni na podruju Trojedne Kraljevine gde je ivelo izmeano Hrvatstvo sa Srpstvom pa je u itavom XIX veku pitanje zvaninog naziva jezika igralo glavnu ulogu u pribliavanju ili odbijanju Hrvata od Srba. Dok su zagovornici hrvatskog istorijskog prava nastojali da ostvare ideju o jednom politikom narodu u Trojednici putem ozakonjavanja hrvatskog jezika kao jedino zvaninog, veina srpskih politikih prvaka se estoko borila za uvoenje dvolanog naziva zvaninog jezika koji bi trebao da glasi: hrvatsko-srpski. Ovakvim preimenovanjem zvaninog jezika u Trojednici bi se ozakonila ravnopravnost Srba sa Hrvatima kao i srpskog nacionalnog pisma (irilice) sa latinicom. Sukob ova dva lingvistika nacionalizma na teritoriji Hrvatske, Slavonije i Dalmacije je konano doveo krajem XIX veka i u prvim godinama XX veka da ultra-desne politike grupacije sa obe strane (Srpska samostalna stranka i Hrvatska stranka prava) negiraju postojanje hrvatske, odnosno srpske, nacije shodno primeni istog lingvistikog principa nacionalnog grupisanja. Period koji je obraen u ovom radu predstavlja jednu izdvojenu i osobenu epohu u razvoju junoslovenskih nacionalizama, politikih teorija i misli. Ovaj period junoslovenske istorije, a pre svega srpske, moemo nazvati epohom uobliavanja lingvistickog nacionalizma. U ovom tipu srpskog nacionalizma se glavni akcenat stavljao na nacionalni jezik kojim se srpska nacija razlikovala od drugih. Razliitost etnikonacionalne pripadnosti na osnovu jezika je podrazumevala i tenju svih etnolingvistikih Srba da ive u okvirima jednog jedinstvenog nacionalnog dravnopolitikog organizma. Na drugoj strani, u hrvatskom konceptu politikog naroda jezik je shvatan kao pogodan instrument za homogenizaciju hrvatske dravne teritorije. Razliita konceptualizacija jezika je uticala i na oblikovanje dva razliita tipa
115
nacionalizma: srpskog koji je u osnovi bio etniki i hrvatskog koji je dobio formu dravno-politikog. Ova dva razliita tipa lingvistikog nacionalizma su podrazumevala i dva dijametralno suprotna shvatanja uspostavljanja etniko-dravnih granica. Srpski lingvistiki nacionalizam je favorizovao princip prirodnosti pri stvaranju ovakvih granica dok se hrvatski lingvistiki nacionalizam sve vie vezivao za princip dravnosti i istoricizma.1 U XIX veku se moe nedvosmisleno uoiti da je jezik kako u srpskom tako i u hrvatskom nacionalizmu igrao bitnu ulogu u formiranju nacionalne solidarnosti i poverenja. Sledei korak u razvitku oba nacionalizma se sastojao u tome da se poveu granice nacionalne solidarnosti sa granicama kolektivne akcije. vrstina ove povezanosti i meusobnog uticaja je uglavnom zavisila od stepena razvitka nacionalne solidarnosti koji e presudno uticati na potencijal etnike grupe da u kolektivnom delovanju ostvari nacionalne ciljeve.2 U sluaju oba ova nacionalizma, faktor jezika je odigrao presudnu ulogu u ostvarivanju nacionalne kohezije, solidarnosti i kolektivne mobilnosti radi realizacije viih nacionalnih ciljeva. Treba istai da sluaj srpskog lingvistikog nacionalizma na prostoru Trojedne Kraljevine iz druge polovine XIX veka apsolutno potvruje tanost hipoteze dvojice istraivaa panskog i katalonskog nacionalizma Huana Hargreavesa i Garsije Feranda, da krajnji cilj etnikog nacionalizma ne mora da bude stvaranje nacionalne suverene drave, ve moe biti postizanje odreenog stepena konstitutivnog priznanja nacionalne posebnosti u cilju obezbeivanja to vee nacionalne autonomije u okviru postojee drave. Dokazane teze. Smatram da sam uspeo ovim nauno-istraivakim radom da dokaem svih est unapred postavljenih teza. I) Nacionalni jezik se u koncepciji srpskog lingvistikog nacionalizma shvatao kao deo etnike prirode nacionalnog bia. Srpski jezik predstavlja sastavni deo srpskog etnikog bia i oznaava dovoljnu razliku izmeu srpskog i hrvatskog nacionalnog identiteta. II) U konceptu srpskog, kao i hrvatskog, lingvistikog nacionalizma jezik je tesno povezivan sa teritorijom na kojoj se njime govorilo. III) Svojim radom i reformon Vuk Stefanovi Karadi nije ujedinio Srbe i Hrvate u njihovom narodnom govoru jer nije smatrao da je narodni govor ova dva naroda isti. Vuk je u svojim radovima Pismenici srpskog jezika, Srpskom rjeniku, i lancima Srbi svi i svuda, Srbi i Hrvati i Oitovanje smatrao da je govorni jezik Srba i Hrvata razliit i da se stoga ne moe govoriti o jednom srpsko-hrvatskom ili hrvatskosrpskom narodu ve o dva odvojena etnolingvistika entiteta, tj. nacije. IV) Vuk nije bio miljenja da nema hrvatskog naroda ve da postoje samo Srbi kojima se maternji jezik sastoji iz akavskog, kajkavskog i tokavskog dijalekta. Vuk je naprotiv smatrao za Srbe samo one June Slovene koji su govorili tokavskim dijalektom koji je on video kao srpski nacionalni jezik. Hrvati su za njega bili prevashodno akavci, ali i deo kajkavaca. V) Ilija Garaanin je pri projektovanju ujedinjene drave Srba primenio lingvistiki model definisanja Srpstva koji je predhodno razradio Vuk
1 2
O problemu etnikog grupisanja i odreivanja etniko-dravnih granica videti [Barth 1969]. O grupnoj solidarnosti videti [Hechter 1987].
116
Stefanovi Karadi. Miljenje srpske istoriografije da je Garaanin zastupao tezu da se srpska drava prevashodno treba obnoviti na principu istorijskog prava Srba je netana jer je Garaaninov politiki projekat o obnovi drave Srba na prvom mestu zasnovan na etnolingvistikom pravu Srba na stvaranje svoje nacionalne drave na Balkanu. VI) Garaanin nije projektovao stvaranje Jugoslavije, ili ujedinjene drave svih Junih Slovena, ve samo stvaranje ujedinjene drave Srba: Srpski etnolingvistiki comonvelt. Teze i savremena literatura. Savremena srbistika deli moje miljenje da se srpsko govorno podruje u Vukovo doba identifikovalo od strane vodeih slavista sa tokavskim dijalekatskim sistemom koji danas u sebi sadri sledee poddijalekte: 1) umadijsko-vojvoanski, 2) kosovsko-resavski, 3) istonohercegovaki, 4) lovenskokomski, i 5) prizrensko-timoki. Neosporno je prema savremenoj srbistici, to je i moje lino gledite, da su vodei slavisti u Vukovo i Gajevo vreme smatrali da svi tokavski govori pripadaju jednom jezikom sistemu, tj. jednom jeziku kojim su govorili u to vreme preteno Srbi [Danica 1999, 14]. Takoe, ne mali broj srpskih istoriara i filologa deli moje miljenje da se veliki broj tokavaca rimo-katolike veroispovesti do poetka XX veka uklopio u hrvatsku naciju na osnovu hrvatske teze da su svi junoslovenski rimokatolici ethniki Hrvati kojima je maternji jezik hrvatski. Hrvatski ilirci su takoe u XIX veku preuzeli vukovski model srpskog knjievnog jezika. Meutim, dogodilo se da su hrvatski jezikoslovci uglavnom osporavali srpski naziv tom jeziku na prostoru istorijske Hrvatske imenujui taj jezik kao hrvatski. [Bakoti 1939, 64121, 182190; Kresti 1994, 196239, 260263, 288293, 306319; Kresti 1995, 4049; Radovanovi 1996; Milosavljevi 1997, 1341; Brbori 2001, 321322]. Srpski filolog P. Milosavljevi deli moje miljenje da je netana teza da Vuk nije nigde video Hrvate. On ih je video samo to su za njega pravi Hrvati bili akavci i delom kajkavci, ali nikako tokavci [Milosavljevi 1997, 2541]. Savremeni trendovi u srpskoj istoriografiji potvruju moju tezu da Ilija Garaanin nije projektovao stvaranje Jugoslavije, ve ujedinjenu dravu Srba [Ljui 1993, 64115; Simeunovi 2000, 734]. Meutim, dok veina istraivaa smatra da bi Garaaninova drava obuhvatila samo otomanske Srbe (na primer [Ljui 1993, 64 115]) ja sam miljenja da je Garaanin projektovao svesrpsku ujedinjenu dravu zasnovanu na etnikom pravu prihvativi Vukovu lingvistiku (tokavsku) koncepciju odreenja Srpstva. Perspektive buduih istraivanja na temu. Kao to sam ve istakao, u ovom radu je elaboriran lingvistiki model definisanja srpske nacije u prvoj polovini XIX veka koji je praen sukobima hrvatskog i srpskog lingvistikog nacionalizma. Oba su bila zasnovana na istim ideolokim temeljima. Meutim, ovim radom nije u potpunosti istraena zadata tema. ak ta vie, to je samo poetak posla koji treba sistematski nastaviti i pre svega vremenski proiriti. Prvo, od primarne je vanosti da se pronae, ukoliko je sauvan, originalan rukopis Garaaninovog Naertanija. Drugo, vremenski okvir istraivanja srpskog romantiarskog lingvistikog nacionalizma treba proiriti do stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, tj. do 1918. godine. Tree, treba u potpunosti istraiti arhivsku grau u Arhivu Hrvatske u Zagrebu, arhivski materijal koji se uva u Belom Dvoru na Dedinju u Beogradu kao i arhivalije u Haus-Hof und StaatsArchivu u Beu.
117
Osnovna funkcija jezika u svim drutvima, epohama i politikim sistemima je komunikativna. To podrazumeva da je dobar jezik onaj kojim se moe uspeno sporazumevati. Meutim, esto je jezik imao i jo uvek ima svoje dodatne tri funkcije, a to su: 1) odreivanje nacionalne pripadnosti, 2) zatita nacionalne individualnosti, i 3) sprovoenje politike nacionalistikog ovinizma pod platom ouvanja nacionalne kulture, a u ime jezikog jedinstva odreene etnike grupe. Zavrio bih ovaj rad sa konstatacijom da je opte prihvaeno miljenje u savremenim drutvenim naukama da je nacionalizam, pojavivi se kao fenomen Francuske Revolucije 1789. g. 1793. g., jedna od najbitnijih karakteristika savremene civilizacije [Kohn 1953, vii; Farrar, 54], postavi kolektivnom psihologijom [Kennan 1979, 419], uvek ispoljavao fleksibilnost i posedovao kapacitet da sebe emotivno predstavi kao kolektivnu ideologiju validnu za sve lanove nacionalne skupine [Guibernau 1997]. Lingvistiki nacionalizam je samo jedan deo opteg nacionalizma odreene ljudske zajednice. Pri tome treba imati u vidu da svaki lingvistiki nacionalizam polazi od sledeih stavova: 1) Svaki narod ima pravo na upotrebu svog vlastitog jezika, 2) Svaki narod ima pravo da svoj jezik naziva svojim vlastitim imenom, 3) Svaki narod ima pravo na jedinstvo svoga kulturnog ivota, i 4) U okviru jedne vienacionalne i viejezike drave jezici svih naroda su ravnopravni. Riard Dejvis, profesor meunarodnih studija na Notingem Trent univerzitetu, je dajui prikaz jedne od najnovijih studija na temu nacionalizma napisao sledee: Nakon dva veka nacionalizam je ostao mona snaga koja proima mentalitet i uobiajenu mudrost svake evropske drave [Davies 1995, 3637]. Ova konstatacija je sigurno relevantna i za fenomen lingvistikog nacionalizma Jugoistone Evrope danas.
Raspored Hrvata i Srba nakon doseljavanja na Balkan prema Konstantinu VII Porfirogenetu
118
BIBLIOGRAFIJA
Primarni istorijski izvori I: arhivski materijal, prepiske, programsko-ideoloki spisi, dnevnici i memoari 1. Agii D., Statuti tajne Garaaninove organizacije za pripremu ustanka protiv turske vlasti u slavenskim pokrajinama Turskoga carstva (184950 i 185051.) (dokumenti), Historijski zbornik, XLIV, Zagreb, 1991 (tampano 1992), s. 163176. 2. Arhiv biskupa iz Sombatelja, Szombathely, Maarska, naroito graa za XVIII vek [Canonicae visitationes]. 3. , , VA2, 1875, 144, 36. 4. Arhiv Dubrovake republike i francuske uprave, Dubrovnik, kao deo Historijskog arhiva u Dubrovniku (posebno: III. Zapisnici Vijea umoljenih, knjige 197210; IV. Zapisnici Malog vijea, knjige 109116; VIII. Zapisnici Velikog vijea, knjige 6467; XXVII1 Dopisi i upute za Istok, knjige 105110; XXVII6 Dopisi i upute za Zapad, knjige 125137; LXXVI Isprave i akti za XVIII i XIX vek). 5. Arhiv Hrvatske, Zagreb, zbirka: Zakljuci Hrvatskog sabora IXXII, izdato 19741980 (17771808, sveska IX, 1974), (18081814, sveska X, 1975), (18251832, sveska XI, 1976), (18361847, sveska XII, 1980). 6. Arhiv Istoriskog instituta Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd, Fond Matije Bana, 18441850. 7. Arhiv Srbije, Beograd, Fond Ilije Garaanina, 18441850. 8. Ban M., Pismo Matije Bana Aleksandru Banoviu, Beograd, 10. decembar 1844, Arhiv Istoriskog instituta Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd, Fond Matije Bana. 9. Ban M., Matija Ban Iliji Garaaninu, Beograd 25. III 1850, Arhiv Srbije, Fond Ilije Garaanina, Beograd, dokument 724. 10. Bara F., Iz memoara marala Marmonta. Ilirske uspomene 18061811, Split, 1977, drugo izdanje 1984. 11. Benda K., Hadrovics L., Kroatisches Freiheitsgedicht aus dem Jahre 1794, Studia slavica Academiae scientiarum hungaricarum, II, Budapest, 1956 (tu se nalazi tekst kajkavske revolucionarne pesme iz 1794). 12. Czartoryski A. J., Saveti, 1843 (tampano u celini ili u delovima u nekoliko radova). 13. ovi B., The sources of the great Serbian aggression, Paris, 1993. 14. Derkos I., Duh (Genije) domovine nad sinovima svojim, koji spavaju, Zagreb, 1897. 15. Deeli V., Pisma pisana dru. Ljudevitu Gaju i neki njegovi sastavci (18281850), Graa JAZU, 6, Zagreb, 1906. 16. Dobrovsk J., Geschichte der bhmische Sprache und Literatur, Wien, 1792/1818. 17. Drakovi J., Disertatia iliti razgovor, darovan gospodi poklisarom zakonskim i buduem zakonotvorcem kraljevinah naih, Karlovac, 1832. 18. Engel J. Ch., Geschichte des Freystaates Ragusa, Wien, 1807 (za razdoblje 1790 1907).
119
19. Extermination in Macedonia, izdanje bugarskog Balkanskog komiteta u Londonu, London, 1903. 20. Fancev F., Dokumenti za nae podrijetlo hrvatskoga preporoda (17901832), Zagreb, 1933. 21. Gaj Lj., Proglas, Danicza horvatska, slavonska i dalmatinska, vol. 2, 49, Zagreb, 1836, s. 195. 22. Garaanin I., Naertanije (u nekoliko prepisa), Beograd, 1844. 23. Gavrilovi M., Ispisi iz pariskih arhiva u Zborniku za istoriju, jezik i knjievnost srpskoga naroda I, 1904 (za period 18041808). 24. Godinje Izvestije Tome Kovaevia, Beograd 26. V 1850, Arhiv Srbije, Fond Ilije Garaanina, Beograd, 649. 25. Grmek M., Gjidara M., imac N., Etniko ienje. Povjesni dokumenti o jednoj srpskoj ideologiji, Zagreb: Globus, 1993. 26. Harambai A., Ivan Franjin Gunduli u Izabrane pjesme, Zagreb, 1895. 27. Haus-Hof und Staats-Archiv, Wien (raznovrsna graa). 28. Historijski arhiv u Zadru, Zadar, zbirka: Presidijalni spisi Namjesnitva za Dalmaciju (Atti presidiali dell i. R. Luogotenenza di Dalmazia), (dokumenti iz perioda druge austrijske vladavine u Dalmaciji od 1813 do 1918). 29. Horvat J., Ravli J., Pisma Ljudevitu Gaju, Graa JAZU, 26, Zagreb, 1956. 30. Izvetaj Tome Kovaevia o stanju u Bosni, Hercegovini i Dalmaciji, Kragujevac 8. X 1848, Arhiv Srbije, Fond Ilije Garaanina, Beograd, 269. 31. Izvori za hrvatsku povjest, Zagreb: Institut za hrvatsku povjest Sveuilita u Zagrebu, 1986. 32. Izvori za hrvatsku povjest, IV, Zagreb, 1958 (dokumenti za razdoblje od 1672 do 1848). 33. Jagi V., Izabrani krai spisi, Zagreb, 1948. 34. Jaki G., Prepiska Ilije Garaanina (18391849), Beograd, 1950. 35. Jei S., Hrvatski narodni preporod u prvoj polovini XIX stoljea, Zagreb, 1944 (dokumenti za razdoblje od 1847 do 1848). 36. Jei S., Ilirska antologija, Zagreb, 1934 (dokumenti za razdoblje od 1835 do 1847). 37. Karadi S. V., Srbi svi i svuda, Kovei za istoriju, jezik i obiaje Srba sva tri zakona, tom I, Be, 1849. 38. Karadi S. V., Pismenica serbskoga iezika, po govoru prostoga naroda, Be,1814. 39. Kecmanovi I., Izvetaji poverenika o prilikama u Bosni od 1848. do 1854. godine (dokumenti), Glasnik arhiva i Drutva arhivista Bosne i Hercegovine, II, Sarajevo, 1962, s. 251291. 40. Kolendi P., Nagy J., Ratovanje oko Dubrovnika g. 1806, Dubrovnik, 1906 (ovde je objavljen dnevnik Frano Maria Appendinia o borbama oko Dubrovnika 1806). 41. Koncept plana o delatnosti u Bosni iz 1858, Arhiv Srbije, Fond Ilije Garaanina, Beograd, 1072. 42. Ko . ., . . , , , 1958. 43. Kriegs-Archiv, Wien (raznovrsna graa).
120
44. Krizman B., Memoire Bara Bettere austrijskom generalu T. Milutinoviu o dubrovakoj republici iz 1815. godine, u Anali Historijskog instituta u Dubrovniku, I, Dubrovnik, 1952 (Bettera je bio poslednji sekretar Dubrovake Republike). 45. Kukuljevi S. I., Iura regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae, IIII, Zagreb, 1861,1862. 46. LArchivo di Stato di Trieste, Trieste (ovde se nalazi arhivski materijal vezan za Istru i jadranska ostrva). 47. Lovevi S., Pisma Ilije Garaanina Jovanu Marinoviu, Beograd, 1931. 48. Macedonia. Documents and Material, Bulgarian Academy of Sciences, Institute of History, Bulgarian Language Institute (ed.), Sofia, 1978. 49. Maixner R, Jaki T., Esih I., Korespondencije Dragojla Kulana, Zagreb, 1950. 50. Miskolczy G., A Horvt krds trtnete s iromnyai a rendi llam korban, III, Budapest, Fontes historiae hungaricae aevi recentioris, 19271928. 51. Nacionalna i Sveuilina Biblioteka u Zagrebu, Zagreb (raznovrsna graa). 52. Nikolajevi . Srpski spomenici, Beograd, 1840. 53. Open Society Archives at Central European University, Budapest, (raznovrsna graa). 54. Perovi R., Graa za istoriju srpskog pokreta u Vojvodini 18481849, I, Beograd, 1952. 55. Pismo Matije Bana Stefanu Herkaloviu, Beograd, 2. januar 1845, Arhiv Istoriskog instituta Srpske akademije nauka i umetnosti, Fond Matije Bana, Beograd. 56. Population de la Dalmatie, Service historique, MR 1625 (francuski popis stanovnitva u Dalmaciji 1806). 57. Predloenije Matije Bana, Beograd 20. mart 1850, (dokument), Arhiv Srbije, Fond Ilije Garaanina, Beograd, 644. 58.Predloenija Tome Kovaevia, Beograd 24. XI 1850, Arhiv Srbije, Fond Ilije Garaanina, Beograd, 654. 59. Radonji J., Dubrovaka akta i povelje, V, Beograd, 1951 (ovde se nalazi i graa iz pariskih arhiva za razdoblje 17951806 kao i arhivska graa iz Dubrovacke Republike za 17901807 u regestima). 60. Razliite pjesme Matije Bana, tom VIII, Beograd, 1892. 61. Scematismo dellImperiale regio Litorale Austriaco-Illirico, Trieste (dokumenta vezana za Istru i jadranska ostrva za razdoblje 18151847). 62. , , , 1963. 63. Solitro V. (ed.), Documenti storici sullIstria e la Dalmazia, IIII, Venezia, 1844. 64. Spomenici u povodu 300-godinjice Sveuilita u Zagrebu, I, Zagreb, 1969. 65.Stieglitz H., Istrien und Dalmatien. Briefe und Erinnerungen, Stuttgart, Tbingen, 1845. 66. afaik P. J., Geschichte der slawischen Sprache und Literatur, Buda, 1826. 67. afaik P. J., Serbische Lesekrner, Pest, 1833. 68. afaik P. J., Slowansky nrodopis, etvrto izdanje, Prague, 1955 (prvo izdanje 1842). 69. icel M., Riznica ilirska 1835-1985, Zagreb, Ljubljana, 1985 (u ovoj zbirci dokumenata se nalazi reprint Rakoveva Malog katekizma za velike ljude). 70. Tkalac I., Jugenderinnerungen aus Kroatien, Leipzig, 1894. 71. Topografsko-Statino Opisanije Tome Kovaevia, jesen 1850, Arhiv Srbije, Fond Ilije Garaanina, Beograd, 651.
121
72. Urkwart D., A Fragment from the History of Serbia, 1843 (tampano u celini ili u delovima u nekoliko radova). 73. V. Babuki P. J. afaiku, 1842., Nacionalna i sveuilina biblioteka, Zagreb, R 3992a. 74. Vitezovi P. R., Croatia rediviva: regnante Leopoldo Magno Caesare, Zagreb, 1700. 75. Vrhovec M., Dnevnik, I, Zagreb, 1987. 76. Vukova prepiska, IV, Beograd, 1909. 77. Vukova prepiska, V, Beograd, 1910. 78. Zah F. Plan, 1844 (tampano u celini ili u delovima u nekoliko radova). Primarni istorijski izvori II: novine, mape, kalendari, asopisi, magazini 79. Danica ilirska, Zagreb, 18361848. 80. Danicza horvatzka, slavonzka y dalmatinzka, Zagreb, 18351836. 81. De Standaard, 1990. 82. Der Spiegel, 1990. 83. Die Zeit, 1990. 84. Dubrovnik, Dubrovnik, 18491925. 85. Dubrovnik: Cviet narodnog knjievstva, Zagreb, 1851. 86. Etnografska karta srpskih zemalja izraena na osnovu jezika, obiaja i poezije, Prosvetni glasnik, Beograd, 1892. 87. Favilla, Trieste, 18421844. 88. Frankfurter Allgemaine, 1990. 89. Frankfurter Allgemaine Magazin, 1990. 90. LAvvenire, vol. 1, 33, Dubrovnik, 1849, s. 129. 91. La Favilla (18361846). Pagine scelte (), Videm, 1985. 92. Le Monde, 1990. 93. Le Nouvel Observateur, 1990. 94. Kari V., Karta rasprostranjenja Srba, Srbija. Opis zemlje, naroda i drave, Beograd: Kraljevska srpska dravna tamparija, 1887, izmeu stranica 240 i 241. 95. Narodne novine, Zagreb, 1851. 96. Niketi P. M., Srpski svet u rei i slici, Beograd, 1890. 97. Novi i stari kalendar hrvatski, Zagreb, 1818. 98. Novi Srbobran, Zagreb, 1902. 99. Novine horvatzke, Zagreb, 1836.1850. 100. NRC Handelsblad, 1990. 101. Srbsko-dalmatinski magazin, Zadar, 18381861. 102. Stoletni kalendar, Zagreb, 1819. 103. The Guardian, 1990. 104. The Guardian Weekly, 1990. 105. The International Herald Tribune, 1990. 106. Zeit Magazin, 1990. 107. Zora dalmatinska, Zadar, 1844.
122
Enciklopedije, pregledi, magazini, zbornici, leksikoni, revije, renici i statistiki pregledi 108. Aleksi Lj., ta je dovelo do stvaranja Naertanija, Historijski Pregled, 2, 1954, s. 6871. 109. Ban M., Materi srbskoj, Dubrovnik: Cviet narodnog knjievstva, 2, Zagreb, 1851, s. 184185. 110. Ban M. a, Osnova sveslavianskoga jezika, Dubrovnik, Dubrovnik, 1849, s. 282. 111. Ban M. b, Esame delle questioni politico-slave, LAvvenire, 1, 27, Dubrovnik, 1849, s. 105; 29 s. 115. 112. Brli A., T., Knjievne vesti, Danica ilirska, 14, 7, Zagreb, 1848, s. 28. 113. Brodnjak V., Razlikovni rjenik srpskog i hrvatskog jezika, Zagreb, 1991. 114. Brodnjak V., Rjenik razlika izmeu hrvatskoga i srpskoga jezika, Zagreb, 1992. 115. Doklesti Lj., Da li je St. Verkovi imao politiku zadau u Makedoniji izmeu 1844. i 1862. godine?, 75- , , 1986, s. 5970. 116. Dumont L., Essays on Individualism, Chicago: Chicago University Press, 1986. 117. Durkovi-Jaki Lj., Branislav: Prvi jugoslovenski ilegalni list, 18441845, Beograd, 1968. 118. Juki I. F., Zemljopisno-poviestno opisanije Bosne, Srbsko-dalmatinski magazin, Zadar, 1841. 119. Karadi S. V., Dodatak sanktpetersburskim uporednim renicima svih jezika i dijalekata sa specijalnim osvrtom na bugarski jezik, Be, 1822. 120. Mielcke C., Litauisch-Deutsches und Deutsch-Litauisches Wrter-Buch, Knigsberg, 1800. 121. Milutinovi K., O pokretu Srba katolika u Dalmaciji, Dubrovniku i Boki Kotorskoj 18481914, Zbornik o Srbima u Hrvatskoj, 1, Beograd, 1989, s. 3390. 122. Milutinovi K., Veze Dalmacije i Srbije u doba narodnog preporoda, Zadarska revija, X/4-5, Zadar, 1961, s. 368370. 123. Nikolajevi ., Eparhija pravoslavna u Dalmaciji, Srbsko-dalmatinski magazin, 15, Zadar, 1850. 124. Nikolajevi ., Srbsko obestvo u Dubrovniku, Srbsko-dalmatinski magazin, 4, Zadar, 1839. 125. Nikolajevi ., Spisateli dubrovaki koi su Srbskim jezikom, a talianskim slovima pisali, Srbsko-dalmatinski magazin, 3, Zadar, 1838, s. 17. 126. Petranovi B., Geografiesko-statistieski pregled Dalmacie, Srbsko-dalmatinski magazin, 3, Zadar, 1838, s. 4042. 127. Stojanevi V., Knez Milo prema Porti i narodnim pokretima u Turskoj 182829. god., Zbornik istorijskog muzeja Srbije, tom. 6, Beograd, 1969. 128. Valenti M., Koncepcija Garaaninova Naertanija (1844), Historijski pregled, VII/2, Zagreb, 1961, s. 128137. 129. Vukovi V. J., Nacionalnorevolucionarna akcija Srbije u Vojnoj Granici, Zbornik Matice Srpske za drutvene nauke, 9, Novi Sad, 1954, s. 525. 130. Vukovi V., Knez Milo i osnovna politika misao sadrana u Garaaninovom Naertaniju, Jugoslovenska revija za meunarodno pravo, tom. I, Beograd, 1957.
123
131. aek V., eko i poljsko uee u postanku Naertanija, Historijski Zbornik, tom XVI, 1-4, 1963. lanci i rasprave 132. Aleksi Lj., ta je dovelo do stvaranja Naertanija, Historijski Pregled, II, 1954. 133. Matija Ban (r. 16. decembra 1818. u. 14. marta 1903., Sr, 2, 6, Dubrovnik, 1903. 134. Baynes N. H., Byzantine Civilisation, History , 10, 1926, s. 289299. 135. Banac I., Vjersko pravilo i dubrovaka iznimka: Geneza dubrovakog kruga Srba katolika, Dubrovnik, 1-2, Dubrovnik, 1990, s. 179210. 136. Barthes R., Le Bruissement de la langue. Essais critiques IV, Seuil, Paris, 1984. 137. Batowsky H., Jedan poljski pretea Balkanske unije. Knez Adam artoriski, Knjiga o Balkanu, tom II, Beograd, 1937. 138. Beli A., Koliko se u naem jeziku ogleda nae narodno jedinstvo?, Na jezik, tom III, 9, 10, Beograd, 1935. 139. Beri D, Ilija Garaanin i hrvatska politika u doba revolucije 18481849. godine, Istorijski asopis, XXII, Beograd, 1976, s. 7388. 140. Blommaert J., Verschueren J., The role of language in European nationalist ideologies, Pragmatics, vol. 2, 3, 1992, s. 355-375. 141. Boban Lj., Misija Janikovia u inozemstvo, asopis za suvremenu povijest, tom XII, 1, 1980, s. 2774. 142. Bokovi J. a, Govor o proslavi 50 godinjice knjievnog rada Matije Bana, Glasnik Srpskog uenog drutva, LXV, Beograd, 1886, s. 1239. 143. Bokovi J. b, Izvodi iz zapisnika Srpskog uenog drutva, Glasnik Srpskog uenog drutva, 65, Beograd, 1886, s. 1135. 144. Brozovi D., Hrvatski jezik, njegovo mjesto unutar junoslavenskih i drugih slavenskih jezika, njegove povjesne mijene kao jezika hrvatske knjievnosti u Aleksandar F., Krunoslav P. (urednici) Hrvatska knjievnost u evropskom kontekstu, Zagreb, 1978, s. 11, 3466. 145. Bukowski J., Yugoslavism and the Croatian National Party in 1867, Canadian Review of Studies in Nationalism, vol. 3, 1, (fall) 1975, s. 7088. 146. Bury J. B., The Ceremonial Book of Constantine Porphyrogennetos, The English Historical Review, XXII, 1907, s. 209227. 147. Bury J. B., The Treatise De Administrando Imperio, Byzantinische Zeitschrift, XV, 1906, s. 517577. 148. Charanis P., The Chronicle of Monemvasia and the Question of the Slavonic Settlements in Greece, Dumbarton Oaks Papers, V, 1950, s. 139167. 149. Connor W., A Nation Is a Nation, Is a State, Is an Ethnic Group, Is a, Ethnic and Racial Studies, vol. 1, 4, 1978, s.. 377400. 150. Connor W., Eco- or ethno nationalism?, Ethnic and Racial Studies, vol. 7, 3, s. 342359. 151. Connor, W, Nation-building or nation-destroying, World Politics, vol. 24, 3, 1972.
124
152. Cviji J., Geografske osnove makedonskog pitanja, Questions balkaniques, Paris, 1916. Ponovo tampano u Govori i lanci, Beograd, 1921, s. 2751. 153. Cviji J., Izlazak Srbije na Jadransko More, Glasnik srpskog geografskog drutva, 1912. Ponovo tampanog u Govori i lanci, knjiga II, Beograd, 1921, stranice 925. 154. Cviji J., Govori i lanci, I, Beograd, 1921. 155. Danica za 1999, Beograd, 1999. 156. Dini M., Istorija jo nije uspela da razlui istorijsko Kosovo od legendarnog, Politika, XXXVI, broj 11160, 28. jun 1939, s. 3. 157. Dizdar Z., Ljubljanski Jugoslavenski kongres 1870 u najnovijoj literaturi, Historijski zbornik, 2728, 197475, s. 331341. 158. Doklesti Lj., ivotni put Stjepana Verkovia (18211894), Radovi Instituta za hrvatsku povjest, 14, Zagreb, 1981, s. 229358. 159. orevi D., The Serbs as an Integrating and Disintegrating Factor, Austrian History Yearbook, vol. III, 2, 1967. 160. Ekmei M., Nacionalna politika Srbije prema Bosni i Hercegovini i agrarno pitanje (18441875), Godinjak istorijskog drutva Bosne i Hercegovine, X, Sarajevo, 1959, s. 197219. 161. Farrar L. L., Villain of the peace: nationalism and the causes of World War I, Canadian Review of Studies in Nationalism, vol. 20, 12. 162. Ferrando M. G., Including and excluding nationalism: dual identity in Spain, First European Conference of Sociology, section II (b), Regional, Ethnic and National Identities, University of Vienna, August 2629, 1992. 163. Foreti V., Prva faza hrvatskog narodnog preporoda u Dalmaciji (do sredine 19. stoljea), Kolo, 4, Zagreb, 1966. 164. Geertz C., The integrative revolution: primordial sentiments and civil politics in the new states, in Clifford G. (ed.), Old Societies and New States, New York: Free Press, 1963. 165. Gale S., The Absence of Nationalism in Serbian Politics Before 1844, Canadian Review of Studies in Nationalism, vol. 4, 2, (fall) 1976, s. 7790. 166. Gavrilovi M., Suspendovanje prvog srpskog ustava u Iz nove srpske istorije, Beograd, 1926. 167. Guibernau M., Images of Catalonia, Nations and Nationalism, vol. 3, 1, 1997, s. 89111. 168. Halliday F., The Perils of Community: Reason and Unreason in Nationalist Ideology, Nations and Nationalism, vol. 6, 2, 2000, s. 153171. 169. Hargreavas J., Ferrando M. G., Public opinion, national integration and national identity in Spain: the case of the Barcelona Olympic Games, Nations and Nationalism, vol. 3, 1, 1997, s. 6587. 170. Hroch M., From National Movement to the Fully Formed Nation: The NationBuilding Process in Europe, New Left Review, 198, March/April 1993. 171. Hrvatski narodni preporod u Dalmaciji i Istri, (zbirka lanaka), Zagreb, 1969. 172. Ivi, P., Greke u logici i logika u grekama, Serbia i komentari, 2, 1991, s. 185200. 173. Jagi V., Nekoliko napomena povodom rasprave M. Reetara o akavtini, Archiv fr slawische Philologie, XIII, 1891.
125
174. Jelavich Ch., Garashanins Natchertanie und das gross-serbische Problem, Sdostforschungen, XXVII, 1968, s. 131147. 175. Johnson L., Imagining communities, lanak predstavljen na konferenciji o Imagining Communities: Medieval and Modern, Centre for Medieval Studies, University of Leeds, 1992. 176. Jovanovi S., Jugoslovenska misao Ilije Garaanina, Jugosloven, tom I, 2, Beograd, 1932. 177. Jovanovi S., Spoljanja politika Ilije Garaanina, Srpski knjievni glasnik, XXXIV, Beograd, 1931, s. 422431. 178. Juki I. F., Zemljodravnopisni pregled turskog carstva u Evropi, Bosanski prijatelj, 1850. 179. Kaplan R., The coming anarchy: how scarcity, crime, overpopulation and disease are eroding the social fabric or our planet, Atlantic Monthly, February, 1994, s. 4476. 180. Karadi V. S., Srbi i Hrvati, Vidovdan, 31, 1861. 181. Katii R., O poetku novotokavskoga hrvatskog jezinog standarda, o njegovu poloaju u povijesti hrvatskoga knjievnog jezika i cjeline standardne novotokavtine u Novi jezikoslovni ogledi, Zagreb, 1986, s. 138158. 182. Kelles-Krauz (pod pseudonimom Michal Lusnia), W kwestii narodowosci zydowskiej, Krytyka, tom 6, 1-2, s. 325. 183. Kitromilides P., K., Balkan mentality: history, legend, imagination, Nations and Nationalism, vol. 2, 2, 1996, s. 163191. 184. Kollr J., O knjievnoj zaimnosti meu narodi i narejima slovenskim, Serbski narodni list, 1835. 185. Kopitar J., Patriotske fantazije jednog Slovena, Vaterlndische Blter, 5. jun 1810. 186. Kresti V. ., Iz istorije Srba i srpsko-hrvatskih odnosa, (lanci), Beograd: BIGZ, 1994. 187. Kresti V. ., O integraciji i dezintegraciji srpskog naroda, Srpsko pitanje danas. Drugi kongres srpskih intelektualaca. Beograd 2223. april 1994, Beograd, 1995, s. 40 49. 188. Kruevac T, Ivan Frano Juki, Godinjak Istorijskog drutva Bosne i Hercegovine, VII, Sarajevo, 1955, s. 171184. 189. Lucerna K., U spomen Matije Bana Dubrovanina, Ljetopis JAZU, 21, Zagreb, 1907, s. 120168. 190. MacKenzie D., Serbian Nationalist and Military Organizations, 1844-1914, East European Quarterly, 16, 1982, s. 323344. 191. Mak ., 500 , , 2, 1997, s. 1015. 192. Margalit A., Raz J., National self-determination, Journal of Philosophy, vol. 87, 9, s. 439461. 193. Matossian M., Ideologies of delayed industrialisation: some tensions and ambiguities, u Political Change in Underdeveloped Countries, WileyNew York, 1962, s. 254264. 194. Mauss M., La nation, LAnne Sociologique, 3e srie, s. 768. 195. Meadwell H., The politics of nationalism in Quebec, World Politics, vol. 45, 2, s. 203241.
126
196. Meadwell H., Transitions to independence and ethnic nationalist mobilization, u Booth W. J., James P., Meadwell H., (eds.), Politics and Rationality, CambridgeNew York: Cambridge University Press, 1994, s. 191213. 197. Miller D. a, Citizenship and pluralizam, Political Studies, 43, s. 432450. 198. Miller D. b, Reflections on British national identity, New Community, 21, s. 153166. 199. Miller D., In what sense must socialism be communitarian?, u Paul E. F., Miller F., Paul J., (eds.), Socialism, Basil Blackwell, 1989. 200. Milutinovi K, Garaaninovi poverenici u Dalmaciji, Istorijski glasnik, 12, Beograd, 1974, s. 119-132. 201. Mitrovi J. D., Dr. Dragoslav Stranjakovi, Srbija od 1833 do 1858 godine, Beograd 1937, Glasnik Jugoslovenskog profesorskog drutva, tom XIX, 4, Beograd, 193839, s. 297300. 202. Nairn T., The Break-up of Britain, Crisis and Neo-nationalism, London: New Left Books, 1981. 203. Niifor D., Mitropolit ore Nikolajevi, Godinjak Srpske kraljevske akademije, 9, Beograd, 1895, s. 370375. 204. K. . 1844g. e , , 6, Mo, 1985, s. 4961. 205. Nikolajevi ., Eparhija pravoslavna u Dalmaciji, Srbskodalmatinski magazin, tom 15, Zadar, 1850. 206. Novak V., Drag. Stranjakovi, Politika propaganda Srbije u jugoslovenskim pokrajinama 18441858 godine, Jugoslovenski istorijski asopis, II, Beograd, 1936, s. 177187. 207. Novakovi S., Srpska kraljevska akademija i negovanje jezika srpskog. Poslanica Akademiji nauka filosofskih, Glas Srpske kraljevske akademije, X, Beograd, 1888, s 187. 208. Obad S., Nacionalno pitanje u Dalmaciji 18481849. godine, Jugoslovenski istorijski asopis, 4, Beograd, 1969. 209. Pavlowitch S., K., Yugoslavia: the failure of a success, Journal of Southern Europe and the Balkans, vol. 1, . 2, 1999, s. 163170. 210. K., Maeoja, , tom. III, 1, , 1959, c. 199210. 211. Perovi J. L., ore Nikolajevi kao budilac narodnog duha i prvi radenik XIX vijeka u dubrovakom arhivu, Dubrovnik, 1, Dubrovnik, 1925. 212. Perovi R., Beograd za vreme Vuieve bune. Neobjavljene beleke Stjepana Marjanovia iz 184243, Godinjak grada Beograda, II, Beograd, 1955. 213. Perovi R., Oko Naertanija iz 1844 godine, Istorijski glasnik, 1, 1963, s. 71 94. 214. Pribi B., Srpsko pitanje pred Hrvatskim saborom godine 1861, asopis za suvremenu povjest, tom 12, 1, 1980, s. 7596. 215. Radoji N., Geografsko znanje o Srbiji poetkom XIX veka, Geografsko drutvo, Beograd, 1927.
127
216. Raymond W., Language, Marxism and Literature, Oxford: Oxford University Press, 1977. 217. Reetar M., Die akavtina un deren einstige und jetzige Grenzen, Archiv fr slawische Philologie, XIII, 1891. 218. Riggs, F., Ethnonationalism, Industrialism, and the Modern State, Third World Quarterly, vol. 15, 4, 1994. 219. Roksandi D., Vuk Karadi, Ilirci i proces srpske nacionalne integracije u hrvatskim zemljama (18351848), Nauni sastanak slavista u Vukove dane. Vuk Karadi i njegovo delo u svome vremenu i danas, Beograd, 1988, s. 119128. 220. Safran W., Introduction: Nation, Ethnie, Region, and Religion as Markers of Identity, Nationalism & Ethnic Politics, Special Issue: Nationalism and Ethnoregional Identities in China, edited by William Safran, vol. 4, Spring/Summer 1998. 221. Sakcinski K. I., Dopis iz Milana, Danica ilirska, tom 7, 14, Zagreb, 1841, s. 54. 222. Samardi R., O istorijskoj sudbini Srba, Serbia i komentari, 2, 1991, s. 165 185. 223. Sekuli D., The creation and dissolution of the multinational state: the case of Yugoslavia, Nations and Nationalism, vol. 3, . 2, 1997, s. 165179. 224. Shils, E., Primordial, personal, sacred and civil ties, British Journal of Sociology, 8, 1957. 225. Smith A., Nations and their pasts, Nations and Nationalism, vol. 2, 3, November 1996. 226. Smith A. a, Chosen peoples: why ethnic groups survive, Ethnic and Racial Studies, vol. 15, 3, s. 436456. 227. Smith A. b, The ethnic sources of nationalism, Survival, vol. 35, 1, s. 526. 228. Starevi A. (pod pseudonimom), Dubrovnik cviet narodnoga knjievstva, Narodne novine, tom 17, 230, Zagreb, 1851. 229. Stojanovi N., Do istrage: Vae ili nae, Srbobran, 168169, Zagreb, 1902. 230. Stojanevi V., Jedna neispunjena elja Vukova, Kovei, 12, Beograd, 1974, s. 7477. 231. Stojanevi V., Knez Milo prema Porti i narodnim pokretima u Turskoj 1828 29. god., Zbornik istorijskog muzeja Srbije, tom 6, Beograd, 1969. 232. Stokes G., Yugoslavism in the 1860s?, Southeastern Europe, 1, 1974, s. 126 135. 233. Stolac D., Naziv hrvatskog jezika od prvih zapisa do danas, Filologija, 27, HAZU, Zagreb, 1996, s. 107121. 234. Stranjakovi D., Ilija Garaanin, ef politike propagande meu Jugoslovenima 18491853, Politika, Beograd, godina XXXIII, 9926, Prilog, s. 13. 235. Stranjakovi D., Kako je postalo Garaaninovo Naertanije, Spomenik Srpske kraljevske akademije, 91, Beograd, 1939. 236. Stranjakovi D., Odnosi izmeu Beograda i Zagreba 1848 godine. Uloga Ljudevita Gaja i Ilije Garaanina, Pravda, godite XXXIV, Beograd, 2326. IV 1938. 237. Stranjakovi D., Politika propaganda Srbije u jugoslovenskim pokrajinama 1844 1858, Glasnik Istorijskog drutva u Novom Sadu, IX, Novi Sad, 1936. 238. Stranjakovic D., Politika propaganda Srbije za vreme ustavobranitelja, Pravna misao, tom II, 3, Beograd, 1936, s. 135140.
128
239. Stulli B., Transka Favilla i Juni Sloveni, Anali Jadranskog instituta JAZU, 1, Zagreb, 1956. 240. ii F., Hrvatska historiografija od XVI do XX stoljea, Jugoslovenski Istorijski asopis, sveska I, Beograd, 1935. 241. ulek B., Srbi i Hrvati, Neven, 8, Zagreb, 1856. 242. ulek B., Izabrani lanci, Zagreb, 1952. 243. Tkali B., Srednja kola kao rasadite jugoslovenske misli, Jugoslavenska njiva, 3/17, 26. april 1919. 244. Tuman F., Velike ideje i borba malih slavenskih naroda za nacionalnu slobodu, Kritika, Zagreb, I./1968., 2, s. 130169. 245. Uroevi M., Matija Ban u doba ustavobranitelja, Povelja Oktobra, VI, Kragujevac, 1977, s. 95115. 246. Valenti M., Koncepcija Garaaninova Naertanija (1844), Historijski pregled, VII/2, Zagreb, 1961, s. 128137. 247. Valenti M., Prva programska formulacija velikosrpske ideje u Izvori velikosrpske agresije, Zagreb, 1991, s. 4164. 248. Vuchinich W., Croatian Illyrism: Its Background and Genesis in Intelectual and Social Developments in the Habsbourg Empire from Maria Theresa to World War I: Essays Dedicated to Robert Kann, Stanley B. Winters, Joseph Held (eds.), Boulder and New York: East European Monographs, 1975, s. 55113. 249. Vukovi V. J., Neuspela politika akcija Matije Bana 18601861, Istorijski asopis, IX-X (1959), Beograd, 1960, s. 377405. 250. Vukovi V. J., Nacionalnorevolucionarna akcija Srbije u Vojnoj Granici, Zbornik Matice Srpske za drutvene nauke, IX, Novi Sad, 1954, s. 525. 251. Vukovi V. J., Knez Milo i osnovna politika misao sadrana u Garaaninovom Naertaniju, Jugoslovenska revija za meunarodno pravo, tom I, Beograd, 1957. 252. Weber M., Essays in Sociology, H. Gerth, C. Wright Mills (eds.), New York: Oxford University Press, 1946. 253. ., , , -i i, 18291841, . 2, VIII, 241, 7 c., s. 1-5. 254. aek V., eko i poljsko uee u postanku Naertanija, Historijski zbornik, XVI, 1-4, 1963. Knjige 255. Abrams, M. H., The Mirror and the Lamp: Romantic Theory and the Critical Tradition, New York, 1953. 256. Agii D., Tajna politika Srbije u XIX stoljecu, Zagreb: AMG, 1994. 257. Aleksandar F., Krunoslav P. (urednici) Hrvatska knjievnost u evropskom kontekstu, Zagreb, 1978. 258. Allport G., W., The Nature of Prejudice, DoubledayGarden CityNew York, 1958. 259. Anderson B., Imagined Communities: Reflections on the Origins and Spread of Nationalism, London: Verso, 1983. 260. Armstrong J., Nations Before Nationalism, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1982.
129
261. Bakoti L., Srbi u Dalmaciji od pada Mletake republike do Ujedinjenja, Beograd, 1939. 262. Banac I., The National Question in Yugoslavia. Origins, History, Politics, Ithaca, London: Cornell University Press, 1993. 263. Banac I., Hrvatsko jezino pitanje, Zagreb, 1991. 264. Bakari V., Socijalistiki samoupravni sistem i drutvena reprodukcija, II, Zagreb, 1978. 265. Barth F., Ethnic Groups and Boundaries: The Social Organization of Culture Difference, Bergen-Oslo: Universitets Forlaget, 1969. 266. Batowsky H., Podstawy sojuszu Balkansiego 1912, Krakow, 1939. 267. Baynes N.H., The Byzantine Empire, New YorkLondon, 1926. 268. Beli A., Vuk i Danii, Beograd, 1947. 269. Bilandi D., Hrvatska moderna povjest, Zagreb: Golden Marketing, 1999. 270. Billig M., Banal Nationalism, London: Sage Publications, 1995. 271. Bogdanov V., Historija politikih stranaka u Hrvatskoj od prvih stranakih grupiranja do 1918, Zagreb: Novinarsko izdavako poduzee, 1958. 272. Brbori B., O jezikom raskolu. Sociolingvistiki ogledi I, Beograd, Novi Sad: CPL, Prometej, 2000. 273. Brbori B., S jezika na jezik. Sociolingvistiki ogledi II, Beograd, Novi Sad: CPL, Prometej, 2001. 274. Breuilly J., Nationalism and the State, Manchester: Manchester University Press, 1982. 275. Brozovi D., O ulozi Ljudevita Gaja u zavrnoj etapi hrvatske jezine unifikacije, Radovi Instituta za hrvatsku povijest, knjiga 3, Zagreb, 1973. 276. Carr E. H., Nationalism and After, London: Macmillan, 1945. 277. Childe G. V., The Aryans, London, 1926. 278. Ciliga V., Slom politike Narodne stranke (18651880), Zagreb: Matica hrvatska, 1970. 279. Clifford G. (ed.), Old Societies and New States, New York: Free Press, 1963. 280. Coakley J. (ed.), The Social Origins of Nationalist Movements, the Contemporary West European Experience, London: Sage, 1992. 281. Connor W., Ethnonationalism: The Quest for Understanding, Princeton: Princeton University Press, 1994. 282. Crnja Z., Cultural History of Croatia, Zagreb: Office of Information, 1962. 283. Croatian Information Centre, Greater Serbia from Ideology to Aggression, Beljo Ante, Bosnar Edo, Bing Albert, Ercegovi Jambrovi Boica, Skrlin Nada (eds.), Zagreb LondonNew YorkTorontoSydney: Zagrebaka tiskara, 1992. 284. Cviji J., Aneksija Bosne i Hercegovine i srpsko pitanje, Beograd, 1908, ponovo tampano u Govori i lanci, knjiga I, Beograd, 1921, s. 202233.. 285. Cviji J., Balkansko Poluostrvo i junoslovenske zemlje. Osnove antropogeografije, I, Zagreb, 1922. 286. Cviji J., Iz drutvenih nauka, izabrani radovi, Cvetko Kosti (urednik), Beograd, 1965. 287. Cviji J., Metanastazika kretanja, njihovi uzroci i posledice, Beograd: Srpska kraljevska akademija, 1922.
130
288. Cviji J., Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije, tom I, Beograd, 1906. 289. ubrilovi V., Istorija politike misli u Srbiji u XIX veku, Beograd, 1958. 290. Davies R., prikaz knjige u Stuart Woolf (ed.), Nationalisam in Europe: From 1815 to the Present, Routledge, London, 1995, s. 3637. 291. Despalatovi E. M., Ljudevit Gaj and the Illyrian Movement, New YorkLondon: Boulder, East European Monographs, 1975. 292. Deutch K., Nationalism and Social Communication: An Inquiry into National Foundations of Nationality, Massachusetts, 1953. 293. Deutsch K., Nationalism and Social Communication, Cambridge: Harvard University Press, 1966. 294. Dimitrijevi S. T., Stevana Stratimirovia, Mitropolita Karlovakog Plan za osloboenje srpskog naroda, Beograd, 1926. 295. Doklesti Lj., -make o 19 ek, , 1973. 296. Drenovac N., Istina o Duiu u Americi, Od oltara do revolucionara, Sarajevo, 1976. 297. Dui J., Jugoslovenska ideologija, istina o jugoslavizmu, Verujem u Boga, Cleveland: Centralni odbor srpske narodne odbrane, 1942 (reprint 1990). 298. Dumont L., Religion, Politics and History in India, Mouton, Paris, 1970 299. Duncan W., The Life and Times of Vuk Stefanovic Karadzic 17871864. Literacy, Literature, and National Independence in Serbia, Michigan: The University of Michigan, 1986. 300. Durkovi-Jaki, Srbijansko-crnogorska saradnja (18301851), Beograd, 1957. 301. orevi M., Postanak i razvoj srpske nacije, Beograd, 1979. 302. Edwards J., Language, Society, and Identity, Oxford: Basil Blackwell, 1985. 303. Ekmei M., Stvaranje Jugoslavije 17901918, knjiga II, Beograd: Prosveta, 1988. 304. Fichte G. J., Reden an die deutsche Nation, Berlin, 1808. 305. Gaj Lj., Kratka osnova hrvatsko-slavenskoga pravopisanja, Budim, 1830. 306. Gellner E., Language and Solitude: Wittgenstein, Malinowski, and the Habsburg dilema, Cambridge: Cambridge University Press, 1998. 307. Gellner, E., Nations and Nationalism, Oxford: Basil Blackwell, 1983. 308. Grafenauer B., Zgodovina slovenskego naroda, IV, Ljubljana: Kmeka knjiga, 19541962. 309. Gravier G., Les frontirs historiques de la Serbie, Paris, 1919. 310. Grmek M., Gjidara M., imac N., Etniko ienje. Povjesni dokumenti o jednoj srpskoj ideologiji, Zagreb: Globus, 1993. 311. Gross M., Povijest pravaske ideologije, Zagreb: Sveuilite u Zagrebu, Institut za hrvatsku povjest, 1973. 312. Grot C., Izvetaj Konstantina Porfirogeneta o Srbima i Hrvatima i njihovom naseljavanju na Balkanskom poluostrvu, 1880. 313. Gruji M. R., Apologija srpskog naroda u Hrvatskoj i Slavoniji, Novi Sad, 1909. 314. Gnther R., The Austrian Military Border in Croatia 15221747, Urbana: University of Illinois Press, 1960. 315. Gnther R., The Military Border in Croatia 1740-1881, Chicago: University of Chicago Press, 1966.
131
316. Halilovi S., Pravopis bosanskoga jezika, Sarajevo, 1996. 317. Handelsmann M., Adam Czartoryski, IIII, Warsaw, 19481950. 318. Handelsmann M., La question dOrient et la politique yougoslave du Prince Czartoriski apres 1840., Paris, 1929. 319. Handelsmann M., Czartoryski, Nikolas et la Question du Prosh Orient, Paris, 1934. 320. Hechter M., Internal Colonialism the Celtic Fringe in British National Development, London: Routledge, 1975. 321. Hechter M., Principles of Group Solidarity, Berkeley: University of California Press, 1987. 322. Hercigonja E., Tropismena i trojezina kultura hrvatskoga srednjovekovlja, Zagreb, 1994. 323. Hobsbawm E., Ranger T. (eds.), The Invention of Tradition, Cambridge: Cambridge University Press, 1983. 324. Hobsbawm, E., Nations and Nationalism Since 1790: Programme, Myth, Reality, Cambridge: Cambridge University Press, 1990. 325. Hogg M. A., Dominic A., Social Identifications, London: Routledge, 1988. 326. Horvat J., Ante Starevi, Zagreb, 1940. 327. Horvat J., Politika povjest Hrvatske, Prvi deo, Zagreb: August Cesarec, 1990. 328. Hubatsch W., Masuren und Preussisch-Littauen in der Nationalittenpolitik Preussens, 18701920, Marburg: N. G. Elwert, 1966. 329. Istorija srpskog naroda, (ureivaki odbor: Gavrilovi S., Kali J., Mitrovi A., Samardi R., Stojanevi V., irkovi S.), Srpska akademija nauka i umetnosti, tom V/1, Beograd, 1981. 330. , I, , ( ), Mo, 1963. 331. Ivi M., O Vukovom i vukovskom jeziku, Beograd, 1997. 332. Ivi P., Srpski narod i njegov jezik, Beograd, 1971. 333. Ivi P., O jeziku nekadanjem i sadanjem, BeogradPritina, 1990. 334. Ivi P., Izabrani ogledi I. O slovenskim jezicima i dijalektima, Beograd, 1991. 335. Jagi V., Izabrani krai spisi, Zagreb, 1948. 336. Jelavich Ch., Jelavich B., The Establishment of the Balkan National States, 1804 1920, Washington: University of Washington Press, 1993. 337. Jeleni ., Nova Srbija i Jugoslavija. Istorija nacionalnog oslobodjenja i ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca od Kocine krajine do Vidovdanskog ustava (17881921), Beograd, 1923 (prvo izdanje: Le nouvelle Serbie. Origines et bass sociales et politiques Renaissance de l Etat et son development historique. Dinastie nationale et Revendicationes liberatrice, ParisNancy, 1918). 338. Jeli D., Povijest hrvatske knjievnosti. Tisuljee od Baanske ploe do postmoderne, Zagreb: P.I.P. Naklada Pavii, 1997. 339. Johnson L., R., Central Europe: Enemies, Neighbors, Friends, New YorkOxford: Oxford University Press, 1996. 340. Jovanovi J. P., Povjesnica srpskog naroda u Slavoniji, Zagreb, 1892. 341. Jovanovi S., Politike i pravne rasprave, II, Beograd, 1990. 342. Jovanovi S., Ustavobranitelji i njihova vlada (18381858), Beograd, 1933. 343. Juki I. F., Zemljopis i poviestnica Bosne, Zagreb, 1850.
132
344. ., i i . i, i i, 18601875, 1876. 345.Kann R. A., A History of the Habsburg Empire 15261918, BerkeleyLos Angeles London, 1977. 346. Karadi S. V., Crna Gora i Boka Kotorska, Beograd, 1972. 347. Karadi S. V., Pismenica serbskogo jezika, po govoru prostoga naroda, Be, 1814. 348. Kedourie E., Nationalism, London: Hutchinson, 1960. 349. Kennan G. F., Decline of Bismarcks European Order, Princeton: AppletonCentury-Crofts, NJ, 1979. 350. Kohn H., Pan-Slavism, South Bend: University of Notre Dame Press, IN, 1953. 351. Kopitar J., Serbica, Beograd, 1984. 352. Kosta M., Vojvodina i Dalmacija, 17601914, Novi Sad, 1973. 353. Kresti V., Srpsko-hrvatski odnosi i jugoslovenska ideja, Beograd, 1983. 354. Krizman B., Jugoslavenske vlade u izbeglitvu 19411943, Zagreb, 1981. 355. Krmpoti M., Jezini prirunik, Zagreb, 1992. 356. ., , , , 1882. 357. Lazi S. L. a, Kratka povjesnica Srba, Zagreb, 1894. 358. Lazi S. L. b, Srbi u davnini, Zagreb, 1894. 359. Lazi S. L., Dvije oskorue jedna meni druga njemu, Zagreb, 1895. 360. Levine R., Campbell D. T., Ethnocentrism: Theories of Conflict, Ethnic Attitudes and Group Behaviour, London: John Wiley and Sons, Inc, 1972. 361. Leskien A., Grammatik der Serbo-kroatischen Sprache. 1. Teil. Lautlehre, Stammbildung, Formenlehre, Heidelberg, 1914. 362. Liptzins S., Historical Survey of German Literature, New York, 1936. 363. Ljui R., Knjiga o Naertaniju. Nacionalni i dravni program Kneevine Srbije (1844), Beograd: BIGZ, 1993. 364. Ljui R., Vod Karaore, I, Beograd, 1992. 365. Macan T., Povjest hrvatskoga naroda, Zagreb: Nakladni zavod Matice hrvatske i kolska knjiga, 1992. 366. MacKenzie D., Ilija Garasanin: Balkan Bismarck, New York: East European Monographs, Boulder Distributed by Colombia University Press, 1985. 367. Mareti T., Slaveni u davnini, Zagreb, 1889. 368. Mikloi F., Serbisch und chorvatisch u Vergleichende Gramatik der slawischen Sprachen. Wien, 1852/1879. 369. Mila N., Pravoslavna Dalmacija, Novi Sad, 1901. 370. Miller D., Waltzer M. (eds.), Pluralizam, Justice and Equality, Oxford: Claredon Press, 1995. 371. Miller D., On Nationality, Oxford: Claredon Press, 1995. 372. Milosavljevi P., Srbi i njihov jezik. Hrestomatija, Pritina, 1997 (ovde je tampano Oitovanje Vuka Stefanovia Karadia). 373. Moinyhan D. P., Pandemonium, New York: Random House, 1992. 374. Moravcsic G. (ed.), Jenkins R. J. H. (tr.), Constantinus Porphyrogenitus. De Administrando Imperio, Budapest, 1949.
133
375. Mosse G. L, The Nationalization of the Masses: political symbolism and mass movements in Germany from the Napoleonic wars through the Third Reich, Ithaca: Cornel University Press, 1991. 376. Muci I., Hrvatska politika i Jugoslavenska ideja, Split, 1969. 377. Nairn T., The Break-up of Britain, London: NLB. 378. Nikevi V., Pravopis crnogorskog jezika, Cetinje: Crnogorski PEN centar, 1997. 379. Novak G., Prolost Dalmacije. Knjiga II (Od Kandijskog rata do Rapalskog ugovora), Zagreb, 1944. 380. Novak V., Antologija jugoslovenske misli i narodnog jedinstva (13901930), Beograd, 1930. 381. Novak V., Vuk i Hrvati, Beograd, 1967. 382. Obolensky D., The Byzantine Commonwealth: Eastern Europe 5001453, London, 1971. 383. Obradovi D., ivot i prikljuenija, Beograd, 1975 (prvi put objavljeno 1783.). 384. Orbini M., Il regno degli Slavi hoggi corrottamente detti Schiavoni, Pesaro, 1601. 385. Orsatto P. (Medo Puci), La Serbia e l Impero dOriente, Firenza, 1867. 386. Ostrogorsky G., History of the Byzantine State, New BrunswickNew Jersey: Rutgers University Press, 1969. 387. Peri I., Povijest Hrvata, Zagreb, 1997. 388. Pavlievi D., Narodni pokret 1883 u Hrvatskoj, Zagreb: Sveuilite u Zagrebu, Institut za hrvatsku povjest, 1980. 389. Pavlievi D., Povijest Hrvatske. Drugo, izmijenjeno i proireno izdanje, Zagreb, 2000. 390. Pavlovski J., Pavlovski M., Macedonia Yesterday and Today/ , Skoplje/, 1996. 391. Pavlowitch S. K., AngloRussian Rivalry in Serbia 18371839. The Mission of Colonel Hodges, Paris, 1961. 392. Pejanovi ., Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Beograd, 1955. 393. Petrovi R., Nacionalno pitanje u Dalmaciji u XIX stoljeu, Sarajevo, 1968. 394. Petrovi D., kola nemutog jezika, Novi Sad, 1996. 395. Petrovich M. B., A History of Modern Servia 18041918, I, New YorkLondon, 1976. 396. Polemike u hrvatskoj knjievnosti, (grupa autora), I/1, Zagreb, 1982. 397. Popov N., Srbija i Rusija od Koine krajine do svetoandrejevske skuptine, Beograd, 1870. 398. Popovi D. J., Srbi u Vojvodini, IIII, Novi Sad: Matica Srpska, 19571963. 399. Popovi M., Vuk Stefanovi Karadi, 17871864, (drugo izdanje), Beograd, 1972. 400. Popovi V., Evropa i srpsko pitanje u periodu osloboenja od 17901918, Beograd, 1940. 401. Popovi V., Istono pitanje, Beograd, 1926. 402. Popovi V., Politika Francuske i Austrije na Balkanu u vreme Napoleona III, Beograd, 1923. 403. Poulton H., Who are the Macedonians?, London: Hurst & Company, 1995. 404. Pranjkovi I., Kronika hrvatskoga jezikoslovlja, Zagreb, 1993. 405. Radovanovi M. (urednik), Srpski jezik. Beograd, 1996.
134
406. Ranke L., A History of Servia and the Servian Revolution, New York, 1973. 407. Reetar M., Antologija dubrovake lirike, Beograd, 1894. 408. Roksandi D., Srpska i hrvatska povjest i Nova Historija, Zagreb: Stvarnost, 1991. 409. Ruvarac D., Geografske beleke o Turskoj Mitropolita Stratimirovia iz godine 1803 i 1804, Beograd, 1903. 410.Ruvarac D., ivotopis ora Nikolajevia Mitropolita Babro-Bosanskog, Zemun, 1898. 411. Sabrana dela Vuka St. Karadia, knjiga XII, Beograd, 1968. 412. Seton-Watson H., Nations and States, an Enquiry Into the Origins of Nations and the Politics of Nationalism, London: Methuen, 1977. 413. Simeunovi D., Iz riznice otadbinskih ideja. Slobodarski meai nae politike misli 19. veka, Beograd, 2000. 414. Simi R., O naem knjievnom jeziku, Niki, 1991. 415. Skupljeni gramatiki i polemiki spisi Vuka Stefanovia Karadia, IIII, Beograd, 18941896. 416. Smith A., National Identity, Reno: University of Nevada Press, 1991. 417. Smith A., The Ethnic Origin of Nations, Oxford: Basil Blackwell, 1986. 418. Smith A., The Ethnic Revival in the Modern World, Cambridge: Cambridge University Press, 1981. 419. Sosnosky T., Die Balkanpolitik Osterreich-Ungarns seit 1866, Berlin, 1914. 420. Stawecki P., Wrzesinsky W. (eds.), Plebiscyty na Warmii, Mazurach, i Powislu w 1920; Wybr Zrdel, Warsawa, 1921. 421. Stani N., Hrvatska nacionalna ideologija preporodnog pokreta u Dalmacuji: Mihovil Pavlinovi i njegov krug do 1869, Zagreb: Sveuilite u Zagrebu, Centar za povjesne znanosti, Odjel za hrvatsku povjest, 1980. 422. Stavrianos L. S., The Balkans since 1453, New York: Rinehart & Company, Inc., 1958. 423. Stirk P. (ed.), Mitteleuropa: History and Prospects, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1994. 424. Stojanevi V., Milo Obrenovi i njegovo doba, Beograd, 1991. 425. Stojanovi Lj., ivot i rad Vuka Stefanovia Karadia, Beograd, 1924. 426. Stranjakovi D., Vlada ustavobranitelja 18421853, Beograd, 1932. 427. idak J. i grupa autora, Hrvatski narodni preporod-Ilirski pokret, Zagreb: kolska knjiga i Stvarnost, 1990. 428. idak J., Povijest Hrvatskoga Naroda 18601914, Zagreb: kolska knjiga, 1968. 429. idak J., Studije iz hrvatske povjesti XIX stoljea, Zagreb, 1973. 430. imunji P., Naertanije. Tajni spis srbske nacionalne i vanjske politike, Zagreb, 1944 (drugo, reprint, izdanje Zagreb, 1992). 431. ii F., Jugoslovenska misao. Istorija ideje jugoslovenskog narodnog ujedinjanja i osloboenja od 17901918, Beograd, 1937. 432. ii F., Pregled povjesti hrvatskoga naroda, Zagreb: Matica hrvatska, 1962. 433. Tajfel H. (ed.), Differentiation Between Social Groups, Studies in the Social Psychology of Intergroup Relations, London: Academic Press for European Association of Experimental Social Psychology, 1978.
135
434. Tajfel H. (ed.), Social Identity and Intergroup Relations, Cambridge: Cambridge University Press, 1982. 435. Tomi F., Razvoj Slovenskega knjinega jezika u Legisa L., Gspan A. (urednici), Zgodovina slovenskego slovstva, I, Ljubljana, 1956. 436. Tnnies, F., Community and Association, London: Routledge & Kegan Paul, 1955. 437. Tooley H. T., National Identity and Weimar Germany: Upper Silesia and the Eastern Border, 19181922, Lincoln: University of Nebraska Press, 1997. 438. ., 1878., , 1978. 439. Tuman F., Hrvatska u monarhistikoj Jugoslaviji. Knjiga prva: 1918-1928, Zagreb: Hrvatska sveuilina naklada, 1993. 440. Unbegaun B., Poeci knjievnog jezika kod Srba, Beograd, 1995 (prvi put tampano 1935 u Parizu na francuskom). 441. Vardy S. B., Vardy A. H., The Austro-Hungarian Mind: At Home and Abroad, New York: East European Monographs, Boulder, Distributed by Columbia University Press, 1989. 442. Vasiliev A. A., History of the Byzantine Empire 3241453, Wisconsin: University of Wisconsin Press, 1952. 443. Vince Z., Putovima hrvatskoga knjievnog jezika, Zagreb, 1978. 444. Wambaugh S., Plebiscites since the War, Vol. I, Washington: Carnegie Endowment for International Peace, 1933. 445. Weber E., Peasants into Frenchmen: The Modernization of Rural France, Palo Alto: Stanford University Press, 1976. 446. Weber M., From Max Weber: Essays in Sociology, London: Routledge and Kegan Paul, 1947. 447. Weber, M., Economy and Society, I, New York: Bedminster Press.
SUMMARY
THE LINGUISTIC MODEL OF THE DEFINITION OF THE SERBIAN NATION BY VUK STEFANOVI KARADI AND
136
THE PROJECT OF THE CREATION OF A LINGUISTICALLY-DETERMINED SERBIAN NATIONAL STATE BY ILIJA GARAANIN
DESCRIPTION OF RESEARCH ISSUE

The Object of Research The present work (Ph.D. dissertation, defended on June 14th, 2002 at the Vilnius University, Philology Faculty) investigates the linguistic model of national identification of the South Slavs designed by Vuk Stefanovi Karadi in 1836 and the programme for the restructuring of the political map of the Balkan Peninsula drafted by Ilija Garaanin in 1844. This work is an attempt to reconstruct the understanding of Karadi and Garaanin of those components of group consciousness which could affect the sense of belonging to the same community (togetherness). Relevant to the problem of identity are explicit or implicit frames of reference by which members of one (the inner) group might be distinguished from the other (the outer) groups. Special attention is given to the different traditions and beliefs, particularly those trying to explain the origin of a group, common symbols and above all common group characteristics which create a distinct identity. V. S. Karadi developed his theoretical linguistic model of national determination of the South Slavs in 1836 in the article Srbi svi i svuda [Serbs All and Everywhere], , , I, Be [Vienna], 1849, 127. I. Garaanin laid down political-programmatic foundations for the resolvement of the Balkan Question in 1844 in his secret manuscript Naertanije [Draft], Beograd [Belgrade]. I have chosen these two ideological-programmatic manuscripts as the object of my research because they both have been some of the most influential works in the history of the Serbian and Yugoslav political thought until the present day. There exist, however, radically different opinions about these works and heated debates have been taking place in the Yugoslav historiography concerning these works. This is caused primarily by the influence of politics of a certain period on the researchers and their writings. The 19th century South Slavic and Balkan history cannot be understood properly without and objective and politically unbiased analysis and interpretation of the works by V. S. Karadi and I. Garaanin. The 19th century Balkan Question is one of the most important research topics in the Balkan historiography (especially from the ideological-programmatic point of view) as all the modern (20th century) Balkan states were (re)established on the ideological-programmatic foundations created in the 19th century. The works Srbi svi i svuda and Naertanije are part of these foundations and because of their significant influence on the Serbian and Yugoslav ideology, politics and the development of nationalism, they have to be investigated thoroughly. Both works belong primarily to the history of South Slavic nationalism, which unfortunately has not been given satisfactory attention by Yugoslav historiographers in the last century, mainly because the topic of South Slavic nationalism has been considered as ideologically destructive (as nationalism = separatism) for Yugoslavias multiethnic union. Therefore, the studies of nationalism, especially the issues of the historical development of
137
national ideologies, national determination and creation of national states, were either partially neglected or given subjective interpretations influenced by the prevailing political views. However, the 19th and 20th century historical development of the South Slavs cannot be properly reconstructed without attempts to investigate objectively the development of the South Slavic nationalism, especially Serbian and Croatian. This work is a contribution to these attempts. The Aims of Research The work has three major aims: The first aim is to investigate how language influenced Serbian and Croatian national ideologies in the 1830s and 1840s. The second aim is to discuss how V. S. Karadi, the most influential Serbian 19th century philologist, and I. Garaanin, the most important Serbian 19th century politician, answer the fundamental question of Serbian nationalism from the perspective of the 19th century romanticism: Who are the Serbs and why are they different from others? The third aim is to define the formation of structure of the Serbian and Croatian nationalism starting with the first half of the 19th century in order to answer the question whether or not the Serbian and Croatian Romanticists in the first half of the 19th century agreed with the opinion that ethnic groups (peoples) who speak the same or similar language(s) naturally tend to live in the same political organization (state). The Research Problem Background. Both Vuk Stefanovi Karadi (17871864), the leading 19th century Serbian philologist author of grammar and dictionary, collector of folk songs and poems, most influential figure in the development of literary Serbian, and Ilija Garaanin (18121874), the leading 19th century Serbian politician, Minister of the Interior and Minister of the Exterior, belonged to the group of European romanticist thinkers and nationalists who accepted the idea that a language determins an ethnicity and that a national united state should embrace all the members of such a linguistic group. Karadi chose tokavian, the most widespread Serbian dialect today, closely related to one of the three Croat dialects of today, as the basis of his standardization of Serbian. tokavian dialect was also accepted and used for writing in 1836 by Ljudevit Gaj (18091872), leader of Croatian national revival movement (18351850) who promoted the idea of cultural unity of South Slavs and who originally spoke and wrote in Kajkavian. As a result, Serbian and Croatian developed as one literary language in the second half of the 19th century, although it was written in Latin characters by all Roman Catholics (the majority of whom were Croats and minority of whom were Serbs) and in Cyrillic characters by the Orthodox believers (the majority of whom were Serbs). Serbian as well as Croatian linguistic nationalism in the 19th century was based on the assumption that Serbian and Croatian national cultures are spread on the lands where Serbian and Croatian languages were spoken and written by the local populations, regardless of their religious determination or the state borders (between the Habsburg Monarchy and the Ottoman Empire). Within this approach, Dubrovnik written culture (which was one of the most valuable examples of the Slavic Baroque culture) was claimed to be Serbian by the Serbian nationalists,
138
and it was claimed to be Croatian by the Croatian nationalists. The city of Dubrovnik with its historic hinterland (the territory of the former Republic of Dubrovnik) had to be included into either the Serbian or the Croatian united national state respectively. Both Serbian and Croatian nationalists claimed the territory of Bosnia and Herzegovina, too. Consequently, there was a strong tendency among the Serbs and the Croats, likewise among many other nations in Europe in the Romanticism period, to shape political borders of their national states according to the linguistic distribution of their people. The linguistic component of 19th century Serbian nationalism is investigated in this research-work. Alongside with the analysis of the Serbian linguistic nationalism of first half of the 19th century, the structure and development of the Croatian linguistic nationalism of the same period of time is analyzed. They are compared mainly due to the fact that they both struggled and clashed with each other over the same geographic areas: Military Border in Croatia, Southern and Central Dalmatia, Slavonia, Montenegro, and Bosnia and Herzegovina. The main characteristic of the Serbian and the Croatian linguistic nationalism is that their ideologists regarded the tokavian dialect as a fundamental determination of their own ethnic groups both Serbian and Croatian. Previous Research. Previous research in the field carried out by Yugoslav historians and political scientists has failed to consider the structure of the ethnolinguistic model of the definition of Serbian nationality and the creation of a linguistically-determined national state of the Serbs formed in the first half of the 19th century. Although considerable research by Yugoslav historians and political scientists has been devoted to the historical development of the Serbian political thought, rather little attention has been paid to the examination of the linguistic models of the Serbian national determination designed by V. S. Karadi, and the creation of the Serbian united national state outlined by I. Garaanin. The findings of the previous research largely misinterpret Karadics understanding of the national identification of the South Slavs and Garaanins projected political reshaping of the Balkan Peninsula, partially because their research was framed by the official state ideology of integral Yugoslavism, whether in the First [19181941] or in the Second [19451991] Yugoslavia, which automatically labeled both V. S. Karai and I. Garaanin as ideological and programmatic forerunners and champions of South Slavic unification. Subsequently, philological work of V. S. Karadi was described as an ideological and scientific foundation for Serbo-Croatian cultural and linguistic unification, and political work of I. Garaanin was presented as a political-programmatic foundation of Yugoslavia. Some researchers, however, regard both papers (Srbi svi i svuda and Naertanije ) as ideological-programmatic works for the creation of the greater Serbia in the Balkans, partially because their research is incomplete. Obviously, there are controversial research results of Karadis and Garaanins papers, and it would seem, therefore, that furher investigations are needed in order to describe and analyze Karadics linguistic model of national identification of the South Slavs and Garaanins programme for the restructuring of the political map of the Balkan Peninsula. The main attention in the previous research into the development and structure of the 19th century Serbian nationalism has been limited to the elements of historical civic rights and religion, while the structure and the importance of the linguistic model of the national determination and the creation of a united national state of the Serbs has been largely disregarded. It would thus be of interest to learn how the linguistic model of the Serb national determination was structured at the time of Romanticist nationalism.
139
A complete list of research works on the topic in the Yugoslav and international historiography is presented in the bibliography. The Focus of Research. The major ideological work Srbi svi i svuda by V.S Karadi and the major programmatic manuscript Naertanije by I Garaanin need to be further investigated for two main reasons: (1) the previous research in the field was incomplete; it still remains unclear whether or not there exists an ideological connection between these two works, and (2) the results of the previous research are controversial: (a) within one approach, V. S. Karadi and I. Garaanin are regarded as foreruners of South Slavic, especially Serb and Croat, reciprocity and unification, whereas (b) within the other approach, both of them are described as ideological founders of the Great-Serb chauvinistic policy in the Balkans. The present research has tended to focus on 1) the investigations of ideological connection and inter-dependence between the two works Srbi svi i svuda and Naertanije and on 2) the completion of the analysis of the inner structure of these two works. Sources and Materials The sources used in the research are classified into four categories: (A) unpublished archival material; (B) published archival material; (C) newspapers, journals and magazines; and (D) historical, ethnographic and ethnolinguistic maps. (A) Unpublished archival material consists of personal papers, letters, short notes and private correspondence by influential Serbian and Croatian politicians, historians, national activists and intellectuals of the 19th century and the first half of the 20th century. The material is important in that it does not belong to the category of official documents, therefore, it contains sincere and true opinions about the problems of national determination and creation of the national states of Serbs and Croats. (B) Published archival material falls into two subcategories: (1) official governmental documents, and (2) private documents, papers and personal correspondence. Documents in the first subcategory give statistical information about the ethnic, linguistic or religious composition of the population of certain areas. Especially valuable are documents which include information about the distribution of South Slavic speakers of Ekavian, Ikavian and Ijekavian sub-dialects of the tokavian dialect, about the cultural and economic relations between Serbs and Croats, and about the Serbian and Croatian nationalism in Croatia, Slavonia and Dalmatia. Documents in the second subcategory convey personal opinions, attitudes and ideas about national identification of South Slavs, about South Slavic, especially Serb and Croat, nationalism, and about the linguistic composition of the population of some areas or settlements in the Balkans. Two groups of private documents, papers and personal correspondence contain especially valuable information. The first group is documents related to the Croatian national revival movement (Illyrian Movement), which are records of ideas about linguisticallydetermined Croats and national territories of Croats in the first half of the 19th century, expressed by political leaders and most influential cultural activists of the Croatian revival movement. These documents are used to compare the ideas about national determination of Croats and Serbs expressed by the leaders of Croatian national revival movement with Karadis and Garaanins ideas about the same issues. The second group is documents related to Garaanins secret political activities aimed at creating a united Serbian national state, which give aditional information about his project for the creation of a united national state of the Serbs described in Naertanije.
140
(C) Newspapers, journals, and magazines from the 19th century Croatia, Dalmatia, Slavonia and Serbia include programmes of political parties and debates between the Serbian and Croatian politicians, intellectuals and civil servants on the linguistic model of the definition of Serbs and Croats, on the creation of united national states of Serbs and Croats and the question of national affiliation of Bosnia, Herzegovina, Slavonia, Military Border and Central and Southern Dalmatia. Firstly, these programmes and debates show the impact of linguistic models of South Slavic national determination and of programmes for creation of South Slav national states, designed by the leaders of Croatian national revival movement, by V. S. Karadi and by I. Garaanin in the first half of the 19th century, on the public opinion and political activities of Serb and Croat national leaders. Secondly, 19th century newspapers, journals, and magazines from Croatia, Dalmatia, Slavonia and Serbia make it possible to trace back and reconstruct the main ideological trends in the struggle between the Serbian and the Croatian linguistic nationalism in the 19th century. (D) Historical, ethnographic and linguistic maps issued by Serbian and Croatian authorities, intellectuals, political parties, national societies or national activists from the second half of the 19th century onwards indicate the national claims over the territories of the Balkan Peninsula settled by the linguistic Serbs and Croats. These maps also show the ideological influence of the linguistic model of South Slav national determination designed in the 1840s and 1850s on the following generations of the South Slavic politicians and intellectuals, especially those of Serb and Croat origin. A complete list of the historical sources used in the research is presented in the first section of the bibliography. Research Methodology Method of comparison and method of text analysis are used in the investigation of Serbian and Croatian linguistic nationalism in the first half of the 19th century. Both methods are used for the purpose of sociolinguistic examination of the role and function of language in the creation of a national ideology as a symbolic feature of national determination, internal national cohesion and distinction from other nations. The majority of recently published works on the topic deal with the manifestation of extreme Serbian nationalism and expansionism. Historiography most frequently concentrates on the official documents and the question of national determination and creation of national united states of the South Slavs, and investigates only fragmentary records of personal collections, papers and correspondence. My research strategy has been to shift the focus of analysis from the level of official and public documents to the level of unofficial papers, programmatic-ideological manuscripts and personal notes of the influential 19th century Serb and Croat nationalists, ideologists and politicians. This paper examines their attitudes, beliefs and aspirations reflected in records that have remained available, such as correspondence, personal papers, private documents as well as secret official circulars and other printed matter. This methodology is important because the information found in unofficial documents can be compared with the information available in the official and public documents of the same persons. By applying this methodology, I have tried to reconstruct the opinions of influential 19th century South Slavic scientists and politicians about the problem of South Slav national identification, and to complete the picture of their political work on resolving the South Slavic Question in Central and South Eastern Europe. In particular, by using this approach, I hope to highlight the structure of V. S. Karadis linguistic model of national determination of the
141
South Slavs, especially the Serbs, and the structure of Garaanins project of political rearrangement of the Balkan Peninsula. Research Results The present investigation has resulted in six main conclusions: Karadis understanding of language in the conception of the Serbian linguistic nationalism was primarily of ethnic nature: Karadi considered the Serbian language as one of the crucial integral parts of the Serbian national identification; in his view, the national language of Serbs was a key distinctive feature of Serbs as a national group which made them different from the Croats. According to Karadi, Serbs and Croats did not speak the same language and were, therefore, two separate linguistic groups, two distinct nationalities who were supposed to live (according to Garaanin) in separate national states. In the Serbian and Croatian national ideologies of the first half of the 19th century, the national languages of Serbs and Croats were mentally and spiritually connected with the territory where they were spoken: the territories where the national languages were spoken had to be included into the national united states of Serbs and of Croats respectively. The claims made by Yugoslav historiographers that Vuk Stefanovi Karadi regarded Serbs and Croats as members of the same language-nation who spoke Serbo-Croatian or Croato-Serbian are incorrect. In fact, Karadis view was that Serbs had a language distinct from that of Croats and, consequently, the Serbs were one distinct nationality and the Croats were another one: in his works e i [Vienna, 1814], [Vienna, 1818/1852] and the article [Vienna, 1849], Karadi clearly differenciated between the vernacular of the Serbs and the vernacular of the Croats. Vuk Stefanovi Karadi considered the akavian and Kajkavian dialects as Croatian national languages, and the tokavian dialect as a Serb national language: only those who spoke akavian and Kajkavian were, according to Karadi, ethnic Croats. The view of some of Karadis critics that he considered all South Slavs as ethnic Serbs and that for him Croats did not exist as aseparate nationality, is a misinterpretation; in fact, for Karadi only those South Slavs whose vernacular and literary language was tokavian belonged to the Serbian nationality, but not all South Slavs. Ilija Garaanin, Minister of the Interior of the Principality of Serbia, drafted his project of a united Serbian national state in 1844 by implementing a linguistic model of Serb national identification, which was earlier developed by Vuk Stefanovi Karadi in 1814/1818/1836: therefore, the opinion of Serbian historiographers that Garaanins political project was based on the historic rights of Serbs should be rejected; contrary to this opinion, my research shows that Garaanins project for a united national state of Serbs was based on the ethnic rights of Serbs; Garaanin, like Karadi, regarded all South Slavs who spoke the tokavian language as linguistic Serbs. Ilija Garaanin projected the creation of a united Serbia, but not a united South Slavic national state: the opinion by some Serbian and Yugoslav historians that I. Garaanin was a programmatic architect of Yugoslavia or the greater Serbia is incorrect; in fact, Garaanin was a programmatic architect of a united Serbian national state.
STRUCTURE OF THE WORK
142
1. CHAPTER ONE: The Serbian people in the first half of the 19th century. The historical conditions in which V. S. Karadi and I. Garaanin wrote their ideological and programmatic works, and the political, social, cultural and economic situation as well as the development of the Serbian people in the first half of the 19th century are described in this chapter. At that time, the historical and ethnic Serbian territories were divided among two states: the Habsburg Monarchy and the Ottoman Empire. 1.1 Section One: The Serbs in the Ottoman Empire. The Turkish property on the Balkan Peninsula consisted of several paaluks, the largest administrative-territorial units in the Ottoman Empire; the most important one for future Serbian history was the Beogradski paaluk (from the Danube and Sava rivers in the North to the Ibar River in the South, and from the Drina River in the West to the Poreka River in the East), which was administratively subdivided into twelve nahijas or districts. The central and principal part of the Beogradski paaluk was the region of umadija (Woodland) (from the Kolubara River in the West to the Grand Morava River in the East, and from the Danube and Sava rivers in the North to the West Morava River in the South), where two rebellions against the Turks took place in 18041815; in the following decades this paaluk became the political-historical core of the independent Serbia and later of Yugoslavia. The South Slavic population was exclusively Orthodox in the Beogradski paaluk only, whilst in all the other paaluks the Orthodox South Slavs lived together with Slavic-speaking Muslims and Turkish-speaking Muslims, Roman Catholic South Slavs as well as with Roman Catholic and Muslim Albanians. 1.2 Section Two: The Serbs in the Habsburg Monarchy. In the mid-19th century Serbs lived under the Habsburg Monarchy (Austria-Hungary from 1867) as well. They were settled in the civil (non-military) part of Hungary and Croatia (northern Croatia, northern Slavonia, northern Srem, and southern Hungary) and in the Military Border region (southern Slavonia, southern Srem, southern Croatia and southern Banat). The region of Military Border was established on the Habsburg Monarchys border with Turkey in the mid-16th century and divided into eleven military districts. When the Habsburg Monarchy gained the former Venetian lands of Dalmatia (today in Croatia) and Boka Kotorska Bay (today in Montenegro) by the decision of the Vienna Congress in 1815, the number of Serbs within the Habsburg Monarchy increased significantly. The Serbs in the Habsburg Monarchy enjoyed their historical rights based on the privileges given to them by several Habsburg emperors. The Serbs were a nation divided politically, geographically and in terms of church jurisdiction: the Ottoman Serbs belonged to the Greek Patriarchate of Constantinople, having lost their autonomous church organisation, the Peka Patrijarija, in 1766. Meanwhile, the Austrian Serbs developed their own national autonomous church organisation, the Karlovaka Mitropolija, which was supervised by the government of the Habsburg Monarchy. The main task of the Serbian Orthodox clergy in both Turkey and the Habsburg Monarchy was to keep the nation from being converted to either Islam or Roman Catholicism. For this purpose, they created a theory according to which only the Orthodox members of the South Slavic community belonged to the Serbian nation. At the same time, the Serbian clergy proclaimed the Serbian variety of the Church Slavonic language and the Old Cyrillic alphabet as symbols of the Serbian nationality. The Cyrillic alphabet was of crucial importance to the Serbs in the ethnically mixed areas. These letters became a key symbol of their national identity, especially in Bosnia, Herzegovina, Slavonia, Dalmatia and Croatia.
143
2. CHAPTER TWO: Srbi svi i svuda. Linguistic nationalism of Vuk Stefanovi Karadi. This chapter elaborates on the structure of V. S. Karadis linguistic model of national determination of Serbs. While during the first three decades of the 19th century Serbian national schemes about political liberation and unification were primarily based on the historical rights of the Serbs, with Vuk Stefanovi Karadis c o n c e p t o f l i n g u i s t i c n a t i o n h o o d , a new dimension was introduced into Serbian political thought. 2.1 Section One: The ideas of European romanticist nationalism and the South Slavs . Karadis ideas were influenced by the theory developed by the leading 19th-century Slavonic philologists: Dositej Obradovi, Serbian, (17381811), Pavel Josef afaik (17951861) and Josef Dobrovsk (17531829), both Czech, and Jernej Kopitar (17801844) and Franc Mikloi (18131891), both Slovene. They claimed that the most authentic Slovene dialect was Kajkavian, the indigenous Croatian dialect was akavian (and to a certain extent Kajkavian) and that the true Serbian dialect was tokavian. All the philologists, including Karai himself, were predominantly influenced by the new, linguistic, concept of national determination developed by the leading German Romanticist philosophers, philologists and linguists, such as W. von Humboldt, J. G. Fichte, J. Grimm, and J. G. von Herder. Karadi and other Slavic philologists of the end of the 18th century and the first half of the 19th century accepted the teaching of their German colleagues that a language is the most significant national marker and criterion for the establishment (delineation) of national borders. Influenced by this teaching, they adopted the idea of German Romanticist philosophy that religion does not play a vital role in national identification. 2.2 Section Two: Karadis theory of the linguistic Serbs. In his work Srbi svi i svuda, Karadi established certain criteria for the determination of Serbian national selfidentity and the reformulation of the whole concept of nation and nationality. Karadi applied the German linguistic approach to the question of what constituted Serbian identity. He chose the tokavian dialect as the key indicator of Serbian national identity, and referred to all South Slavs who spoke this dialect as Serbs. In accordance with the German model, he did not consider religious affiliation in creating his national identity model, and acknowledged that Serbs belonged to three different confessions. He considered all Bosnians and Herzegovinians to be ethnic Serbs with regard to language (because they spoke tokavian), but he dist inguished three groups of Bosnians and Herzegovinians with regard to religion: Serbs of Greek-creed (Eastern Orthodox), Roman-creed (Roman Catholic) and Turkish-creed (Muslim). There is considerable controversy among historians, philologists, ethnologists and linguistics as to how exactly Karadi treated tokavian-speaking Roman Catholics (the majority of them consider themselves today as Croats). In my research, however, I conclude that Karadi considered them as Serbs since they spoke the tokavian dialect. According to Karadi, all Roman-creed tokavians would gradually begin to call themselves by the name Serbs; in his opinion, if Roman-creed tokavians did not want to call themselves by the name Serbs, all tokavian-speakers of Roman Catholic religion would end up with no national name.1 Obviously, Karadi treated tokavian-speaking Roman Catholics as Roman Catholic Serbs.
1
. ., , , , 1, , 6; . ., , , , 105.
144
2.3 Section Three: The legacy of Dubrovnik literature and the concept of linguistic Serbs. Karadis concept of linguistic Serbian nationhood had a significant impact on 19th and 20th century scholars, both Serb and non-Serb. First, it gave an impetus for a revision of the established picture of Serbian ethnic territories in the Balkans. Second, as a result of Karadis theory, the claim of the Serbian nationalists to a large Serbian population in Western Bulgaria and most of Macedonia and Albania was abandoned. Furthermore, the literary and cultural legacy of Dubrovnik was asserted to be exclusively Serbian and became the main subject of disagreement between Serbian and Croatian scholars, politicians and civil servants. The 19th and 20th century Serbian claims for Dubrovnik cultural legacy were primarily based on Karadis view that all tokavians were ethnic Serbs. The population of the Republic of Dubrovnik exclusively spoke the tokavian dialect, but was of Roman Catholic religion. The best works of Dubrovnik literature from the 15th century onwards were written in the tokavian dialect as well. Finally, Karadis chose the vernacular of Dubrovnik population and Dubrovnik hinterland in eastern Herzegovina, which was Karadis parents original homeland, as the basis for the standard literary language of the Serbs. However, the same vernacular was chosen by the Croatian intelligentsia in the mid-19th century as the basis for standard literary Croatian out of belief that the tokavian dialect of Dubrovnik literature belongs to Croatian cultural heritage. Consequently, throughout the 19th and 20th centuries both Serbs and Croats used the linguistic criterion to claim that Dubrovnik literal legacy was theirs (Serbs and Croats respectively) and that the territory of the former Republic of Dubrovnik had to be included into the united national state of Serbs and Croats respectively. 2.4 Section Four: Ethnographic distribution of linguistic Serbs and the South Slavs . Karadi was sure that linguistic Serbs, i.e. those South Slavs who spoke the okavian dialect as their mother tongue, lived and constituted the overwhelming majority in Bosnia, Herzegovina, Montenegro, Slavonia, Croatian Military Border, southern Dalmatia, Serbia proper, southern Hungary (present-day Vojvodina) and Kosovo and Metohija. Karadi was unable, however, to establish precisely the southeastern ethnic borders of the Serbian nation within the framework of his model, as he did not know how many Serbs (i.e., tokavian speakers) lived in Albania and Macedonia. In 1834, he was informed by some merchants about the existence of around 300 so-called Serbian villages in western Macedonia. He had doubts, however, about the correctness of this information when he found out that the people in these villages spoke the Slavic language, since this could have meant either Bulgarian or Serbian. He acknowledged the existence of transitional zones between the tokavian dialect and the Bulgarian language in western Bulgaria (Torlak and Zagorje regions), but he excluded most of Macedonia and Albania from his tokavian-speaking zone. In the end, he was only able to conclude that the tokavian dialect was definitely spoken on the territory between the Timok River and the ara Mountain. 3. CHAPTER THREE: Naertanije. Plan and programme for the creation of the tokavian state of the Serbian people. The structure of Garaanins project for the creation of linguistically-determined united national state of Serbs is investigated in this chapter. The development of the ideology of the Serbian national statehood reached its final stage as Ilija Garaanin integrated historical and national rights of the Serbs, by drafting a plan for a consolidation of all the Serbian lands and people into and within a single national state. 3.1 Section One: Ideological foundations of Naertanije. To a large extent, Garaanin was inspired by three works written between 1843 and 1844 and translated into the Serbian
145
language. Their authors were: the Polish prince Adam Jerzy Czartoryski (17701861, leader of Polish emigration in France), the British diplomat David Urkwart (Czartoryskis agent in Serbia), and the Czech author Francisco (Frantiek) Zach (secret representative of Polish emigration in Belgrade). They championed the idea of creating a united South Slavic state under the leadership of Serbia, intended as a barrier to the Russian and Austrian political influence in the Balkans. Garaanin, however, did not accept this plan to unite Serbia and all South Slavic territories of the Habsburg Monarchy into a single, federal state; on the contrary, he advocated the creation of a single centralized Serbian national state whose boundaries would embrace a complete Serbian national entity including some (not all) of the historical Serbian lands. There are two reasons why Garaanin designed a united Serbian national state, and not a South Slavic one: he favored the idea of an ethnically uniform state, as advocated by the German Romanticists; and apparently he believed that a multinational South Slavic state would easily disintegrate as a result of frequent struggles between the different nations. In short, he believed that only an ethnically uniform state organization could be inherently stable. In my opinion, Garaanin adopted Karadis linguistic concept of nation and hence identified Serbs with the tokavian-speaking South Slavic population. Therefore, Garaanin excluded Macedonia from his concept of linguistically-determined Serbian statehood because he had adopted Karadis opinion that there were no tokavian-speakers in most parts of Macedonia and Albania. He also, however, had adopted Karadis claim that the entire population of Bosnia-Herzegovina belonged to the linguistic Serbian nationality, and hence he included Bosnia-Herzegovina within the linguistically-determined Serbian national state organisation. Moreover, he regarded Karadis transitional zones in western Bulgaria as territories inhabited by tokavian speakers. According to the same principle, the territories of Military Border in Croatia, southern and central Dalmatia, Slavonia, Baka, Srem, Montenegro, Sandak, Kosovo and Metohija and western Banat would also be included in Garaanins linguistically-determined Serbian state. If Garaanins united Serbian national state organisation is compared with Karadis picture of linguistically-determined Serbian national dispersion, it is obvious that both of them referred to the same territories. Hence, it can be concluded that the central i d e o l o g i c a l p r i n c i p l e b e h i n d G a r a a n i n s d e s i g n o f a u n i t e d Serbian state was Karadis linguistic model of national identity . 3.2 Section Two: Concept, structure and aim of Naertanije. Naertanije is composed of three parts: 1) Introduction; 2) Policy of Serbia; and 3) About the instruments which can be used for realization of Serbian aims. The first part deals with the then political situation in Central and Southeastern Europe and concludes that further inner disintegration of the Ottoman Empire will result in an ultimate collapse of this multiethnic state. The second part discusses the national policy of the Principality of Serbia and concludes that Serbia might liberate and annex all Serb populated territories occupied by the Ottomans after Turkeys collapse. These territories were: Bosnia, Herzegovina, Montenegro, Kosovo, Metohija and Sandak. However, in the third part, Garaanin developed the idea of the creation of a wide nationalist propaganda network and of Serb national agencies within the Habsburg Monarchy, which is an obvious sign of his vision of inclusion of all Serb settled lands within the Habsburg Monarchy into a united Serbian national state. I concluded that Garaanins ultimate aim was to unite all Serbs in South East Europe, rather than unite all South Slavs. In practice, this meant that the 19th century Principality of
146
Serbia had to be expanded to include the western Balkan territories, where linguisticallydetermined Serbs had settled, but not the southern Balkan territories, where the linguistic Serbs either had disappeared or were a minority. Garaanin could not have supported the policy of the medieval Serbian state expansion southward1 because he advocated the German Romanticist principle of establishing a single national state organisation based on the assumption: one language one people one state. 3.3 Section Three: Stages and instruments for realization of Garaanins programme. Inner organisation of a united Serbian state. Garaanin designed his plans in expectation that both the Ottoman Empire and the Habsburg Monarchy would be dismantled in the immediate future. In his view, in the event of Austrian and Ottoman collapse, the principal duty of Serbia would be to gather all ethnic Serbs (including part, but not all, of historical Serbian lands) into a single national state organization. The core of a united Serbian state would be the Principality of Serbia, which had at that time the status of an autonomous tributary inside the Ottoman Empire. Garaanin must have foreseen two stages of rallying the Serbs toward a national united state. In the first stage, Serbia would annex all linguistically-determined Serbian ethnic lands (including a few historical Serbian territories, but not all) within the Ottoman Empire, i.e., Bosnia, Herzegovina, part of western Bulgaria (Karais transitional zones), Montenegro, Sandak, part of northern Albania (around the city of Skadar/Scodra) and, finally, Kosovo and Metohija. The lands of the Habsburg Monarchy that were inhabited by linguistically-determined Serbs Croatia, Slavonia, Srem, Baka, Banat and Dalmatia would witness the same destiny in the second phase of Serbian reunification. This scheme would correspond to Garaanins prediction that the Ottoman Empire would collapse first, followed by the Habsburg Monarchy. The programme for the creation of a united Serbian national state had to be realised by two instruments: 1) national war of liberation against the Ottoman Empire and later against the Habsburg Monarchy, and 2) by spreading national propaganda and establishing nationalpatriotic intelligence agencies in several territories of the Habsburg Monarchy settled by linguistic Serbs and in the western part of Bulgaria. Garaanin advocated annexation of all Balkan territories settled by linguisticallydetermined Serbs, rather than unification of these lands with the Principality of Serbia. Undoubtedly, he favoured a centralised inner state organisation similar to that of the Principality of Serbia, but he did not have in mind a federation or a confederation. But this, certainly, did not mean that he was contemplating ethnic cleansing or even genocide upon the non-Serbian population in order to create an ethnically homogeneous Serbia, as it is sometimes claimed by some Croatian historians. This could not be the case, because Garaanins united Serbia was to be composed of a Serbian ethnic entity identified solely with the tokavianspeaking subgroup of the South Slavs; thus the (Kajkavian) Slovenes, and (akavian) Croats would not have any place in it.
1
The Serbian state expansion in the 13th and 14th centuries was directed towards Macedonia, Greece and Albania with the result that a big portion of geographic Macedonia, with the exception of the city of Salonika and Chalkidiki Peninsula, the whole territory of present-day Albania, with the exception of the cities of Valona and Durrs, and the whole territory of northern a nd central Greece, with exception of the city of Volos, were included into the Serbian Empire between 1346 and 1355.
147
4. CHAPTER FOUR: Critical Survey of Historiography. A critical survey of Yugoslav and international historiography on Karadis linguistic model of national identification of the Serbs and on Garaanins project of a united state of the Serbs is presented in this chapter. There are two groups of writers who have radically different opinions on the issue. 4.1 Section One: Srbi svi i svuda. The first group of the critics are of the opinion that Karadi used the most influential model of those times for a definition of a nation in Central and Southeastern Europe (the linguistic model of national identification created by German Romanticists) and that Karadi was right in his treatment of tokavian Roman Catholics and Uniats (Greek Catholics) of South Slavic origin (the majority of them today identify themselves as Croats) as linguistic Serbs because, according to these critics, the original Croat dialect was not tokavian, but akavian. They supported the idea that all tokavian Roman Catholics and Uniats originally were Orthodox Serbs who converted to Catholicism but preserved their national language tokavian. In short, the first group of the critics stresses that Karadis linguistic model of South Slavic identification was created in accordance with the spirit of time in which Karadi lived. The second group of critics, however, share the opinion that Karadi was a great Serbian ideologist whose work Srbi svi i svuda was the basis for creating the great Serbia. The main evidence of Karadis intolerance of non-Serbian population among South-Slavs is his attitude toward tokavian Roman Catholics (the majority of whom are Croats today), who were proclaimed by him as linguistic Serbs of the Roman law. Moreover, these critics think that Karadis linguistic model of national identification of the Serbs laid down scientific foundations for the great Serbian idea, and from this point of view it is easy for them to explain Karadis scientific co-operation with the Slovene philologist Jernej Kopitar, who proclaimed all Kajkavian speakers (the majority of whom are today Croats) as part of Slovene linguistic population. Therefore, according to J. Kopitar, genuine Croats in the first half of the 19th century were only speakers of akavian, but not speakers of tokavian or Kajkavian. 4.2 Section Two: Naertanije. In Serbian, Croatian and international historiography, there can be observed a dispute regarding the principles on which Garaanin based his ideas. The first group of historiographers believe that Garaanin (who was at the time of wrining Naertanije Serbian Minister of Internal Affairs), sought to create a Serbian national state on the principle of historical state rights alone. They argue that Garaanin used for his model of state the glorious Mediaeval Serbian Empire from the mid-14th century and hence did not consider the territories settled by Serbs in the Habsburg Monarchy since they were not included into the Mediaeval Serbian Empire, but focused only on those within the Ottoman state as they composed the Mediaeval Serbian Empire (Serbian Medieval Empire lasted from 1346 to 1371 but started disintegrating already after 1355). In this view, Garaanin always referred to the Serbian Empire of Stefan Duan (13311355, proclaimed emperor in 1346), the borders of which reached the Drina River in the west, the Sava and Danube rivers in the north, the Chalkidiki Peninsula in the east, and the Albanian seacoast and Gulf of Corinth in the south. According to their opinion, the territories of Croatia, Slavonia, Srem, Baka, Banat, Bosnia and Herzegovina, which were not included in the medieval Serbian Empire, were not treated by Garaanin as historical Serbia. In contrast, the second group claims that Garaanin advocated the creation of a national state on the basis of both Serbian ethnic and historical state rights. This view is reflected in the last chapter of Naertanije, in which Garaanin urged Serbian nationalist propaganda on the
148
territories settled by the Serbs in the Habsburg Monarchy, as well as in western Bulgaria. Hence, according to this second group, Garaanin clearly regarded these territories as part of a united Serbian state. In order to settle this problem, I analyzed the whole text of Naertanije and Garaanins private correspondence. It has become clear that Garaanin did not call for Macedonia to be included in the Serbian national state and that he favoured annexation of Bosnia- Herzegovina. The first group correctly interprets Garaanins idea that 19th-century Serbia might have continued to evolve into a great Serbian state, a process which was started by the Mediaeval Serbian rulers and interrupted by the Ottoman dissolution of the Serbian state in 1459. They do not, however, properly understand Garaanins notion of greater Serbia. Garaanin did not want to direct Serbias foreign policy toward the Aegean and Ionian seas, as was the case in the Middle Ages. Obviously, the view that Garaanin intended to include Macedonia and part of southern Adriatic coast into a unified Serbia was incorrect. In fact, Garaanin did not champion Serbian territorial expansion toward the southern part of the Balkan Peninsula, but he turned his view towards the western part of the Balkan Peninsula. CONCLUSION. This research-work analyses both the linguistic model of Serbian national identity and the linguistic model of Serbian statehood created by Vuk Stefanovi Karadi and Ilija Garaanin in the first half of the 19th century. The most significant problem concerning Karadis Srbi svi i svuda [Serbs All and Everywhere] and Garaanins Naertanije [Draft] is their interpretation and understanding in the historiographical traditions of different nations, especially among Serbian and Croatian historians. These works and these models have been provoking discussion and intellectual disagreement in the political ideology of the Balkan nations during the last hundred years. The issues of national self-determination, the ideas and goals of nationhood, and the methods and means for attainment of such goals, were of utmost importance in the thinking of 19th century Serbian intellectuals and politicians. Vuk Stefanovi Karadis model for Serbian identification and Ilija Garaanins model for Serbian political unification were based on ideological constructs intended to unite all the Serbs (within the Ottoman Empire and the Habsburg Monarchy) and to create a single and mono-ethnic Serbian state.
149
Mapa Velike Srbije ili Ujedinjenog Srpstva projektovana na osnovu kombinacije istorijskih i etnolingvistikih prava srpskog naroda
150
Jedan od propagandno-politikih pampfleta nastalih nakon 1999. g.
151
. , 1./14. 1967. . ( ). 1991. . : (1404.1521. .). 1991.1992. . - : . 1992. . 1995. . ( ) . 1995. 1997. . ( 1914.1918. . , ) . (1996.1997.) : . 1998. . () . 1999. . 2000. . , 2000. . ( 2006. .) , , . 2002. . : . 2005. . , , , , . , , .
152

Knjiga Lingvisticki Model Definisanja Srpstva Viljnus 2006

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Knjiga Lingvisticki Model Definisanja Srpstva Viljnus 2006

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Vladislav B.

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije DOKTORSKA DISERTACIJA

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Bibliografija .............. s. 118 Summary: ......................................................................... s. 136

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Glava prva: Srpski narod u prvoj polovini XIX veka

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Ideje evropskog romantiarskog nacionalizma i Juni Sloveni

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

O ovom pitanju videti opirnije u [Brozovi 1978] .

Lingvistiki model definisanja srpske nacije

Lingvistiki model definisanja srpske nacije