Apndice II - Gramtica

Manuel Bermdez Servizo de Normalizacin Lingstica Universidade de Santiago

ACENTUACIN ................................................................................................ 4 Casos especiais de acentuacin......................................................................................4 ARTIGO............................................................................................................. 5 O artigo determinado..................................................................................................5 Artigo indeterminado..................................................................................................6 PRONOME PERSOAL ...................................................................................... 7 Formas tnicas.............................................................................................................7 Algunhas consideracins sobre o pronome ......................................................................7 Formas tonas..............................................................................................................8 OS POSESIVOS................................................................................................ 8 DEMOSTRATIVOS............................................................................................ 9 NUMERAIS........................................................................................................ 9 Cardinais ........................................................................................................................9 Ordinais ........................................................................................................................10 VERBO ............................................................................................................ 11 PRESENTE ........................................................................................................................11 COPRETRITO ..................................................................................................................11 PRETRITO .......................................................................................................................11 PRETRITO .......................................................................................................................11 ANTEPRETRITO ...............................................................................................................11 ANTEPRETRITO ...............................................................................................................11 FUTURO ............................................................................................................................12 FUTURO ............................................................................................................................12 POSPRETRITO.................................................................................................................12 POSPRETRITO.................................................................................................................12 POSPRETRITO.................................................................................................................12 PRETRITO .....................................................................................................................12 PRETRITO .....................................................................................................................12 Verbos con alternacia voclica..............................................................................13 I/E ...................................................................................................................................13

I/E ...............................................................................................................................................13 U/O .............................................................................................................................................13

rea de Asesoramento Lingstico Servizo de Normalizacin Lingstica

ACENTUACIN En galego existe s un tipo de acento, o agudo (). Estas son as regras de acentuacin grfica que segue: 1) Agudas: acentanse cando son polislabas e rematan en vogal, en vogal + -N., en vogal +-S ou en vogal + -NS: aqu, patrn, cadrs, irmns. ! Non se acentan os monoslabos nin cando, a pesar de ter mis dunha slaba, rematan en ditongo decrecente: xa, la, fe, colleu, feriu. 2) Graves: levan acento cando rematan en consoante que non sexa N ou -S (tampouco cando rematan no grupo consonntico -NS): mbil, til. 3) Esdrxulas: levan sempre acento grfico: automtico, plpebra. Casos especiais de acentuacin a) Diacrtica: utilzase para distinguir palabras
( + artigo; ala) s (a +as artigo; alas) bla (esfera) c (ca +a) cs (ca + as) ch (plana) chs (planas) c (ca + o) cs (ca + s) cmpre ( mester) cmpren (son mester) d (pres. e imp. de dar) ds (pres. de dar) d (compaixn) (pres. de ser) fra (adv.) m (mala) mis (adv. e pron.) n (subst.) ns (pron. tnico; pl. de n) (a + o) s (a + os) so (do corpo) p (parte do corpo) pla (rama) pr (poer) presa (apuro) s (sede eclesistica; imp. de ser) s (adv. e adx.) t (infusin) vn (pres. de vir) vs (pres. de vir) vs (pron. tnico) a (artigo; pronome; preposicin as (artigo; pronome) bola (peza de pan) ca (conx.) cas (prep.) cha (che + a) chas (che + as) co (con + o) cos (con + s) compre (merque) compren (merquen) da (de + a) das (de + as) do (de + o) e (conx.) fora (antepretrito do verbo ser e ir) ma (me + a) mais (conx. ) no (en + o) nos (pron. tono; en + os) o (artigo; pron.) os (artigo; pron.) oso (animal) pe (letra) pola (galia; por + a) por (prep.) presa (prendida; presada) se (conx; pron.) so (prep.) te (pron; letra) ven (pres. de ver; imp. de vir) ves (pres. de ver) vos (pron. tono)

rea de Asesoramento Lingstico Servizo de Normalizacin Lingstica

b) Os verbos unidos a pronomes ou segunda forma do artigo comprtanse, no que respecta acentuacin grfica, coma se fosen unha nica palabra: bbe-la auga (bebes a auga) e bebe-la auga (beber a auga) ou bebraa. c) As formas verbais que levan acento diacrtico manteno cando preceden a un pronome tono ou segunda forma do artigo: che de vila, o encargo vnme pola tarde. d) Os adverbios en -mente non levan til: facilmente, matematicamente. e) Os demostrativos non levan til anda que tean unha funcin de pronome: este neno alto, este alto. f) Os pronomes cal, cando, canto, como, onde, que e quen nunca levan til nas interrogativas e exclamativas directas (as que levan signos de interrogacin ? e de exclamacin !): que queredes?; canto tes? g) Por ltimo hai unha serie de palabras nas que debemos reparar pola sa acentuacin. Son estas:
Acne Andino Conclave Heroe Msil Paxaro Rptil Traquea Amlgama Aurola Elite Medula Omoplata Prnsil Txtil Atmosfera

Ollo tamn cos seus plurais: txtiles non *texts

ARTIGO O artigo determinado O artigo determinado presenta en galego das formas:

As segundas formas (lo, la, los, las) pdense usar despois de -r ou -s (vn especificado na px. 84 Normas Ortogrficas e Morfolxicas do Idioma Galego), o, a, os, as utilzanse no resto dos casos. A utilizacin das segundas formas non obrigatoria, anda que se optamos por usala, debemos facelo con coherencia e facelo en toda a unidade textual (unha carta, un documento ou un proxecto de fin de carreira).

MASCULINO SINGULAR PLURAL o/lo a/la

FEMININO a/la a/las

rea de Asesoramento Lingstico Servizo de Normalizacin Lingstica

O artigo determinado contrae coas preposicins a, con, de e en:

ART. PREP. A CON DE EN

OS

AS

/ao co do no

coa da na

s /aos cos dos nos

s coas das nas

Artigo indeterminado
FEM MASC unhos* un castelanismo, as como os seus derivados *cunhos, *dunhos e *nunhos.

SING. PLUR.

un uns

unha unhas

O artigo indeterminado contrae coas preposicins CON, DE e EN

ART PREP CON DE EN UN cun dun nun UNHA cunha dunha nunha UNS cuns duns nuns UNHAS cunhas dunhas nunhas

rea de Asesoramento Lingstico Servizo de Normalizacin Lingstica

PRONOME PERSOAL Formas tnicas

Formas oblicuas Nmero Persoa 1 2 3 1 Plural 2 3 el , ela ns/nosoutros. -as vs/vosoutros, -as eles , elas
2 3 3 2

Suxeito eu

Libres Non reflex. Reflex. min ti

1

Ligadas Non reflex. Reflex. comigo contigo

Singular

si

----

consigo

connosco convosco si ---consigo

1 Na fala, existe tamn a forma tu, anda que na escrita a escolla ti. 2 Existen tamn as variantes dialectais il, iles. 3 As formas ns e vs son vlidas para tdolos contextos, nosoutros e vosoutros deben ser utilizadas cando delimitan un grupo coecido de antemn polos interlocutores; unha forma que excle a unha parte (un grupo) dun mis grande (Ns somos galegos e nosoutros da Fonsagrada)

Algunhas consideracins sobre o pronome - As formas de cortesa son vostede e vostedes que deben ir con verbos en 3 persoa (quere vostede vir comigo). - As preposicins EN e DE contraen con el, ela, eles e elas (coa 3 persoa). As:
Pron Prep EN DE nel del nela dela neles deles nelas delas

EL

ELA

ELES

ELAS

rea de Asesoramento Lingstico Servizo de Normalizacin Lingstica

Formas tonas
Nm. Non reflexivo Persoa e xnero 1 2 3 1 Plural 2 3 Masc. Masc. Fem. che lle o, lo, no a, la, na nos vos Dativo Acusativo me te se Reflex.

Singular

Fem.

lles

os, los, nos

as, las, nas

se

O pronome tono pode ir antes ou despois do verbo pero nunca na posicin inicial da frase (*Che quero contar algo)

OS POSESIVOS
Persoa Masculino 1 Sing. 2 Sing. 3 Sing. 1 Plural 2 Plural 3 Plural meu teu seu noso vos seu Singular Feminino mia ta sa nosa vosa sa Masculino meus teus seus nosos vosos seus Plural Feminino mias tas sas nosas vosas sas

En galego, o artigo determinado (o, a, os, as) debe preceder como norma xeral posesivo. Como excepcins a esta regra podemos sinalar que: a) diante dun nome de parentesco (pai, filla...) pode utilizarse ou non; b) non se usa con vocativos ou exclamacins (mia fillia!)c) non se utiliza se vai precedido doutro determinante (eses teus fillos sonche bos estudantes) e d) cando o posesivo forma parte dun ttulo de dignidade tampouco leva artigo (Sa maxestade).

rea de Asesoramento Lingstico Servizo de Normalizacin Lingstica

DEMOSTRATIVOS
Xnero
Nmero Singular Plural Masculino este estes Feminino esta estas Neutro isto (esto)

Singular Plural Singular Plural

ese eses aquel aqueles

esa esas aquela aquelas

iso (eso)

aquilo (aquelo)

Estas formas contraen co indefinido OUTRO, as temos: estoutro, esoutro, aqueloutro (e as sas combinacins de xnero e nmero estoutras,...) pero non *istoutro, *isoutro nin *aquiloutro

! Tamn contraen coas preposicins EN e DE: naquela ocasin fun eu, disto non che falo.
NUMERAIS Cardinais Os cardinais escrbense xuntos do cero (0) vintenove (29). Tamn se escriben as as decenas, as centenas, os milleiros, os millns. Os demais casos escrbense separados.
cero un/unha dous/das tres catro cinco seis sete oito nove dez once doce trece catorce quince dezaseis dezasete dezaoito dezanove vinte Vinte e un / vinte e unha Vinte e dous / vinte e das trinta trinta e un/trinta e unha corenta cincuenta sesenta oitenta noventa cen cento un, cento unha cento dous, cento das douscentos/duascentas trescentos/trescentas catrocentos, catrocentas cincocentos, cincocentas seiscentos, seiscentas setecentos, setecentas oitocentos, oitocentas novecentos, novecentas mil

rea de Asesoramento Lingstico Servizo de Normalizacin Lingstica

!dezaseis e dazaseis; dezasete e dazasete, etc.: existen na fala mbalas das formas,
porn a norma escolle as primeiras dezaseis, dezasete, etc.

!cincocentos, -tas/ quientos, -tas: ambas as formas son correctas.

Ordinais
primeiro segundo terceiro cuarto quinto sexto stimo oitavo noveno dcimo undcimo/dcimo primeiro duodcimo/duodcimo dcimo terceiro dcimo cuarto dcimo quinto dcimo sexto dcimo stimo dcimo oitavo dcimo noveno vixsimo vixsimo primeiro vixsimo segundo trixsimo cuadraxsimo quincuaxsimo sesaxsimo septuaxsimo octoxsimo nonaxsimo centsimo milsimo millonsimo

! Ollo con estas formas: primeiro, -ra; stimo, -ma; oitavo, -va

10

rea de Asesoramento Lingstico Servizo de Normalizacin Lingstica

VERBO Imos mostrar unicamente os paradigmas regulares do verbo. Con isto pretendemos chamar a atencin sobre certas formas que, pola razn que sexa, non estn claras totalmente (van en letra negra para unha mellor identificacin).
ANDO
PRESENTE ando andas anda andamos andades andan COPRETRITO andaba andabas andaba 1 andabamos 1 andabades andaban PRETRITO andei 2 andaches andou andamos 3 andastes andaron ANTEPRETRITO andara andaras andara 1 andaramos 1 andarades andaran

VARRER
PRESENTE varro varres varre varremos varredes varren COPRETRITO varra varras varra 1 1 varriamos 1 varriades varran PRETRITO varrn 2 varriches 4 varreu varremos 3 varrestes varreron ANTEPRETRITO varrera varreras varrera 1 varreramos 1 varrerades varreran

PARTIR
PRESENTE parto partes parte partimos partides parten COPRETRITO parta partas parta 1 partiamos 1 partiades partan PRETRITO partn 2 partiches 3 partiu partimos 3 partistes partiron ANTEPRETRITO partira partiras partira 1 partiramos 1 partirades partiran

Estas formas coexisten na fala con formas con acentuacin proparoxtonas (esdrxulas): andbamos, andaramos, andramos, andsemos 2 A desinencia da segunda persoa do pretrito ches coexiste na fala con che, ste e stes. As temos andaches, andache, andastes e andaste ou partiches, partiche, partistes, partiste 3 lado da desinencia -STES (a escolla da norma) existen tamn outras variantes como: cantastedes, cantache ou cantchedes. 4 Anda que esta forma verbal presenta moitas variacins na fala, a norma escolle a desinencia -EU para a segunda conxugacin e -IU para a terceira (comeu, colleu, partiu, uliu).

11

rea de Asesoramento Lingstico Servizo de Normalizacin Lingstica

FUTURO andarei andars andar andaremos andaredes andarn POSPRETRITO andara andaras andara 1 andariamos 1 andariades andaran

FUTURO varrerei varrers varrer varreremos varreredes varrern POSPRETRITO varrera varreras varrera 1 varreriamos 1 varreriades varreran

FUTURO partirei partirs partir partiremos partiredes partirn POSPRETRITO partira partiras partira 1 partiriamos 1 partiriades partiran

SUBXUNTIVO PRESENTE ande andes ande andemos andedes anden 5 PRETRITO andase andases andase andsemos andsedes andasen FUTURO andar andares andar andarmos andardes andaren PRESENTE varra varras varra varramos varrades varran PRETRITO varrese varreses varrese varrsemos varrsedes varresen FUTURO varrer varreres varrer varrermos varrerdes varreren INFINITIVO CONXUGADO andar andares andar andarmos andardes andaren varrer varreres varrer varrermos varrerdes varreren partir partires partir partirmos partirdes partiren PRESENTE parta partas parta partamos partades partan PRETRITO partise partises partise partsemos partsedes partisen FUTURO partir partires partir partirmos partirdes partiren

! En galego non existen as formas verbais construdas con haber+ participio

12

rea de Asesoramento Lingstico Servizo de Normalizacin Lingstica

Verbos con alternacia voclica Hai unha serie de verbos da 3 conxugacin que presentan alternancia voclica en determinados casos da sa conxugacin. I/E Vaise dar no presente do indicativo e do subxuntivo as como no imperativo.
PRES. INDICATIVO pido pides pide pedimos pedides piden PRES. SUBXUNTIVO pida pidas pida pidamos pidades pidan IMPERATIVO pide As imos conxugar: adherir, advertir, agredir, arrepentir, competir, conferir, despedir, desvestir, diferir, discernir, divertir, dixerir, espir, impedir, inserir, interferir, investir, inxerir, medir, pedir, preferir, proferir, referir, reflectir, repetir, revestir, suxerir, transferir, transgredir, vestir.

pedide

I/E Dse esta alternancia nos mesmos tempos c anterior.

PRES. INDICATIVO sigo segues segue seguimos seguides seguen PRES. SUBXUNTIVO siga sigas siga sigamos sigades sigan IMPERATIVO sigue

seguide

deste xeito conxgase: asentir, conseguir, consentir, desmentir, disentir, ferir, malferir, mentir, perseguir, presentir, proseguir, sentir, servir.

U/O Esta alternancia dse s no presente de indicativo:

PRES. INDICATIVO durmo dormes dorme durmimos durmides dormen

conxgase igual: acudir, bulir, acudir, cumprir, cuspir, descubrir, deslucir, encubrir, engulir, fuxir, lucir, muxir, pulir, relucir, rexurdir, ruxir, sacudir, subir, sufrir, translucir, tusir, ulir, urdir, xurdir

13

rea de Asesoramento Lingstico Servizo de Normalizacin Lingstica

A seguir, mostramos unha serie de verbos e a conxugacin que pertencen: Pertencen 2 conxugacin estes verbos: abater, amortecer, bater, combater, concorrer, converter, converxer, debater, derreter, discorrer, escorrer, espremer, ferver, incorrer, interromper, inverter (cambio de sentido ou orientacin), irromper, ocorrer, perverter, prorromper, rebater, reconverter, recorrer (presentar recurso), render, reverter, rexer, somerxer, toller, transcorrer, xemer. Pertencen 3 conxugacin estes verbos: balbucir, garantir, inserir, posur, reflectir, reinserir, tusir

Por ltimo, hai verbos que dependen do verbo do que partan para saber cmo os temos que conxugar
poer compoer, depoer, descompoer, dispoer, expoer, impoer, pospoer, predispoer, presupoer, propoer, recompoer, repoer, sobrepoer pr compor, depor, descompor, dispor, expor, impor, opor, pospor, predispor, presupor, propor, recompor, repor, sobrepor

14