Professional Documents
Culture Documents
DO
IJMBUNDU
OT-
LNGUA
)E
BENGUELLA
Armada Kial
S. S.
T..
LISBOA
J894
\x^
X"
<--
a^ 1^'-^...
,
r ,^..
:^^^^
^^,
^y
^ ^
'
GRAMMATICA
TJIVCBTJI^IDTJ
lngua de benguella
GRAMMATICA
DO
UMBUNDU
OU
lngua de benguella
POR
G. h.
LISBOA
1894
r^
f(
D.C
mi
a"^:
-terv oF "soS
e.
2).
G.
qI.
c/czciza bo C^^a^icmtcnto
AO SBIO PROFESSOR
<
O seu
antigo discpulo
c7.
cPczcita c
cflaicimzntc
PREFACIO
U-mbundu
guella,
a lingua
e o Bi,
em
um
As
lnguas ba-ntu.
suas
maiores affinidades so
ao norte
;
com
com
ki-mbundu,
dialecto de
Loanda
e concelhos de leste
e ao sul
o lu-nhaneka e
u-mbundu
fallado
com
ligeiras alteraes
Huambo, Sambo,
(ambuellas de
(ganguellas do
leste
Gallangue,
entre
Nhemba
etc.
numerosas tribus de
Cubango
e o
Zambeze.
o bieno. Diz
um homem
branco,
mas nunca
tivesse mantido
relaes commerciaes
com
os bienos.
Para o bieno,
em
que teem
visto, os
geographos da Europa
em
Tem
esta gente
uma
si
como
viajantes, e
chamam
na vida
com
cargas
apropriadas s
suas
foras,
acompanham
os
pes ou
um homem
no Mucusso, se
elle
para
inicio
Quem
souber a lingua
certeza de
com a
'Pena
que Portugal,
e impor-
Comparados com
os
Allemanha, os nossos,
justifica
triste
que no
grande interesse
Aos
valiosos
trabalhos modernos
ou lingua de
: :
XI
Dos
como:
mereceram do
porm tudo
latina
grammatica
em
para poder discriminar o pouco que presta do multo que est errado,
sendo de opinio que estos trabalhos so respeitveis
intenes do auctor.
ITl
2)elos excellentes
mesma
critica
que este
intitulado
em
tem
sido a causa de
que o Catechismo at o
e,
presente labore
em uma
obscuridade imperdovel
por
isso,
em
vez
Angola. Applicada a
mesma
do capuchinho, por
mesmos.
comparative
Grammar of
the
Kimbundu Grammar,
Arte da lingua de
e ingleza, faliam
de
uma
Conhecemol-o por
uma
sr. dr.
Alfredo
e completa as
acompanham
qual
tambm
devem
elucidar as regras.
Estes,
nem
pela
mechanismo do Kimbundu.
xn
Temos ainda
as Regras
para mais
fcil inteUigencia do
difficil
Angola
de
um
diccionario abreviado da
mesma
lingua,
differentes vezes
temos consultado.
E O
pouco mais.
trabalho que ora apresentamos apreciao dos que se inte-
uma
compilao de differentes
traduzimos
em
parte,
a moderna grammatica
com
cesso, evitando as
Este
dialectos do
com que
este
trabalho
foi
da Sociedade de Geographia de
Lisboa, o
sr.
^.
cPi^zciza
o ^Zaoinutih
BIBLIOGEAPHIA
UmhundUf or
Bihe, 1885.
the
Language of
the inhahitants
of Bailundu and
IV
the
Torrend,
Comparative
Grammar of
LanguageSy 1891.
Bleek, Comjjarative
Grammar of
the
Heli Chateiam,
Henrique A. D. de Carvalho, Methodo Pratico para foliar a Lngua da Lunda, 1890. A. F. Nogueira,
se
falia
do
difficil
pregador
1886.
la langue
du
PARTE
PRELIMINARES
Ortliographia
consoantes.
As vogaes
que e e
o,
so:
a, e,
i,
o, u,
como em portuguez,
cora a difterena
quando
finaes,
hespanhola.
A
se d.
em um s, formando diphtongo, no Ha, porm, combinaes que produzem sons parecidos com os
uma
das vogaes, ou por contraco
-f-
a -j" 6 a -|a
i
-]-
= = = u =
^=
a.
6 e
ou ae.
ou
ai.
raramente
au.
u.
u.
mesma
palavra.
1
As combinaes vogaes au, ai, eu, oi, ou, etc, sendo finaes teem accento tnico na penltima vogal, sendo seguidas de consoante
:
As
em
Simples
f,
h, k,
1,
m,
n, s,
t,
v.
h k
1
sempre aspirado.
c.
substitue g e
Ex.: ikisa
ij?sa; tokoka
=
o
tococa.
representa
um som
r.
liquido
nosso
l,
com
approximao para
usa-se antes de b e p.
= ooma. Nazaladas: b = mb, d = nd, g == ng, = p = mp. Ex.: sempre duro e nazal: nge = ngue, ngi = g gela = Ex.: ochikumbu = oteikumbu. Compostas: eh = = Ex.: onjevo =
z.
Ex.: osoma
nj,
ngui.
son-
son^risla.
tx.
nj
ndj.
onc?/evo.
As
sempre
palavras
consoantes,
mas terminam
em
vogaes.
da guttural
g.
mas
Na
uma
2.
3.
em h
e a
com
a nazal.
1,
da
labial
branda
As
em
As combinaes de vogaes:
au,
ai,
eu,
oi,
ou, etc,
contam se por
Teem
o acccnto tnico
uma
segundo so abertas ou fechadas. E assim que os suftixos comeam por uma vogal fechada i ou u, quando a vogal final d' esta natureza,
e por qurdquer outra,
quando a vogal
fazendo
vil-ile
final
muda
o a
pelo suffixo
-ile
porem
feta,
radical do verbo
O
Ex.:
uma
vogal
fechada (especialmente
s'e-ikile
cm
e.
em vez
de
sufiixos
frequentemente mudado
em
uma
vogal fechada.
Ex.: ikule-ko
em
vez de ikula-ko.
Idntica tendncia se d
Os
suffixos teem,
em
geral,
final
classe
e caracter
da consoante
uma
ou n,
segundo for
labial,
dental ou
guttural.
As
1,
m,
n, entre
duas
vogaes desapparecem,
s vezes. Ex.:
em
regra, e as vogaes
1
unem-se
e
i
contraem-se
torna-se
entre a e
em
lingainga; sapulile
em
sapuile.
Para mais
fcil intelligencia
regras phoneticas
em
PARTE
II
ETYMOLOGIA
Prefixos
u-mbundu, bem como cm todas as lnguas do grupo Ba-ntu, as palavras compoem-se de prefixos, radicaes e suixos. Os primeiros
Em
diversas
partes da orao.
O
mos:
tivo,
substantivo ochi-ndele,
homem
branco^ decompe-se
em
dois ter-
O mesmo
substan-
no plural, ovi-ndele,
os substantivos
mesmo
radical,
mas
Todos
<)
plural
com
o prefixo ovi-.
nomes em uma
O
lume
;
em
u-
a-.
mudando
em
a-; e
como
os substantivos,
seres
animados,
pessoas, conclue-se
grupam-se
em uma
classe
com um
caracterstico indicado
pelos
seus prefixos.
D'onde
do-lhes
se conclue
em
classes^
um
caracter^
dncia
com
os attributos,
Os
1.^
prefixos diyidem-se
em
duas cathegorias.
Os que
na formao
O que marcam a concordncia entre os substantivos e os seus attributos verbos, adjectivos, substantivos e advrbios, tomando o logar
2.^
:
ou.
me do grupo
Ba-ntu.
os prefixos
com
os attributos da orao.
omu-nu
a
u-akola.
oma-nu
as
v'-akola
(va-akola).
a pessoa forte.
as pessoas so fortes.
u-lume
o Iiomcm o
u-alunguka.
elle sahin.
a-lume
os
v'-alunguka (va-alunguka).
elles
homens
so sbios.
>al)ios.
homem
sbio.
os
homens so
u-lume
n
o-li-piV
rlle est
a-lume
onde:
?
va-li-pi
.''
homem
os
onde est o
homem
0-ngombe
o
boi
i-li-pi?
elle est
olo-ngombe
onde?
os
bois
vi-li-pi?
elles esto
onde
U-lume,
o.
u-atungile
elle
o-njo a casa
i-etu,
ella nossa,,
u-aenda.
elle
homem.,
construiu
partiu.
casa, partiu.
u-nme
algum
olo-sanji
as
vi-ange,
rouboti
0-sanji,
u-a-i-]anda
hena,
i-afa.
a galUnha, tu
) 1
liuete
olo-sanji
vi-tanu,
vi-muo
umas
vi-icla,
ellas so brancas,
eu tenho as
vi-muo
ellas
vi-tekama.
ellas
umas
so pretas.
outras so pretas.
k'o-feka
710
i-ene
elle
kii-li
oma-nu
ha as
?
v'-aliia?
paiz
vosso
em
(elle)
ochi-na
a cousa
chechi
esta
chi-sovi
ch'-alua.
eic
elle
u-alunguk
elle
k'ovi-mbundu
de entre os pretos
yi-oha.
clles todos.
sbio
elle o
0-ngombe
o boi
i-alia
elle
oku-lia
ku-a-i-o.
ella d'elle.
comeu a
comida
o boi
me do grupo
Ba-ntu,
que, segando Torrend, actualmente representada na sua maior pureza pela lingua Tonga. So mais ou
a ndole
da lingua a que
se applicam.
2.^
3.*
4.*
5.'^
6.'"*
Segundo Torrend
mu-, va-
mu-, mu-,
li-,
ba-
mu-, mili-,
mi-
mapilili-
mazi-
chi-,
i-,
chi-,
etc
ou
ou
ti-
in-,
(z)in-
7,'
Objectos de Diminutivos
extenso
lu-,
ti-
lu-,
(z)in-
ka-,
.
.
tu-
ka-,
tu-
8.*
O.**
))
'^
10.
11.^ 12.^
Termos abstractos.
maku-, ma[muku(pavu-,
bu-,
ku-,
muku(p)a-
mama-
Como
se v,
Torrend
primitivos prefixos. Seguimos a opinio de Torrend, considerando os prefixos de Stover no como primitivos, mas como derivados da lingua me e usados antigamente na lingua do Bi. Dos prefixos usados primitivamente derivaram outros que so
Uma, forma
em
que os prefixos, no
o,
sin-
omu-, ema-.
um
omu-nu, pessoa,
em que
.
os prefixos antigos,
a-lume, homens.
seres inani-
Da
Uma com
a forma
omu-kanda,
carta,
omi-kanda, cartas.
em
uma
o
completo, isto
compoe-se do artigo o
u-ti, arvore,
m em
Da
V.
Ex.:
ovi-ti, arvores.
(li-,
ma-), derivaram
e-, a-.
tambm duas
Ex.
for-
mas modernas.
Uma
e-kapa, batata,
a-kapa, batatas.
ova-,
e o
i-,
1,
em que
o prefixo no
perdendo o
do plural trocou o
por V
tomou o
artigo.
Ex.:
ova-su, olhos.
i-su, olho.
Esta forma
applicavel a
um
limitado
numero de substantivos.
Da
quarta classe,
(chi-,
pi-),
dorivou
uma
naes completos, ochi-, ovi-, era que se deu a substituio do p por v. Esta classe numerosa -e comprehende gramle variedade do substantivos,
utensilios, etc.
Ex.:
ovi-pa, pelles.
Da
m,
(i-,
li-
ou
ti-),
seguidos-
ou no da nazal,
nazal.
n, derivou
a classe moderna,
o-, olo-,
com ou sem
o,
Xesta
a
classe, os substantivos
ou ligado
uma
nazal, inicial do
radii.*al,
constitue
um
prefixo virtual.
No
phtli-
ral
deu-se
uma
sempre precedido do
nomes
,
,
estran-
Ex.:
o-ngombe', hoL
O-ngato, gato.
olo-ngoinbe, hois.
Da
sexta classe,
(lu-, li-
pouco nunerosa.
olu-si, peixe,
olo-si, peixes.
Da
mou-so,
stima
classi-, qu^-
comprehende os diminutivos,
com a addio do
oka-ndimba, lehresinha.
otu-ndiraba, lehresinhas.
Da
cia
com profundas
e,
modificaes
em
regra,
com ausn-
do plural. Ex.:
^ ou-angu, herva.
ou-ato, canoa,
au-ato, canoas.
Da
classe nona,
que
oku-Iia, comida^
ou o comer.
Os prefixos
locativos
em
10
o
em
11
Em
geral os substantivos
teem singular
em cada
classe.
Ex.:
u-ngmbo,
7>a.s7or.
a-ngombo, pastores.
ovi-pange, trabalhos.
a-laka, lnguas.
io.
u-pange, trabalho.
e-laka, lngua.
ochi-hemba, remec
o-ndaka, palavra.
ovi-heniba, remdios.
olo-ndaka, palavras.
OU-csi, preguia.
e-kavo, cansao.
oku-lia, comida.
um
ova-va, agua.
Classificao
Primeira classe
Comprehende
os
nomes de
seres
animados.
Tem
duas sub-classes.
Primeira sub-classe
Forma completa
l^refixos
omu-nu, pessoa.
omu-ku,
rato.
.
oma-ku,
ratos.
omu-nga, mensageiro.
omu-funu, negociante.
ma-nga, mensageiros.
oma-funu, negociantes.
um
Segunda sub-classe
Forma reduzida
Prefixos: u-, a-
u-lume, homem,
u-kai, mulher.
a-lume, homens.
a-kai, mulheres.
a-cliime, patres.
u-chime, patro.
u-kongo, caador.
U-lovi, jpescador.
a-kongo, caadores.
a-l(vi,
jpescadores.
u-pika, escravo.
a-pika, escravos.
u-ngombo,
jjastor.
a-ngombo. pastores.
Esta sub-classe comprehende grande numero de substantivos. Os povos situados a oeste e sul do Bi usam o prefixo ovavez de
a-.
em
Segunda classe
Comprehende
sub-classes.
os
nomes de
Tem
duas
Primeira sub-classe
Forma completa
omi-kanda, cartas.
omi-nda, montanhas.
omi-ene-e, cannas.
Forma semi-reduzida
arvores.
u-tuta, buraco.
ovi-tuta, buracos.
u-tima, corao.
ovi-tima, coraes.
u-songo, jiecha.
ovi-songo, fechas.
u-pungu, barco.
u-tiida, franga.
ovi-pungu, barcos,
ovi-teny frangas.
u-pange, trabalho.
ovi-pange, trabalhos.
u-nhamo, anno.
ovi-nhamo, annos.
Excepo:
u-ta,
13
Terceira classe
os
abstractos j
Primeira sub-classe
Forma reduzida
:
Prefixos
e-kapa, batata.
e-hondio, banana.
e-,
a-
a-kapa, batatas.
a-lioiidio,
bananas.
e-kaka, cabana.
e-kala, carvo.
a-kaka, cabanas.
a-kahi, carves.
a-kamba, amigos.
a-kandu, crimes,
a-kepa^ ossos.
a-laki, lnguas.
e-longa,
x>^'^^^-
a-longa, pratos.
como
Exceptuam-se
em grande
numero.
Formam o muda em
plural
ovo-, por
com o uma
e-tui^ ouvido.
e-.ue,
ova-tui, ouvidos.
pedra.
ova-ue, pedras.
ova-iu, dentes.
e-iu, dente.
e-na, inttstino.
e-pia,
ova-na, intestinos.
ova-pia, camjws.
o va-ka,
io.y.
campo.
e-ka, mo.
e-nlio, verme.
ovo-nlio, vermes.
e-nha, pluma.
ovo-nha, plumas.
ovo-nguy larvas.
extraordinria temos a palavra e-tcke, dia, que
Como excepo
faz
14
Segunda sub-classe
Forma semi-reduzida
i-,
Prefixos:
i-su, olho.
'
ova-
ova-su, olhos.
i-nakulu, rainha.
ova-uakulu, raialias.
i-nanu,
i-\\2i^
tio.
ova-nanu,
ova-tvila,
tios.
grupos de casas.
i-ko, forno.
ova-ko, fornos.
i-mbo,
villa.
ovai-mbo,
villas.
i-mo, ventre.
i-na,
ovai-mo, ventres.
se falia).
,
me (de quem
tribus do
ovai-na, mes.
As
adoptam exclusivamente o prefixo ova- para que teem no singular os prefixos e- ou i-.
Quarta classe
Comprebende
os
causas,
ochi-pa, pelle.
ovi-pa, pelles.
homem
branco.
ochi-mbundu, negro.
ochi-tungu, construco, casa.
ochi-fuko, cahello.
ov-mbundu, negros.
ovi-tungu, casas.
ovi-fuko, cabellos.
ochi-bemba, remdio.
ochi-kuto, vestido, roupa.
ochi-landa, presente.
ovi-bemba, remdios.
ovi-kuto, vestidos.
ovi-landa, presentes.
ovi-mbulu, burros.
ovi-lombo, acampamentos.
ovi-na, cousas.
15
Formam-se
u-lume, homem
ochi-Iume, homemzarro.
ovi-lume, homcnsarres.
o-mbua, cao
i
.,
ochi-mLua, caozarmo.
.
ovi-mbua, caesarroes.
Quinta classe
viaes,
Comprehende uma grande variedade de nomes, incluindo nomes derivados dos verbos e os termos estrangeiros.
atrs ficou dito, no existe
os an-
Como
gular.
na realidade
um
prefixo do sin-
Em
o,
regra os substantivos
comeam por
nasal,
ou
n.
Como
de prefixo no singular.
Prefixos
o-, olo-
o-ngombe,
hoi.
olo-ngombe,
bois.
O-mbambo, unha.
0-mbia, panella.
olo-mbambo, unhas.
olo-mbia, paiiellas.
o-moku,
0-njila,
canivete.
olo-moku, canivetes.
olo-ndaka, palavras.
olo-njila, pssaros.
olo-pendo,
'pentes.
O-sambo, curral.
olo-sambo, curraes.
Sexta classe
Denota,
em
geral, extenso.
olo-mbala, cadeias.
olo-honji, cordas de arcos.
olu-k;nigola, arco-iris.
olo-kangola, arcos-iris.
olo-ango, cumes.
olo-si, peixes.
olu-kata, bigorna.
olo-kata, bigornas.
16
Stima classe
e os diminutivos.
oka-udimba, lebrezinha.
otu-ndimba, lehrezinhas.
oka-mbanda, escravozinho.
.
oka-pulungu, viuvo.
oka-kolototo', ano.
oka-sukusuku, soluo.
otu-sukusuku, soluos.
oka-pamba, guia.
oka-situ,
otu-pamba, guias.
de carne.
um j^ouco
em
os
mente
tivos.
estes prefixos
com
Ex.:
oka-ndimba, lebrezinha.
0-ndimba, lebre
I
otu-ndimba, lebrezinhas.
oka-kai, mulherzinha.
otu-kai, mtdherzinhas.
u-kai, mulher
]
oka-kapa, batatinha.
e-kapa, batata, otu-kapa, batatinhas.
Oitava classe
Comprehende nomes abstractos^ que no admittem pequeno numero de substantivos com plural.
Prefixos: ou-, au-
plural,
um
ou-angu, herva.
ou-elema, escurido.
ou-esi, loreguia.
I
no teem plural.
au-anda, tipias.
au-ato, canoas.
au-anji, oradores.
ou-anda, tipia,
ou-ato, canoa.
ou-anji, orador.
17
Nona
classe
expresses veraes.
oku-, ova-
ova-tui-, orelhas.
oku-lu, perna.
ova-lu, pernas.
oku-oko, brao.
oku-eve, cova (armadilha).
oku-enju, rapaz.
oku-lia, comida.
, 77.7 Oku -nua, bebida.
/
'
um pequeno numero
de substanti-
mas a sua
formar o
infinito.
Em regra os
Podem tambm
pequena.
derivar de outros
substantivos,
mas
esta classe
diver-
1.'^
Os
mudando a vogal
,
1
final
i.
Ex.:
oku-lova, pescar
'
a-lovi, pescadores.
u-imbi, cantor.
oku-imba, cantar
/
...
a-nnbi,
cantores.
18
2.^
do verbo, pelos
mudando
em
o.
Ex.:
e-kavo, cansao.
3.''
oljecto^
no pessoal, de
uma
aco expressa pelo verbo, fi)rmam-sc substituindo o prefixo oku- pelos prefixos
final
ovi-,
mudando
a vogal
do verbo
em
ou
u.
Ex,:
oku-sola,
amar:
ochi-soli,
plural').
,.
ochi-tuniu, edifcio.
.
oku-tunga, editicar
/
7.,.
ovi-tungu, cdijicios.
4.^
upi
nome
descviptivo a
mudando
olo-,
o prefixo oku-
seguidos de
uma
nasal; terminando
em
a,
se indicam
uma
acco e
em
i,
se
designam
oku-landa.
eonqyixii-
o-iidanda. compra.
'-^
. \
oku-kcmDsci menttr
/
olo-heTnbiy mentirosos.
,.
Obseisvao.
e
fraca
em n
nasal, transforma-se
e as regras
de formao
Para indicar pessoas^ substitue-se o prefixo nominal do substantivo, de que se quer derivar outro, pelos prefixos da primeira classe,
segunda sub-classe,
i,
u-, a-, e a
terminao
varivel,
podendo ser em
o e a. Ex.:
,
. (
u-ngombo, pastor.
'^
,
0-ngombe,
boi
/
a-ngombo, pastores.
19
da terceira classe
ou
os
sub-classes, porque
Se indica o
ochi-,
ovi-.
objecto
Se representa nomes
tendo- se
em
ffaes e consoantes'.
No se confundam os substantivos derivados de outros, com os que formados do mesmo radical com diFerentes prefixos nominaes. ochi-kepa, osso grande, nd um substantivo derivado de e-kepa, osso, o seu augmentaObs.
Silo
tivo.
O mesmo
dificam. Ex.:
e-teke, dia.
u-teke, noite.
e-pepe, hombro.
e-ka, mo.
ochi-pepe, p de vento.
ochi-ka, amisade.
ocbi-mbamla, cumudri-n.
oka-mbanda, escravosinho.
Su"bstantivos compostos
So numerosos
1."''
e fi)rmam-se
segundo as
leis
seguintes:
com
havendo
eliso
ou
o-njo
i-a
tla
o-hango.
de
conversao.
a casa
casa de conversao.
0-njo
i-a
ella de
o-hama.
cama.
a casa
casa de cama.
i-a, e
o-njohango, sala.
20
2.*
Juntando
um
,.
7,
\
'
olo-ndmgupange, trabalhadores.
,.
77
Obs.
e,
depois da jiasal
fez
-
desappareccr a nasal
-
transformou-se
3.^
Um
com
etc.
terras,
formam-se as designaes
Com
uma
qualidade,
uma
voca-
o, precedidos
significa possuidor,
formam-se
Com
as palavras
u-longo, conversa.
ochi-soko, auxcilio.
uku'-ochisoko, ajudante.
Com
os prefixos e
pronomes pessoaeso
'
posio de separao ku, de, de entre, obteem-se substantivos compostos que indicam companhia. Ex.:
u-ku-etu,
elle
e ns, o nosso
co'ni,
vd.-kvi-eXvi,
elles
de ns,
os
nossos
panheiro.
coinjMnheiros.
elles
u-ku-ene,
elle
de vs, os vossos
pjanheiro.
companheiros.
seu compa- va-ku-avp, tiles d' elles, os seus com-
u-ku-avo,
nheiro{diQ\\Q&).
^a??AVos
(d'elles).
21
Cada
nheiros,
uma
singu-
significa os nossos
compa-
como
etc.,,
os
singular ou no plural.
Ko
se
empregam
as expresses u-ku-ame,
u-ku-ove,
Gnero
Nao
apenas
existe distinco de sexo
na
Ha
um
limitado
significao genrica
especial, taes so
u-lume, homem,
oku-enju, rapaz,
u-kai, mulher.
u-feko, rapariga.
o-njindi, vaca.
o-ngombe,
hoi.
o-selenge, hode.
e-kota, irmo.
o-hombo, cabra.
omu-kai, irm.
o-sohai, tia.
i-nanu,
tate,
tio.
mal, me [minha).
nhoho, me
(tua).
ina, me'(sua).
Em
seres
sem indicao de
sexo,
e,
indicar,
0-njila o-nkai,
pssaro fcmea.
o-njila
macho.
0-mbua o-nkai, co fmea, cadella. o-mbua o-ndume, co macho. ochi-kenge ochi-kai, periquito fe- ochi-kenge ochi-lume,jpe7'i<2KiVo waeh o. mea.
.
oka-lume,
lebrezinha
macho.
Quando aos prefixos da (juinta clas&e, o-, olo-, segue-sc uma nasai, do radical, podemos considerar a nasal como fazendo parte do prefixo, o qual transportado para a concordncia com outro termo leva comsigo a nasal,
Obs.
inicial
22
Servem
com
os seus
occupando
0-ngombe
o boi o boi
i-alia
e//e
ou-angu.
comeu a herva.
comeu a Leiva.
ndi-vi-soa.
eu os qnero.
olo-ngombe
os
bois
vi-a,
ellcs l'~n!j
i-,
vi-, so os
na concordncia com o
Cada
menos
jronoJ??'??aZ
correspondente,
com
alteraes mais ou
23
Genitivo
um
suljistaiitivo
com um
attributo o do genitivo.
Obtcm-se esta concordncia cullocando entre os dois termos a partcula genitiva a, precedida do prefixo y>?w?owiaZ
da ciasse do nome possudo. A palavra resultante equivale nossa preposio de. Gonvem notar que o termo de concordncia rege o objecto
possudo e no o possuidor. Ex.:
Primeira classe
Prefixos pronominaes
u-,
va- ou a-
omu-nga
u'omu-funu.
oma-nga
v'omu-fuuu.
o mensageiro do negocUude.
os mensageiros do negociante.
Obs.
Segundo
;ih
leis
em
palavras diversas., a mais forte absorve a mais fraea. Neste exemplo e na maior
parte dos seguintes a particula gpnitiva a dosapparece na jironuncia, absorvida
com
ella,
u-kai
u(a
u-lovi.
a-kai
a ou v'u-lovi.
a mulher do pescador.
as mdheres do pescador.
Obs.
Quando
j)ode usar-f^e
ou
no vontade de quem
u-k()n<ro
o caador
u'omu-fanu.
do nrgociaute.
a-kongo
a ou vNnnu-fuiiu.
os caadores do negociante.
Segunda classe
Prefixos pronominaes: u-, vi-
omu-kanda
a carta
u'omu-funu.
do
negoc-iantc.
omi-kanda
as cartas
vi'omu funu.
do negociante.
u-songo
a flecha
ua u-kongo.
do
caador.
ovi-songo
as flechas
vi(a
u-kongo.
caador.
do
24
Terceira classe
Prefixos pronominaes
e-laka
lia
li-,
va- ou av'a-kai.
u-kai.
mulher.
a-laka
liiigua
da
erka
li'u-ngouibo.
,
ova-ka
as mos
v'u ngombo.
do pastor.
avio do pastor.
i-su
li'oiiiu-ku.
'
ova-su
os olhos
v'omu-ku.
do rato.
o olho do rato.
Quarta classe
Prefixos pronominaes: chi-, vi-
ochi-kuto
o vestido
'chi'i-nakulu,
ovi-kuto
os vestidos
vi'i-nakulu,
da rainha.
da rainha.
Obs.^- "Neste caso, em que ha o encontro de duas vogaes eguacs, pode desapparecer uma. Ex.: cli'i-nakulu
'
v'i-nakulu.
Quinta classe
Prefixos pronominaes
vi-
i-,
o-rugombe
o boi
i'u-kongo.
do caador.
olo-ngombo
os bois
vi'a-kougo.
do caador.
0-nclaka
i'u-lume.
do homem,
'
olo-ndaka
as palavras
vi'u-lUme.
do homem.
a palavra
Sexta classe
Prefixos pronominaes: lu-, vi-
olu-ango o crista
lu'omu-n(la.
olo-ango
as cristas
vi'omu-nda.
da montanha.
da monfanlia.
olu-si
o peixe
lu(a
do
u-lovi.
pescador.
olo-si
vi'a-lovi.
25
Stima classe
Prefixos pronominaes
ka-, tutu''u-kongo.
do caador.
oka-ndimba
a lebre
ka'u-kong(.
do caador.
'
otu-ndinba
as lebres
^
Oitava classe
Prefixos pronominaes
ou-antla
a tipia
u'ochi-ndele.
do branco.
u-,
va- ou av'ochi-ndele.
do branco.
au-anda
as tipias
ou-ato,
u'o-soma.
do
rei.
au-ato,
v'o-soraa.
rei.
a canoa
as canoas do
Nona classe
Prefixos pronominaes
oku-tuL
:
ku-, v- ou a"
ku'oka-ndimba.
da
lebrezinha.
,
ova-tui
v'otu-ndimba.
a orelha
oku-lu o perna
ku'0-njila.
ova-lu
v'olo-njila.
do pssaro.
Artigo
Existe
em u-mbundu um
s>
a particula o,
determina-lhes o sentido.
invarivel
em
gnero
numero.
=
O
0^ a, os, as.
si
forma
um
prefixo
tambm
como
vocativos.
26
Adjectivos
Pividem-se -em qualificativos
'
e determinativos.
Adjectivos qualificativos
u-mbundu, como em todas as lnguas do gi;upo Ba-ntu, muito limitado o numero de adjectivos qualificativos. Os poucos que existem
referem-se natureza^ divicnscio, idade, etc, dos objectos.
Em
Os
^.^
-tita,
pequeno, baixo.
Os
adjectivos so invariveis
em gcncro
numero
concordam
Collocam-se
com
os substantivos por
meio dos
prefixos 2?ronom?'?2aes.
sempre
Primeira classe
Prefixos pronominaes
u-,
va- ou a-
Nesta classe (^eres animados) os substantivos so representados na concordncia pelos prefixos pssoaes das terceiras pessoas, u-, va-.
omu-nu
pessoa pessoa boa.
'ua (u-ua).
ella boa.
oma-nu
pessoas
va-ua.
ellas boas.
l^essoas boas.
omu-nu
pessoa
u-nene.
ella
oma-mi
pessoas
va-nene.
ellas grandes.
grande.
pessoa grande.
pessoas grandes.
a-lume
homens
va-titu.
elles
pequenos.
homens pequenos.
a-kai
va-vi.
m.
mulher m.
mulheres ms.
27
Segunda classe
Prefixos pronominaes
u-,
vi-
omu-ndu
montanha
u-ttu.
cila
omi-nda
monianhas
vi-titu.
ellas pequenas.
pequena.
inoutanha pequeua.
montanlias pequenas.
u-puugu
barco
u-ale.
cle velho.
ovi-pungu
barcos
vi-ale.
elles velhos.
barco velho.
barcos velhos.
Terceira classe
Prefixos pronominaes:
li-,
va- ou av)a-titu.
ellas jjeqii.mas
e-kapa
balata
li-titu.
cila lyequcna.
a-kapa
batatas
batata pequena.
batatas pequenas.
i-su
olho
li-nene.
f/ra7}de.
ova-su
olhos
va-nene.
grandes.
Quarta classe
Prefixos pronominaes
chi-, vi-
ochi-hemba
remdio
chi-ua.
bom.
ovi-liemba
remedws
vi-ua.
bons.
ochi-ntlcle
brqLnco
chi-vi.
ovi-ndulo
brancos
vi-vi.
matis.
mau.
Quinta classe
Prefixos pronominaes
vi-
i-,
0-ngombc
boi
i-titii.
olo-ngombe
boiy
vi-titu.
pequeno.
pequenos.
0-njda
pssaro
i-nene.
grande.
olo-njila
vi-nene.
grandes.
pssaros
28
'
Sexta classe
'
>
Prefixos pronominaes
olo-si
2^'^'-^^^
lu-,
vi-
olu-si
peixe
lu-titu.
vi-titu.
pequeno.
pequenos.
Stima classe
Prefixos pronominaes
:
ka-, tutu-titu.
^jeweHOs.
oka-udimba
lebrezinha
ka-titu.
pequena.
otu-ndimba
lebrezinhas
Oitava classe
Prefixos pronominaes
u-, va-
ou a-
ou-anda
tipia
u-nene.
grande.
au-aiida
tipias
va-nene.
grandes.
Nona
Prefi^yos
classe
oku-tui
orelha
ku-titu..
va-titu.
pequenas.
pequena.
Como
ria,
se v, muito limitado o
numero de adjectivos
qualificativos
se,
em
maio-
que indicam
uma
qualidade^ antepondo-lhes os
Y>refiyips pronominaes
dos
v'-akola.
fortes.
u-lume homem
u-alunguka.
prudente.
29
e-pako
fructo
li-apepa.
doce.
ochi-nliama
animal
ch'-alungala.
feroz.
u-lume homem
u-'ngundumba.
amarello.
'
u-ngundumba
u-kai
mulher
u-ochili.
verdadeira.
de ochi-li, verdade.
Oi?s.
Em
rigor, o
s o prefixo pronominal,
termo de concordncia nos dois ltimos exemplos no como est escripto. tambm a concordncia do geni-
nominaee
cios
termos
seguintes. Ex.:
u kai
ua
ochi-li.
'
mulher de
verdade.
Formam-se tambm
stantivos palavra ukua, que significa possuidor de, dono de. stantivos assim compostos
Os
sub-
qualificativos. Ex.:
Com
os substantivos
e-longa, tar/areUice.
formam-se
ukuelonga, fcdlador, tagardla.
ukuochisoko, ajudante, auxiliar.
ukuasi, rico.
30
Ha
\.
Affirmando a qualidade de
um
objecto e deixando
em
silencio
a de outro, isto ,
stantivo, Ex.:
um
o-ngomb
boi
ii
i-nene.^
grande.
este el/e
i.
.,
de muitos bois,
maior.
2. Affiz^mando a
qualidade de
um objecto um adjectivo
negando a de outro,
de significao opposta
ochi-ua
a fousa
cbechi
esta
chi-ua,
cila boa,
diacho
aquella
Iia-cho-ko.
no
cila no.
ochi-na
a cousa
chechi
esta
chi-ua,
ella boa,
chacno
aquella
i.
chi-vi,
ella
m.
e.,
Obs.
fixos
No
-existe
equivalente do verbo
ser,
que
pronominaes. Ex.:
u-lume
o o
u-nene.
elle
homem
grande,
homem
grande.
3.
Forma-se
um
adverbio de
ochi-na
a cousa
chechi
esta
chi-sovi
ella
ch'-alua.
ella muito.
'
longa
Obs.
fixo
O adverbio alua,
muito, concorda
com
o substantivo
pronominal.
regra geral.
31
4.
Furma-se taiijbem
omu-nda
<
u-nene
nen.
prefixo pronominal.
."
Ha um
om
separar
meio da prepo-
eic
elle
u-alunguka
sahin
k'ovi-nibundu
de.
vi-olia.
todos.
entre os pretos
elle o
mais sbio de todos os pretos, ou, mnis sbio que todos os pretos.
Adjectivos numeraes
Dividem-se
em
Cardinaes
em
parte
um
a cinco, e so substantivos de
As centenas pertencem
Unidades
-tatu, trs.
-kuana, quatro.
-tanu, cinco.
e-pandu,
seis.
sete.
e-panduvali,
-chinana,
oito.
e-cliia, nove.
32
Dezenas
e-kui, dez.
ctivos
como
adje-
ou dez
cnico vezes
cincoenta.
Nas unidades de
seis a
a-,
das dezenas,
a-kui (3)e-pandu
= a-kui
sessenta.
Centenas
ochi-ta, cem.
O-hukae, mil.
olo-liukae vi-vali, dois mil.
olo-hukae vi-tatu,
trs mil.
33
olo-liiikai- vi-tnnu, cinco mil.
olo-hukac (vi)e-panduvali,
sete mil.
As
ellas
com
seis a nove,
em que
Ao
As combinaes com
nas
e
os adjectivos
Ex.:
cinco
quinze.
vezes, e
cinco
vinte e cinco.
As
mesmo
modo. Ex.:
dois
= 102.
e
cinco
= 21.
cem
oito
quatro
= 364.
cem
e-cliia
= 1893.
la tatu, mil e
As unidades de um a
cinco
tomam
os prefixos
pronominaes dos
adjectivo
olo-ngombe
hois
'
vi-vali.
elles
dois.
dois bois.
olo-ngonibe
bois
e-pandu.
seis.
seis bois.
34.
As
i.
.,
antecedem
'
substantivos'
com
os quaes
da formula do i/^nitivo.Hy.::
'
-).
uma
dezena de bois.
wna
centena de hois.
Quando
seguem unidades,
estas
da unidade.
JEx.:,
e-kui
um<i dezena
li'olo-ngombe
de.
rolo-ngombe
e ho9
.vi-tanu.
elles cinco.
hoh
As vezes no
se repete o substantivo,
Ex,:
e-kui
iiiiia
li'.a-saela la
e
tanu,
cinco.
dezena de ovos
se
tem mais em
vista o objecto do
u-a-ndi-avela
olo-ngombe
boii
e-kui la tanu.
dez
e
me deu
deu-me quinze
cinco.
elle
bois.
milhares se
segue a primeira unidade, repete-se o substantivo no singular, precedido da conjuncao copulativa sem u^^ar o adjectivo numeral mosi,
um. Ex.:
e-kui
li'a-saela
Te-saela..
e
vma
dezena de 'vos
ovo.
onze ovos.
Como
dezena,
se v, o
um
dezena
forma-se a segunda
duas centenas
olo-hukae
vi-vali, etc.
35
Ordinaes
Teera a
este
construco.
terceiro dia.
omu-nu.
rt
u-kuanu.
-ella
pessoa
quatro.
a. quarta pessoa.
ochi-na
clji-tanu.
'
Desde que
o substantivo esteja
unidades, confunde-se
com
o cardinal. Ex.:
trs dias
como
terceiros dias.
Pronomes pessoaes
Existem os pronomes pessoaes das
plural.
trs
pessoas do singular e
Como
tos,
os
os
sua vez representados na concordncia por prefixos pessoaes^ que esto para
com
elles
os verbos ou
attribu-
vimos
trs classes,
conforme o
le-
Primeira classe
Pronomes pessoaes absolutos
Singular
Plural
ame,
eu.
etu, ns.
ove, tu.
eie, elle^ ella.
'
36
Estes pronomes so os nicos usados em sentido absoluto ou isolados de qualquer subordinao grammatical. Precedidos de preposies
so circumstanciaes. Ex.:
l'etu,
comnosco.
*'k'ene,
elle.
v'ovo,
Quando
em
vez dos
mesmos
substantivos.
Segunda classe
Pronomes ou prefixos pessoaes
subjectivos
So OS que se antepem aos verbos e attributos para indicar a sua concordncia com os pronomes absolutos ou os substantivos das diversas classes. Occupam, pois, o logar dos nomes, e formam o termo
de concordncia entre
elles e os attributos
:,
usam isoladamente.
Singular
Plural
tu, ns.
u ou u ou
o, tu.
V)U, vs.
o, elle, ella.
Exemplos
ndi-feta, eu pago.
0-sola, tu gostas.
tu-feta, ns
pagamos.
vem.
v;u-sol.a, vs gostaes.
0-mona,
elle v.
va-mona,
elles
ngu
raramente usado.
segunda
e terceira pessoas
do singular
pessoa do
Na segunda
As
se
empregam, quando os. sujeitos so pessoas ou seres da primeira classe. Para todas as outras classes usam-se os seus respectivos prefixos pronominaes.
37
Terceira classe
Pronomes pessoaes
.Singular
objectivos ou infixos
1'hiral
mim.
a
ella.
tu, ^os,
a ns.
a vs:
elles,
ku,
te,
ti.
v)u,
vos,
011
o,
o, a, lhe,
elle,
ellas.
So os que representam o objecto do verbo. So chamados infixos, porque se usam entre o radical verbal o pr^/co subjectivo, nas for-
mas verbaes
simples,
tempo, nas formas verbaes compostas. Differem dos subjectivos apenas na segunda pessoa do singular ku, e a segunda forma da primeira
pessoa ngu mais usada que a primeira ndi. Ex.:
ndi-v)u-sola, eu vos amo.
nd'-a-ku-sola, eu
ei
ie ornei.
o-tu-mona,
elle
nos
vi-.
viste^
Quando
como
objecto do verbo os
Obs.
sujeito,
do verbo,
verbo oku-kemba, mentir^ a primeira pessoa do presente do indicativo seria ndi-kemba; como porm dcante do uma g-uttural k desapparece o grupo nasal e o k transforma-se em h, ser bemba, eu mina). Suppondo o caso de nili ser objecto do verbo, d-se a
fixo,
mesma
alterao,
com a
que representa o
elle
Em
vez
,Q
dizermos
o-ndi-kuata,
38
Exemplos diversos:
ame
eu
ndi
eu
u-kbngo
caador.
eu sou caador.
ove
tu
'kai (u u-kai).
tu wilier.
tu s mulher.
eie
elle
u-vi.
tile
mau.
elle
i
mau.
ame
eu
ndi-sola.
eu amo.
u amo.
ame
eu
^
hu-sola (ndi-ku-soia).
cu
te
amo.
eu te auio.
ame
e
ndi-o-sola-.
eu o tvw.
eu o amo.
ove
ti/.
o-j^di-sola.
tu
me amas.
tu
me
amas.
etu
ns
tu-ku-.sola.
ns
le
amamos.
ns te amamos.
olo-ngomlje
08 bis
vi-ua,
etles bons,
ndi-vi-sola.
eu os amo.
a-lnme
v -akola.
U-kai
u-alnnguka.
prudente.
a mulher, ella
a mulher prudente.
39
ordinariamente
s;\
os
pronomes pessoaes
absolutos^
quando
etu tu-ku-sola, ns
te
amamos
(ns,
no outras pessoas);
o sujeito
da segunda ou terceira
Q-m!U
sola. clle
me ama.
Pronomes possessivos
Formara duas
1.^
classes.
dical
um
prefixo pronominal.
elles modificados.
40
em
Tabeli do? possessivos pessoaes concordncia com os substantivos das diversas classes
41
regrei geral
42
o radical possessivo
Juntando o radivcd ao prefixo j^^onominal da classe oku-, por meio da pai-ticnla genitiva a, temos formado o pronome possessivo ku-a-io. Quer dizer, o pronome possessivo formado
-io.
do objecto
esta regra
Mediante
fcil
os termos
com
prefixos
43
44
Pronomes demonstrativos
Formara-se
pronominaes.
indica que o objecto &i, perto de
tias
partculas locativas
a,
o,
a,
quem
falia; o,
que o objecto
est
um pouco
E
tica
de facto, conforme
bem
Gramma-
mas
primeira, cara-
segunda,
pela vogal
o,
bem
Quando
a partcula a precedida de
uma
vogal fechada
ou u,
transforma-se
em
depois de
em
o depois de u.
com a
locativa o.
sub-
comprehcnde
as formas
que tomam
os demonstrativos
stantivos.
em
concordncia
com
Como
nal
com
o qual
com
vogaes coutiguas.
no singular,
-cho,
usado como
uma
um
objecto de
um
modo mais definido , como antecedentemente conhecido com a significao de elle ou este mesmo. Ex.:
u-lume u-a-cho,
este
e j
mencionado,
mesmo homem
(de
quem
se fallou) ou
elle
mesmo, ou
mesmo.
45
Com
est^
ou
Ex.:
ou
ou
est aqui.
ou est ahi.
est acol.
ha-io,
t'
no
ou
ou
ha-ii-ko, no
No
mesma
Taljella dos
pronomes demonstrativos
classes dos substantivos
46
Pronomes
Os pronomes
indefinidos so
indefinidos
certo.
-ongongo, cada.
Concordam com
nominaes. Ex.:
e-teke
li-osi, todo-
Succede, s vezes, que o substantivo, com o qual o pronome concorda, omittido, sendo apenas representado
na concordncia pelo
indefin,i-
prefixo pronominal.
dos. Ex.:
u-mue, algum.
chi-mue, alguma cousa.
ch'-osi ou ch.'-oha, tudo.
la,
obteera-se as seguin-
formas Ex.:
prepo-
indefinidas. Ex.:
Obs.
indefinido de quanti-
bastante grande.
ronomes interrogativos
na verdade e usa- se ordinariamente no principio da orao. Usa-se algumas vezes como adverbio interrogativo, como? de que modo ? pi, qxie? qual? Como adverbio significa onde? para onde? de onde?
certamente,
eli,
,
quem?
sem
prefixos, mais
o verbo. Ex.:
nhi?
o
(rzen/e
que?
que
fizeste
tu?
nhi
que
u-alinga ?
tu fizeste f
que
fizeste
tu?
sufixa-se ao verbo. Ex.:
i.
e.,
diaseste n
que?
u-alinga -ndati?
tu fizeae o
que?
pi,
o substantivo por
meio do seu
prefixo pronominal
qual? Ex.:
o-njo
a ca^a
i-piy
ella
qual?
qual a casa?
u-lume
o
u-pi ?
elh qual?
homem
qual o liouiem?
48
Precedido da -preposio locativa ku e addicionado ou suffixado aos
verbos, funcciona
como adverbio
om-bala
o palcio
e significa onde,
para onde,
de,
onde.
Ex.:
ku-pi ? em onde?
?
onde o palcio
0-kasi-pi?
elle est
onde?
elle ?
onde est
u-aenda-pi?
elle
foi onde ?
foi elle ?
u-atunda-pi ?
elle
vem
d' onde f
d'onde
vem
elle ?
0-li-pi?
elle est
onde ?
o-ngomb
o boi
i-li-pi ?
elle
est
onde?
Obs.
li
uma
eli usa-se
1.
de trs modos
u-aloia?
elle
quem
atirou?
quem
u-aloia
elle
eli ?
atirou a
quem?
a
2.
quem
atirou elle ?
Precedido
a. p) articula
verbal ha, ou
estlj
ou de
um
p)refixo
quem?
elle?
quem quem
est ?
49
Pode dizer
se
simplesmente
u-eli
elle
quem
?
quem
ove
ta
eli ?
quemf
s tu ?
quem
3.
quem? Ex.:
o-ngombe
o hoi
i-eli?
elle
ide)
quem?
de quem o boi
genitivo,
o-ngombe
ia eli?
em
espcie de casa? (
pouco usado).
nhame
olo-ngombe
os bois
tiles qiiiinint:?
k'o-ft'ka
i-rne
vosso
ku-li
la
oma-nu
pessoas
?
va-nhame?
ellas quantas'?
no
jpaiz
ha
Existe
jeio de
uma
que
uma
inter-
um
pronome : he
Representa
uma
quem
se falia. Ex.:
ame
eu
ndi-enda,
eu parlo
j
ove
tu
he!
que?
o-njo
auge
i-ua,
bonita,
i-ove
he?
que tal?
a casa
minha
a tua
Pronomes
relativos
Em u-mbundu,
no
e:s.i,tcim.
como em todas
soaes e pronominaes^
sujeito
subordinadas. Ex.:
u-hime,
o liiicm,
u-atimglle
elle constrijiii
'o-iijo
i-etu,
ella tossa,
u-aenda.
a casa
Me
partiu.
casa, partiu.
oraeait principal :
u-Iume u-aenda,
elle
homem partiu;
.n subor-
prefixo
u-,
o-saiiji,
u-a-i-landa
liena,
lioidem,
i-afa.
elUi
a gaUinha, tu a compi-aUe
morreu.
i-afa,
a gallinha morreu.
subori-,
em que
o infixo
que se refere a
o-sanji, objecto
o-moko
o faca
i-ua,
u-a-i-lepikile,
aquclla tu a amolaste,
Pronome
S
existe
reflexo
um,
li,
oku-li-veta, ferir- se
Se a forma verbal
51
Formas negativas
Os
tiva
tomam
a forma nega-
o ko.
ka e ha usam-se como prefixos e ko como suffixo. ha pde considerar-se como modificao de ka, cm que a guttural
k
substituida pela consoante suave h.
-
Os
substantivos,
pronomes
e possessivos pessoaes
tomam
a forma
e suTixando-lhes a
ha'-mbua-ko.
no
ii
co. no.
O- prefixo
de ombua,
caOj,
h'-eie-ko.
no no
elie
no.
elle
ou no
elle.
ha-iange-ko.
7to
meu
no.
no meu ou no
meu.
tratando-se de
um
i.
Quando
adjectivo,
o substantivo seguido
de
um
sempre precede o
for-
toma
massem uma
s palavra. Ex.:
ha-mi-kanda
no as cartas
vi-ove-ko.
ellas tuas no.
cartas.
existe equivalente do
verbo
que
Obs.
52
A forma
ka-chi-nene-ko.
no
elle
elle
grande no.
no grande.
fallando-se de
um
objecto da
4.''
pronominal, no
singular, chi-.
ka-(u-)ua-ko ou ha-(u-)uako.
no
elle
elle
bom
no.
no bom.
tratando-se de
um nome
Suppri-
mindo
ka'-ua-ko ou ha'-ua-ko.
la,
Os pronomes indefinidos possuem uma particula negativa especial, que se no deve confundir com a conjunco copulativa da mesma forma. A negativa antecede os prefixos pronominaes, Ex.:
u-mue, algum.
la-u-mue ou lo-miie, ningum
(a -|-
o).
prefixcos pessones
Prefixos pessoaes
affirmativos
'
53
Os prefixos pessoaes negativos precedem nao s os verbos, como tambm os substantivos, quando empregados como attributos ou predicados, addicionando-se-lhes neste, caso o negativo enclitico ko. Ex.:
si-feta.
eu no pago.
si-'chi-ndelc-kc.
eu no branco no.
eu no sou branco.
do prefixo pessoal
negativo.
Verbos
Dividemse em duas
1.^
classes
um
acto. Ex.:
oku-teta,'
corc'.
2.^
Verbos
attrihutivos
ou
qualificativos,
os
que' expressam
um
estado,
uma
qualidade. Ex.:
Os verbos so
regulares ou irregulares.
uma
consoante e terminam
em
a.
So irregulares:
1. Os que comeam por vogal. A irregularidade' d'estes verbos comea pela contraco ou" eliso resultantes do encontro da vogal
final
com
dical verbal.
2. 3.
Os que terminam por qualquer vogal que no seja a. Os verbos monosyllabicus. Estes no s so irregulares, mas,
em
verhaes, a
que alguns auctores, como Torrend, chamam verbos auxiliares. Estas particulas, taes como: ha, li, na, kasi, etc, usam-se ordinariamente associadas s preposies e advrbios de logar, por isso so.
tambm chamadas
54
simples.
mona, que
tivo.
Formas derivadas
Formam-se do
seguintes
radical verbal simples por meio das modificaes
Forma
cansativa.
Obtem-se do
mudando
-mona, ver.
-monisa,
mandar
ver.
Forma
minao
passiva.
Mudando
iua.
Ex.:
-kuata, agarrar,
Forma
ila, cia,
relativa.
Mudando
-lava,
guardar,
-lavela, velar,
-lavoka, esperar.
Forma
ples. Ex.:
refiexa.
Prefixando
-teta, cortar,
pronome
refiexo
li
ao radical sim-
-li- te ta,
cortar-se.
Forma
duplicada.
Duplicando
-popia, foliar,
Temos,
a
pois, seis
um
radical
commura,
com
mesma
em
l.'*
forma.
2.'' 3.''
4.*
5.^ .^
Simples, oku-mona, Cansativa^ oku-monisa, viandar Passiva, oku-moniua, Relativa, oku-monela, olhar para, procurar. Bejlexa, oku-li-mona, Duplicada, oku-mona-mona, habitualmente.
ver.
ver.
ser visto.
olhar-se, ver-se.
ver
Obs.
Nem
o verbo
dado nestes exemplos, nem provavelmente outro qualDemo-las para mostrar o processo de deri-
vao.
em
oku-kuta, atar.
dku-iila, yc/tr.
oku-kutula, desatar.
oku-iilula, ahrir.
oku-penga, curvar,
oku-tunga, fazer.
oku-pengulula, endireitar.
oku-tungulula, desfazer.
Modos
Cada uma
cativo,
em
em
trs terapos
presente,
pretrito a futuro, por meio dos prefixos pessoaes das primeira, segunda
e terceira pessoas do gingular e plural, nas suas e
formas affiniiativas
negativas,
e,
a para o pretrito e
ka para o
u-a-monisa,
elle
mandou ver;
pessoal u e a partcula
a,orvQ.Si'
a, indicativa
do passado,
fica o radical
-monisa
por
a,
56
Conjugao
MODO INDICATIVO
Tempo
presente
Forma afrmativa
ndi-feta, eu
I
pago.
Sing.
'
paga.
!tu-feta, ns
pagamos.
v)u-feta, vs pagaes.
va-feta, elles
pagam.
ter sempre presente as modificaes euphonieas que soflPi-em Deante de f, s e h e o grupo nasal, o prefixo no muda, como no verbo oku-feta. Se, porm, o verbo fosse oku-landa, comprar, a primeira pessoa do singular do presente ser ndanda e no ndi-landa, porque a labial 1 depois de um membro do grupo nasal faz que este desapparea, transformando-se em nd.
Obs.
Convm
as consoantes.
Quando
Forma
negativa
Obs.
muda
a vogal
final a
do radical verbal
i,
em
e,
em
se
fechada
(i
ou u).
Estas modificaes no so, porm, rigorosamente observadas por todos os povos que faliam u-mbundu.
si-fete, eit
no pago.
Sing.
<
ku-fete, tu no pagas.
ka-fete,
elle
no paga.
Pi.
<
kava-fete, elles no
pagam.
57
Tempo passado
.Tom
(luas
Passado prximo
Obtem-se
os jjrcjixos pessoaes
ou
nd'-a-feta, eu paffnei.
Sing.
<
u-a-feta, tu pagaste.
u-a-feta, elle
pagou.
pagmos.
tu-a-feta, ns
PI.
<
vu-a-feta, vs pagastes.
v'-a-feta, elles pagaram..
Passado remoto
c, antepondo' a partcula a ao
um
-ene, -ine.
se qual d'estes suffixos se
illustre
Para saber
observada pelo
lei
africanista,
na lingua da Lunda
d tambm no u-mbundu.
Diz
Conjugam-se todos
terminaes do aoristo
grupos.
(os verbos)
do
em
duas classes,
(e)
so da segunda classe
e ine.
uma lei que observmos e de que pouqussimos verbos fogem, e quem sabe se podemos -attribuir j a erro essas excepes. Se a penltima syllaba termina em a ou e ou o, pertence o verbo classe' (e), se em ou u classe ({). Conhecida a classe, se a ultima
por
sendo qualquer
ley>.
lei,
Primeira classe
1."
grupo
2." gruiio
-tala,
olhar; -talele.
-tama, misturar
-tamene.
pagar ;
-fetele.
sarar; -poleie.
Segunda classe
1."
grupo
2."
grupo
gritar;
-lilile.
Obs.
Em estylo
ha repe-
e n, fazer
desapparecer
e s vezes modifi-
cam-se. Ex.:
do radical verbal
fica -sapuile.
;
O verbo oku-mona, rcr, no passado remoto toma a forma -monene supprimindo-lhe o n do radical verbal fica -moene como, porm, o o antes de qualquer vogal transforma-se em u, resta -muene, que cm definitiva muda em -muine, visto que o u, sendo vogal fechada vae influir sobre o e, mudando-o em i, vogal fechada. Estas modificaes no so, porm, essenciaes, fazem- se ou no, vontade
;
de quem
falia.
do passado remoto.
nd'-a-fetele, eu paguei.
u-a-fetele, tu pagaste.
Sing.
u-a-fetele, elle
pagou.
tu-a-fetele, ns
pagmos.
PI.
'
vu-a-fetele, rs pagastes.
v'-a-fetele, elles
pagaram.
59
Formas negativas
Obteem-se antepondo os
passado.
l'asado
formas do
prximo
s'-a-fete, eu
no paguei.
Sing.
ku-a-fete, tu
k'-a-fcte, elle
no pagaste.
no pagou.
katu-a-fete, ns no pagmos.
ku-a-fete, vs no pagastes.
kav'-a-fete, elles
PI.
'
no pagaram.
isso
A'segunda pessoa do jlural idntica segunda do singular, por que o antes de qualquer vogal c egual a u, sendo necessrio neste c noutros casos semelhantes usar dos pronomes pessoacs absolutos para evitar confuso. O mesmo succede com as formas afirmativas da segunda e terceira pessoas do sinObs.
gular, cujos prefixos pessoaes subjectivos so idnticos. S pela antepsio dos
Passado remoto
s'-a-fetele, eu
no paguei.
no pagou.
Sing.
I
ku-a-fetele, tu no pagaste.
(
k'-a-fetele, elle
katu-a-fetele, ns
no pagmos.
no pagaram.
Pi.
<
ku-a-fetele, vs no piagastes.
kav'-a-fetele, elles
Esta forma
antecedente.
e substitue a
Ha uma
adverbial) forma
perfeito,
Como, porm, o suffixo -ale serve para qualquer forma verbal, no o devemos considerar como idntico aos suffixos -ele, -ile, etc, mas antes, como um
acto realisado antes ou ha muito tempo.
e.,
um
que se addiciona ao
final
60
das formas verbaes do passado remoto para dar-lhes
especial. Ex.:
uma
significao
nd'-afetele-ale, eu tinha
Tem
O
O
radical verbal.
a.
ha-mona (ndi-ka-mona), eu
o-ka-mona, tu vers.
verei.
Sing.
<
o-ka-mona,
elle
ver.
tu-ka-mona, ns veremos.
PI.
vu-ka-mona, vs
va-ka-mona,
vereis.
elles vero.
Futuro composto
nd'-a-ka-mona, eu terei
visto.
Sing.
<
u-a-ka-mona, tu ters
u-a-ka-niona,
elle
visto.
'
ter visto.
!tu-a-ka-mona, ns teremos
visto.
vu-a-ka-mona, vs
^
tereis visto.
v'-a-ka-mona,
elles
tero visto.
Forma negativa
Futuro siniplc
(
si-ka-mone,
eu.
no
verei.
Sing.
<
ku-ka-mone, tu n vers.
ka-ka-mone,
elle
no' ver.
katu-ka-mone, ns no veremos.
PI.
ko-ka-mone, vs no
vereis.
kava-ka inone,
elles
no vero.
uma
como que
um
futuro imperativo.
ku-ka-mone, tu no vers,
ko-ka-mone, vs no
vereis.
CA
IMPERATIVO
gunda do
mesmo
radical,
mudando a vogal
vs.
inal a
em
i.
mona, v
tu.
moni, vede
Ob8.
Quando
um
prefixo
muda
o a final
em
e,
de
um
Forma negativa
ku-mona, no
vejas,
ko-moni, no vejaes.
SUBJUNCTIVO
final a
do radical verbal
em
e.
ndi-fete^,
que eu pague.
Forma
si-fete,
negativa
que eu no pague.
Obs;
cativo.
INFINITO
oku-mona,
ver.
oku-feta, pagar.
NEGATIVO
A
i.
forma negativa do
infinito a
mesma de qualquer
substantivo,
e.,
com
como prefixo
e a enditica ko,
como
sufixo. Ex.:
ver.
'
62
'
As
soaes,
tomam
os prefixos pes-
classe (seres animados). Se, porm, no forem pessoaes, os prefixos pronominaes das classes a que elles pertencem, sero postos em vez dos prefixos pessoaes. Ex.:
se os sujeitos so
pronomes pessoaes
Em vez de dizermos:
vi-tila,
olo-ngombe
va-tila,
vi-a-tila,
kavi-a-tili,
ram,
etc.
Exemplos diversos
ou-iki
o mel
u-ove
teu
u-ipua,
elle
tu-a-u-lia (tu-o-lia),
acabou, ns o comemos.
0-ngqmbe
oi
i-muc
i-ove
teu
i-afa,
elle
rid'-a-i-iuva (nd'-e-iuva).
esfolei.
um
morreu, eu o
um
olo-ngorabe
bois
vi-mue
alguns
vi-ove
teus
vi-ifa,
elles
nd-a-vi-iuva.
ef<folei.
morreram, eu os
ochi-kuto
ch'-ange
chi-sina,
udi-chi-sukula.
lavo.
suja, eu
vou laval-a.
ovi-kuto
as roupas
vi-ene
vossas
vi-sina
vi-sulvuli.
uma
Dahi
resulta
j^essoal
em
(u-a-ia), o
hurro veio.
'
Em Em
vez de
ochi-mbulu ch'-ea
(chi-a-ia).
ambos
os casos ha a contraco a 4-
e.
63
Ha
o-soma,
i-na, '
rei,
me,
-
/j i i (da sub-classe
'
i-,
ova-).
i-nakulu, rainh,\
Ois.
tadas por expresses diversas conforme a posiio das pessoas a que se referem.
pessoa
2.'
3.^
tate,
meu pae.
ttulo,
ou oficio e rigorosamente
em
em quem
falia,
ou
officio,
Se a
ieia pessoal
Ex.:
o-soma
No
o-soma
i-ia.
CoDjugao de
1101
verbo regular
oku-feta,
pagar
MODO IXDICATIVO
ame
Sing.
I
ndi-feta, eu
pago.
ove o-feta, tu
eie o-feta, eUe
paga."-.
paga.
etu
PI.
-J
tufeta,
ns pagamos.
ovo va-feta,
elles
pagam.
64
Passado prximo
ame
Sing.
^
nd'-afeta, eu paguei.
pagou.
PI.
<
'
ovo
'
v'-afeta,
clles
pagaram.
Passado remoio
ame
nd'-afetele, eu paguei.
4
Sing.
I
pagou.
PI.
'
ovo
v'-afetele,
elles
pagaram.
!ame
pago.
ovo v'-afetele-ale,
elles
tinham pago.
Futuro simples
!ame
hafeta, eu pagarei.
pagar.
PI.
<
ovo va-kafeta,
elles
pagaro.
Futuro composto
ame
Sing.
'
etu tu-akafeta,
7is
teremos pago.
tereis
PI.
ene vu-akafeta, vs
pago.
ovo v'-akafeta,
65
IMPERATIVO
feta,
paga
tu.
feti,
pagai
vs.
.SUIUUXCTIVO
2)agiies.
pague.
PI.
<
que
elles
paguem
INFINITO
oku-feta,
pagar
FuUii'0
oku-lva-feta, estar
para
pjcigar
ou quas a pagar.
Conjugao negativa
MODO INDICATIVO
Presente
ame
si-fete, cu
no pago.
Slng.
<
no paga,
PI.
<
(ovo kava-fete,
no pagam.
Pass.ido pioxiiiio
ame
s'-aete, eu
no paguei. no i)agou.
PL
<
ovo kav'-afete,
eles
no pagaram.
b
66
Passado remoto
ame
s'-afetele, eu
no paguei. no pagou.
Sing.
<
PI.
<
no pagar a^n.
Futuro simples
ame
si-kafete ou si-fete, eu
no pagarei.
.Sing.
<
no pagar.
PI.
no pagaro.
IMPERATIVO
ka-feta,
no pagues,
ko-feti,
no pagueis.
SUBJUNCTIVO
si-fete,
que eu no pague.
Iame
no pague.
PI.
<
elles
no paguem.
ha-'ku-feta-ko, no pagar.
estar
para no pagar.
ou
ha-'ku-kafeta-ko
estar quasi a
no pagar,
67
No
futuro nega-
em vez de
si-kafete.
Verbos irregulares
e,
Verbos com irregularidades alem das que j indicmos, com excepo de dois ou trcs, no merecem especial
so raros,
atteno.
infi-
com a significao da conjunco subordinada, que. E tambm defectivo e as formas mais usadas so as
Indicativo presente
seguintes:
!siti,
eu digo.
hati, tu dizes.
tu-ti,
ns dizemos.
PI.
]
hoti, tu disseste.'
Sina-,
-p.
tu-ati,
ns dissemos.
vu-ati, vs dissestes.
Como
se v,
que escapam
siti,
a qualquer explicao.
a primeira syllaba,
si,
em que
segunda
ser
terceira
uma
partcula verbal,
como
o negativo.
Partculas verbaes
As
principaes so
ha, na,
li.
J falamos da particvda verbal ha, ou est. Fallaremos agora de outra bastante usada na formao de expresses locativas. E a partcula
li,
ha ou
est.
Obs.
liares e
Torreud
:
e outros auctores
chamam
comprehendem neste numero as que servem para indicar os tempos verbaes, como so a para o passado e ka para o futuro e outras como nda, ndanho, ctc., usadas como cnnjunces.
68
Us<i-se frequentemente
locativos
li,
j)re,jia:os
falia,.
quem
folia.
Assim
mu-li, ou mu-ni, significa
pa-li, ha, e
:
ou est ahi.
ku-li, ha,
ou
est alem.
Obs.
soantes.
mu-li
transforma-se
em mu-ni
por
uma
-Usa-se
tambm a
partcula
li,
seguida do interrogativo
pi,
como
-
o-li-pi?
elle est
homem
onde?
aonde est o
homem V
i-li-pi?
elle est
o-ngombe
o hoi
onde?
ITsa-se
tambm
mudam
a vogal
em
o;
em
ve de mu, pa,
ku tornam-se em mo,
homem
est l.
u-lume
o-li-po, o
est l.
omu-nda
u-li-ko,
a montanha
est
alem
(longe).
Uma
mesmos
li
nos
u-lume
o Jiomem
o-kasi-pi ?
elle est
onde?
onde est
bomem ?
o-kasi-po.
est l.
u-lume o homem
69
Advrbios
Os principaes
paio
ulo, okii
Sco
osamtia, fora.
haimo, sempre,
kalie, agora.
handi, ainda.
etali, hoje.
katitu, pouco.
ale, antigamentii.
tamhem
( enclitico).
orno,
sio,
eua, sim.
no.
ndoto, assim.
ndopo, j^immediatamente.
iu, ento,
echi, quando.
niiior
em
accepo
so:
negativa), nenhures,
em nenhuma
parte.
pa-mue, s
vezes.
costas, dorso).
(o-si,
cho, terra).
cima, sohre
(i-lu, ceu).
por
70
Preposies
mu-, em^ aqui.
pa-,
Prefixos locativos
<
para, em,
ali, ahi, l.
l.
vu,
evi.
ku
lu,
te,
a (genitivo), de.
um sub-
um
m'o-njila
mu-kasi
a-lume.
m'o-njo
'
i-ange
mu-ni
o-nhoha,
si-ka-mu-ende.
ein
euno nclla irei. minha nt lia est uma cobra, dentro da minha casa e.st uma cobra, en no entrarei l.
casa
p'o-kandu em o lado
i'o-mbalundu
de o Bailundo
pa-li
olu-ui.
perto do Bailundo ha
um
rio.
k'i-lu
li'omu-nda
ku-loka
o-mbeia.
chuva.
no
Conjunces
CopiUativas
la, e,
Tove
e
Tame.
e tu.
eu
ambos, ns.
71
la-, -le (o
e,
tamhem. Ex.
r-ame-le, eu tamhem.
e,
tamhem. Ex.:
foi tamhem.
u-aenda-vo,
elle
Subordinadas
Finaes.
como. Oondicionaes. nda, quando; Temporaes. lUativas. ocho, Concessivas. ndanho, todavia, no Causacs. mekonda, por causa Disjunctivas. puai, mas, porm; puamue,
se,
okuti,
echi,
te, at.
"por tanto.
porqxie^
ou.
Interjeies
apue! de surpreza.
haka! de espanto.
ka, de approvao
e
""
annuencia
PARTE
III
SYNTAXE
Freliminares
Tem
Os nomes dos objectos com os seus attributos so figurados pela ordem de importncia que occupam na construco da plirase. Os
orao.
prefixos pessoaes e pronuminaes e algumas preposies e
con-
Em
negativas,
em
vez
vamos ?
A
1.
ordem geral na
Em
um
substantivo,
com
em
menos subordinadas.
74
Em -seguida
res,
vem
o sujeito
com
Como exemplo
de
uma
em que
u
seguinte
ulume
o
este
o-sola
elle
oku-tunga.
homem ede
gosta de trabalhar.
homem
gosta de trabalhar.
figura
em
primeiro logar
"
uma
palavra, que
ombua,
o co,
elle cortou
u-a-i-teta
elle lhe
enguni.
cortou a garganta.
a garganta do co.
O
verbo.
prefixo u- refercrse a
i-
uma
o prefixo
ombua
e representa este
Em
u-ateta
elle
enguni
a garganta
li
'ombua.
cortou
do co.
_Como, porm, a
por isso
alterada
a construco da phrase.
O mesmo
succede na
,
seguinte orao:
Tame
e
o-ka-nd'-ipa.
elle
eu
me matar.
Sujeito da orao
um pronome
um
na mente de quem
falia e
ouve
um
infinito ver-
bal
com
o seu objecto; e
um
adjectivo determinativo.
'
.
dependem.
Em
phase,
As
vem
hena
chi
u-a-ndi-sapuile
o qup elle
me
disse
disse.
o rei.
osoma. \
'
,
o que o rei
me
75
sapuile.
Oiis.
fixo
Neste exemplo empregamos o termo chi para traduzir o que. chi c o prepronominal de ochina, cousa,. e usa-se frequentemente em vez do substantivo.
Quando
pa-Ii,
o predicado
uma
bal.
Ex.:
k'ofeka
no paiz
iene
vosso
ku-li
omanu
ha pessoas
?
valua?
muitas?
em
{elle)
usf;m-se
como
sujeitos,
somente
ame
eu
ndi-sapula
eu narro
olondaka
as -palavras
vi 'osoma.
do
rei.
rei.
Obs.
da segunda
ou subjectivos
so idnticos. Ex.:
ovb tu
osapula
narras
oloidaka
as minhas
viange.
palavras.
oie
elle
o-sapula ^olondaka,
etc.
etc.
narra
as^palawas,
Os demonstrativos, como
ouve. Ex.:
u,
este,
sujeitps, referem-se
a algum ou a alguma
quem
u-alinga
elle
nhi?
o que ?
fez
este,
classe.
vievie,
estes,
vi- atila.
elles fugiram.
76
Os pronomes
indefinidos,
como
sujeitos
tambm
se
referem a sube
ou subentendidos
ou cousas
com
os quaes concordam.
Podem
referir-se a pessoas
em
geral
ou pronominaes corresponden-
huete (ndi-kuete)
eu ienJio
olosemji
gallinlias
vitanu,
cinco,-
vimue
iimas
vi-iela,
eUa$ so brancas,
vimue
umas
vi-tekama.
ellas so pretas.
outras so pretas.
umue
algum
u-akuatele
ellc
olosanji
viange.
rotibou
as (jallinhas minhas.
algum roubou
as
miuLas gallinhas.
'
Fallando"com
rela(;ao a
um
loho^ ochimbungu,-dir-se-ha':
'
infinito,
como
i.
sujeito
um
substantivo
da nona
classe (oku-j, ao
e.,
des verbaes,
ficado por
pode ter
um
complemento objectivo, ou
um
adverbio. Ex.:
oku-lia
comer
vakuetu
elles
ha-k"-ua-ko
elle
(ha-ku-ua-ko).
de ns no
hom
no.
comer
Ob nosr^os
companheiros no c bom.
oku-loia
malar
onjila
h'-ekandu-ko.
no peccado no.
pssaro
no peccido matar
um
pssaro.
pronome indefinido interrogativo, .como sujeito da orao, equivale a um pronome pessoal e os seus attributos tomam os prefixos
pessoaes., Ex.:
eli
Um
u-apopia?
elle
quem
fallov ?
quem
fallou?
Obs.
Neste
como complemento
exemplo d-se uma ambiguidade: eli tanto pode ser sujeito indirecto, podendo traduzir-se, quem fallou ? a quem fallou elle?
77
Attributos do sujeito
O
um
attributo do sujeito
pode ser:
um
substantivo,
infinito
um prenomo,
com ou sem
adjectivo,
um
adverbio, e
uma
orao do
objecto e
uma
oraFio relativa.
'
sabia.
amor de Deus.
em gros.
epungu
li
olomema,
trigo
Oijs.
Niio
o couiple-
mcnto indirecto ou o
si-kuete
upange
eu no tenho fra/>alho
_
substantivos,
esta':
sujeitos
c^ijo.
Ex.:
ku-li
ulume,
onduko
o nome,
iae.
seu.
ha ha
um homem um homom,
Os
tivos,
como j vimos.
como:
usam-se substan-
etc; e verbos
qualificativos,
que se conjugam no
funccionam
'de adjectivos.
O
em
com
o sujeito
classe e
em numero.
Ex.:
'
,
uti
por
inanimados).
78
Os
interrogativos,
como
attributos do sujeito,
seguem
*
as
mesmas
com
minal. Ex.:-
epungu
de agora,
i.
e.,
O
s
infinito verbal,
sendo equivalente a
um
mesmas
regras.
infinito,
Em
uma
muitos casos o
como
um
um
fira
de contar,
etc.
Uma orao relativa, como attributo do sujeito, indica ura pensamento addicional com referencia a elle, para o tornar mais definido. O relativo, como sujeito ou como objecto da orao subordinada, representado, como j dissemos, pelo prefixo pronominal do sujeito da orao principal. As vezes este prefixo precedido por um demonstrativo.
Ex.:
vjava
es(e$
kava-tava
c/les
oku-ambata.
ete.
no querem carregar.
estes que
no querem carregar,
ava,
estes
os
v'-ati va-kuatele uta uetu, elles disseram elles roubaram arma nossa que roubaram a nossa arma, disseram etc.
:
osanji,
hena,
Jiontem,
i-afa.
ella
a gallinha
a compraste
morreu.
i,
que se refere a
osanji,
objecto do
79
pronominaes indicam a
com
Ex.:
ulume
o
u-aenda
elle
k'imbo.
homem
foi
para
casa.
/ homem
foi
para casa.
verbo aenda.
existe
dicado. Ex.:
eie
osoma
(eie
u-osoma),
elle rei.
Em
regra,
quando
o predicado
um nome
pessoal, se o sujeito
da segunda ou terceira pessoa, desapparece o prefixo pessoal deante do o- que compe o prefixo nominal do predicado. Se, porm, o sujeito da primeira pessoa, quer a orao seja afiirmativa ou negativa, o prefixo pessoal figura sempre, desapprecendo o o- do prefixo nominal
c
do predicado (quando
elle substantivo).
Ex.:
ame ame
Obs.
ser,
e qire a relao
que
elle
ulume unene,
homem
grande.
Tambm se usa a partcula verbal ha, ou estj como termo de concordncia entre o sujeito e o predicado, principalmente quando
aquelle no est expresso na orao. Ex.:
ha
e
ukai
mulher
uange.
minha.
miiilia
mulher.
80
ha ukai
= hokai,
.
por
isso
:
que a
-[~
o.
ha uavo una uta a arma sua (d^ellcs) aquella, c aquella arma d'elles feia.
u-vi.
dia
feia.
As
prefixos pronominaes,
quando
predicado,
adjectivo ou verbo, no
com um
ku-apia.
aqui acabou.
acabou.
trcibalhoj
Ou quando
sujeito.
Ex.:
ovava
a agua.
mu-apua.
aqui acabou.
se-ia
Quando
nal chi-,
se
no tem
em mente fallar de um sujeito em especial, uma qitalidadej usa-se o prefixo pronomiisto, est-a
com
a significao de
cousa.
o prefixo pronomi-
com
se dissssemos:
chi-lema
lla pesa.
pesada.
Ainda neste
o predicado
intuito, se
pronominal do singular
da classe oka-,
81
Predicado
O
um
um
pronome,
um
substantivo,
adjectivo c
um
verbo.
elle
J vimos que
l^essoa,
i.
em
classe,
numero e
e.,
toma
o prefixo
-
sujeito.
Dissemos tambm que o substantivo, como predicado, toma, s vezes, a partcula verbal ha, principalmente quando o sujeito no est
expresso na orayo.
pronominal ou pessoal.
O
por
adjectivo qualificativo,
como predicado, no
etc.
muito frequente,
isso
que pequeno
o seu
0-kuete
i.
c.,
tu s iweguioso.
ombambi, fvio,
e., est
frio.
Os pronomes
possessivos,
em
na
predicados. Ex.:
chechi change,
i.
e.,
interrogativo eli
tambm
figura
frequen-
ou u
Temos
a considerar
em
A
nisa,
em
primeiro logar
mandar
de oku-mona, ver;
indica associao
apanhar.
82
oku-lokiua,
um
A
bater
forma
oku-li-veta,
em
si
mesmo
ou hater
um
forma
relativa expressa
um
:
acto ou
um
estado mais ou
menos
simples
oku-kuatela,
apoderar-se, de oku-
agua.
As vezes a
significao
Outras vezes no
relativa.
uma
A
nem
significao
da forma simples determina o numero de modificafazer sobre a forma verbal simples. Assim, os verbos
estado,
es que se
podem
que indicam
reflexa.
um
uma
qualidade no
tomam
a forma passiva,
como
oku-li-vetisa,
mandar
bater-se.
Dos modos
Vimos que na conjugao do verbo ha quatro modos:
imperativo, subjunctivo, e infinito.
indicativo,
indicativo usa-se
em
como
subordinadas.
em ^jeies^
ete.
Em
prohibi-
es e ordens negativas,
usa se o indicativo.
O O
verbo',
infinito
um nome
verbal.
Como nome j
d'elle tratmos.
Como
d'elle fallaremos,
83
Tempos
Os tempos so
trs
:
e distingueiu-se
se falia,
e.,
um modo
incompleto. Usa-se
para indicar
li
Uma
2.
Uma
ou continuao. Ex.:
ame
meu paiz.
sempre
o.'*
Verdades geraes
e caracteres,
i.
e.,
o que verdadeiro
em
>
ktdro
pensa habitualmente
em
4.
Um
katu-tange? no lemos f
tu-enda, vams.
Obs.
i.
um
tempo
anterior ao
como
1.
nd'-a-ku-feta, eu paguei-te.
84
2.
Uma
momento
em que
se falia.
3.
Uma
e
completa
com
a occasio
melhor,
em
u-alunguka.
elle
foi prudente.
elle
prudente.
u-akola.
elle
foi forte:
elle forte.
1.
Uma
aco realisada
eui indicar
em tempo
forma do passado
um
tempo).
2.
Uma
^m
dependem de
um
3.
Em
uma
qualidade
ou attributo de
u-atema,
um
objecto.
affirmar a qualidade
passado
prximo:
(litteralmente,
k'-atemene,
85
Vimos j que
em tempo
ove u-a-ievele-ale
eie u-anetele-ale
?
tu
sempre ouviste ?
sempre foi gordo
elle
isto
amanh
(ndi-ka-ch-linga);
o futuro
composto equivale a
que. P]x.:
uma
orao
ou circurastancial de
nd'-akatuka
eu levantei-me
fm para
oku-enda,
{para) ir
nd'-aka-va-tundisa.
cu fal-os-hn partir.
Objecto do verbo
As
vezes, porm,
olongombe,
os bois,
'
nd'-a-vi-ipa.
eu os matei.
eu matei os bois.
objecto do verbo,
se
pagou-te.
melhor collocar o
pronome pessoal
Ex.:'
ove,
tu,
u-a-ku-feta.
elle te
pagou,
elle pagou-te.
86
complemento indirecto do verbo, quando representado pelos prefixos pessoaes ou pronominaes, tem a mesma situao que o compleraente directo, Ex.:
te-
Preposies
ku
o logar
para
u-aenda kimbo,
u-atunda k'ofeka
elle
foi para a
villa.
do seu paiz.
Cqnforme
preposio ku.
o ver1)0 indica ir
vir^
pa indica o logar para onde e onde. mu e vu indicam o logar 07ide e usam-se com os verbos de repouso.
u-akala m'onjo,
u-akala v'imbo,
elle
ficou
elle
em ficou na
casa.
villa.
lu indica, causa^ meio^, etc, e tfaduz-se por com, em, durante, por,
por causa
u-atila
Tusumba,
elle
te indica excepo.
Com
Ex.:
k'ovasu (ku,
para; ilu, ceu), em cima, no alto, sobre. para; ovasu, olhos), adeante, na frente. k'onhima (ku, para; onhima, costas), atraz, para traz.
componente da expresso advermim: k'onhima iange, atraz iromesa, w cima da mesa fomesa termo portuguez).
o substantivo
Tendo em atteno
de
mim:
k'ilu
87
Oraes subordinadas
Podem
concessivas.
temporaes, causaes e
As
finaes
principal.
No
subordinada
final.
Os tempos presente
finaes, sendo,
emprego do
futuro. Ex.:
ndi-enda,
eu vou
hatala (ndi-ka-tala).
eu verei.
eu vou ver.
Quando
o verbo
nd'-aenda,
eu fui
nd'-aka-tala.
eu verei.
eu fui ver.
infinito usa-se
final
1."
u-asoka oku-loia,
elle
tiro.
2.
Como
tu-tunga.
ns tralalliamos.
oku-pitila,
chegar,
tu-atungile.
ns trabalhmos.
3."
Para indicar
um
propsito. Ex.:
para
ver.
88
As
do termo oku-ti no principio da orao, o qual indica a sua subordinao orao principal. Este termo o verbo irregular dizer, no
nito, que,
infi-
como
uma
u-akuniha
elle
oku-ti,
dizendo
m'onjila
mu-kasi
evita.
guerra^
soube
elle
Obs.
ou
est,
precedida
Quando a orao
uma
Em
ambos
os casos
qtie.
Ex.:
u-afuka,
elle
hati,
u-akuatele
ongombe.
o hei.
elle
As vezes supprime-se
As
nda,
se,
nda o-tu-veta,
fugimos.
indica"esti-
est'
tambm no
principal, repete-se a
nda
se
u-a-tu-vetele,
elle
nda
tu-atila.
nos bateu,
assim ns fugimos.
ombela
a chuva
nda
assim
i-loka,
ella chove,
onjo
nda
i-fa.
ella cae.
a casa assim
89
As vezes
junctivo. Ex.:
dicional equivale a
uma
nda
se
u-tale
tu vs?
ves?
elliptica.
Ex.:
ch'-asosa,
isto e
nda
como
osukini.
o assucar.
doce
isto
As oraes temporaes
echi,
bial,
de tempo,
em
;
acccpo adver-
quanto
ios
tem-
mesmas
lois
em que
chcfjmos, trabalhmos.
J vimos que o
infinito
oku-pitila,
chegar,
tu-tunga.
ns trabalhamos.
ti'abalhar.
As
condi-
ndanho
ainda que
isto,
chi-lula.
isto
amarga.
ns vamos comer
As
que,
por causa
infinito
ou no indicativo.
No
um
substantivo regido de
uma
pre-
nd'-apitila'
eu cheguei
eteke
o dia
likuavo,
outro,
mekonda
i)or
li'oku-pitisa
de fazer jiartir
pvimbulu.
os burros.
causa
90
u-apita
elle
k'ovasu
Tuteke,
de noite,
mekonda
porque
ir
k'-aiongola
e.lle
partiu adeante
no quis
elle partiu
durante
oku-pita
partir
Tutaiiha.
com
.ol.
o calor do sol.
palavra
e o substantivo
infinito oku-pitisa 6
precedido
da formula do genitivo
lia
ha-'ku-tunga-ko
Os substantivos e pronomes podem existir isoladamente ou mente ligados aos termos da orao. Ex.:
ombambi, frio,
osoma,
ele,
e., est
fraca-
i.
frio.
rei, elle
u-asoka oku-enda, o
pretendeu
ir.
u,
este,
sekulu,
o fidalgo,
u-aendele
elle
hena.
hontm.
foi
demonstrativo
concordam com os
uso frequente
ame,
eu,
u-atila.
elle (fritou.
meu
meu
filho gritou.
91
os termos
da
o sujeito de
uma
orao no expressa
e,
segundo o costume
da orao.
PARTE IV
DESENVOLVIMENTO PRATICO
Exerccios
ochialu
change
chi-ua.
ochifuko
o cahcllo
chove
teu
chi-vi.
dlc feio.
ovifuko
viene
vi-vi.
eles feios.
os cabeilos vossos
ovialu
viavo
vi-lema.
ellas
as cadeiras suas
pesam.
uualo
o fato o
uauge
meu
u-ua.
ellc bonito.
meu
fato bonito.
94
uualo
o fato
uaie
seu
u-asina*.
elle
sujou-se.
ovava
vavo
a-uunjuka.
ohombo
a cabra
iove
tua
i-aneta^.
ella foi gorda.
ohombo
iaie
i-akopa.
olohombo
as cabras
viene
vossas
vi-akopa.
ellas
foram magras.
okambua
o cosinho
kaie
seu
ka-^ela-^.
elle
foi branco.
epungu
o trigo
liove
teu
ha-li-ua-ko.
no
elle
bom no.
epungu
o trigo
liaie
h'* epungu
li'
olomema,
seu
trigo
de gros,
o seu trigo
em
gros.
epungu
o trigo
liene
vosso
li-akukuta.
elle esteve secco.
Quando a
expi'esso verbal
a,
que,
em
geral, est
no
Exceptuam-se alguns verbos irregulares cujos radicaes comeam em a. 2 Para representar qualidades permanentes e caracteres usa-se o verbo no
passado prximo, pag. 28 e 84.
3
ka-aiela, desappa-
95
uta
a vossa
uene
arma
u-sovi.
ella grande.
a arma vossa
grande.
uta
a arma
esta
uacho
esia
u-alema.
ella foi
pesada.
arma
pesada.
si-u-sole,
eu no
ha-'ua-ko-.
gosto,
u-o-kapa-pi
nd'-o-kapa^ eu a 2mz
eu a puz
k'onjo
ietu.
nossa.
em casa
em
nossa casa.
onjo
ietu
ha
ii.
a casa nossa
esta.
onjo
iavo
ha
ali.
io.
essa.
a casa sua
a sua casa
onjo
iange
ha
ina.
aquella.
acol.
onjo
casa
i-titu.
2)equena.
o radical demonstrativo -cho, pag. 44. Neste exemplo vse o objecto do verbo posto antes termo mais importante da orao, pag. 85.
'
d'elle,
como sendo
u-a-u-kapa
u-o-kapa.
partcula
objectivo, dando, a -p
*
o.
nd'-a-u-kapa.
96
onjo
casa
i-akola^
forte.
onjo
casa
ia
mane.
alheia.
onjo
casa
ma
i-nene.
onjo
iene
i-titu,
ha-i-ua-ko.
a casa vossa
onjo
iavo
a casa sua
onjo
ioio
i'onata, de barro,
kai-akolele
ella
^.
a casa essa
no foi forte.
Onjo iange ina, i-sovi, ha 'njo i'uti, ocho i-akola. casa minha aquella, ella grande, casa de madeira, por isso cila foi ferie A minha casa aquella, c gi-ande, c ca.sa de madeira, por isso c forte.
Onjo iange i-nene, iove he? Ha-i-nene-ko, i-titu. A casa minha ella grande, a tua como ? No ella grande no, A minha casa c grande e a tuaV No grande, pequena.
ella
pequena.
Quando
objecto,
se
de
um
emprega um verbo para representar uma qualidade affirmativa na medida de um adjectivo qualificativo, usa-se ordinariamente o
passado prximo, pag. 28, 29 e 84. - As duas negativas encerram a expresso onjo i'onata tornando-a negativa. i'onata funcciona como adjectivo qualificativo, pag. 29 e l.
3
97
Onjo iaie ina i-tekama,
i-sovi i-mue'^,
ii-a-i-sola
*
Ndati^
si-sole,
ha-i-ua-ko,
te
nda
i-iela,
ocho ndi-i-sola.
d'cUa gostaste?
A
cila
escura, lu
Na
Na
verdade cu no gosto, no
boa no,
eu d'ella gosto.
Aquella casa
verdade uo gosto, no c
mas
Onjo
ietu
i-kolaS
vali
ha
onjo
'iijo
i'iiti,
ocho
onjo
i-kola,
kai-teka
ndopo.
Etu katu-katunga
i'onata;
pua;
ombela nda
casa.
i-loka-loka
i-alua'',
i-sanga
i'uti kai-fi^
c
pua.
forte, ella
A
cedo.
no cae
no foi forte
certamente; a chuva se ella cae cae muito, ella encontra a casa de barro, ella cae logo,
no cae certamente.
casa de madeira, por isso forte, no cae to cedo.
nossa casa
forte,
No faremos mais casa de barro; uma casa de barro no forte; se cair muita cbuva sobre a casa de barro, ella cae logo, porm, se cila for de madeira, certamente no cair.
i'uti
i-kola naito;
ioio
puai va-sanga
i-kola
va-ti:
710SSOS
i-mue.
7iossa
Os
companheiros
elles
ella forte
pouco ; porm
encontram
e
forte bastante.
pouco forte
como a
Pode tambm
-(-
e.
5
''
adverbio.
Pag. 46.
As
qualidades caracteristicas
tambm
indicativo.
=
p.ag. 30.
Forma
em
i,
pag. 50.
No
em
o verbo
oku-tl
com a
significao da coiijunco
subordinada qne,
98
Ombela ndanho
vola,"i-kala-kala nho
i-loka-loka,
*.
onjo
i'ovaue
kai-i,
ella
no
no apodrece,
Ainda que
muita chuva,
uma
olonj
vi'ouangu.
fazem fazem assim as casas de palha. Algumas pessoas fazem sempre as suas casas de palha.
ombela nda
i-loka
nho naito,
ndopo
puai ndopo i-fa-vo^. A casa esta de palha no ella boa no, a chuva se ella cae assim, pouco, immediatamente ella cae, elles constroem outra vez, porm logo dia cae tambm.
i-fa,
va-tunga
vali,
Uma
elles
casa de palha no boa, se cae chuva, ainda que pouca, logo fazem-na de novo e ella cae outra vez.
ella cae,
Ava
Estes
va-ti
d'elles,
porm
estes elles
tiraram
a arma nossa,
disseram
a arma vossa
ella
Estes dizem
arma, disseram
a vossa
arma
gostmos
d'ella.
Uta uavo una u-ateka. Ndati ha-u-ua-ko, kav-o-solele^. A arma d'elles aquella ella parthi-se. Certamente no boa no, elles no
gostaram.
d'ella
d'elles quebrou-se.
Certamente
ella
d'este
modo. Depois de
um
commum.
sufixo,
pag. 69.
o.
tu-a-u-sola. a
+u=
kava-a-u-solele. a 4- u
o.
99
V'-o-teia
'
^,
v'-aloiela onjila,
ocho
u-ateka.
Elles
a jmrtiram como
foram,
elles
caaro,
clles
atiraram
a.
nm i^fissaro,
por
Como
deram um
tiro
num
ella partiu-se.
Nda
tu-loia-loia
tu-loia
oku-lia, h'ekandu-ko.
ns caamos
peccado,
porm
se caa-
peccado.
lia
Ochiala
chaie,
u-a-chi-landele
hena,
si-chi-sole,
chi-lema chi-
mue.
esteira,
que
elle
a comprou liontem, eu no d'ella gosto, ella c pesada bastante. comprou hontem, 6 pesada bastante, eu no gosto delia.
va-a-u-teia. a
-}-
= o e desapparece o a do prefixo.
um
tiro.
2
^,
E O
4 5 6
servindo de orao
final^
pag. 87.
um
e 78.
100
Ochiala
chene
*.
china
chi-tekama.
Ch'-atunda-pi
Ch'-atunda
k'imbo ku-pana
dia
escura.
l dislanle.
escura.
distante.
Ocho tu-chi-sola, chi-kola ch'aiua. Por isso ns d' ella gostamos, cila c forte bastante. Ns i^ostamos d'ella, porque bastante forte.
Ha
'chiala
Ea
A
Na
verdade
ella
no foi forte.
Na
verdade no
c forte.
esteira aquella ella foi fraca, ns no a queremos, excepto se ella foi forte. Aquella esteira fraca, ns no a queremos, excepto se for forte.
Nda
Se Se
ella
kach'-akolele,
nda
ella
chi-fa
ndopo,
ocho
no
ha-chi-ua-ko,
etu
katu-ch'-iongola.
no foi forte, ento
morre logo, por
isso ella
boa no, ns ns no
a queremos.
ella
no
queremos.
101
Ochiala chia kalie ch'-iela, china ch'-ale chi-sina. esteira de agora ella branca^ aquella cila vcllta c/la suja, A esteira nova limpa, c a vellia suja.
Oviala viene u-soka oku-linga ndati? As eslciras vossas v.s prclcndcis fazer o que?
Tu-soka
oku-vi-paka v'ohondo
ietu,
pa-li
eve
p'osi
iaio,
ocho
ku-alua^
ncsso, alti
ha poeira no cho
esse,
por
isso
Vamue
k'ovaimbo
p'osi,
villas elles
va-landisa
oviala
viavo
va-soka
mbi'^:
ndanho tu-pekela
Alguns das
bastante.
gostamos
d'este
Algumas pessoas das villas mandam vender as suas esteiras elles pensam modo ainda que tenhamos de dormir no cho, mandaremos vendel-as; ns
; :
paka nho
As
7iossas,
mandam
vender as
o queremos.
D'este
modo mandam
elles
aceepo de
2 3
um
substantivo.
102
Embimbilia,
eliulu*
^
lia
Jehova,
hati:
u ka-tava oku-lingainga
ouesi
ha-ii-ua-ko
;
upange,
ka-tambule-vo
okulia,
m'omu
u-alin-
gainga esunga.
chi-tava pua.
sio^,
katu-
Bblia, livro de Jchovah, diz: este elle no quer fazei' fazei- trabalho, elleno tambm comida, em aqui a preguia no ella boa no; elle fez fez preguia, elle fez fez desobedincia, porm elle fez fez trabalho, elle fez fez direito. Por isso ns queremos trabalho muito e a preguia no, ns no isto queremos certamente. A Biblia, livro de Jehovah, diz aquelle que deseja trabalhar sempre, merece o sustento, aqui no ha preguia; o preguioso desobediente, porm o que trabalha, procede bem. Por isso ns queremos trabalhar muito e no queremos ser
recebe
:
preguiosos.
Omoko
Ns amolmos hontem
Omoko
Afaa
Em
Elles elles no
Ovo kava-tena oku-lepika omoko iavo, kava-kuete elepi. podem amolar a faca d'elles, elles no teem pedra. EUes no podem amolar a sua faca, porque no teem pedra (de afiar).
Ame
Eu
Eu
siti
va-kakuata elepi
lietu,
puai kava-li-tavele.
elles
mas
Este termo a corrupo do termo portuguez livro. Forma verbal duplicada, em que ha supresso da labial
pag. 3 e 58.
entre as vogaes
a e
i,
5
O a final da forma verbal muda em e por influencia do suffixo, pag. Adverbio de negao, usado somente em resposta. Pronome interrogativo precedido do prefixo concordante, pag. 47.
3.
103
Omoko
iove
ina u-a-i-lepikile
?
henanha,
k'ombala.
i-kasi-pi?
I-anhenena.
-
U-a-i-nhenisa-pi
M'onjila
ia
Ku-a-i-lula-ko
vali?
Afaa tua aquella tu a amolaste ante-hontem, ella, est onde? Ella desappaTu a perdeste onde? No caminho depara a ca^ntal. Tu no a achaste l mais.
Aquella faca que tu amolaste ante-hontem, onde est ella? Desappareceu. capital. No a achaste l ? Sim, no a achei,
Na
ina,
u-a-i-nhe-
Omoko
punda.
iene
ha-ia-mane-ko
^ ?
U-a-i-kuata-pi
Siti
mbi
u-a-i-
Afaa
roubastes.
Eu
digo assim: vs a
roubastes.
Na verdade ns no a roubamos, ns a compramos na capital. Ns ns no roubamos roubamos, no isto bom no. Jehovah elle isto reprovou. Na verdade ns no a roubamos, compramol-a na capital. Ns no costumamos roubar, tal cousa no bonita, Jehovah reprovou-a.
Orao
relativa.
Pode tambm
se segue
dizer-se
suffixo,
ku-a-i-lule-ko,
3.
muda
o a
em
e,
quando
um
pag.
Abreviatura do
lulile,
pag. 58.
um
os negativos.
104
K'ofeka imue ku-pana ku-ali
^
alume olononho,
v'-akuete
olon-
ii-achituiie,
osoma
i'ofeka
iene.
0-li-pi?
Etu
tu-aievele uchito^ uaie, k'ofeka ietu, ocho tu-eia, tu-k'-o-sambiliia^. Xum paiz certo l distante l havia homens sabias, elles tinham conhecimentos
isso elles
; por partiram do paiz seu, elles foram, para o yaiz de os judeus, ala elles declararam dizendo : este elle nasceu, rei do paiz vosso. Elle est onde f Ns ns ouvimos o nascimento seu no paiz nosso, por isso ns viemos, ns o adoraremos. Num certo paiz distante havia uns homens sbios com muita sciencia. Elles
elies
muitos. Estes elles ouviram dizer: Jesus elle nasceu no paiz de os judeus
ouviram dizer que Jesus havia nascido no paiz dos judeus por isso partiram do seu paiz c foram para o paiz dos judeus, ahi disseram: aquellc que nasceu o
;
rei
Osoma
ia
va-iimdeia,
echi
u-a-chi-i evite,
ocho
u-asumua,
o-kiila
u-
ulume,
Tame^
o-ka-nd'-ipa.
elle entristeceu, elle
elle
rei de os
judeus quando
:
ento
pensa
paiz meu
eu
elle
me matar.
triste^
O
me-ha.
rei
teve
o
um
meu
mim
matav-
adoraram.
Quando elles chegaram casa onde Jesus nascera, ahi o encontraram com a me. Logo que o viram, ficaram contentes, deram-lhe um presente e o adoraram.
jjor
um
prefixo locativo,
pag. 68.
2
' *
5
va-a-iia
va-eia
= v'eia.
a -p
e.
Substantivo composto do prefixo pessoal e o nome da terra, pag. 20. Substantivo derivado do verbo oku-chita, pag. 18. Futuro usado como orao final, pag. ST. tu-ka-U-sambiliia
tu-k'-0-
sambiliia. a
6
o.
105
Orno
u-apiila,
v'-ati
:
u u'-o-tukiiile
osoma
iene,
u-akachitua
'^-pi ?
Ahuku
k'Ombeteleme.
ocho u-akavenga-
kuendi"'-ko,
kasandi*^
omona uacho,
eteke
u-o-sanga,
tiuki,
ka-sapuli
ame,
ng'-enda
h'-o-sambiliia"-ko.
Fuai
u-a-chi-kemba
kuaie
^.
Ento
elle
:
clle os
diamov,
elle
fatiou dizendo
ehamaes
elle
onde? Os velhos
disse-
ram
reis
em Bclem. Quando
ido soube o
ento
clle
chamou tambm
os sbios,
ide,lproeiira-
Porm
elle 2i>'ete7ideH
a morte sua.
Ento
c fallou-lhcs assim
Os velhos
cm matar Jesus. Mandou chamar os mais velhos dos judeus quem vs ehamaes o vosso rei, oudc ter nascido? responderam em Belcm. Logo que o rei soube isto, chamou os sbios
clle
pensou
:
aquelle a
:
que tinliam vindo de longe c niaudou-os a Bcleni, dizendo-lhcs ide, procurae aquella creana e logo que a encontreis, voltae para dizer-nie, eu quero ir adoral-a.
:
Porm
clle
adoral-o,
mas sim
2
3
u-a-u-tukuile
= u-o-tukuile.
o.
passiva do oku-chita,
parir.
"^
'>
a syllaba
*
ku do
prefixo infinitivo.
oku-o-sambiliia.
em
h, pag. 2, 18, 37 e G.
Concorda com
como substantivo.
ndice
Prefacio.
Bibliographia.
Parte
Preliminares
Orthographia
Parte II
Etymologia
1
:
Prefixos
5
7
Numero
Classificao
10
11 17 17
19 21
Gnero
Prefixos concordantes ou pronominaes
22 23
Genitivo Artigo
Adjectivos
25
26 26
Adjectivos qualificativos
30
31
31
33
35
35 39 39 41
Pronomes pessoaes Pronomes possessivos Pronomes possessivos pessoaes Pronomes posssessivos geraes Pronomes demonstrativos Pronomes indefinidos Pronomes interrogativos Pronomes relativos Pronome reflexo Formas negativas
44
46 47
50
50
51
53 b 55 5G
59 G2
G3
Modos
Conj ugao
Formas negativas
Sujeitos das terceiras pessoas
Conjugao de
um
verbo regular
65
67.
67 60
Advrbios
Preposies
70
70
71
:
Conjuuces
Intei-jeics
Parte III
Syntaxc
Preliminares
Sujeito da orao
73
74
77
Attributos do sujeito
79
81
82
83 85 86
87
Oraes subordinadas
90
:
93
ERRATAS
Fag.
DICCIONARIO
PORTUGUEZ-ilMBUNDl
ABREVIATURAS
adj
adj.
num
pron
pron. pes V. a
v.
u
<i
v. V.
p adv
conj
piep
pref.
preposio
prefixo iuterjeco particula verbal
interj
Jiart.
V do port
do portuguez
locativo
loc
ACC
ADU
accender. v. a. oku-sinkaina drr J'()f//n'iras, okii-kouda.
= acccu-
= accom-
accusao,
okii-kciiduka.
s.
onjaia.
tcnipcstiidc),
accumular (nuvens e
accusar, acertado
achar,
v.
v. a.
(ser, estar),
ii.
abdmen,
s.
ochilcna.
abelha, .s. olunhilii. aberto, ailj. piiluli. abbora, .s. oimitii, etila, enliaiifna seinaite. de abbora, o\viuv=b<bida feita com senittitcs de abboras, oujana. aborrecer, v. a. okii-kiima. abortar itcr um abortoj, v. ii. okiipainima. abraar, v. a. ()ku-oiid('ka~-/?'a';(rse. V.
oku-alula. acido, adj. nlninlia. aclimar-se, v. r. oku-Hnga, oku-.siinhula. acocorar se, v. r. oku vata.
ochitelcmbc, oiijanil)o. abrir, v. a. oku-ika, oku-iliila, oku-tiivaiiia = abrir a mo, okii-nlianluiinaiia ^^ abrir a bocca, oku-asiiimiiia. abundar, v. n. oku-ncngiila.
abrigo,
s.
acostumarse,
ika.
v.
r.
oku-vcka, oku-
acotovelar,
lar-.se,
v.
a.
oku-tcia
= acolovc-
oku-lisinda.
abundante
abusar, abutre,
s.
(sor), okii-liucua.
v. a.
oku-fukina.
olniinhiliuinlii.
abysmo,
acabar,
dila.
s.
ckungu.
oku-inaua, okii-potolola. 2>'>r acabar, oku-tiiisr.
v. a.
acreditar, v. a. oku-tava. adaptar, v. a. oku-sua. addiamento, s. ctateko. addiar, v. a. oku-tntcka. adherir, v. a. oku-l;nmiicn;i. adiantar, v. a. oku -pilisn - adiaidouoku-i;niula.
oku-fulila ^^ ficar
acabar, accia,
loiiln)
v.
s.
n. oku-piia. ()ku-I('inl)uk;t.
nugaic.
acampamento
adivinhar, v. a. oku-sinkatM. admirar, v. a. oku-komolia. oku kukuMia. oku-soniununa admirar-sCj ficar admirado, oku-saluk;i, oku-soidi;i. adoecer, v. n. oku-v(da, oku-iunhoka. oku-kflctua.
ALG
advertir, v.
a.
APO
algum, pion. mue.
alho. s. aiu (do port). ali, adv. ku, oku. alimento, s. okulia.
oku-lungula.
advogado,
afagar, v.
s.
onganji.
a.
oku-sambuisa.
afiar, v. a. okn-lepika.
= casar af-
oku-vala.
v. a. oku-vala, oku-lcnliale-
affligir,
nlia.
almoo, s. ongau. almofada, s. epete, opeto, onoudovitui. almofariz, s. ochine. alos. s. ochandala.
alojar, v. a. okn-sikila.
ponda. afrouxar, v
ionga.
amadurecer,
a.
v. n.
oku-tota
= amadu-
oku-pandulula, oku-
afundar-se. (mu Itarco que faz agua) oku-8opoka. agachar-se, v. r. oku-vata. agarrar, v. a. oku-kuata, oku-j^onda. oku-putula. gil (ser), oku-j^anguluka. agitar, v. a. oku-venga, oku-puka. oku-sekula agitar com estrondo, okuagia^i7ar-se,oku-tingoloka sasauia tar uma questo oku-iakisa. agora, adv. kalie, noke. agouro, s. ouima, uinbipo. agradar, v. a. oku-lem])a, oku-livon-
amanh, adv., hanvi^^depois d" amanh^ benanba. amar. v. a. oku-sola. amarello, adj. ungundumlia, eugoue.
amargo
(ser, estar),
oku-lula.
amarrar, v. a. oku-pandeka, oku-tuta. amassar, v. a. oku-inliata. ameaar, v. a. oku-saluisa. amedrontar, v. a. oku-salama. amigo, s. ekamba, ukamlia. tomar amizade amizade, s. ocbika
dela.
oli-
agradvel, adj. sosa. agradecer, v. a. oku-pandula. aguar, v. a. oku-lepika, oku-sekisa aguar um pau, oku-songa. ir buscar agua, okuagua, s. ovava queda tapa ^^ ayua-ferrea, ochikole d^agua. onuipa. aguardente, .s. aualende (do port.) barril de aguardente^ oniainl)U. agudo (ser. estar), oku-tua. guia, s. okapamba. lombo. agulha, s. onguia (do port.), ochi-
soli.
oku-iaila
= andar
na.
anno. s. uubamo, ulima. ante-hontem, adv. benanba. antigamente, adv. ale (sufiixo), osiaImlu. antigo, adj. ale. antlope (grande),
toino.
um
olyccto).
s.
onusi.
oku-piqiiila.
anus.
s.
la.
ajustar, v. alargar, v.
lula,
a. okii-sea. a.
oku-naniuna.
oku-vanda, oku-pandu-
oku-iangisa. alarido, s. ema. albino, s. ohasa. alapo, s. epanga, okueve. alda, s. imlio, epata. alegrar, v. a. oku-ikisa, oku-iolela. alegre (ser, estar), oku-cha. alegria, s. onjolela. aleijar, v. a. oku-lemelia. aleijado (ser, ficar), oku-tcnhana. aleijado, s. ocbilema.
oku-kuata, oku-ponda, oku-landula, oku-sanga. apara (de madeira), s. osonge =; aparas (cavacos), ovinbangu. aparafusar, v. a. oku-tika. aparar, v. a. (cortar as pontas), okupela. oku-iuvila, oku-songa. apartar, v. a. oku-pungula.
apanhar,
v. a.
algema,
algodo,
s. s.
ukmnbi.
utcli,
unganji, onbiui.
oku-angata. applaudir, v. a. oku-samba, oku-limbulula =^ applaudir com palmas., okupandula, oku-sangala. apodrecer, v. n. oku-vola.
j)eito,
uma creuna ao
ASS
apontar liimu armai v.a.,oku-taiielia, oku-i andava, oku-likuudika.
apparecer, v. n. oku-monoha, okukaiiduluka - apparecer de repente, okutid^uluka.
bat;
" J"!/''i oku-suiiga o*&'ojj>-ar
as mos,
oku-iula.
assucar, s. osukini (do port). ofukini. assustar se, v. r. oku-salama, oku-saluka. oku-katubi. astuto (ser), oku-buiguka.
atalho,
s.
onliaha.
a.
v. a.
oku-
atirar, v. a. oku-inasi, cku-ialvcla atirar um tiro, oku-loia, oku-iasuta -atirar bem, oku-lonlia.
aquecer, v. a. okn-ialeka, oku-ialukula --^ aquecer-se ao fogo, oku-iota aquecer friccionando, oku-kueke^a. aqui, adv. ulo, paio, mu.
aquillo.
i)roii.
ocho, una.
aranha, s. cvi, okosi. arbusto, s. okauiauia =; arbusto com fiares escarlates (espcie no Bie), utala. arco-iris, arco, s. elimba, ohongi a7xo (instrumento de muolukangola
sica)
ombumbumba.
s.
ara,
eseke.
avarento avareza,
ave.
lioka.
s.
(ser), oku-liiuina.
s.
arear (lim])ar com ara), v. a. okukunga. cova d'onde se exargila, s. otuma frae a argila^ ocliima. argola, s. ulame.
onjila
avermelhado,
avestruz,
aviltar, v.
s.
a. a.
oku-fukila, oku-fukina.
arma (espingarda)
s.
uta.
avisar, v.
oku-hmga, oku-lungula,
armadilha, s. oliunba. armar, v. a. oku-maleha. armazm, s. ohoudongolo, okakc. arrabaldes, s. ovikango. arrancar, v. a. oku-iunga. oku-nana. (iku-koka, oku-tukuna, oku-tungula.
arranjar, v. a. oku-loleka, oku-lukila. arrastar-se (andar de rosto), v. r.
oku-iaila.
oku-pibsa. av, s. okuku. azedo, adj. nhaidia. azeite, s. omasi, ulela, fndeu<le.
B
baba, s. olutc. babar-se. v. r. oku-ieia.
bacia, s. oeliinjauja. bao, s. oneva. baixar-se, v. r. oku-tulumuha. bala, s. om})ole (do port. ))ola), oiusolo.
arrebatar,
nlielia.
v.
a.
oku-sombola,
oku-
arrecadar,
ongolola.
v.
a.
oku-kongola. oku-
arredondar, v. arremessar, v
bila,
a. a.
oku-iakela.
s.
arrogncia,
emande.
balar, v. n. oku-ueva.
balanar,
v. a.
oku-iendula
balan-
omes<'n('.
uti.
s.
ar-sr oku-linliienga.
arvore,
okukululu. aspergir, v. a. oku-sanirna. assar, v. a. oku-ioka. assassino, s. ocliifumbe. assemblea, s. ocliitenga, cvango. assassinar, v. a. oku-ipa. assim. adv. ndoto. assoar-se. v. r. oku-pcmba.
assobiar, v. n. oku-cliucha. assobio, s. ofiengu, ovihia. assoprar, v. a. oku-p('2)ela assojyi-ar
ascendente (av)
bala, s. evambi. banana, s. ehondio. banco, s. omangu. bandido, s. ocliiiultundianga. banha, s. osenge, ideia. barato (ser), oku-lenhena.
barba. s. olonjele. barbear-se, v. r. oku-ixiuuna. barraca, s. ekaka, osinge, ocbipundu borrara de chefe, elombe. barranco, s. ekungu. barreira, s. ekuniru.
CAB
barrete,
nliaualo.
s.
CAN
jioi-t
olupusa (do
efe,
carsipuea),
para
bai-
barriga,
barril, oiiiimdu
s.
imo
cabecear,
minlia. cabello,
ohivi
lupi.
v. n.
oku-kiunuha. oku-ku-
s.
s.
bello bra(Co^
= cabello da
um
u.xilla, ocliiuhonlia.
s.
cabo (de
instrumento),
ocbiku-
= ba(
omusambi, ochifuknma.
bater, v. a. oku-veta, oku-asa, okubater com a mo tcndula, oku-papula bater aberta, okii-papa, oku-tatula
com estrondo, oku-samba, oku-sangata. batoque, s. ekumbo. dar a beber., beber. v. a. oku-nua
'
uku-semilia. beliscar, v.
na.
a.
oku-sipata, oku-tonho-
belleza,
s.
ochilamba.
mhote
= pessoa
bellu.,
onumbu.
bemdzer, v. a. oku-sumuuuha. bengala, s. epangati (do port.) ombneti.
ongiti.
(riqueza), s. oviiako, ovikuata. berrar, v. n. oku-elonga, oku-iuela. bexiga, s. ochipapo (do port. papo), ocbipotolua. bexigas (doena), s. acbingongo. biceps (musculo), s. okauiukumuku. bico. s. uliungu. bigorna, s. olukata. bilha, s. ombotika. bisneto, s. oneka. bocado, s. oluto, oeliinhaulio, eputi bocado de carne., okasitu. bocca, s. omena. bode, s. oselenge.
bens
cabra. s. ohomho. oaa, s. onjevo, ekanjo, unhanga caa de aves, esasa. caador, s. nkongo, enbanga, upupa. ochiamln, ongaie. caar. v. a. oku- ieva, oku-lengula. cacete, s. uti. cachoeira, s. omupa. caco, s. ocbio. cada, prou. ongongo. cadver, s. ocbivimbi, onambi. cadeia ide ferro), s. elienge. cadeira, s. ochialu. caimbra, s. oebokatalamba, obukai. cair, V. n. oku-loka, oku-langala, okucair juntamente., fukuka, oku-iendula ca/r a /oZ/ia das arvooku-vulukuta res, oku-loluka. cado (estar), oku-kunduka. oku-kupuka. caixa, s. ochikasa (do port.) --= caixa de rap, ombotesa (do port. boceta) olubmiu, ocliimbucko. cajado, s. uti.
cal.
s.
(ihela.
calamidade,
calcanhar,
s.
ocliisende.
boi,'s.
ongombe.
boiar, v. n. oku-telela. bola, s. ombunge, oiiumba. bolsa, s. ochijiete, opatalona (do port. patrona).
calar, v. a. oku-suaka. calas, 8. ochikasau (do port.). calor da terra., ouamcalor, s. ouia bemlte. calumnia, s. esoko. calumniar, v. a. oku-lundila, oku-
pindika.
calvicie.
s.
escube, etoto.
ohenda. bonito, adj. ua, mbote. bonito, (ser), oku-sasamlia bordo, s. uti bordo grande, ina, bordo pequeno, olundulili.
s.
ua, mbote.
eli-
debaixo da cacama, s. obama, ula ma, OUili. camaleo, s. elenaino. camarada, s. ekamba. caminhar, v. n. oku-euda; eku-liata. caminho,?, oujila,^ aiHr camitiho,
oku-sondoloka.
campainha,
genjo.
s.
campo,
cultivado,
s.
epia
ovapia)
= cam]>o
cabaa, s. oml)euji, ocliikungu, ocliicabaa para guardar cerveja, e])opo fragmento de caKaca, ocbiua,= preparar ((ma cabaa, oku-konda. cabea de caravacabea, s. utui, na, abando de cabea para baixo,
pupa
v.
u.oku-kava,
CAT
oku-soia, oku-.s()Iuk;i, okii-kiivisa. okii-
CTIU
cauda,
causa,
s.
usese, ()cliisuinl)a,
ohindiidi.
v.
ohandi
rauda de ave,
s.
omuongo
s.
causar
ka.
(ser
s.
ii.
oku-ko-
cannio, s. ocliiujane, oliinulia. cano, t. onjete ^ cano pequeno, oposc cano de es^pingarda^ clove. canoa, s. ouato, upungu, ombaluko
jiort.
cavaco,
cavar,
la.
v.
osonge. a. oku-senda,
okii-veiiiludula,
okii-fetia,
okii-tokola,
okii-koko-
(do
barco). cantar, v. a. ()ku-iinl)a - cantar em crii. oku-tavia" canteiro, s. npaugo, oehisevo. Contiga, s. ocliisungii. canto do gallo, h. ochikuanianga. canto da casa, s. evindi, osusu. co, s. omliiia. capella, s. ctanda, etambo. capital, s. oinbala, (rosidciicia do
rei).
caverna,
ca,
s.
s.
eleva,
oiijolovia.
oelii-
ceifar,
v. a. okii-liiiiil)ola.
censurar,
se,
v. a. oku-suvika^-ce/.sMj-a?'-
oku-lisiivika.
capote, s. okapote (do port.) cara, s. etania. caracol, =. ehotio, ocliingoiigc. caracter, s. onoha. caravana, s. endo. omaka. crcere, s. ochambo. cardar, V. a. oku-sanha, carecer, v. a. oku-suka.
carestia,
s. ohan;'('li'-
cera,
iiieiia.
s.
opao (do
ochinguandala, onga-
careta (fazer), oku-iniicidia. carga, s. ochitcle. caricia, s. ckucnjc. carne, s. ositu. carneiro, s. ocliitnpi=^ca/'//p/ro de
l,
omeme,
oluinbuli.
caro (ser, estar), okii-tiiia. carranca, s. onhauha. carrapato, s. ochiopio, olmpa. carrasco, s. oehisambo. carregar, v. a. oku-veleka. oku-longela, oku-aiiibata, oku-tuta,
(d'onde deriva gamella). cerca, s. olumbu. cercar, v. a. oku-saika, oku-rdmaua^^ cercar com gente, oku-lisiiula, oku-teia. certamente, adv. ])uai. udati. cerveja, s. epunga, ochiinbombo cerveja de um dia, oeliisangua, cerveja de dois dias, ocliimbombo cli'okapata cerveja de farinha de mandioca, iitepa= fazer cerveja, oku-kela. cesto cesto, s. ohumba. uhanilta com tampa ougandala cesto de verga, cesto em forma de aljorgc, idiamba unguangiia. ceu, s. ilii.
= =
oku-tuala.
carregador,
carta,
ulonibo.
s.
carvo,
s.
cevadinha, s. ekela. chaga, s. ochipuudukua, cima. chamar, v. a. okii-pitula, oku-kavenga, oku-tukula, oku-kaiela, oku-kosola
chamar por
aceno, oku-jjaiula.
casa, s. onjo, =-cosa arruinada, ochigriij)o de casas roinama, ochimingu deado de paliada, epata. casaco, s. oeliikuto. casamento, s. ohnuAaL^cerivionia do casantento. nvala. casar. v. a. oku-kuela, oku-sokana. ochipetapota, casca (d"arvorc), s. olunjula, ittiiinbu=ca60rt delgada^ epela
cho, s. osi --^ vo cho, p'osi, m"osi. charco, s. ocbiva, etata ^^ chargo de sangue, epave. chave, s. osapi, (do port.) chefe, s. osoma. chegar, v. n. oku-pitila. cheio (estar), okii-iiika. cheirar, v. n. okii-fenba==c/e?rfn' mal,
oku-iieka. chibata, s. olubava. chicote, s. osikote (do port.) chifre, s. ombinga - um par de chifres,
cascalho, s. ohalakata. ovinenc. cascata, s. omupa. casco (de animal), s. ekongo, oliisakato.
epamba.
v. n.
chorar,
okn-bda.
a.
okii-lila.
chupar,
oku-ton-
v.
oku-nbama
^^ cltvpar
catharral.
s.
ochisinde.
COM
chuveiro,
cicatriz,
s. s.
COR
commerciar, v. a. oku-funa. commercio, s. ochihindi.
onjuli-.
ombaiidc.
cinco, adj. mim. tauu. cinza quente, olutucinza, s. etiko kuta. cinto, s. uia. circulo, s. evalo, ongombo, ochisuku.
commum,
adj. nho.
companheiro,
compelir,
s.
ekamba.
de vrios ingredien-
v. a. oku-pilika.
= o que faz
composto
tes),
(feito
osongo.
oku-pavula. concertar, v.
a.
oku-tumbuhda.
oku-vila.
cime,
s.
esepa.
s.
condemnar,
conduzir,
v.
v. a.
a.
oku-veleka, oku-siu-
cobertor,
!^.
s.
omuviko
confundir,
sa.
v. a.
oku-tatama. oku-pui-
cobertor
da
cobre, s. ongula. cobrir, v. a. oku-saika, oku-tuvika cobrir-se (pr o chapu) oku-futa. ccegas (causar e sentir), oku-toncoelho,
s.
conhecer, v. a. oku-kuniha. conhecimento, s. onjiue. conspirao, s. ungalu. usuanji. construco, s. ochitungu. construir, v. a. oku-tunga. consumir, v. a. oku-paleka, oku-uala.
gita.
consumpo
(tliisica), s.
s.
ondimba
okasongu
ochitiakata. ^'o de
cogumelo,
contagio, s. ohe. contar, v. a. oku-sapula, oku-taua, oku-sasuna, oku-lesala. contemporneo, adj. ukula, mesue.
pornea, onjangala.
colher, v.
a.
oku-kauga
= colher
os
primeiros fructos, oku-nomuisa. colher, s. ongulo, ocliito. coligir, V. a. oku-kongola. colleccionar, v. a. oku-ongolola. coUeccionador, s. ongungu. collina, s. elundu. collocar, v. a. oku-paka, oku-tumbika.
convencer se (de
ter
commettido
um
r.
v.
colmar, (cobrir uma casa com colmo) oku-iambela. colma pequena, colma, s. onjoluka colma ouali meia colma, ochiula das arvores, ouala. colmo. s. onotolo. colono (recem-chegado), s. uhmgi. combate, s. onjanga. combater, v. a. oku-lua. comear, v. a. oku-fetika.
V. a.
oku-nunga. conversa, s. ulongo, ohango. conversar, v. a. oku-vangula. convidar, v. a. oku-laleka. convir (ser conveniente), v. u. okusesama. conviva, s. ukombe. convocar, v. a. oku-kavenga, oku-tukula.
s. ochisoko. copo, s. okopu (do port.) chado, ochimanda.
cooperao,
= copo
ra-
cr,
s.
ochivalo.
s.
corao,
utima
= dr
no corao.,
ocliilianu.
s.
commerciante,
omufunu.
s. ocbikene. corcova, s. onjandu. corcunda, s. onbonho. corda, s. (tecida com casca de arvocorda grossa, res) olundovi, ombauja corda do arco, ukolo, ekata, ombondo ohihongi, olusipa. corpo. s. etimba.
ochikumbu. coragem,
= ^
CTTL
correio
dos),
DES
cultivar, V. a. oku-lima, oku-kula. cume, s. cpunilMi, oluango.
(o
(jiic
s. oiniiiifi'a.
onondui)
cumprimentar,
v. a.
oku-Iama.
s.
cumprimento
iio.soio.
(paia dcspediv-se),
tasa.
correr, v.
oku-lujjuka, oku-ioloka,
8.
upito, eia-
cortar, v. a. oku-tota, oku-kondola, oku-j)asa, oku-timbula, oku-lcpola cortar em diafjonal^ oku-tcta ouganda cortar cm quadrado^ oku-tcta ongauiba cortar carne, oku-sasa, oku-ongolola -= cortar ao meio, oku-tandula cortar herva, oku-kelula -=- cortar um bocado, cortar em bocados, okuoku-tetulula uluma ^=cojVar em bocados pequenos, oku-kesa =^ cortar em fatias, oku-inuua corcortar ao comjjrido, oku-peka os dentes, oku-peieka. tar cortia, s. ekumbo. cosinha, s. ochiuo. cosinhar, v. a. oku-teleka, oku-scva, oku-fclula. costas, s. onhima, okatalakuinbi. costella. s. olumati. cotovello, s. cpongopongo.
inhaujo. naua. curandeiro, s. odiliubanda - curandeiro de animaet, (ituli. curar, v. a. oku-sakuta, oku-ilula. curral, s. osambo, ochuuda, ocbi
s. s.
cunhada, cunhado,
manga.
curto, adj. ml)Hinlunu. curva (do arco), s. elim])a -= curvo do
cuspir.
V.
11.
oku-kolomona.
cuslume.
mm
D
debater-se, v. r. oku-tingoloka. debitar, v. a. oku-sila. debochado, adj. uhovongi.
couro, s. oiubandua. cousa, s. ochina, ouometu =^ cousa bela, utingu esta cousa mesma, un-
deboche,
pola.
s.
olutiml)0.
v.
a.
decapitar,
oku-.sainba, oku-to-
deti.
cova, s. ombila, elangalo, eiambo cora d'onde se exfrae o barro, ochima. covarde, s. eliungu, csumba, onjiuijuvia.
decepo,
s.
elianho.
coxa. s. ochikalu, ochinama. coxear, v. n. oku-tcnhena. cozer, V. a. oku-tunga. craneo. s. culutui. creado. s. oujnnda. creana. s. omona, ocliiscmbc, onusi.
utita, ouliaiiha.
decreto, s>. olukuambi. dedal, s. elilale (do port.). dedo. .s. omuina. defender-se, v. r. oku-iepa. degolar, v. a. oku-toijola. oku-kakula. dejeco humana, s. eseku. delgado, adj. ocliiue. delicto, s. ckandu, ochiujoko. demandista, s. onjake.
ocliitusi.
crina, s. eleuge. crista (da tbia), s. upindi -= crista da monfanltu. oluango. crocodillo, s. oiigaudu.
muito fempo, oku-loiidola. dentada, s. omeieko. dente, s. eiu (pi ovaiu)= dente duplo, ocliisoka ^^ coroa do devte, ounha dr escora de dente, de dente ornbandu ochikukuso ^^ espao na arcada dentaria
niide
ombaiide, ckoko, oliuuio. crueza (estado da carne mal cosida i. oueso. cruz, s. omuambo.
crosta,
s.
a.
derramar,
itila.
v.
a.
cruzar
bilika.
oku-i('iidi'lcka.
v. a.
derreter, derrotar,
elniisa.
oku-ieiga.
v.
a.
oku-lujmisa. oku-clio-
10
4esapparecer,
DET
v. ii.okn-nlicneiia.
T>W
okn-
Deus,
bakati.
s.
suku.
s.
ocliim-
buahukn.
desatar,
v. a. oku-kutuliila.
v. a.
okulevala.
eteke
(pi.
oloneke)
dia nv-
oku-pepula, oku-
descida,
s.
utolo.
diafragma, s. ondeke. diagonal (emj. ouganda. diarrha, s. ochipulukala. difforente (ser), oku-kambula. difficil (ser), oku-mua. dinheiro, s. olonbongo. direito, s. esunga.
direito (ser, estar), oku-siva.
desconfiar, v.
lihaika.
a.
oku-lisuvilika, oku-
discordar,
v. a.
v.
a.
oku-kambuka.
oTu-
desconhecer
descuidar-se
(ikn-ekclcla.
lisokela.
v.
r.
discurso,
s.
oliundo
acto de bater
Idalina fintes de
desculpar, v. a. okii-limbilika. desdobrar, v. a. oku-tauda, oku-teniuna. oku-tandavela desejar desejar, v. a. oku-iongola arde itt eme i)tp, oku-livela.
pulu. discutir. V.
lula.
oku-tana, oku-ambu-
desejo,
s.
onjongola, onu.
disfarar, v. a. oku-pipilika. dispersar, v. a. oku-sandola, oku-lipundulula. disputa, s. ema, onjuela. disputar, v. a. oku-iuela, oku-konilela.
oku-petclela. oku-
desentulhar, v. a. oku-ila. deserto, n. ekalasoko. desfigurar, v. a. oku-luka desgosto, s ekunia. desgraa, s. ohali, ocliipo desigual (ser, estar), oku-lisokela. desligar- se, v. r. oku-ionga.
deslocar-se,
v.
r.
oku-
oku-fomolia.
diviso, dizer. v.
lAfsneirax.
s.
okamluniba
oku-liina. oku-si-
dizer oku-sapula, oku-ti oku-nliamuna. dobrar, v. a. oku-vaka, oku-keleka. doce (ser, estar), oku-pepa, okua.
s.
sosa.
estar), oku-vela, okuaniboka. oku-keletua. doer miiidoer. V. n. oku-tuangala
(ser.
desobedincia, s. aluiku. etomlio, unhe. desobediente, adj. ocliinil)ualiuku. desordem, s. ema. despachar, v. a. oku-katula. desparafusar, v. a. oku-tiaulioua. despedaar, v. a. okutakula. despedir-se, v. r. oku-langa. despejar, v. a. oku-valala. oku-pupa. uku-sukuinuna. desperdiar, v. a. oku-sanduka. okutakata.
doena, doente
1o.
oku-sanhanha.
doidice,
s. ouova, olununga. doido s. eveke, etuma, ochindendumbuuda, ochiela. doido (ser, estar), oku-topa. oku-sepuka. oku-laya, oku-vulua. doninha (espcie), s. okandondo, evili. dono, s. uciime ^= dono j fallecido,
dormir,
v. n.
oku-pekela.
duro
desvanecer,
v. a.
deteriorar, v.
ENG
ESF
enlaar, v. a. oku-tangcloka. enraizar, v. n. nku-tiulia. enrolar, v. a. oku-fomona.
11
echo.
H. ocliilciilii.
edema
(nas pernas),
s.
s.
ochiUula.
egosmo,
olisoli.
egosta (ser), oku-jjonga. egual. adj sokola, soko. egual iscr). oUu-soka. egualdade, s. csoko. elephante. s. onjamba. elephantiass, s. iipaudi. embaixador, s. onnnga. embalar (no li('r(;o), v. a. oku-tingoka.
eunif/dr n v. a. oku-fuva oku-idienuna.. ensinar, v. a. oku-longisii, oku-kiinihisa. ento, adv. iu. entender, v. a. oku-ieva, - eulfinler iiiiil^ (iku-vinddika.
enrugar,
testa,
entregar,
tiida.
v.
a,
oku kondoka.
s.
okii-
embarao,
1)U.
,
s.
olunalu,
instar,
ochiliiiiilniliiin
uvclo.
embasbacado
tola.
ficar;,
oku kooku-la
emboscada
vekela.
(fazer uma),
v. a.
okii-
v. a. okii-undila,. v.
a.
okii-lmidula,
okn-
nl<u-lenluinia.
entreter, v. a. oku-poka. entronisar, v. a. oku-vialeka entulho, s. ovinene. enviado, s. onumga. enviar, v. a. oku-tuma, oku-telckala. pii.radd vcenxada, s. etemo, esomo IIki, ekula. enxagoar, v. a. oku-saka. enx. s. onevo. enxotar, v. a. oku-vinga, oku-iovilisa
eii.ritfiiy mo.sca!,
oku-lij)akutuhi.
oku-songela.
o
cabelldi.
v.
encanecer (])ranquear
n.
oku-vunil)uhi.
encher,
v. a.
oku-vemhika,.
()kii-iid<i-
sa. ()kn-leml)ika.
oku-koia. errar, v. a. oku-luneia. erupo, (pelo corpo), s. upa. ervilha, s. olunguj)a. escama, s. ekaka.
erguer,
v. a.
escapar
lidca,.
lisuidiana.
escaravelho, s. ludungue. escairar. v. n. oku-kolomona. escassez, s. oliangolo. escolher, v a. oku-nona. esconder, v. a. oku-iejia. oku-ioml)eka.
encordoar
endireitar, penguliila.
(o
v.
arco), v. a. i(ku-inklhi.
a.
oku-alumana.
okii-
enfadado
nlinmana. enfardar,
(ser,
estar),
oku
feia.
oku-
v. a.
okn-longeUi. oku-van-
ga. enfeite (jiara o calxdln), s. onamna. enfeitiar, v. a. oku-lona. oku liangula. oku-sunga.
okainltanda. escravisar-se,
v.
r.
oku-litumliika.
enfermidade, s. uv( li. enganar, v. a. oku-fuml)i, oku-lianlni. oku-unga. engano s. (com irejuiso ])roi)rio),()liuku euf/ano (com iirejui/.o allieio).
eliaulio.
escudo, s. oclnmalio. escurecer, v. n. oku-vindika. escurido, s. oualema. escuro (ser), oku-tekama. escutar, v. a. oku-icvehda. esfregar (para limpar), v. a. okukmiga --=- esfregar o cnrpo, oki;-kukusa mandar esfregar, oku-kuokesaesfriar, v. a. oku-poUi.
12
EST
(agua da bocca),
v. a.
FAT
v.
a.
estrumar, estrume,
v. a.
s.
oku-sopola. oku-kau-
eiaki, etonda.
esmagado
(ser, estar),
oku-uhoneha.
espada, s. osipata (do port.) espalhar, v. a. oku-iala. espelho, s. oliumiinho. esperar, v. a. oku-kevela, oku-lalainena. oku-lavoka. okn-pitiila. espessura, s. ongenge. espesso (ser), oku-pama, oku-tinda. espetar (p^r no espeto), v. a. oknsia.
estudante, s. ondonge. estudar, v. a. oku-longisa. estupidez, s. olunhuna. estpido, adj. ochitnmbe, ochitenda. estpido, (ser), oku-seluka. esvasiar, v. a., okn-sukmmma. europeu, s. onjungu, ochikuaputu.
esphera
espio,
(bola),
s.
ombunge.
s.
oudavo.
v. a.
s. esa (pi. ovasa). okn-lavela.
espingarda, s. uta (pi. ovota), espinha, s. eke])a. osongo. oluango, olusoka. espinhao. espirito (alma), s. osande, ochilidu, ekisi =^ estar possuido por tim esjiirifn,
.'^.
oku-punduluka. exactamente, adv. ochoechi. exagerar, v. a. oku-ndnnduininha. examinar, v. a. oku-lengula. exceder, v., a. okn-piana. excepto, adv. kuenda. excellente, adj. ua, mbote.
executar, v. experincia,
a.
s.
uma
experincia, okn-piiia.
oku-siujila.
espirro,
s.
ohesi.
espora, s. olunanda. esporear, v. a. oku-milula. espreitar, v. a. oku-lengelela, okulungaiala. espremer, v. a. oku-tahana. esquecer, v. a. oku-limba, oku-iava.
oku-kulola. okn-lombolola. externamente, adv. osamua, ola. extinguir, v. a. oku-ema. extrahir, v. a. okn-situla, oku-lipen-
experimentar,
explicar,
v. a.
v., a.
dtisiila.
extremidade,
s.
emi, osingu.
esquecimento,
esquillo.
s.
s.
onjiva, ouiva.
onono. estacai chuestao fria, s. ochisipo rosa, opalula acabar a estao, oku-
kunduka.
estalar, v. n. oku-tuika. estar, v. aux. (locativo) li, ha, kais estar em p, oku-votoka. esteira de esteira, s. esisa, onoli esteira ordicaniia, ochiala, ochisanda nria, ocliisesi esteira usada como cortina, ochipakasa.
s.
s.
oiiioku.
etania.
= =
(st-r), oku-leluka. falcatrua, s. elianho. falcete (voz de), s. opauganjo. fallador, s. ukuelonga.
estender
okii-iauda
v. a.,
oku-iala
= estender-se,
--=
nuna.
esterco,
s.
ombolela, etupa.
s.
esterilidade,
olutimi.
s.
onete. estorvar, v. a. oku-kandiinhinha. estrada, s. onjila, opete, ohata. estragar, v. a. oku-nhona estrangeiro, s. emane. estrangulao, s. ekone. estrangular, v. a. oku-kuena, okunemima, oku-liponda. estreitar, v. a. oku-sukatela.
estrella, s. olmnlmngululu -=da manh e da tarde, otandela la da noite, otanda. estrondo, s. omando.
esterno (osso),
lar correctamente, okii-semunuha =^ fallar incorrectamente, oku-semima ^/o/lar com despreso, oku-sihda. fallecer, v. n. okn-fa. falta, s., ochinjoko, ohaka. familia, s. epata. farcista, s. ochova. fardo ide fazenda), s. ekupa, ochitemeio fardo, ochitutula. li farinha, s. osena ^farinha de milho cosida em agua, olieta ^^ farinha grossa, farinha de trigo torrada, oloseki, osisi ondungo ^farinha de trigo molhada e pillada no mesmo dia, omondolola. fazer, v. a. okn-linga, oku-lulika fazer mcd a algum, oku-pukula ^= fazer
estrella
estrel-
gestos, pia.
oku-tekola=/7o
(ser, estar)
okuoku-
r.
estropiar, v. a oku-lemeha.
FIT
faulha, s. oliisasc. favor, s. ochali, osungo.
febre, (palustre)
s.
FUR
fixar, V. a.
13
oku-soka.
flecha,
d<( flecha,
s.
(>inl)aiiihi.
usougo,
oneneho.
iikakii. elcinba.
jo verde, ouengu=^feijo da
florescer, v. n. okn-teleka. floresta, s., esisi =^ orla da foresla, etuml)a. focinho, s. ombinda, upinlio.
ochijjoke circiifoh^ feijo verde amarello, oehijjokc (li'(Mi^iiiidnnihiia ^ feijo encar/iado, odiijjoko (li'iikainuinua r= feijo pidado, ocliii)ok(', cirakoii(loiiil)(ilo.
fogo, s., iko (pi. ovako), ochiko. fogo, s. ondalu- avivar o fogo, okusokeka. fogueira, s. elulu, elungulungu. folha (iFarvore), s. ehtma, olumbi= folha de ferro, olata (do port. lata).
folie,
fome,
s.
feiticeiro,
ochiliaugu, onganga.
oku-lambuka.
fora (por fora), adv. osamua, fora, s. olohoiu), onguso.
forcar, v. a. oku-j)ilika. forjar, v. a. oku-tcla, oku-tessi.
fenda
Icli.
(''ni
uma
cal)aea).
s.
utc-
branca, ombuuji.
v. a.
fender,
lula.
oku-tendcka. oku-tongo:
frida gaihbu.
s.,
epute
formigueiro s. (animal que come formigas), oujimbo. formigueiro (construco), s. ocliisonde, oehimu, ochiml)andi.
forragem,
s.
ohuka.
mente, oku-topola.
fermentar
(fazer),
v.
a.
eku-iaiael;i
fraco
(ser, estar),
s.
oku-kunguka.
fragmentos,
franga, frango,
s. s.
ochivela, utali.
s.,
ovlidiangu. uleuda.
ferrolho,
oholanganjo.
jernojini, (doen-
ochivuvu.
ferrngem.s onguiu
ea
ferver, hoka.
festa,
8.
oku-felula.
oku-tuui-
fraqueza,
s,
olukavn.
oehisunji epinhaidio.
frico, s. oehisiakata. friccionar, v. a. oku-siekela, oku-tumandar friccionar, oku-kuekesa. kiisa frigideira, s. osanhu, ocho.
frigir, v. a. oku-ioka.
frio,
s.
oku-yiala.
figueira (brava),
filho,
s.
s.
iilemba.
fuga,
s.
ehuma.
nliunu.
oku-kenja. firme (ser, estar), okn-kola. fita (para medir), s. ()havala-=yi<a do sapato, olunjita. fingir, v. a. oku-pipilika^-/7iV ignarancia, o]in-Vnn\nka,^=J{iifjir qiie da alguma cousa, oku-sombisa- fitgir de rico, oku-enha.
filtrar, v. a.
rio, elon-
v. n.
oku-sinhuna.
oku-uungula.
com
espeto, oku-tikitia.
14
GRA
grillo.
s.,
IDO
ocliinjulolo. ocbienhe.
(ser,
s.
gabar-se,
(la.
v.
r.
oku-iane:a, oku-lipon-
oku-lainl)('la.
estar), oku-vunibula. onjake. gritar, v. n. oku-hila, okii-ulnia, okulitiua, oku-lila, oku-lela gritar com medo, oku-lika. grosseiro, adj. usui. grosso, adj. nen.
grisalho
gritador,
gafanhoto, s. oliibuma, ekelomlio, ochimina. gaguejar, v. u. oku-kcikoma. okii-tatmna. gaiola, s. ocliambo. gallinha, s. osauji r= ycdlinha da Ghniir^ ohauga ^^ yaUinha do matto^ onguali.
grunhido,
grunhir, nba. guardar,
s.
ochivungu.
v. n.
oku-kumba, oku-like-
^ guardar comida,
galope (andar
a), v. n.
oku-kandnla.
gamo,
ombambi.
s.
guela, s. guerra, s. ovita. guerrear, v. a. okuvita. guia, s. osongui, onjabi. guiar, v. a. oku-sougola, oku-siudika.
garantia,
ocliisembi.
guloso
tula.
(ser),
oku-unguhi, oku-suka-
H
habito, s. oeliitua. hbil (ser), oku-poudola. oku-teua. oku-sunguluka. harmonium (instrumento de musiea). s. ongaieta. (do ^lort. gaita.) herdar, v. a. oku-pinhama. herva, s. ouango ^=^ herva tenra, onespcies de herva, etejombia, onjundi pa, osoka, omapa, usuku, etelele.
gastador,
gastar,
s.
v. a.
ongatu (do
port.),
okaleugc^
generoso
(/('iteroso.
(ser),
oku-lougola=/o?/K'w
gengiva,
nu).
hesitar, v. n. oku-sumasuma. historia (conto), s. olusapu. carregar hombro, s. ochitci, epepe ao hombro^ oku-tikula =^ encolher oshom-
(pi.
de onui-
Ijrot:,
oku-tiakumuna.
s.
homem,
s.
ulume
^ homem
vcdente^
girafa,
(niduli.
s.
glndula (submaxillar).
gloto,
t.
Dkauiaiiia.
ocliisapi.
])ort.)
i)ort.)
ougaiaua (do
golozeima.
golpe,
tiua
s.
pc cm gordo
= gol-
homem, nobre, ochinduli, hohomem velho, ekongo, ekonguele homem rico, mem gordo, ochikelisitu nkuasi, homem sabia, ononho, ^= hohomem humem preguioso, ondambi milde, ochisema. homicida, s. okakunda. ante-honicm, hehontem, adv. liena
^-=-
ombahi
= =
jianha.
ua.
horisonte, s. enhanhama. horisontal, adj. tapika. hospede, s. ukoml)e. hospitalidade, s. oliindikiso. humedecer, v. a. oku-iava.
oku-mangala (do
s.
mangar), oku-sela.
grama
senhisa.
(herva),
esinde.
v.
n.
adj. misi
^ estar
manbuma.
INV
ignorncia, s. omiinl)i. imitao, s.. (icliisitaliai, oluniipu. imitar, v. a., oku-setabana, oku-sotiikula.
LAM
investigar,
on ilidi.
v. a.,
15
invocao (aos
espritos),
immediatamente, adv.
iiilopo.
ir, V. n., okii-eiida, oku-pauda, okiiir to laii])opokjIa =; ir-se, oku-pita yc como oku-fulila =- ir por diffcrcittes caminhos, oku-linbauliana =^ ir de
oku poiola.
s.,
impertinncia,
ulupili.
ir
impetuoso (slm), oku-augat('la. impingem, s., ochipangi. impor (silencio), v. a., oku-liucka. importunar, v. a., oku-lioia, okii-pcia,
okii-}iilika.
7ima parte para outra, oku-sambulika cm paz, oku-likaiela -^ ir devagar, ir oku-livala, okii-oniboka, oku-keka depressa, oku-lenguhika. ira, s.. odieniio. ocbij)ernene, ocbi-
kuiiiliiti.
uni.
= irm irmo
mais nova.
miiis nora,
incapaz (ser), oku tukiika. inchao, s.. olulu. inchar, v. n.. oku-lcixla. okii-tumlia. incidente, s.. oehivoloso.so.
incitar, v. a., okii-ionja, oku-sivikia. inclinar, v. a., oku-uiuka, oku-sciiliulia. oku-vougoka, oku-Icloka.
okii-imngula.
incrdulo, adj. onduinbukai. indecencia, s.. uiiil)aiido. indisposio, s., otuvc infeccionar, v. a., oku-sambuisa. informar, v.. a., oku-pilisa. infortnio, s.. ohali. inhabil iser), oku-iaia. inhospito, adj. cpukii. inimizade, .s.. (K-hiluiifra.
intelligivel (sor. estar). okii-Iioniidin.
okii-iiiiidiasala.
s.,
ouanchi.
injuria, s.. undevi. injuriar, v. a., oku-tuka. oku-toudala. inquietar, v. a., oku-lenlialeiha. inquieto (ser. estar), oku-inaiiliaiala. insipido (s<'i', estar). oku-<ava. insistir, V. a., oku-lioia.
jornada, s., ohnigenda. juventude, s.. ukucnje. jugo, (para escravos), s., omi. juizo, s.. olundunga. junco, s.. oliongelo.
se
s. (^jonto em qui; (Uias cousas unem), esokoliub), ocliingolougolo. juntar, v. a. oku-vokiia. oku-vandeka. oku-hindika, okii-tokcda /?<^rjjaYi
junta,
insolente, adj. omopi, onnka. insomnia, s., ocliipakujaku. insufficiente (ser), oku-timhukila. insultar, v. a., oku-leva, oku-tondala.
oku-tidva.
oku-iovoka.
intelligencia, s., olimdunge. intelligente (ser), oku-lunguka. intelligivel (ser, estar), oku-ievala.
interrogar,
v. a.,
interromper, interveno,
iio rechuiiiidaj
v. a.,
s.,
l, ailv. okii.
ku.
ongaugu.
iiitestiintestino, s., ena, pi. ovana itn fjrcssd, ongeia. introduzir, v. a., oku-kiiniliisa. intrometter se, v. r., oku-nianuilia.
ladro,
s.
okapiangu, ocbinibokoto,
intrujo, s.. etombe. intrugice, s., elianlio. invalido, ailj. uvc inveja, s.. oliuso. onba.
oeliijjeube.
lago.
s.
ocliiva.
oebipidulu,
lagoa, p. okeve. lagrima, s. csuonena. lama. s. onata, ocbiulianga, ocbitatamena =^ entcrrar-se na lama, oku-maua,
inverso,
s.,
okatikiliki.
ku-kolonga.
16
MAC
v. a.
MEI
^-^
oku-lekata, oku-lcsa
Ijusula.
me s. (da pessoa que falia), mai (da pessoa com que se falia), ulioko (da pessoa de quem se falia), iua, pi.
ovana.
adj. ekoke. mais, adv. vali. maledicncia, s. oehivonde. malfeitor, s. ondingavivi. malhar (cereaes), v. a. oku-pokota. malho. s. upi ^=mal]io p-osso (de pau),
= =
lamentar,
lana,
s.
oku-taniina.
onjilia.
magro,
lanar
(tora), v. a. oku-iiiasi.
largo, adj. nen. largura, s. upati. larva (de mosca), .s.oslna^/ar>;cf ^?y<//(le,
engu.
lasca, s. olukuakala. latejar, v. n. oku-laka. latrina, s. osilo, oliondo. lavar, v. a. oku-sukula, oku-pusa. lebre, s. ondimba.
ochijjaudo.
malicia,
s.
inhani.
(pi.
mo,
ondio
^ mo esquerda,
s.
s.
eka
maluco,
eiui.
leite,
lula.
lenha
ler,
(ir
buscar), v.
a. okn-tiaiilia.
oku-tanga. s. evando. leopardo, s. okahonju. olusimba. levada (dagiia). s. ekuna. levantar, v. a. oku-alumana=ZeL-a?far-se, oku-pindula, oku-katula, oknV. a.
lentido,
oku-tuma, oku-telekala cvmprimeidos, oku-menahena. mandioca, s. utombo, ulingo ^folhas de mandioca, efuanga, esuanga mandioca pisada, ukese. manejar, v. a. oku-kakaiala.
v. a.
(ser),
s.
s.
oku-tangalala.
osambo.
elinho.
^mandar
iehika. levar,
mangedoura, s. ochisiete, osila. manh, s. omene ^=estrella da manh, etaudela ^= manh (at ao meio dia),
ochitakumbi. manta, s. ouhimi, onuviko. manteiga, s. ongundi. mantimento (viveres), s. escuda, onon-
v.
a.
oku-veleka, oku-tuala.
costas,
ukuengue.
ohunbala. ligar, v. a. oku-kuta, oku-pandeka= ligar palavras, oku-pandelisa. limitar, v. a. oku-sunguela. limpar, v. a. oku-valela^^Z?H^Jrtr os
ligadura,
s.
dia.
marimba,
olimba.
s.
(instrumento de musica)
maroto,
s.
omamoha.
s.
martello,
oku-litakuna, oku-ta-
ochikalaveko.
I
matar,
v. a. oku-ipa.
louco
liiva.
(ser.
estar).
oku-vuUia.
oku-
'
sf?-mo?/, oku-viha, mi oku-taugeleka. maxilar inferior, s. olombanjo. mecher, v. a. oku-sasana, oku-veuja mecher o piro, oku-pika =^ mecher a cerveja, oku-senga. medicina (remdio), s. ochiliemba, uubambele, esengu, ongundu, ocliiuiana. medianeiro (servir de), v. a. oku-paikununa. medico, s. ochimbanda. adj. vi,
mau,
osima
s.
combate, ekuva.
s.
ochilau-
medida, s. oseteko. medir, v. a. oku-seteka, oku-ionga. ter, estar medo, s. usumba. ongueli com medo, oku-sumba. medroso, adj. esumba, eliuugu. medula, s. upuma. meias, s. olomcuba (do port.)
meigo
(ser),
oku-lenhena.
MUL
meio,
kiiti.
y.
OBR
multido,
s.
17
okati
evauda, evuniba.
mel,
s.
ouiki. csiua.
mungir, v. a. oku-kanda. muralha, s. ekandii. muro, s. ochiniano. murro, s. olukusi. musgo, s. onjclembe.
mutilar,
v. a.
oku-leiuclia.
N
nada, prou. lachinuie. nadar, v. n. oku-telela, oku-ina.
unnariz, upolo.
mesmo,
mestre,
^omba.
pron. miiene.
s.
).
nariz,
metade, s. ombanda, oneli. mez, s. osai, (os mezes eontam-se pelas hias).
meza, s. omesa (do port.), otandu. migalhas, s. oviuhangu. minhoca, s. osunjulu. miolos, s. ououhu. minucioso (ser), oku-pepa. misria, s. ochipo, ohangolo. miservel (avarento), adj. oholetelo. misturar, v. a. oku-tarna, oku-iamba.
okii-tenga, oku-lisemisa, oku-litangii.
natao, s. onjota. necessidade, s. oliambi. necessitar, v. a. oku-kaniba. negar, v. a. oku-likala. negligente (ser), oku-ekelela. negociante, s. omufunu. negociar, v. a. oku-funa. negocio, s. ocliipinduko, ochipindi.
negro
neto.
(ser, estar),
s.
oku-tekama.
m,
s.
elepi.
ninhada
bidu.
(de
pssaro.-^)
s.
ochipum-
ninho.
n.
s.
s.
ochangu.
adj. ochinduli.
elunie.
nobre (homem),
okii-iiila.
montanha, s. omunda. monto, s. ondunda, ohuti. monto de lixo. oiala, esita. monte, s. omunda.
noctivago. adj. ougendoteke. ndoa. s. elinho. noite. s. uteke ^^ noitinha, ongoloai - boa noite ! utekeo
oujanjii
=^
noiva
s.
(recem-casada),ombutulua
(.-solteira),
ondombua.
onduko.
pelo
nome,
s.
morador antigo,
morder,
v. a.
s.
s.
ekope.
nomear (chamar
oku-tukula. oku-luka.
nome),
v.
a.
mordomo,
oku-lumana. ukuambeli.
morrer, v. n. oku-fa. oku-taka. mosca, s. olunhe. mosquito, s. okamomona, onju. mostrar, v. a. okn-uasa, oku-lekesa. motivo, s. ohasa. mover, v. a. okn-ama. oku-seia, okusoudolola.
ns, pron. etu, tu. nostalgia, s. ongeva. notar. v. a. oku-ieva. noticia, s. olombonde. novello (de linha), .s. ukaka.
mudar de cav. a. oku-upa oku-iluka =^ mudar de fato^ okupundula. mugir, v. n. okn-vandala. oku-koma, oku-neva. muito, adj. c adv. alua. muleta, s. ocliimangu, omangu, ocliimudar,
sa,
novidade (noticia), s. olombonde. novo, adj. kalie. pia. nz (espcie de), s. ochenu. nublado (estar), oku-livembika (dizse da atmosphera). nudez, s. epene. nmeros, s. ochikatamba. nuvem. s. elende ^= cen coberto de nuveiu, ochituto cirrits, okahukai.
niainbia.
mulher,
s.
ukai
da, ochimbuona=:TOw^Aer casada., etembo, ochikulunjenji segunda mulher. oluvali =^ mulher velha, ohulukai.
= mulher desmazela=
O
obedecer,
pokola. obrigar,
v. a.
oku-sambilia. oku-
multa,
s.
etevo, ondolo.
v. a.
oku-pilika.
18
PAL
obsequio, s. osungo. observar, v. a. oku-ieva. obstculo, s. ombeniba. obstar, v. a. oku-iuiuha.
obter,
V. a.
PAU
palhao,
t
s.
ocliova.
oku-pilila
= estar qvasi a
palma da mo,
palmada.
*.
s.
ochikanda.
nhter.
olukusi, epi.
s.
palpitao,
epuima.
palpitar, v. u. oku-laka.
occupado
pancada,
panella. onjolombia.
s.
ekanda, omandu=^ja/-
Ija.
offerta. v. etevo.
oito. adj.
oku-tala, oku-vanga =^ iilhar para traz. oku-pukuka olhar em oku-mungula olhar frente a volta^ frente, oku-lisunliama ^= olhar fixamente^
a.
leo, s. olhar, V.
s.
ombia
panella grande.
panno. s. onauga ^=pao de algodo azul, onolote ^= panno de algodo branco, ombini panno preto, olutu (do
oku-nungula.
olho,
olhos encovados, ouende ona (animal), s. ongue. onda, s. epuku.
s.
= olho
cego.
ovitiikulnlu.
onde, adv.
pi.
crar. v.
= usado como fato. ochilandala = jt>ano com que se prende uma creana s costas da me, ocliiveleko = bocado de panno, etesu = panno de uma jarda, ukeia = panno de jarda e meia, ombilami =^ panno de quatro jardas, elasola = cinco jardas e meia. oclmheka = panno usado cintura, etangola. onbolo (do port. bolo) = po po,
j?cf?ino
forte,
ochikapa,
2^^^"^^" (^^
s.
de mandioca, ochikuamba.
oku-koka. omcse, ocliingambagamba. orvalho, s. olmne. osso, s. ekepa ^= osso grande^ ochikepa osso velho, ohokolua.
ori-iinar. v. a.
Oi"pho,
s.
papagaio, s. okalongo. papeira, s. esasa. papada (do boi), s. utongo. papo, s. opapu (do port.) para. prep., ku. parafuso, s. opileko (do port. prego). parar, v. n. oku-petama, oku-kinga. parasita (das arvores), s. ochinjambala. parcella.
s.
ou.
''iiij.
puamue.
ochikutila.
outro, pron. kuavo. ouvir. V. a. oku-ieva ^= ouvir com atleno, oku-kutanga. ovo. s. esaela.
parcial (ser), oku-uhula. parede, s. ochimauo. parir. v. n. okn-chita, oku-fevela. parte (de um todo), s. ochikutila. parteira, s. ombua.
partilha, s. okandumba. partir (ir), v. n. oku-tunda. partir ((jubrar). v. a. oku-tepa.
pacificar, v. a. oku-lemena.
pasmado,
adj. epope.
oiidatembo. pagamento, s. ouima, eiovo. pagar, v. a. oku-feta, oku-iovoka pagar de mais. oku-Iongola pa^ar uma multa, oku-sernbika, oku-somba,
s.
padieira. padrasto,
s.
ochipamba.
passagem
passar,
v.
(estrada),
n..
s.
usitu.
;7assar (anoku-pua dar, ir), oku-vinj uka ^j>assar de mo em mo, oku-echa ^= passar jurdo a, okupassar a noite, oku-lala pitakana
oku-senibikila, oku-teiela. pai, ?. (de quem falia), tate (de (jucm se falia), se, isia (da pessoa com quem se falia), so.
ungombo.
paixo,
paiz,
lioko.
s.
s.
onheno.
s.
palato
inakalioka-
palavra,
oudaka.
PSS
pavo,
s.
POR
gi =^ pessoa
feitio,
19
opitu.
oiiilt('iiil)Ha.
convertida em pssaro por pessoa aceiada, onatc -- pessoa qne p rden o juizo por feitio, ochikatula. pestanas, s. ovisokopia. picada, (como a da abclba), s. oclii-
ekovo
soh;'!.
okii-fclevela, okii-piifa.
oku-cia, oku-luva. pedra, 8. cue, (pi. ovaiie), obanda, ctali pedra de ainoar. elepi. peixe, .s. oliisi. pelle, s. ocliipa ^- pelle de nvimacti ijrnKdc.s, oiiil)aiidua tirar aj)e.Ue, okupuiiga. oku-iuva. pender, v. n. oku-ioudulnla.
okii-l()inl)a,
picar, V. a. uki-kcsa. oku-tonia. picareta, s. omanliuma. pilo, s. usi. ocbikungabi. pilar. V. a. oku-tubi, okii-tcia, okiisuia.
pilhar,
V. a.
s.
oku-punda.
ohin<hingu.
pimenta,
pina, pintar, piolho,
s.
v. a.
s.
oku-inkula.
pendurar,
v. a.
oku-sukamcna.
penna
port.)
^=^
frisada qne vsanr ao pcaochilenge armar as seitas com pennas, okii-luinbila. pensar, v. a. oku-soka. pente, s. opende (do port.) penteado, s. ochifutu. clcngulo. ungiiangua. pentear, v. a. oku-samona =- pentcarcoo.
nha
= penna
(de escrever), s. opena (<lo penna (de ave), enha, pi. ovo-
oua. pipa, s. iipepo (do port.), ubumlti. pisar, (no pihlo). v. a. okn-valebi. piscar (os olbos), v. a. oku-jialuka. pituitria, s. ovitiviniua. planear, v. a. okn-piikuhi. planicie, s. omaka.
plantao, s. etumba. plantar, v. a. oku-kuna. plantas (logar coberto de), unuuibn. plebeu, s. obukue, ocliipukupuku.
pluma,
feitam
a,
s.
enha=p/M/rt com
(pie en-
se.
oku-likualula.
pobre,
titii.
s.
pequeno,
adj.
pobre
tatoka.
(ser,
ombumbuahehiuga.
perda, s. obambi. perder, v. a. oku-nhenisa =/>p?y/c- o caminho, okii-tungaiala, oku-sambcka. perdida (pessoa), ochitakafeka. perdiz, s. onenu. perfdia, s. ungalu.
pobreza, s. ocbipato. poa, s. etata. poder, s. ocliitena. poderoso (ser), oku-kida, oku-pendcia.
podre
(ser, estar),
s.
s.
oku-vola.
poeira,
poleiro,
eve, oneketela.
perguntar,
lika.
v.
a.
plvora,
s.
pombo,
s.
8.
periquito,
ocbikeugo.
pnrt.)
ponte,
pr,
v.
s.
i'iao.
(s(r),
popular
oku-sunumuba.
g'in.'-
pernoitar, v. n. oku-lala. pesar (ser, estar pesado), v. n. okiiIcina, okii-koma y;cs(?(na balana), okn-pcsalisa (do port.)
oku-j)aka, okn-tumliika pr na cabea, oku-tulika, oku-tiimuna pr de molJio, oku-iaveka =- ^^r ofo-s', oku-imbila, --pr em cima, okn-paleka.
a.
pescador, pescar, v.
peso,
s.
s.
ulovi.
a.
oku-lova.
ukomo.
oku-fiita.
pessoa, s. onunu ^-pessoa alta, ututuli pessoa perpiena, ochinimbu j^essoa vigorosa, ochindidulu ~- pes-oa magra, ehomi ^= pessoa qne escarnece de outra, ombangubanga pessoa crnel,
poro,
voto.
s.
ocliikutihi, (peijuena)
oka-
ongangala ^= j^essoa
utoi
porco, s. ougulu, oliiminha, onongolo =r porco espinho, ochipinho, (do port.) mangedoura do porco, ocbikulungu, ochisaka, ^^ ninhada de porcos, ondondo =^
90
*
PRE
porque, eonj, mekouda.
porta,
s.
RAL
preo,
ohola.
s.
onjongo, osevo,
ombanjo,
epito, ombundi. portagem, (direito que se paga por atravessar um porto), s. ousombo.
porto, s. epandaveio. lingun portugueza, Portugal, oputo rei de- Portugal, muene Putu. oputu possesso (estar), oku-singila. poste (barrote), s.olumangi,ongunji= 2)oste collocado em qualquer logar para lembrar um facto alli passado, ongeleia. possuidor, s, umuene, ukua. possuir, V. a. oku-fuka, oku-lumb;i,
ma. prender,
v. a.
aku-pakula
= prender
oku-nenga. pouco, adj. e adv. titu. povo, s. ouinhi. profundo (ser), oku-longa. prometter, v. a. oku-sila. promptido, s. ombile. proprietrio, s. umuene ^^proprietrio de muitos escravos^ ochikumba. propor-se, v. r. oku-panhena. prostituio, s. ukuengue.
prostrar-se, v. r. oku-fenda. s. olutano. provar (tomar o sabor), v.
oku-lungula.
prova,
a.
oku-
maha.
provises,
s.
ohuta
= fazer provises.
oku-huka. prudncia,
= j?roo?/-
pulga,
rar s apalpadellas, oku-papata, okupuputa. prdigo, s. omesei. produzir, v. a. oku-koka. professor, s. omesene (do port. mestre),
ongomba.
s.
queda,
v. a.
ochiliva.
eli.
quem, pron.
okuquerellar, v.
otulua.
s.
pstula,
eiuia.
s.
pyrilampo,
oniti.
a. oku-iaka. querer, v. a. oku-iongola. questionar, v. a. oku-pula. queijo, s. oheio (do port.) queimar, v. a. oku-hana, oku-timilia, queimar o matto antes de oku-lunhuna queimar, v. n. (o tempo, oku-vanila
sol),
oku-kanga.
quando, adv.
echi.
quanto, pron, nhame. quatro, adj. kuana. que, conj. okuti. que, pron. inter, quebrar, v. a. oku-tosola, oku-teka, oku-tepa. oku-teia, oku-tamua =^ quehrar-se, oku-tokoka, oku-tunguka. prato, s. elonga =^ prato de pau, ochi-
R
rao, s. ongaso. racha, s. uteleli. rachar, v. a. oku-peka, oku-telnla. oku-lola, oku-timbula, oku-lepola. rainha, s. inakulu. raio, s. olumanhula, oliakulu =^ raio de luz, osongo. raiva, s. onhenho, ochikumbiti.
raiz (de planta),
s.
Hndo.
prateleira,
s.
etala.
precaver, proceder,
v. a. v.
olumbombo = ?v//
elola.
bukila.
REP
ralhar,
v. u. okii-kenolui.
RUG
repouso, s. ouiisa. reprehenso, s. efiiki. represlia, s. olukuate. representante, adj. omunga. representar, v. a. oku-hika.
v. a. oku-imbula. repugnncia, s. oehipombo. repugnar, v. a. oku-suvuka.
21
v.
a.
oku-likele-
reprovar,
resomnar,
v. a.
oku-ona.
v.
a.
okn-kalula, oku-suia
os dedos, oku-kokona. oiimku ^^ especie>i de ralos. enganga, epengue, omoko. epeke. ravina, s. oudamba. ekungu. rato,
s.
com
responder,
v. a.
oku-kumbulula.
razo,
s.
ohasa.
rebanho, s. osainl)o. oeluimla, oeliiliuiiil)nla, oehimauga. rebeca, s. okaeheke. rebellio, s. omauakata. rebentar, v. a. aku-tuika ; rebenlar (deitar iel)eutos), oku-mena. receber, v. a. oku-tambula. receio, 8. usumba. recem-chegado, adj. ulungi. recolher (o trigo), v. a. oku-lombola, oku-huka. ougimda. ouombo. recompensa, recompensar, v. a. oku-tangisa. recto (ser estar), oku-sunhama, oku^.
reverbero, s. ekoudoka. ca?i2:)o revista (passar), oku-konga onde se passa revis'a aos soldados^ ochikongelo. revolver-se, v. r. oku-tingoloka.
rheumatismo,
rico
vila. (ser,
s.
olusinga.
okii-salala, oku-si-
estar),
sinha.
rim.
rio
s.
s.
ohmgela.
ohuii,
redemoinho
(de vento),
s.
oehipepe.
(pi. olondui), etandi a outra margem do rio, esinha. riqueza, s. ovipako, ovikuata, oiiasi,
ochimena.
rir, V. n. oku-iola.
riso,
s.
oeliinjola.
refugio, s. refutao, s. okasambi. regar, v. a. okii-nliina, okii-saniena. regato, s. oluui. rego, s. ekuna regulo, s. osoma.
rei,
s. osoma. relmpago, s. olumanhula. ohakuhi.
oehitelembe.
relampejar, v. n. oku-liakida. remar, v. a. uku-tapida. remella, s. olouopo. remendo, s. utauda. remendar, v. a. oku-konja. remover, v. a. oku-upa. render (liomenauem). v. a. nkii->;iiiibiliiu.
risonho, adj. oekiniemene. okti-pendeia. okii-karobusto, (ser nliama. rocha, s. ene (pi. ovaue), olianda. roda. s. evalo. rodear, v. a. oku-kondola. rodilha, s. cmjumbu.roer, v. a. okn-kanlia. rolar. v. a. oku-lombela, nku-vambe.
la,
rolha, s. ekiunbo. rolhar, v. a. oku-sitika, okii-sitikila. roncar, v. n. oku-ona. rosrios (eontariade vidro), ekuabili (dd jjort.)
repartir, repor. v.
<lMla.
v. a.
a.
roubar, v. a. oku-knanga, oku-kokooka-punda, oku-leia. oku-uiinhuna -^ roubar um objecto e esc.oudel-o u,a rou])a. okn-kokovola.
ka.
repousar,
sar o
qiii'i.ro
v.
roupa.
rugido,
s.
oehikiito.
i)elle).
s.
rugas (na
s.
ovanlia.
ovaka.
giiika.
ochivunga.
22
SIG
ukuudu
SUS
signal de bexigas, einome ntau signal (presagio), onil)ipo. silencioso (ser. estar), oku-uha, okuidiiiia. okii-lieuka. silvado, s ochinhene. sim, adv. eua, sio, si (do port). S, adj. lika. nho (coino suffixo verbal).
.ser
saboroso,
oku pcpa.
sacco, s. onjeke, oehipelekese sacro de papel ou de folhas d' arvores, ukata, sacudir, v. a. oku-tutumuna, oku-tunhimlia.
sal, s. omongua, okelawai pequeno sacco de sal, okakoloto aco de lamber sal, oehikunha.
soalho
soar. V.
s.
11.
iikala.
onganda.
onjango. ochiiokola.
v. a.
sociedade, s. evango. ekuto. sogra, s. ondatembo. sogro, s. ondatembo. sol. s. ekunibi =^ exjjor-se ao
iotela.
sol,
oku-
saltar,
oku-Iomboka. oku-soin-
salvao, s. eiovo. sndalo, oliihaku. sangue, s. osonde. sapato, p. o-sapato (do port.). sapo. s. ochimboto. saraiva, s. ochiue. sarna, s. fimopo. saudar, v. a. oku-lama. sciencia. s. olonho. scorpio, s. enhenha. se, conj. nda, udokiiti.
se. pron.
li.
s. esualali (do port.). soleira, (da porta), s. olukiiki. solo, s. osi. solteiro, s. ocbinibumba.
soldado,
soluo.
P.
okasukusiikn.
somno.
s.
otulo.
oku-inemcua.
seguir oku-uida.
enlioua. algneni),
v.
a.
oku-kuaua.
segurana, s. uvangi. seis. adj. epandu. seiva. s. ondembe. semear, v. a. oku-kuna. semelhana. 8. olumapu. ocliisetakai. smen. s. ouanja. semente, s. ombuto. sementeira (tempo da), s. uvo. sempre, adv. haimo. senhor, s. muene. senhora, s. eponji. ochopalanga. sensibilidade, s. okavonde. sentar-se, v. r. oku-tumana, oku-ameua. oku-vetetela. oku-.suna,oku-savaiala. separar, v. a. okn-pnngula, oku-li-
sovaco, ohapia. suar, V. u. oku-saimiha. subida, (ngreme), s. uuulu. subir, V. a. oku-londa, oku-lamana. alto de uma oku-kanduka s'' ir ao
montanJut. oku-tumbuka.
submetter,
ter se,
v. a.
oku-fenda
= submefoku-sum-
oku-livondela.
s.
suborno,
ovitido.
a.
subtrair, v.
ua.
oku-tepulula.
v.
n.
usoli.
na.
pungulula
tula.
sumptuoso (ser), oku-tina. suor, s. osaimihi. superfluidade, s. ochisupc. suplantar, v. a. okii-lindula. supplicar, V. a. oku-feievela. surgir, v. n. oku-kanduluka, oku-tukuluka.
surprehender. surjjrehendido
luka.
v. a.
oku-iomba.
'Lsignal
buembue
suspender,
v. a.
oku-pateka.
TOL
susurrar. sustentar
.kii-fckiila.
v.
TRO
tolice, vata.
^^.
23
n.
oku-valala.
a.
<i
i'.'*aiida.
osaiigah'li, neliiko"
(ikii-pou
aliiiicntar), v.
tomar,
da.
y.
jkii-ramluda.
port.)
tomate,
torcer, torrar,
tu,
|)niii.
s.
cmatia (do
v. a.
v. a.
\'.
()V(\
tossir,
s.
II.
oku-kosohi.
tabaco (em
tolha),
ckaia
talmco
paru
inaxcir, ckaniln.
toupeira, s. oncto, oml)aml)a. trabalhador, s. oiidiiigiii)aiige. trabalhar, v. a. oku-linga upauge, oku-tiinga h-ahalliar sem deseano, okulitokola.
ctiiina,
ovok(\
oclnii(l(>ii(lcii-
tambm.
a<lv.
vn
(.-^iiliixo
ans vcrijos).
tatuagem, s. olumbumba. telha. s. omateia (do port). temer. v. a. oku-sumba. tempero, ombelela. tempo. s. onjanja ^-^asAor
.s.
ochipinduko, trabalho, . upauge, eomi-ar cedo o trabalho, okuovoKhi trabalho penoso, ohnigembia. paiigi tradio, s. olusapu. traio, s. uugalu, iisuauji. traje, s. oehikuto. tranquillo. (ser, estar), (iku-tululuka.
transferir,
o
v.
a.
oku-senduhda, dku-
lempu
soiiddldhi.
(yradavel mente, okii-tahila r Jai mnifo tempo, osiahuhi, ale. tenaz, s. omana. tendo, s. csipa. ter. V. a. oku-kuete ter esperana,
transplantar, v. a. oku-sopeka. transportar, v. a. oku ambata. trapaceiro, s. etombe. trapalho, s. ochitalami. trapo, s. etesu, onjumbu. traz. (por), adv. ochinJiimane.
trazer, v. a. oku-nena --^ trazer uma cieana ao peito, oku-augata. travo, s unjumbo. trave. s. omangu, ohangalo. travesseiro, s. onondovitui, oheto. trepar, v. a. oku-hjiida.
trez,
adj. tatu.
s.
ka.
= terra enti = ferra deserta, enhaiia terra oinbuelo = terra produeJiva, olurnbandi = terra irregular, ochiuala terra rerme/ha, ochikolc. testa. ochipala. O-hikuno = eui/lo
osi
terra''seccaj
ongongo
rins,
chapa
-----
hai.r.a,
tribunal,
trigo, s.
ekanda.
s.
(inmgu=trigo debulhado, epungu li"osuai, epungu li'olomema^^r<y/o em espiga, epungu li"ombototo^ /ri^o ano,
okntot-=^trigo verde, ochikardia
da
festa,
ctcndcla.
s.
= trigo
testemunho,
teta.
b.
ombanji.
acliavd.
soliai.
inanu. tinir, V. a. oku-sasai)a. tipia, (rede), s. ouanda. tirar, v. a. oku-iilianhuna, oku-uhe]ii-^lirar s escondidas, oku-ioniboldla tirar uma hraza da fogueira, oku-so8omona-=<iro)- agua, oku-tepuluhi, okukombolola, oku-sua. toca, (de coelhos). "s. elungi, iituta. tocador, (de iiistruinentos de iiuisica). s. usika tocar, n. a. in.strumento de musica),
tio
s.
maduro, ocliitiva, ohendi^=trigo molhado, ou\e= trigo carunchoso, oliuuji^rgo secco ao vento, ochitina=r^o queimado ao sol, olukaugo == trigo em meda^ oeliipanga=ca/<a de trigo, cuge^barha bicho que ataca o de trigo, ochisangu trigo, ochiugusa ^= racSo de trigo, okacliocholo. (As mesmas plirases se applicam ao milho (pie tambm significa epungu). trinchar, v. a. oku-sasa, oku-kondo-hi.
ocliikoloto.
triumphar,
v. a.
oku-ianga.
trocar, v. a. oku-sululiana. tronco, s. ongoti, ochipese. tropear, v. a. oku-puuduka. trotar, v. n oku-sengulula. trovo, s. ondindimo, ocliivango, etun-
okii-
gu. trovejar,
v.
n.
oku-lemina. oku-seu-
24
tufo.
s.
VEN
ekuugukungii.
P.
ZUM
ver, v.
a.
tumor.
buinbii.
ochilenda.
oluanga.
oin-
tala.
verdade,
!5.
ocliili
= na
verdade, cxp.
adv.
jniai.
U
ulcera enulcera, s. cvovi, esolula tretida 2'r imundicie^ oluhusu. um, adj. mosi.
verde adj. avalede (do port.). vergontea, s. olumombe. verme, s. opuka, enlio (pi. ovonho). vermelho, adj. kusuka. verruga, s. esola. verruma, s. ovaluma (do port.'. ocliisongui.
vertigem,
vestido,
s.
s.
onjile.
ocliikuto.
oudando, esanlia.
olunjala,
ochikete.ombambo.
untar,
v.
lctea)
s.
ulula.
vigoroso
vacca,
s.
(ser),
oku-kaidiima,
oku-
oujiudi.
etula.
port.)
vadiao, s. ocliingangala. vaga, s. fpuku. vagabundo, s. ochitovongo. vagar, s. ohalua. vagarosidade, s. evando.
enju=
vir
virgem,
v.
ii.
adj.
kamoso.
estar),
oku-lisungua.
ukombe.
oku-hikut;i.
valentia,
valia, valle,
s.
s. ochikene. ekuna.
(inani.
s.
s.
omaka.
valor,
vara,
viuva. s. okapalungu. viuvo, s. ochikulunuiia. voar, v. n. oku-panana, oku-telela. voltar, v. a. oku-pilula, oku-pesela, andar roda. oku-tinoku-kondoka
gulula.
uhenha.
varrer, v. a. oku-komba. vasar, v. a. oku-sukumuna. vasio, adj. polokoso. vassoura, s. oluueleuge, oluueio. vau, s. onj i va =^asa?- o vaw, okuioka.
vomitar, v. a. oku-sanga. oku-tochiue. voracidade, s. ohatu. oluiso. esongo. epulukutu. onjumbi. voraz, (ser), oku-sukatula. oku-uugula, oku-punha. vs, pron. ene =^ comvn.^co. Tene.
veia,
s.
esipa.
mais velho, okuhi. velho (ser, estar), oku-kuka. oku-vula, oku-vamba. vender, v. a. okii-sumbisa. oku-savelho, adj. ale
sela.
veneno,
s.
okakamba,
ulu, ouuli.
vento forte,
ekungukungu.
ventosa
ventre,
(o
s.
DICCIONARIO
UMBUNDU-PORTUGUEZ
A.IU
EIU
C
Cha,
v. q.
ser risordm.
ahuku,
cia
<lo
chechi.
i)ron. isto.
antigamente, outr"ora=seniT
v. a.
pre.
chilua. V. q. ser vagaroso. china, v. n. danar. chinga, v. a. visitar algum para ber com elle.
chita, v. n. parir. Chochuisa. v. a. arrancar.
alemena,
alua,
trar.
V.
alumana, v. a. engatilhar (uma armai. ama, v. a. mover, agitar. ama, v. n. mover-se, mudar de logar. ambata, v. a. carregar, transportar,
levar.
amboka,
ambulula,
v.
n.
v. a. fallar, discutir.
ame, pron. pes. eu. amena, v. a. favorecer. amena, v. n. deitar-se. andiua, v. n. ser ou estar lntorpecido.
trpego.
espcie de collar hirgu. acalentar, ter no regao. anhaha, s. encrusilhada. anhoni, s. rugas (da cara.) apue, interj. exclamao Av. surpreza, espanto. asa, V. a. dar no alvo, acertar (o tiro.) asama, v. u. abrir a Ixicca (voluntaria-
andongo,
angat,
s.
v. a.
que? (jue espcie de? echa, v. a. entregar, passar uma cousa a outrem. echi, adv. quando. echia. adj. num. nove. echinana. adj. num. oito. efe. s. estmago das aves. papo. efelefele. s. escuma. efuanga, s. folha da mandioca. efuki. s. reprehenso.
e. pron..
ehoma.
ehotio.
s.
s.
liomem pobre.
banana.
ehondio.
s.
m(Mit(\l
monto. entulho.
asumuna,
v. n.
aualende,
aiu.
s.
s.
(port.) aguarflente.
(port.) alho.
s. sepultura, cova. ponte. eiavo. s. corrida (de animaes). eie. pron. pes. elle, ella. eiovo, s. absolvio. eiu, s. dente.
eiambo,
s.
eiao.
28
eiui,
EKU
palhao. empola. eiuii, s. frango. eiunda, s. cainpuiuha. eka, s. mo. ekai, s. lao. ekaka, s. escama de peixe
s.
EMA
ekumbo,
s.
rolha, batoque,
eiuia,
s.
ekungukungu,
rio.
=
s.
cjibaua,
ekupa,
ekuto, ekuue, ekuva,
elaka,
s.
choupana.
ekala,
s.
ekuti, espcie de
ekalasoko,
carvo, s. deserto,
3.
s.
s. s.
camarada, amigo, ekambi. s. alimento que os animaes ruminantes conservam na pansa. ekanda. s. empurro. ekandu. s. crime, peccado. ekanga. s. tribunal. ekanjo. s. caada real. ekapa, s. batata.
ekamba.
s.
machado, machadinha.
lingua.
elangalambamb, s. espcie de cogumello grande. elangalo, s. sepultura. elasola, s. pea de panno de quatro
jardas.
ekasa,
s.
elemba, elembe,
e.';piritos.
s.
fedor,
mau
cheiro.
s.
aos
tambor
(pa-
corda feita de herva. ekaveko, s. pretendente. ekavo. s. canao, enfado. ekia, 8. tabaco (folha de). ekela. s. caldo ou agua de ava. ekelela. v q. ser descuidado, negliekata,
s.
gente. ekeleua.
s. sal.
s.
elenda, s. gordura, carne gorda. elenge, s crina (dos animaes). elengula, s. espcie de penteado. elenhaino, s. camaleo. elepi, s. pedra de amolar. eleva, s caverna, adega. eliangunju, s. espcie de pssaro. elianho, s. decepo, engano. eliapu, s. (do port.) diabo.
eliavo,
s.
ekenha.
ekepa,
okisi.
s.
escova.
corrida, can-eira
(de ani-
osso.
maes).
s.
alma (de
um
fidalgo).
elie, pron.
quemV
ekofue. s. barrete. ekoka, s. afflueucia. ekoke. s. pessoa ou cousa polire, vil. ekoko. ^. crusta, cdea, casca (dura).
elienge,
elilali,
s.
s.
estrangulamento.
sufl:"oca-
elinbo, s. ndoa, mancha. elisumbi, s. respeito. eliungu, s. fracalho, cobarde. elola, s. lima, grosa.
elombe,
elondo,
lago.
s.
s.
rio
ou
ekope.
ekoso.
sentinella
morador antigo.
(juartel.
= prego.
s.
alonga, elonga,
elove, elulu,
s. s.
s.
prato^^tagarella. fallador.
v. a. pairar.
cano de espingarda.
fogueira.
ekot.
gnito.
ekovo, s. homem transformado em pssaro por feitiaria. ekualali. s. conta de vidro. ekuengue, s. devasso. ekuenje, s. caricia. ekui. adj. num., dez. ekuiva, s. espcie de cobra que assobia.
elume, s. n cego. elunda, s. logar outr'ora occupado por uma povoao. elundu, s. vallado, pequeno outeiro,
barreira.
elunga,
sical.
s.
ekula,
s.
ekiiluma
s. povoao grande. elungulungu, s. fogueira. ema. s. contenda, discrdia, desordem. emalanga, s. hyena.
elungi,
ekuma.
ekumbi,
s.
emande,
ematia,
s. s.
arrogncia. tomate.
EPE
emena,
s.
ESO
epete,
epi,
s.
29
folha.
emi, s. l)aso, p de uma montaiilui, vallc, a parte baixa da montanha. emole, s. vaf.^ai', demora, tardana,
emome,
ena,
s.
s.
cicatriz.
salto. pulo.
ir,
epini,
epipi, apito,
s.
mo esquerda.
preguia, vagar.
int(;stino, hjuri^a.
s.
enanga,
enda,
dar,
v.
a.
i)artir,
caminhar, an-
endela.
^.
v. a. visitar.
epongopongo,
s.
cotov<'io.
enganga,
do.
eponge, s. dona, seidiora. epopo, s. espanto, pasmo. epopo, s. espcie d(! cabaa grande, pnra guardar bebida fermentada. epuka, s. cabaa para guardar bebida fermentada.
engone,
s.
ainaniilo (cor).
epuka
percevejo, parasita.
engu, s. espcie de verme verde. enguni, s. (garganta. engu, v. irreg. defectivo (s se usa no imperativo), vem c. enlia. v. n. alardear ih rico sendo pobre.
enha,
s.
penna. pluma.
epuku, s. onda. epulukutu, s. comilo, voraz. epumbu. s. cume, vertici'. epundo, s. pilhagem, roubo. epunga, s. punhado de cabellos. epungu, s. trigo, milho =:^ epungv liosuni. epitngii /Polonicrmi, trigo descascado
e.piingn
l.iomhotnUi^ trigo
com
casca.
enhanhama,
enhati,
s.
s.
horiscnite.
epuila. s. dor por todo o corpo, doena ([Ue resulta de nuiito trabalho.
epuima,
epute,
eputi.
s.
s.
jjalpitaco.
enhenha,
s.
escorpio. desprezo.
(pie
s(!
ferida, chaga.
s. s.
cria
na carne
epuvi,
enhona,
s. s. s.
sedi'.
enhuma,
enhuno,
preguia, vagar.
nariz.
esanda, esanha,
esasa. eseke,
s. s.
folia.
vestido.
s. s.
papo, pap<'ira.
areia.
em
idade;
s.
tambm
um
titulo.
epamba,
um
))ar
de chifres.
eseku, s. pobre, miservel, i)edinte. esekuku, s. immuiulicif. sugidade. eselula, s. preguia, falta de inclinao.
epandu, adj. num. seis. epanduvali, adj. num sete epanga, s. primognito. epanga, s. arnmdiilia duna Cdva colierta de ramos e terra). epangati, s. bengala forte. epangu, s. buraco, abertura, fenda. epangue, s. cnhamo. famlia. epata, s. grupo de casas epati, s. lado do corpo, ilharga. epave, s. poa de sangue==aguaceiro.
imindao.
esenda, s. espcie de gortulho. esengu, s. remdio. esenhe, s. calva. esepa, s. cime esesena, s. sitio descnbcrto em camiio coberto de relva. esima, s. mel - pessoa meiga. esina. s. larva de abelha. esinde. s. feixe de herva. esinha, s. margem opposta. outro bulo do rio.
esipa,
s.
epeka
epeke,
epela,
s.
s.
s.
esisa.
esisi,
s.
<.
epene,
s.
monte de lixn. esoko. s. calunmia egunldade. esokoluilo, s. junta, jinitura. esola. s. verruga.
esita,
s.
30
esololo,
s. s. s.
ETU
ferida
FUNsuppurao.
etupa, s. estrume. etutu, .s. engano, manha. eua, adv. sim. eue, s. pedra, rocha. eui, s. preguia.
em
esomo,
esongo,
esua,
enxada nova
euuka,
s.
tolice, asneira.
s.
esumba.
..
covarde, poltro.
esunga. s. razo. direito, justiya. esungako, s. erro. injustia, engano. esunjulu. s. minhoca. esusu, s. canto, ponta de um panno. etaku, s. alvo (de pontaria i.
etala,
s.
craneo, cabea. danarino. euuvi, s. aranha. eva, V. n. affligir-se. ter saudade. evaia, s. taboa.
euulutui,
euundu,
s.
evalo,
s.
circulo, roda.
s.
evamba,
k'ei:ariiba. ir
prateleira, estante.
etali. adv.
etalu.
s.
evambi, s. baleia. ev nda, s. multido. vagar, lentido. evando, evango, s. ajuntamento de pessoas para palestra.
^^.
ave,
s.
etambo. s. templo do feitio da guerra. etamina. s. ce.sto pequeno. etanda, s. templo do feitio da caa. etandi. s. chuva tonencial. aguaceiro. espcie de arvore. etanga,
.^.
eveke.
evele, evelo.
mama
mento.
evili.
s.
etango. . glutoneria. voracidade. etangola. s. ligadura de panno. etapa, s. trave do angulo da casa. etata, s. lamaal =^ poa de sangue. etateko. s. demora, delonga. eteke. s. dia. etemba, s. a maior profundidade do rio, um vasto buraco no leito do rio.
evimbi.
saro.
de ps-
evindi. <. cauto logar. evovi, s. ferida pequena. evovo, 8. macaco com cara de co. espcie de psevula. s. cosinha
(
saro.
evumba.
pessoas.
s.
multido =- aperto de
etembo,
eterno,
s.
mulher adulta.
s. enxada. etenda. s. pea dartilheria, canho. etendela, s. canto da testa. etenha, s. secca. seccura. etepa. s. herva grossa de que se fa-
zem
cordas, cestos, etc. etesu, s. trapo, bocado de panno. etetelo, s. herva viosa. etevo, s. multa, contril)uio de guerra para obter a paz.
etiko,
etila,
s. s.
feia,
V.
feltlla, V. n. saltar
= ferver.
fena,
v. a.
cavar.
cinza.
abbora, caliaa.
fenda, fenha,
v. n. pro.^^tar-se. v. a.
submetter-se.
etimba, s. corpo. etimbu, desgo.^to causado na famlia pela infidelidade do marido. etombe, s. trana. etombo, s. desobedincia. etome, s. nei-vui-a da folha da palmeira.
feta, V. a. pagar.
fetika, V.
a.
fevela, v. fima, V. n
a.
respirar.
fina, V. a. bater.
fomoha,
v. n.
gum
s.
s.
logar.
v. a.
estrume, esterco. gotta. etoto, s. calvicie =: rui do =-- vingana. etu, pron. pes. ns. etui, f^. orelha.
etonda,
etosi,
fomona,
embrulhar.
fuik, V. a. metter na bocca (voluntariamente.) fuka, V. a. possuir, ter. fukina, v. a. abusar, aviltrar.
s. sauguesuga. etumba, s. alameda=orla da floresta. etumu, s. tolo. louco, idiota. etungu, s. voz de baixo profundo, rimbombar do trovo.
etuli,
fukuka,
V. n. cair.
fula, V. a.
moer trigo ou
terminar a. enganar.
negociar.
fulila. V. a.
= chegar
cereal.
a.
fumba,
funa,
V.
V. a.
lEL
fungula.
8iir-sr.
v.
a.
lOV
iembungula,
nhar.
v. a.
31
(nfurccor-se, cucolcii-
abaiidonar:=de.sdea
futa, V.
11.
t'ol)iii-S(',
11
pr o cliapcu.
fiifir.
futuka, fuva, V.
V.
escapar,
a. ciirufar.
iendeleka. v. a. derramar pouco pouco. ienga, v. a. misturar. ienja, v. a. carregar n'uni pau.
H
haimo, haka! iiiterg. de espautu, admiraed. handa, v. a tomar amizade. handangala, adj. grande, muito. handeka, v. a. fallar outra lingua. he. proii. queV eoiiioV hena, atlv. amanli, hoiitein. henanha. adv. depois de amanli. anailv.
ienduka,
v. n. a.
cair sobre.
iendula, v. iendulula,
iepa,
v.
empurrar.
v. a.
empunhar=vibrar.
scmpic
uma
iiha, V.
a.
iila, V. a.
dar. fechar.
iilula, V. a. abrir.
te-hontem. hina, V. a. recusar, desobedecer. festejar. hinda, v. a. negociar hoia, V a. importunar, insistir.
-
huanga, huka, V.
veres.
v. a.
a.
roubar.
vi-
ilika.
V. a.
em
ci-
desobedecer^ guardar
huva,
s.
iluka, V. n. mudar-se (para outra casa.) ilula, V. a. e q. curar, tractar de, dar ser amargo. remdio ima, V. a. n. apagar, extinguir =^ dar
fructo.
imba,
remessar. imbila,
iaia, V. q. ser desastrado.
V.
a.
V.
a.
arremessar
-----
jir
ovos.
iaka, v. n. disputar, questionar. iakela, v. a. lanar, arremessar. iakisa, v. n. tagarelar. iala, v. a. espalhar, estender. ialeka. v. a. aquentar, aquecer. ialukula. v. a. aquecer (a comida).
imbo, s. villa, alde. imbuisa, v. a. relatar, contar. imbua, v. a. reprovar. imo, s. ventre, barriga. imuha, v. n. cessar. ina, s. me (da pessoa de (juem se
falia.
I
iamba,
feitiaria.
v. u.
preparar
inakulu, inanu, s.
inasi, V.
s.
rainha.
tio
a.
materno.
v. a.
colmar, cobrir
v. a.
regeitar, deixar perder. inuna, v. a. cortar em fatias. passar a vau. ioka, V. a e n. assar iokoia, V. n. fazer barulho fallando
triumpliar=jactar-se. iangalala. v. n. blazonar de valente. iangisa, v. a. alargar. iamguluka. v. a. descarregar. iasuta. v. a. atirar, desparar. iavala, v. q. ser, estar desgostoso. iaveka, v. a. humedecer. iavitiia, V. n. sentar-se dei.\ando o fa-
ioluisa,
V. a.
esconjurar os espritos.
to -= mtMlir.
to
descomposto.
ieia, V. n. babar-se.
iongola, v. iongolola,
v. a. reunir,
ieka, V.
iela, V.
a.
([.
pendurar.
ser, estar
branco, limpo.
ionja, V. a. attrair, incitar. iota, V n, aquecer-se ao lume. loteia, V. 11. a(juecer-se ao sol.
para
iova,
V.
II.
cima. ieluka.
lovoka,
v. n.
V.
Icvantar-pe para
ir.
cado.
32
iovola, V.
iputa,
isia,
falia.)
s. s.
KAN
a.
KOM
kandunhinha. v. n. parar, vacillar ao comear uma cousa. kanga, v. a. frigir, queimar, assar. kangala, v. a. pisar no pilo. kangisa, v. a. atormentar pagar na mesma moeda. kanha, v. n. roer trigo =^ comear e no acabar uma aco.
ipmir.
ipa, V. a. matar.
isu,
s.
olho
/joffM, adiante,
para
atar.
kanhama.
verter, derramar.
itula,
giupo de casas.
kanja, v. a. apanhar folhas. kaka, v. a. collocar, pr. kasa, V. n. estar molhado, molhar-se.
katuka,
katula, mpeto.
V.
a.
despachar,
sair
com
estar cheio. iukila, V. a. enliar (contas de vidro.) iukisa, V. a. encher. iukula, V. a. pintar. iukumuina, v. a. curar, medicar. iula, v. a. e n. soprar =- molhar-se.
iuka,
V. u.
canar.
a. a.
depennar
esfoUar, pellar ^= vexar.
keka,
kela,
v. n.
V.
a.
andar de vagar.
fazer cerveja (bebida fer-
V. a. esfollar.
iuvila, V. a.
V. a.
sover=beber com
colher.
mentada.) keletua
te.
v. n.
um
kelula, V.
a.
V. a.
ivalula, V.
a.
lembrar.
kemba,
K
ka, pref. negativo. ka, part. verbal. ka, adv. sim (usado pelas mulheres.)
ka,
v. a.
passar atravs.
kenoha,
kesa, keta,
v. a. ralhar, gritar.
V. a. picar,
V. a.
cortar mido.
dar pouco.
apanhar
folhas.
keteka,
kakaiala, v. a. manejar. kakala, v. a. bater. kakula, v. a. degolar. kala, V. n. ficar, morar, permanecer. kalala, v. n. cacarejar (como a galliuha.) kalela, v. a. chamar em voz alta. gritar j3or algum. kalie, adv. agora.
ketelela,
dobrar. desdobrar. kevelela, v. a. esperar. kinga, v. n. parar. ko. adv. no (suffixo.) ku, prep. para, a. at, de. koia. v. n. levantar a roupa para nd
v. a.
v. a.
se enlamear.
kaluka,
v. n. gritar.
a.
s.
kalula, V.
limar, raspai-.
kalunga,
o,
koka, v. a. puxar, tirar. kokoka, v. a. roubar, furtar. kokola, V. a. cavar, sachar. kokoma, v. n. gaguejar. kokovola. v. a. roubar, escondendo o roubo no fato.
kola. V.
firme.
q.
differenar.
ilitferir.
discordar.
kanda, v. kanduka,
kandula,
pressa.
a.
ordenhar, muugir.
a.
v. a. subir.
v.
gallopar,
andar
kola. V. q. ser injusto, no ter razo. kolisa. V. a. tornar intenso. kolomona, v. n. tossir e escarrar. kolonga, v. a. caiar, barrar. kolua, V. q. embriagar-se, estar b-
bado.
v. n.
kanduluka,
koma,
sado.
V.
n.
pesar,
ser e
estar pe-
komba.
v.
a vaner.
KUM
kombolola^
trar.
v, a. tirar,
LEM
emergir, pene-
33
komoha,
konda, konda,
fogueiras.
v. a.
v, a.
v.
appoiar-se ao cotovello
discursar. acabar, passar, termi-
a. fallar, orar,
v. n.
kondela,
v. a. v.
governar
n.
demandar.
nar a estao.
kondoka,
gressar.
kondola,
v. a. cortar, trinchar.
konga, v. a. reunir, ajuntar. kongela, v. a. ajuntar, unir, kongola, v. a. recoUier dividas. konhona, v. a. raspar com os dedos
comer. konja, V. a. remendar. kopa, V. n. emagrecer,
gro.
= ensinar,
estar aca-
kupuka,
Itado.
V. n. acal)ar, ser e
ser, estar
ma-
kopeka,
tro.
v. a.
encontrar,
ir
ao encon-
kupula, V. n. cair, pingar. kusuka, adj. vermelho. kusuluka, adj. avermelhado. kuta, V. a. atar, ligar, amarrar,
tar.
a])er-
kosa,
v. n.
enlamar-sc, pisar
em
la-
kutula,
ga.
V. a.
ajudar a arrear
uma car-
ma.
kosala,
visita.
v. a.
kosola, v. n. tossir. kotika, v. u. cerrar os dedos. kotola, v. n. mandriar, ser mandrio. kotovola, v. u. inclinar ligeiramente kua, V. a. descascar (uma arvore).
kuama,
kuana,
v. a.
seguir,
accompanhar.
adj.
num.
((uatro.
lama,
v. a.
saudar.
kuata, V. a. agarrar, apanhar, rout)ar. kuatisa, v. a. ajudar. kuatelela, v. a. apanhar, apoderar-se. kuekesa, v. a. a(iuccer por frico,
esfregar.
lamana.
v. n. subir.
lambela
v. a. atar, vestir roupa. larabikiia, v. a. atar, cingir roupa. larabuka, v. n. ter fome.
de.
kuete, V. a. ter. possuir. kuha, V. n. correr suavemente. kuhuna, v. n. fallar em voz alta, gritar.
lamemena, v. a. adherir, pregar. landa, v. a. vender, couqorar. landula, v. a. apanhar, alcanar, surprehender. langa, v.
langala.
to.
n.
dizer adeus,
despedir- se,
v. u. cair [)rostrado
ou mor-
kuka, kuku,
V. n. ser,
kukuma,
kukusa, kukuta,
car.
v. a.
v. a.
V. n.
secco, sec-
lanha, v. n. cair, lanhisa, v. a. visitar tarde. lava, V. a. guardar, =ser tolo, doido. lavekela, v. n. estar espera, estar de emboscada, occultar-se
lavela, v.
a.
kukuva,
bea.) kula,
V. n. inclinar,
abaixar (a ca-
lavoka,
v. a.
le, conj. e
V. n.
prep.
tambm com,
c.
crescer.
v. n.
leia, V. a. furtar.
kulamena,
kulanga, ordem.
kulola,
v. a.
uma
leka, V. n. puxar a pclle do estmago. lekata, v. a. lamber. lekisa, v. n. mostrar-se, tornar-se saliente.
V. a.
provar. uxj)erinientar.
kuma, V. a. fatigar, altorrecer. kumba, v. n. resmungar, grunhir. kumbulula, v. a. responder. kuminha, v. n. mover a cabea em grunhir como signal de assentimento
leia,
V.
a.
acalentar,
embalar uma
criana.
lelika, V. a. torrar. leluka, V. ((. ser leve, fcil.
lelula, V. a. alumiar, accender.
o porco.
lema,
v.
<[.
ser, estar
pesado.
34
LIM
LIV
aquietar. lemba, v. a. acalentar lembela, v. n. estar bom tempo. lembika, v. a. encher de immundicie, lama. lembuka, v. n. estar acabado, acabar, lemeha, v. a. estropear, mutilar. lemena, v. a. paciicar. lemina, v. n. trovejar. lemuna, v. n. untar os dedos dos ps.
limbnka,
v. a.
limbulala. limbulula,
v. a. v.
limeneha, mente.
v.
limina, v. q. ser mesquinho. lindula, v. a. .supplantar. linga, v. a. fazer. linhaliana, v. n. separar-se, ir por ca-
lenda, v. n. inchar. lengelela, v. n. apparecer. languia, v. a. procurar, examinar. lengulukai v. n. apressar-se, andar depressa. lengusula, v. a. procurar.
minhos
ditlerentes.
v. a. vibrar.
linhenga,
linhununa,
v. a.
embaraar.
lenhalenha,
dar.
v.
a.
affligir.
encommo-
= ^er barato.
lenhuna,
lepika, V. lepola, V.
cortar.
lenhenha,
v. q. ser
brando, delicado
liongolola, v. a. ajuntar, reunir. lipakutula, v. a en.xotar u.oscas. lipanda, v. n. jactar-se. lipeka, v. n. empertigar-se, pavonearse.
v. a.
liponda. v. a. estrangular, afFogar. lipundulula. v. a. separar, dispersar. lisa. V. a. alimentar. lisanumuna, v. a. desdobrar, exteuder.
liana, v. n. jactar-se.
lisemisa, lisenuha,
v. a.
misturar.
v. n. resvalar,
lisinda. V. a.
amontoar
= empurrar.
escorregar.
com
os ps.
lisinga, v. n. jurar, invocar uma maldio. lisijula, V. a. lamber os dedos. lisokela, v. n. discordar=ser desigual lisokiia, V. a. dar.
lisola, V. a. antipathisar
= rejeitar.
lihaika, v.
liiava, V. a.
a.
desconfiar.
lisungua.
face
;i
v. a.
comer muito.
lisunhama,
face.
liiula, v. n. gritar
(um animal).
paz.
em
likala, V. a. negar.
lisuvika, V. n. censurar-se. lisuvilika, V. a. desconfiar. litakuna. v. a. mastigar com fora. litanha, v. a. misturar, confundir.
litatula. V. a. luctar, combater. litepusula. V. a. lamber os lbios.
litika..
V.
a.
limpar
(os olhos, os
ou-
likondika,
likundika,
v.
a abraar.
a apontar (a espingar-
vidos).
litina. V. a. contender, altercar.
likualula, v. a. pentear.
v.
mente.
litukouaila, v. n. dcspropositar, dizer tolice. litumbika, v. n. pr-se sob a proteco d"outrem. liueka, v. n. estar callado, quieto. liueua, V. n. ser abundante. fazer delivala. V. n. ir devagar
agradecer (presenteanchorar.
do).
lila, V. n. gritar,
lilongisa, v. a. aprender. lilunbila, v. a. encolher (a roupa). lima, V. a. cultivar. limba, V. n. faltar a memoria. limbika. v. a. fingir ignorncia. limbikila, v. n. escusar-se, jurtificarse.
vagar. livanga,
car.
LUN
livembika,
atiiiosplicinj.
v. n.
MUI
cimevuado
(a
estar
livondela,
tcr.
v.
a.
apaziguar, submet-
lunga, v. a. acautelar, advertir. lungaiala, v. n. apparectir. lungala, v. (j. mn- selvagem, feroz,
bravio.
loia, V. a. atirar,
dar
um
tiro.
lunguka,
v.
(j.
loka, V.
lola.
V.
11.
cahir.
a])rcar, regatear, ajustar
sbio, esperto.
a.
lun (iljecto.
lungula. v. a. acautelar, avisar. lunguluka, v. n. estar zangado. lunhuna, v. a. queimar. lupuka. V. n. correr.
lupuisa, V. a. derrotar. luueia, V. n falhar, errar. luva. V. a. jiedir alimento. luvikiia, V. a. fazer uma pintura.
lomba. V. a. pedir. lombela, v. a. rolar ^^ revolver. lombili. adv. rapidamente. lomboka. v. n. saltar. lombola, v. a. eeifar, deseascar
celleirar.
= en-
lombolola, v. a. explicar. londa, V. n. trepar. londeka, v. a. pr em cima. londola. v. n. ficar, demorar demasiado longa. v. q. ser profundo. carregar. longela, v. a. empacotar longisa, v. a. ensinar. longola. v. n. pagar de mais, ser li-
M
raaha. v.
a.
provar.
(jue falia).
v. a.
comer. armar.
intromettcr-se.
mamoha,
mana,
v.
v. n. a.
beral.
acabar ^= enlamear
lougolcla, v.
a.
tirar
de
uma
parte
caiar.
a.
atirar direito
= pr di-
mane,
de ou-
tra pessoa.
lonhonoha,
v.
(j.
iuahana, v. n. oecupar-se de. luahanisa. v. a. atormentar, cncoinmodar. luka, V. a. nomear. lukiia, v. a. pr uma cousa no logar dViutra. mudar. lukumui, v. D. co.xear.
lukuta, v.
lula, v.
lula,
(|.
mangala. v. a. brincar, troar (do portuguez mangar). manje, s. iruiHo ou irm mais nova. manhaiala, v. a. olhar fixamente, fiestar inquieto. tar, encarar mbote, adj. fino, excelleute, bom,
bello.
mbumbulu. adj curto, pequeno. mekonda, conj poripie, por causa de. memena, v. n. sorrir. mena, v n. brotar, arrebentar. menahena, v. a enviar saudaes.
mesue.
adj.
temporneo.
mi, adj. mau, feio. milula, v. a. esporear, espernear. mina, v. q estar prenhe. minha, v. a. comer carne.
mar.
lulika, v. a. fazer, arranjar.
minhasala,
v. q. ser inintelligivel.
minhuna,
espritos,
roubar. misi. adj. gravida, frtil. miuha. v. q ser direito, recto. mona, v. a. vr.
v. a.
moneha,
v.
n apparccer,
inosi, adj.
num. um.
lumuha,
lundika,
v. n. descer.
v. a. a.
lundila, v.
samente.
lundula, v. pedras. lunduluila,
a.
empurrar
= rolar pelas
mupa, V. n. correr. mue, pron. algum, certo. muena, v. n. fazer caretas. muene, pron. mesmo. muene, s. dono, senhor.
muiia,
v. q. ser diflicil, iinportuuo.
v. a.
empurrar, puxar.
36
NHE
CHO
nhenena, v. n. desapparecer. nhenha, s. deslumbramento. nhenha, v. a. distriuir, dividir. nhenuna, v. a. fazer cananca
pellir.
N
naito, adv. pouco.
= re-
nakaliokalioko,
nanda. s. estrolla da manh. nangisa, v. a. recusar-se a deixar examinar um objecto. naua. s. cunhado ou cunhada. ndaka, s. pregoeiro.
ndati. coiij., adv. certamente, como? ndati, ])ron. que ? o que ? ndokuti, loc, adv. como para dizer. ndopo, adv. immediatameute. ndoto, adv. assim, d"este modo.
nhenhisa, v. a. abrandar. nhenisa, v. a. perder. nhina, v. a. molhar. nho, adj. vulgar, ordinrio. nho, adv. sutf. assim, d'esto modo.
nhona. v. nhoneha,
tragado.
prostrar-se
a.
v.
V. ^.
recusar
q.
um
e acceitar ou-
ndunduminha,
neha,
v.
nemuna,
tro.
nhumana,
turno.
v.
nena, v. a. trazer. nen, adj. largo, grande, alto. nenga, v. a. partilhar ^^ possuir. nengula, v. a. ter abundantes colheitas.
nbunula,
v. a.
esconder.
nenhane,
adj. impar.
ochiala,
ochiali,
s.
s. s.
esteira.
ngoma,
nia, v.
do.
s.
es])ecie
de cogumelo.
ochialu,
QOmusa,
ctos de
V. a.
um campo
nona.
s. campo adeante das portas (ruma aldeia. ochiambo, s. gaiola de verga. ochiandala, s. alos. ochianju, s. ninho. ochiasa, s. bebida feita de ochimbombo e mel. ochiasu, s. costume. ochiava, s. teta. ochiela, s. espcie de jogo. ochienu, s. espcie de noz.
ochiambelo,
ochienhe, ochifuko,
s.
grillo.
ochiuto,
s.
penteado.
s.
ochiemba,
cchiholo,
medicamento, remdio.
occupao.
torpor.
credito.
s.
ochihonho,
ochihopio,
s. s.
nhaneha, v. a. seccar. nhangata, v. n. fingir de valente. nhanha, adj. azedo. nhanha, v. a. procurar alimento. nhanhula, v. a. apanhar e i)r na bocca.
ochihungulu, s. mocho. ochihuanga, s. ladro. ochiialo, s. roupa da cama. ochiiambi, s. bom caador.
ochiieli.
s.
barba.
ochiio.
v. a.
s.
caco.
nhanhumana,
lhar, abrir.
desenrolar, espa-
nhanhuna,
destruir.
v. a.
rasgar
em
bocados,
nhanhuna,
v. a. tirar.
ochika. s. amizade. ochikakula. s. frio. ochikaleveko, s. cama de palha para levar animaes. ochikaiu. s. coxa.
nhemana,
v. a. recusar.
aochikmba,
s.
raiz comestvel.
OCH
ochikanda, s. palma da mo. ochikanha, s. trigo verde. ochikapa. s. pamu) forte. ochikasa, s. caixa. ochikasau, s cal(,"as. ochikatalamba, s. caimbra. ochikatamba, s. nmeros.
ochikelisitu,
a.
OCII
ochilembe, ochilembo,
s.
lyrio.
s.
sombra.
ochilena, .s. abdonu-n. ocbilenda, s. tumor, nascida. ochilenga, s. gordura d(! frango. ochilenge, s. pennas curtas do pescoo e flanco das aves domesticas.
homem
alto.
ochilenhena,
s.
reiterao.
ochikene,
s.
(;oragem, fora.
^.
ochikenge
p*!ri(inito.
ochikete, s. prego. ochiko, s. fogo, lar, eliamin. ochikokoto, s. geada. ochikole, s. agua ou terra colorida por .saes de ferro. OChikolo, s. ilha=^prava, forte=subterraneo para refugio. OChikolotO, s. tripas, ventre.
ochilenhi, s. ccho. ochiliangu. s. feiticeiro, magico. OChili, s. verdade. ochilianu, s. gluto, voraz. ochilindo, s. travessa de pati chata. ochilimu, s. costiune. ochiliva, s. (juoda mortal. ochilo, s. espcie de raiz comestvel.
ochilembo,
ochilulo,
s.
s.
acampamento,
))edinte.
s.
arraial.
espirito.
s.
ochikombeo,
ocbikongelo,
soldados.
s. s.
campo de
ochilumba,
ochilunga, ochima, s.
ochilumbulumbu,
s.
engano, fraude.
inimizade.
escudo, alvo. casa arruinada.
s.
feitio.
s.
em
ochimaho. ochimama,
s.
ochikuanga, s. empurro. ochikuaputu, s. europeu. ochJkuiuiu, s. panno com cinco ps e .seis pollegadas de largura. ochikukulu, s. pedinte. ocbikukuso, s. escova de dentes. ochikula, s. uma doena caracterisada pela inflaimnao das pernas. ochikuli s. taboa da porta, barra de
porto.
s. celha de porcos. ochikulunjenji, s. mulher de meia edade. ochikulupi, s. cousa insignificante. ochikuluuia, s. viuvo, viuva. ochikumba, s. dono de muitos esci-a-
ochimambu,
muhta.
ochikulungu,
ochimana, s. remdio. ochimanga. s. curral. ochimangu, s. nudeta. ochimano, s. parede, muro. ochimbaka, s. paliada. Ohimbakati, s. devedor fugido. ochimbakoko, s. estada em casa. ochimbanda, s. curandeiro, cirurgio. ochimbandi, s. apparelho. ochimbeka, panno com cinco ps e seis
pollegadas.
ochimbelia,
s.
fava.
vos.
ochikumbiti,
s.
s.
teneno sobre o
(jual
ochimbiambiulu, s borboleta, ochimbo, s. golpe n'uma arvore. ochimbokoto, s. salteador. ochimbomochirabombo, s. cer\e^Si ha ch'nk<ij)nta, cerveja de dois dias. ochimbondo, s. maroto, velhaco. ochimboto, s. sapato. ochimbu, s. demanda. ochimbuahuku, s. pessoa desobediente, cabea de vento. ochimbueko, s. grande caixa de rap. ochimbuena, s. pessoa desmazelada.
ocbimbumba,
s.
s.
pessoa
s.
s.
parcella. ochikuto, s. casaco, vestido, roupa. ochila, s. uso, custume logar pai-a
ochimbimdianga,
bandido.
uma dana
ochimbundu,
s.
negro, habitante do
danar.
ochilamba, s. belleza. ocbilanda, s. macuta (moeda portugueza de 30 ris)-= presente dado a uma rapariga pelo noivo. ochilandala, s. panno que se colloca
son-i.
em
soa.
ochimongua.
sombra de uma pesochimu,
s.
ochilelembia,
ochilema,
s.
aleijado.
migas.
38
OCH
ochimumba, ochimungu,
s. s.
OCH
ochinjulolo,
s. s.
s.
sobrinho.
grillo.
nada.
ochinonha. ochinunga.
ochipa.
curtina.
s.
epilepsia. bracelete.
s.
ochimunu,
pello.
ochipakasa,
esteira
usada como
vigilia.
machado
ochipakupaku. in.9omuia.
ochipala,
s.
(la
Gangela.
testa.
s.
ochindendembunda,
ochindindi,
ochindxilio, ochindulili,
s.
.s.
louco.
ochipamba,
ta ou janella.
caixilho,
verga de por-
doido.
s.
ochimdiundiu,
s.
danarino.
pessoa nobre, illustrc. s. tecto de celleiro. ochindululu, s. pessoa alta, robusta. ocnine, .?. grande almofariz de pau. ocjinene, s. animal semdhante ao
coelho.
ochipandekela. ochipandekiso. conennexo de jialavi-as n'uma orao cadeamento d'uma orao. och'pan.do, s. malho=cabo da facca. ochipan.a, s. trigo em pilha, meda. ochipanha, cabo da foice.
ochipanji.
s.
s.
s.
caspa.
l)exiga (de
ochingambangamba,
octiiiigandamijeis,
s.
orpho.
ochipapo.
auimal)=pa-
circulo.
ochingangala,
tliaci.
s.
vagabundagem, va-
po. ochipato. s. indigncia. ochipala. s. casca, pelle. cortia. c lipelekes , s. casca, vagem.
ochingolongolo, s. junta, articulao. ochingonge, s. caracol. ochingongo, s. bexigas (doena.) ochingonha, s. cabello abundante. ochinguanda. s. espcie de fava gi-ande.
ochinguandala. s. giande po de cera. uchinguani, s. batata. ochingue, s. espcie de besouro. ochingutu, s. tambor grande. ochingui. s. espcie de formiga preta. casa sem porta onde ochingululu, os porcos e cabras se juntan>.
f^.
ochipo.
ochingumba.
ochingusa.
s.
s.
ladro.
ochinhama.
ocliinhe,
s.
s.
nio.
aurora, reflexo da luz. feno. OC inhene, s. balsa, silvado ochinhimane, exp. adv. para traz. ochinhoi, s. espcie de ave =^ figo gastador.
ochipona.
s.
nicotina.
ochinhomba, ochinhonha,
s.
setta.
ochipululu,
avareza, cubica.
cabello da axilla. ochinhumanhuma, s. pequeno idolo ochinhundu, s. fumo feito com folhas
s.
verdes.
ochinimbu,
s.
coisa
ou pessoa pe-
quena. ochinjalambi, s. fome. ochinjambala, s. espcie de parasita das arvores. ochinjauja, s. concavidade pequena. ochijanjo. s. uma espcie de pssaro. ochinjane, s. galhofeiro, homem gracej ador.
OCII
ochisamo, s. escova pequena. ochisanda, s. esteira de junco (para
cama.) ochisangu,
na.
s.
OHO
ochitanda, s. mercado, ochitatamena, s. atoleiro, lodaal,
ochitatami, s. maluco, ochitaua, s. ponta thx setta. hombro. ochitei, ochiteka, s. imagem, idolo. OChitele, s. carga, ochitelerobe, s. abrigo,
*.
39
l)arl)a
de trigo, praga-
OChisangua,
ochisanji,
s.
.^.
gluto. louco.
s.
ochitemba, ochiiembo,
.'>
s.
frio.
ochisembe,
annos.
creana de cerca de
sol.
muda ou surda
nobiM-il.
de rato. ochsetahai, s. imitao, semclliana. ochisevo, s. canteiro de jardim. ochisiakana, s. planta semelhante mandioca. cchisiakata, s. frico medicinal.
ochisie, s. madrao=zang;u>. ochisiete, s. sellciro. ochisima. s. o que est callado, jessoa mo(li'8ta.
ochitorao,
s.
compiida. ochitovongo,
ochitua,
s.
vagabundo,
s.
s. s. s.
s.
= colheita
habito, costume, ochitumbe. s. imbecil, ochitunu, s. fosso, sepultura, ochitupi. s. carneiro. ochitusi, s. crime, ochituto, s. lha ennevuado. ochitutu, s. barril jxMjueno vasio. ochi utula. s. meio fardo,
ahundnntf.
ochisiue, s. casa cujo dono morreu. ochibOka, s. duplo dente. echisoko.s. cooperao=festa. ochisela. s. amor. ochisolose, s. estao em que cresce a hcrva c rehentam as arvores, antes da estaiu) (his chuvas. ochisolososo. s. incidente =^ pequena
(U'si-
despcza ochisonde,
s.
um
exercito de fornii-
ochisongo, s. coisa (jue pica. ochisongui, s. broca. ochisoso, s. campo cultivado. ochisui, s. gato bravo. ochisuku, s. circulo cieulo de go
ochiue, s. .saraiva. OChiuo, s. cosinha. ochiva, s. lagoa. ochivaleko, s. comeo. ochivalo, s. cr. ochivango, s. riboml)o do torvo. ochivava, s. ideada. ochivela, s. fen-o. ochiveleka, s. panno com que as (r<'anas so atadas s costas das mes. ochivenge, s. fmea. ochivimbi, s. cadver.
ochivindf,
s.
ferrei-o.
fo-
ochiviovio,
pridos.
s.
caljcllos
(h;
seda com-
ochisumba,
s.
s.
ochisumbilo,
fiirmiiia.
ochisumbututu,
ochisungo,
ochisunji.
s. s.
uma
espcie
de
cantiga.
cerimonia de mortos.
coisa intil, superfluida-
ochivonde, s. detraco. ochivungu, s. bramido, rugido. ochivuvu, s. frango. OCho, <'onj. ])or isso, por tanto. ocho, adv. sim. ochoechi, exp. adv. exactamente,
to
is-
ochisupe,
de.
s.
mesmo.
ochisusu, s. fugitivo. ochitakafeka, s. pessoa perdida. ochitakaia, s. pessoa que dana mal. ochitakula, s. pessoa enfeitiada.
ochoko, s. uma espcie de pssaro. ochopalanga, s. senliora, dona. ochova, s. palhao, bobo. ochumbo,, s. jardim. ochunda, s. rebaidio, curral, redil.
O
ochuva,
ofeka,
ofela,
s. s. s.
OHO
tero
OKA
chopa,
confluem.
s.
= enti-anhas.
tena entre
s.
dois rios
que
paiz.
ofiengu,
ofoia., s.
ohovongi,
ohuasi.
s.
ancinho.
divida. trigo molhado para pizar. ofundanga, .s. plvora. ohalakata, s. areia giossa. ohale, s. uma espcie de fava. oku-tala ohalJ, Ohali, s. infortnio
ofuka,
Ofule,
s.
s.
ohulukai. s. mulher velha. ohulunguta, s. bloqueio por causa da morte d'um grande homem.
ohuluuva,
s.
ohuma,
dade.
s.
ser infeliz.
chumba
ohumhi.
s. s.
cesto.
ohamhi, s. perda, falta. ohanda, rocha. ohamdi, s. cauda de co. ohanga, s. gallinha da Guin.
ohangalo, s. raio, brilho. ohanganjo, s. voz de falsete. ohango, s. conversa.
uma
espcie
de peixe
ohunha,
ohunji,
s.
s.
ohangalo
s.
carestia, escassez.
chupa,
chuta,
chuti,
s.
s.
credito.
ohapia, axilla, sovaco. razo, causa, falta, ohasa, s. albino motivo. dadiva depois do paohata, s. faca
provises.
co
= jogo
s.
gamento.
okahukai,
cos,
s.
caimbra=nuvens em
flo-
visgo.
okakoloto,
no cogumello vermelho.
okaike.,
&.
espiTo.
okakunde, okakundu,
primavera.
assassino.
ohoha,
s.
animal pequeno.
ohoka. s. fileira (de guen-eiros) =lado do caminho. ohakahoka, s. especia de ave =^cstupido.
okalimhi. s. tolo. okalongo, s. papagaio. expresso de resokalunga, s. mar peito para com os giandes. ckambaDda. s. escravo pequeno.
okaminho,
s.
s.
salteador.
s.
ohokolua,
osso velho. ohola, p. premio. oholanganjo, s. trinco ^= d:ndo. ohole s. peccado, inaldadc. oholetela .s. polirc.
okamomona,
okamosii,
.^.
mosquito. virgem.
s.
okamukumuku,
do brao.
biceps,
musculo
Oholua,
Ohombo.
s.
cabra.
ohomono s. uma espcie de mosca muito pequena. galiiohondo. volta (do caminho)
okanamina. trana em zigzag. ckandondo, s. doninha. lado, beira. okandn. diviso. okanbimba, s. biombo ckapa, s. saco para guardar a espin.'^.
garda.
okapamba,
s.
guia.
nete secreto.
ohondongolo
s.
armazm,
ckapiangu, s. ladro. ckapote, s. capote. okapulungu, s. viuvo, viuva. ckasambi. s. refutao. ckasongu, s. contas de vidro. ckasukusuku, s. soluo.
LU
okatalakurabi.
lii'Osi.
s.
ta:
Oluhava.
Vel.
s.
41
vime. p;iu
(diihata.
tlexi-
okatamba,
okateta,
okati,
s. s.
s.
es]iecie de veneno.
riiiio iino.
meio. centro.
s. ospecic; de tavn. okatikitiki, oxp. adv., de cima para liatNo. invertido de caltet^-a i)ara os ps. okaveto. s. pequena poio. temjieokavonde, s. sensibiliilade
okatiamba.
oluhuela oluhuma,
oluiso.
s,
s. s.
represlia.
gafanhoto.
ruinentii.
galozeima inveja. olukandi. s. conversa em voz alta. olukango, s. trigo crestado. olukangola, s. arco iris.
olukata, s. bigorna. olukavo. s. fra(|ueza. oluko. s. gro semelhante semente
okauiauia.
rlaiuliila n.i
s.
vii'iliia.
s. gafanhoto. lagoa ^ ])arte profunda
okelombo,
Okeve,
rio.
s.
i\n
de mostarda.
okolola. nudta.
V. n.
i)agar
S''i
uma
parte da
OlukokO, s. Olukuambi,
c;n>.
])eto.
s.
decreto
prochima-
okoma.
okopu,
okotola,
s.
s.
s.
mandrio.
okovi
s.
oku. adv. ali, i)ara ali, acol. okuelu, s. penteado entufado das nuillieres easatlas.
olukuki, s. homhreira inferior. olukusi, s. nauTo, bofetada. olukuta. s. vdhaco. olulungu, s. caixa ile lap. olumanji. s. correio.
olumbala.
ligadura, lianda -
vara-
okulu.
s.
perna.
.s.
okuoku.
l)rao.
okuti, conj. i|iie. okutua, s. ferida sangrenta. olandikesua. s. logar (juente. olangi. s. pessoa jirostiada. j)essoa caluda.
Olumbandi. s. terreno descoherto. olumbi. s. folha cahello liraneo. olumbo. s. paliada, nmro.
olumbombo.
olumbue.
olumbuli,
s.
s.
raiz.
restituio.
caneca de Lata. s. relmpago. olisoli. s. egoismo. olohana. s. comicho. olohui. s. comhustiveh olomanha, s. metal. olombanjo, ma.xilla inferior.
olata.
s.
olumbumba,
oliakulu.
olumuinho.
lliMute
:'(
s.
e.^ipelho
-fnicto seme-
liaga.
olombendo. s. tlauta. olombonde. s. falador noticias. olombongo. s diidieiro. Olomema, s. trigo - feijries. gros em
.geral.
olunalo.
olomenha.
olundimbo. s. tio <le contas de vidro. olundindi.s. jiennas da cauda das aves domesticas. olundovi. s. corda de barco. Olundulili. s. pe(|ueno bordo. olundumba. s. (specie de animal.
olundunge, s. intelligiMicia conhecimentos. cuns(dhos. olur.dungu. s. pinnuita. olunelenge. s. escova secca sem ndios.
Olosisi.
s.
feixe
>.
,],
leidia.
fervura.
s.
>.
oluhatnui.
mosquito,
vinha.
42
OMA
olungupa. s. gro de crvillia. olunhe, s. mosca. olunhua, s. espcie de e:ninio.
olunhihi.
s.
OMU
emama,
meio.
s.
seitaraco
do calicllo no
abellia.
olunima.
olunjala,
s.
s.
grmen. unha.
franja.
emamasa. s. i)ressa. omambn. s. liarrl de aguardente. omamoha, s. velhaco. omana. s. pina, tenazes.
omanakata, s. rebellio. applausos. omandu, s. bulha omange, s. feinea. omango, s muleta. thnmo. omangu, s. banco omanha, s. ira. ferocidade. emanjuela, s. tinido corda de cam-
olunjenje, olunjinje.
olunjita. olunjula. voro.
s.-
s.
s. s.
de casca de ar-
olunuasa,
olunui.
s.
jtainha.
(seme-
omasi, s. azeite, gordura, banha. duvida. omata, s. mancha na pelle omateia, s. tilia. ombala, s. capital, residncia do rei. ombalu, s. homem bravo. ombaluku. s. espcie de barco.
ombamba, ombambi,
pequeno =^
s. s.
^ veado
olusambo.
olusapu,
olusase,
s.
s.
arame
tino.
frio.
tradio, historia.
brilho.
s.
s. s.
olusemo.
oluseta. te fava.
olusi,
s.
couro.
pei.xe.
s.
ombandula,
s.
nardo.
s.
olnsimba
leopardo.
ombangambanga.
pessoa suspeita.
olusolo,
s.
bala.
s.
olusuakala, mento.
olusuakeko
olutangila.
na.
s. s.
ombanja. s. corda. ombanjele, s. pequena dadiva. ombanjo, s. gratificailo. ombela, s. chuva. ombelela, s. alimento composto de
carne
caldo de farinha de milho. s. paz. ombenda, adv. a caminlio ^^ hasi omhendn. vou a caminlio.
e
olutano,
s.
experincia, prova.
orabembua,
olute. s. saliva, baba. oluteia, s. coelho novo. olutimbo, s. im])udicicia olutimi. s. esterilidade.
cul)ia.
ombende, ombenga,
s. s.
meia macuta.
sedimento.
Oluto, adv. um jjouco. no nuiito. olutu, s. panno preto. olutukuta. s. cinzas, borralho. oluua, adv. por fora, e.xteriormente. oluuaua, s. espcie de jdanta odorfera.
ombenje, cabaa.
ombetetela. s. executor, carrasco. ombia, s. panella. ombilami, s. vara e meia de panno.
ombila,.
s. s. s.
sepultura.
rajiidez, presteza.
oluueio,
s.
vassoura.
ombile, ombilo,
occupao.
s.
s.
oluui, s. rio, corrente. oluuiia, s. ])roclamao. oluuulu s. iiichaMO. inriammao. oluvali, s. e adv. segunda esposa outra vez. segunda vez. Oluvi s. cabello do corjjo.
oluvili,
s.
dente idefeza dos animaes). ombini, s. panno de algodo branco. ombinji, s. lobo.
ombinda, ombinga,
focinho. chifre ^
ao cypreste.
ornai,
s.
oinaka.
s.
p. valle
= caravana
real.
mau signal, mau agoiro. peixe. omboio, adj. excellente. omboka, v. n. tardar, ir devagar. ombole, s. bala.
ombipo,
ombisi,
s. s.
jiau ferro.
OMO
ombondo, Ombonge.
onbonha,
s.
s. s.
OND
omopi,
s.
s.
43
insidtador. insoJeide.
si/.ania,
omopo.
eOmielio.
remdio
le
]);<r;i
idolo.
i\c
<;'()1('
\-.i]ir.
omuenge, omuenho.
sus|)iro.
s.
canna
vida
assuear.
s.
animo
sopnp,
ombu,
l.chida.
s.
lidcido,
de LMduida ou
omufunu,
t<.
ombua,
co.
f<.
omui,
l>ai.\a
s.
orabuali,
priiici|K'.
ombuelu.
(!iii
s.
terra
,-
/.'owiA/e//,
liiiixo.
<.
lieiifiuhi. ombueti, ombuiia. s. ])aiteirii. ombule, s. fugitivo. ombuli, s. tenda (na, jionta da setta.) ombulo. 8. raposa. prova ilo veneno. ombulunga, ombumbu. s. nascida, tumor. ombumbumba. s. instrumento de mii.s.
laranja. casca dura. senudhantc omuina, s. dedo. omuipui, s. espcie de |)assaro (pti; constroe o iiinlio solire as construccs dis formigas.
bilhete.
omuma,
omunda, omundi, omundu, omunga,
s. s.
vivente, vivo.
montanha, monte.
s.
s. s.
campo
cal tea
d(
cidtura.
siea
em arco. ombunda s.
s. s.
ombundi,
jinlmes. porto.
nel)rina. nevoeiro.
ombundu.
representante. omunu, s. pessoa, gente. omupa. s. ([ueda d'agua. ra[)idos, cascata, catarata.
ombunje. s. hola. espiera. ombunji. s. formiga branca. ombunju. s. sedimento. ombuta. s. espcie de eolira.
ombuti. s. al)rilios. ombutika. s. jarro, hotija. ombutO. s. semente. ombutulua, s. noiva. omeieko, s. fallia de dentes. omeke. s. cejio.
Omemc,
omena, omene, omepe,
s.
s.
s. >.
carneiro.
laliio. liocca.
s.
cadver.
s.
manli. fome.
es-
onambua,
s.
j)ulga.
intil.
pessoa
jarda,
ventania omepelela, s. fome tat-o dos ventos fortes. alavanca. omese. s. orplio cmesei, s. dissipador, perdulrio.
s.
meilida
dr
trs
onanga, onanha,
onani,
s.
s. s.
jtanno. fazenda.
Jantar.
Omesene.
omi.
s.
s.
jjmfessor, mestre.
vitidla. bezerr<i.
bifurcado com ipie SC ]irend( o esci-avo pido pescoo. omiapia, s. andoridia. omiapiulu, s. campo (pieimado. invocao aos csomindi, s. feitio
Jugo. i)au
[liritos.
terreno elevado, montanhoso l.'(>iiaini. (m cima. onata, s. lama. onate, s. pessoa asseada. omatoma, s. jtessoa i\\\r duvida, incr-
onanu,
s.
dulo.
s.
omindu
com
feitiaria.
ipu- c;isa
ondaka,
ondala, ondalu,
s.
jialavra,
recado, discur-
s. s.
cobra voadora.
fogo.
s.
mesmo.
omoku. s. omoma. s. omombo, s. trigo, ou favas tardias. omona, s. creana, tillio. omanamani. s. cidado livre.
omondolola.
s.
ondamba,
ondainbi,
barranco, ravina.
s.
s.
s.
pessoa boa.
roujui.
ondambo,
ondando.
cio.
compra,
s.
venda,
sogra,
negoginro.
ondatembo,
nora.
sogro,
moljiado ( jii/.ado no
mesmo
raiz
i'-
dia.
usada
ondeka, ondeke,
v. a.
s.
abraar.
diaphragma.
44
ondeli,
s.
ONG
espiritu
s. .rallo. s.
ONG
onganddla,
cobei-fo).
s.
mau.
cesto
(empacotado
siva.
ongandi,
ile
s. s. s.
s.
espcie
eogumello
ongandu, onganga.
ondende.
s.
ondiandia,
ondiavite.
.s.
espcie de lana.
s.
macliado.
trovo.
ondimba, s. ondindimo,
lebre.
s.
ongangala, s. pessoa cruel. ongangu, s. bisbilhotice. onganja. s. cabaa peipiena. onganji. s. advogado. ongaso. s. rao. ongatu, s. gato. ongau, s. almoo, beldda tcmada pela
ondingavive.
mau
s.
espirito.
manha.
s.
ondingupange.
trabalhador.
ondio, s. mo direita. ondolo, s. parte do resgate (ou multa) itagn ao juiz;=grito de triumplio. ondombo. s. estao chuvosa. ondombua, s. uoiva.
dador, o qiu;
d.
pessoa
ongelenge,
ongeii.
s.
s.
l)utlalo.
pucilga de porcos--panondondo, 110 de algodo forte. ondonga, s. espcie de pas.saro. ondonge, s. collegial. estudante. ondongo, s. espcie de arvore. onduko. s. nome.
.s.
]iiejudicial. destruidor.
s.
ongendoteke.
noctivagd.
passeador nocturno,
ongenge,
s.
faca ou espada.
onduli,
s.
giratia.
s.
ondulili.
tecto de cellein.
bilis, fel.
s.
ondulu,
prrriljrlitc.
s.
ondumba,
iiessoa
massadora. im-
ongenjo, s. campaiidia pequena. ongeva, s. nostalgia. ongilima, s. cacete, tranca. onginge. s. espessura. ongisi, s. pau aguado=^alavanca. ongiti. s. bengala.
engole, s. crime. ongoleta, s. barril
reta.
ondumbukai. >. incredulu. ondunda, s. pilha, monto. ondunga, s. gordura. ondungo, s. refeio feita de milho
assado. . sementes de aboboi^a.
peijueno,
anco-
annel.
ongolo, s. joelh.o zelira. ongolola, s. ajustar, collar^cortar carne em grandes tiras. ongoiolo, s. espcie de pssaro. ongolosi, s. tarde. ongolovia, s. ceia. ongomba, s. tocador de nuisica.
s.
metade.
onende. s. pombo^^olho cego. oneneho, s. tlcr. onene. ^. lado. onengo. s. torcedura no turnozello. onengu. s. espcie de feijo. perdiz. onenu,
.s.
ongombe, ongombo,
ongongi,
rentes.
s. s.
b-oi.
circulo l>rilhante
em
volj)a-
onete,
oneti,
s.
s.
ongongo, s. terra secca^=ma de Ado. ongongo. {u-on. iim. cada. ongongola, s. centoieia. ongongola, s. barulhento. ongongolokota, s. convalescente. ongonjO; s. prato feito de cascas de
arvore. ongoti.
s.
troncfi.
onguali,
s.
ongue,
s.
ongamena,
de erra.
s.
l)olo
de cera, gamella
ongueli, s. receio. onguia, s. agidha. onguiu, s. ferrugem. onguia, s. lato, cobre. ongulamata. s. espcie de instrumento musical.
onganda, adv.
zag.
imu iliagonal.
em
zig-
Onguli.
s.
hvena.
ON.T
ongulu. >. onguluvi.
j.dixn.
s.
oxr
]
onjcvo,
onjila.
onjile.
OUiili,
s. s.
caa,
porco lunvo.
s.
pssaro
tontura.
eslra(hi.
ongunda,
ongundi,
iiiagn.
s.
cainjio
ciiviulo,
prcpM(.^tn-
s. s.
espcie de animai.
mch<i,
>[\w
manteiga
rcnicdio,
dr no
come
1'orn-
s.
s.
s.
s.
onguni, s. csihh-Ic de formiga. ongunja, s traballmdor. ongunji. s. p (de mosa). fora. onguso, OngutO, s. collicr. onha. s. inveja. onhame, s. adherente.
.s.
onjindi, s. vacca. onjiva, s. es(|Uecimento =^ vau. onjiue. s. conhecimento. onjo. s. casa. onjoi. s. .s.inho. onjolela. s. alegria, n^gosijo. onjolombia. s. vaso de barro. onjoluka, s. abelha.
onjoma.
Waa.
s.
onhanha, onhange.
onhani.
las.
])reo.
s.
desejo.
natao.
folhas novas e tenras.
onhanhu, onhenho.
onhi.
s.
rapilez.
i;ai.\o
s.
= zanga.
pn
ssa.
onjovo.
onju. >. mos(piito. onjuela, s. disputa. onjui. s. animal peipieno. onjiile, s. aguaceiro, (dniva
cial.
torren-
OUJumbi,
carne.
>.
jjcssoa (|ue
tem fome de
onjumbu,
s.
rodilha.
onikila.
s.
pressa.
esterco, estrume.
j)yrilanii)0.
onjaia,
onjaii.
s.
s. s.
s.
aceusaeo. caador.
Imlliento.
trabalhador, criado. herva nova. martello. espcie ile arvore. europeu. zuarte, panno azul de
al-
onjake,
onjaia,
onjaii.
onoha,
onoi.
s.
s.
caracter.
s. s.
onjalo,
pessoa valente.
ma.
onjalu,
s.
s. es])ecie <le rato de agua. onolote, s. panno de algodo azul. onoraetu, s. cousa.
onoko,
onondovitui,
onolis.
nome d'uma
poo. cister-
s. travesseiro. esteira de palha. ononjola. s. porco. ononho, s. sbio. s. peijueno espiillo. onotolo, s. restolho, onu. s. desejo, appetite.
onjambo,
na.
s.
mortalha
onono.
onjambolo, s. ndva nova. onjanda, >. pess(ja ferida no joelho. onjandi. s. batata dee. pressa. onjanga, s. batalha onjangala, s. colheita extempornea. onjango, s. saleta. onjanja s. vez. artria ou veia. onjanju. s. ee])o onjeke. >. saceo. onjelembe, s. nmsgo.
onjelia, onjete,
s. s.
onuima,
gauguellas.
s.
boi
])e(pK!no c
bravo
iloS
onuka, onuku.
onulo.
s. s.
s.
espcie
esj)ecie
d(!
arvore,
lana. cano d
s.
de arbusto,
>
espingarda.
espcie de antlope
46
OSI
OnutU, .. vanta. onutula, l. ahioUios. onuviko, s. tampa ^ plpebra,
OVI
Ositu, s. carne. osoka, ;^. barrote =^ espcie de herva. osokoloke. s. trocista,
opaikununa,
opali,
:<.
s.
careta.
pessoa destemida, opao, s. iport.) biilo de cera. opatalonha, "s. (port.) algibeira, patrona.
opato,
s.
(port.) pato.
opena, s. (port.) peima. opendi, s. perna de vitella. opendo, s. (port.) pente. opese, s. tuVio. canudo, eacliimbo.
opetO, s. travesseiro. opileko. =. parafuso, prego. avo. opilu, s.
1
espinheiro, copinho ^~ cerca particular -- mistura, osongui. s. guia. osuke. s. pobre, osukini, s (port.) assucar. osungo. .s. favor, osungu, s. pequena extremidalc.
chefe. rei.
sangue, fragmento,
otandu, Otembo,
Otulo,
.s.
s.
s.
opomba.
oputu.
s.
s.
(port.)
pomba.
otuma.
osaimbo.
osala.
osali,
s. s.
s.
suor.
pus. barro. tesoura. otusola, s. (port otuve, s. indisposio. oua. s. cogumello. ouambembe. s. calor da terra.
otulua,
s.
s.
ouanda. ouanga,
.-.
s.
})(>ntap.
espirito,
osanhu.
osapato.
osapi,
s.
>. s.
frigideira,
(port.) sapato,
iport.)
.'^.
chave,
fructa semelliante
])i'(jUciio
osasambia.
ameixa. OSeke,
osela,
ouanji, s. orador. ouato. s. barco, canoa. ouelema, s. escurido. ouenji, s. bens, ricpieza. ouesi, s. preguia. oueso, s. crueza, oui, s. luar. ouiki. s. mel ouima, s. mau agoiro. ouinhi, s. povo.
ouisi.
s.
e ver-
fumo.
(,'S(pu'cnnento.
s.
ouiva,
s.
(jjort.)
s.
cera.
ouombo,
atravessar
i)ortagem,
rio.
pagamento por
oselenge.
bode.
um
osema.
>.
refeio,
osenje. .-. gordura, oseteko. .<. medida. oseu. t. paga. salai-jo. osevo, s. preo. p'otii, ein haixo. osi, s. cho, solo osiahulu. s. e adv. tempo antigo ha muito tempo =^ antigamente. osiata, s. interferncia, intrometti-
calor.
fuligem ^^ veneno. ouusa. s descano. rugas (na pelle). ovaka, ovaleta, s. (port.) vareta (de espin
s
?
pirda).
mento.
osielene.
?<.
ovalete,
s.
(port.) verde.
i
melhado.
osikote,
osila, osilo.
s.
.>.
broca. vi'i'ruma.
cuspo.
celleiro.
ovava.
agua.
distan-
s.
latrina
osima.
osinge. osingo.
s.
macaco.
s.
osimbuembue
.-. :<.
mancha (na
pelle.)
te;
f-abana.
iiiicla.
s.
ovikuata,
ovilua.
s.
osinguanha.
.-.
garganta. verruga.
arame.
osisimo,
ovindangele, s. (port.) vinagre, ovinene, s. lixo, entulho. ovingundu, >. hydi-omel. ovinhanho. s. aparas, retalhos oviongo, s. lombo, rins.
1>AT
OvipakO,
riis.
lii')is.
'ol
?^.
iii(U(V.:i.
iiifrcado-
patula, \ patulula,
a. i)artilliar. V. a. retirar.
ovisokopia,
ovita,
s.
s.
jicstaiiis.
patuma.
v. a. batei-.
v. n. cair.
iiicna.
patusuka,
ovituinina. s. mucosidade do nariz. ovitukululu, s. olhos encovados. ovituto. s. f<ul)oriio. ovo. |iron. pes. ollcs.
ovonda,
.^.
tialiallio.
paula, V. a. caar. pavula, V. a. comiirar. peia, V. a. importunar. peieka, v. a. limar os dentes. peka, V. a. fender, radiar. pekela, v. n. dormir. peketa. v. n. estar adormecido. pela. V. a. aparar, descascar. peluka, V. n. estar sem nuvens, lim})ida a atmosphera).
(
paikuuuna,
paiula,
nii.
v.
a.
incdcar,
fazer
jia-
caliello
liar-
\. a.
aeenar.
a.
pakata.
eo.
\.
levar
deliaixi)
do
l)ra-
pakoka,
pakula,
zei"
v. n.
estar
som
soinno.
fa-
pendeia, v. (|. ser. estar forte, grande. pendusula, v. a. jnocurar. penga, v. a. inidlnar. curvar. pengeleka, v. a. deixar entre-alierto.
V. a.
pestanejar-^prender,
prisioneird.
a.
pala, V.
moer.
pama, v. (J. ser forte, robusto. pamba, v. a. deitar agua i)ela pamuna, v. u. ter um aborto.
pana. adj. distante, iongint[uo. pana, adv. longe.
pengulula. v. a. endireitar. pepa. V. i|. ser. estar saboroso, gpstoso, bom, doce. pepela, v. a. ajiagar. pepelela. v. n. apagar- se. pepula, V. a. descarregar.
Itueea.
panamana,
v.
n.
importigar-se.
pesalisa, v. a. pesar. pesela, v. a. entoruar. petama, v. a. curvar, inclinar. petia, v. a. desejar. petula, V. a. armar um lao
(Como
panda. v. ir para ^descascar. pandeka, v. u. atar, ligar. pandekua, v. q. ser, estar jirisionei1'0.
pia,
v. n.
V.
n.
c(ueimar-se.
pandikisa.
n.
soln-esaltar-se.
pandula,
cer.
v.
imjiortiinar. jiedir.
com-
pilila, V. a. obter.
pilisa, V. a. avisar.
v. n.
pangula,
se.
soltar-se. desprender-
piluka,
esjiiritos.
V. n.
a.
danar.
voltar,
virar-^ consultar
pilula, V.
panguluka, v. <[. ser ajjressado, agii. panha. v. a. erguer (a roupa). panhena. v. a. intentar, tencionar.
])retender.
panhinha,
panji, V.
a.
a.
v. a. dizer,
papa,
nio.
v.
pimbilika, v. a. cruzar os paus. pindika. v. a. calumuiar, alterar as ]ialavras de outrem. pindikisa, v. n. cruzar os ps ou as mos. pindula, v. n. levantar-s<', dispertar.
v. a.
v. a.
v. a. a.
cortar.
despertar. pasula. V. a. visitar ide i)esaniesi. patana. v. a. duvidar. pateka. v. a. levantar, pendurar. patekela, v. a. recordar, !'nibrar.
v. a.
pasuka,
pitahana,
pitila, V.
v. a.
II.
cliegar.
pitula. poiola,
V. a.
V. a.
48
poka, V. ii. sustentar, dar iiliuicnto. pokola, V. a. consentir. pokota, V. a. malliar lo trigo).
pola, V.
I).
SEM
polokoso, adj. vasin. ponda. V. a. apanhar, agarrar. pondola, v. n. sor capaz. pongiia, v. a. apanhar e reservar o niellior paia si.
saika, v.
a.
com
i'amos.
ponha,
popela.
der.
V. n. V. a.
ferver.
fallar a
sakalala.
favor, interce-
v. a.
interromper.
sakeka,
v. a. bater, ferir.
a. festejar.
sakela, v. sakula, v.
V. u. estar leni vestido. pota, V. a. fiar. potolola, V. a. acahar (nnia compra, deinandaj.
posoka,
cia.
saluisa, V.
a.
ameaar.
estar
saluka.
v.
n.
surprehendido,
admirado.
pua,
V. u.
acaltar.
samba,
v.
a.
puai, conj mas, porm. puai, adv. certamente, na verdade. puamue, conj. ou. talvez.
dir -^ ilecapitar.
a rosto. pueketa. v. q. ser. estar duro, rijo. puiinha, v. a. fazer uma cousa sem peiceber como. puinha. v. a. limpar.
piieia, V. a. atirar
sambiliia. v. a. jurar tide]idade prestar homenagem, adorar. sambuisa, v. a. afagar. sambukila, v. n. ir d'uma estrada, aldeia ou collina para outra.
samena, samona,
v. a.
v. a.
molhar.
pentear.
puka, V. a. abanar (a caltea). pukuka, V. a. olhar para traz. pukula, V. a. premeditar uma aco m. i>eusar mal.
pula. V. a. affugentar. puliliia, V. a. descobrir l)cns
bnilos,
sanduka. sanga, v.
sangata.
v. a. dissipar. a.
rou-
bulha. sangatela, v.
(j.
sanha,
v.
a.
nhos.
l r^- fazer
em
puiuka,
escapar
adj.
a.
sanhanha,
v. a. arder.
entre-aberto.
pumanahana,
arredondado.
punda, V. a. sa(|uear. roular. punduka, v. a. tropear. pundula. v. a. pr mal o vestido. punduluka, v. a. evitar.
jjungula, v. a. classificar=separar.
sapula,
sasana,
v. n. tinir
a.
= mover.
sasela, v.
retalhar.
esfollar= cortar
em
fa-
sasuna,
sava.
so.
v. n. fallar
ser.
V. q.
pupa. V. a. desarranjar. pupula, V. n. ajoelhar-se o apanhar. puputa, V. n. andar s apalpadellas. pusa. V. n. lavar a cara. pusula. V. a. descascar ^ rasgar. pusuluka, V. a. fugir, escapar.
puta. V. a. barbear. putika, V. a. entranar. putula, V. a. agarrar. putulula. V. n. andar depressa.
seka.
V. a.
sekuka,
sekula,
v. q. v.
estremecer ao
mesmo
tempo.
selena, v. q. ser, estar escorregadio. seluka. v. q, ser estpido. sembika, v. a. pagar caro poi- mataialgum por feitiaria. sembikila, v. a. pagar pela vida de
algum. semiha,
v. a.
sangrar.
SIT
semuna,
jiroDiiiiciar
v. n.
t';ill:ir
SI'K
iiiconcctaiiKMiti'.
49
siuha,
siva. V. sivaia,
V.
((.
(|.
mal.
v. n. tallar v. a.
((nrcctamiMitc. adiuhar. senda. v. a. cavar. sendulula, v. a. passar. senga, v. u. c, a. bater (do rologio), triivojar ( distancia) agitar a cerveja (mexendo a cabaa)- conduzir gado. senguluka, v. desvanecer. sengutula, v. n. trotar. senhisa, v. a. atormentar. tla,i;'ellar.
semunuha, semununa,
V.
sivikiia. V. a. instigar.
sivila, V. q. ser, estar rico. so. s. pae (da pessoa com
falia).
quem
se
sohai.
s.
tia.
soka,
senhula, v. a. inclinar. sepuka, v. n. obrar loncamente. convir. sesama, v. n. tornar-se setahana, v. a. imitar.
seteka, v. a. nwdir. sekutula, v. a. arremedar. seuula, v. a. brincar, troar. circinncidar. seva, v. a. cosinliar si. adv. port.) sim. sia, V. a. mettei- no espeti) (carne)==
ser, estar egual, gas sokana. v. n. cazar. sokeka. v. a. tornar a arranjar. sokoka. V. n. soltar-S( (o cabo do ma-
deixar.
chado. SOkolasoko. exp. adv. (diz-se (piaiido o juiz declara a acco, demanda aeal)ada) litteralmento significa, egual e egual. sokolola, v. a. recortlai-. sokuila. v. a. descascar (o tnilho.) sola, v. a. amar, gostar do. solaka, v. n. estar canado, canar-se. soleka. v. a. guardar, preservar. somba, v. a. ))agar uma multa. SOmbisa. v. a. fingir quo d.i em seguida tirar.
somboka.
v. a. visitar
v. a. saltar.
sikama.
(de tarde).
sikila, V. a. alojar.
nndtar
a.
silula.
V.
simba.
tura
v. a.
v. n.
a.
a.
a.
um
a.
guiar.
adubar.
recusar- se (responder
ser estar sujo
sonha,
uiri
quando
se cliama).
<\.
SOnhinha,
n-cusar,
a.
injuriar, descomiioi-.
sina, V.
a.
desobedecer.
sinda, v. a. avanar. sindika, v. a. conduzir. sindikila, v. a. acompanhar. adubar. singa. espalliar sal singila, v. (\. ser, estar jiossuido de
sopeka. sopoka,
ter.
v. a.
v. n.
transjjlantar.
um
espirito.
v. a. enfeitiar.
v. a. reflectir.
sosomona,
o.
v. n. tirar
l)raza de
um
ti-
sinhana.
sinumuna,
sinhuna,
v. a. asj)irar, fiuigar.
sio, adv. (replica nejativa). no. siopa. v. u. afun(bir-se. nietter a^iua. sipa. v. a. fumar. sipata. V. a. beliscar.
sipilila.
V.
a.
desattender. desprezar.
sipula,
V. a. su^^ar. chupai-.
sisa, V. a. i)eneirar. suspender. sitika, tapar sitikila. V. a. fechar, tapar. situla. V. a. desarrolhar, destapar.
sova. v. a. castrar. sove. ad. castrado. sua. v. a. immergir adaptar. suaka. v. a. calar os sapatos. suangela, v. a. no conseguir. sueiula, v. n. grac(\jar, iirinc.ar. suia. v. a arranhar, raspar. suika. v. a metter na bocca. suka. V. a. precisar, sukatela. v. (|. ser, estar estreito. sukatula, v. t{. ser gidoso de carne.
suku.
s.
Deus.
T
50
sukula.
TAX
V.
;i.
TI
tandela.
trella
s.
lavar.
estrella
da
manh -
e?;-
sukumuna.
v. a.
vazar, entoruar.
da
tvrde.
suluhana.
v. a. trocar,
alternar.
tandula. v. a. rasgar, cortar ao meio. taneha. v. a. apontar, fazer pontaria. tanga, v. a. ler. tangalala. v. q. ser malvado, perverso. tangaleka, v. q. ser mau. tangula. v. a. dar presente.
v. a. dar couces. tanu, adj. num. cinco. tapa, v. a. buscar agua. tapika, v. ([. ser plano. tapuia, v. n. remar. tatama. v. a. confimdir. tateka, v. a. retardar. tatena, v. a. fazer mal feito. tate, s. pai (da pessoa que fallaj^^
sumbeka.
sumbisa.
v. a.
v. a. n.
v.
tanha.
sumuha, v. sumunuha,
feliz,
ser
bem
succedido.
abenoado. sumua. V q. ser infeliz. suna. v. n. sentar-se com o rosto encostado s mios. sunga, v. a. enfeitiar=sopraro lume. sunguluka. v. q. ser hbil, fazer a.'; cijisas bem. sungua, v. a. possuir. sunguela. v. a. avisinhar.
tio.
tatoka,
v. q.
ser pobre.
trs.
num.
a.
bater
com
palma da
sunhama.
cto
v.
trigo.
susa,
V. n.
urinar.
suvuka.
gostar de.
V. a.
antipathisar com. no
pr fora
da
= ijueestrada) =
tekama,
v. q. ser,
tela, V. a. forjar.
apertar. lai. v. n. estar callado. taia, v. a. escrever. taima. v. n. brilhar (o fogo.) taka, V. n. morrer. takata. v. a. e n. dissipar
rar-se.
tahana,
= evapo-
takina. v. takula. V.
a. a.
mastigar.
dilacerar.
teleha. v. u. florescer. telek, v. a. cosinhar (fervendo). telekala, v. a. mandar adeantar. teiela, v. a. fluctuar. voar. tembula, v. a. recusar. temuna, v. a. estender sobre. oku-tenda nlotenda, v. a contar huiujo, conversar.
tendeka,
tala. V. a. olhar,
ver observar.
talama. v. talamena.
n.
v. a.
talula. V. a.
v. a. fender, rachar. tendela. v. n. amadurecer cedo. tendula, v. a. bater. tenga, v. a. misturar. tengusula. v. a. apanhar para exami-
nar.
tenhena,
tepa. v. tepulula.
v. n.
a.
tesa. V. a. forjar.
teta ongauda, corteta. V. a. cortar tar diagonalmente -^ teia ongamha, corem <juadrado. tetekela. v. n. ir na frente, precedei".
de caa. tanda. s. estrelhi da manha estrella da tarde. tandaluka, v. n. retirar, desviar o [l. tandavela. v. u. estender.
tetena,
v.
n.
da refeio.
tetula, V. a. rachar, quebrar. tetulula, V. a. coitar. ti. V. a. dizer.
TUE
tiakumuna.
(1aiu;!ir.
('lA
v.
;i.
niuvcr os liombnp
Icnlm.
;i
tianha.
v. a. lni.srar
tianhona,
arnlicntar. usar linguagem feia. v. a. atar juntamente. tukula, V. a. chamar, nomear, indicar ^ f ulula omhidnngu^ recorrer prova do
tuika,
V. a.
tukana. v. tukikinha.
n.
cas.
tienha.
rar.
v.
a.
torcer, ciitranvar
fu-
tifuka, tika, V.
V. a. a.
(com
es-
peto.)
veneno. tukuluka, w n. apparecer repentinamente, emergir. tukuna, v. a. guindar, puxar. tukusa, V. a. esfr(!gar. tuia, V. a. arrear, depositar no clio. tulika, V. a. pr sobn a cabea. tuluka, V. n. descer. tulula, V. a. descer, dependurar. tululuka. V. (|. ser, estar traiKpiillo. tulumuha. v. a. acalmar.
lulumuna,
turaa.
V. a.
v. a.
adular.
escapar, fugir. tima. V. a. desprezar. timbukila. v. n. ser insuicieite. timbula, v. a. ((uebrar. partir.
mandar, ordenar.
turaana,
v. n.
n.
timbuluka.
timiha.
V.
v. a. cul)iar.
([ueimar. tina. V. ((. ser, estar dittcil. custoso. tinda. V. j. ser grosso, vigoroso. tingoka. v. a. balouar. tingoloka, v. n. debater-se. tingulula, v. n. amUir roda. tinha, V. II. tbcinliar (o porco.) tipula, V. a. bater cotisar. titoviia, V. u. fazer barulho a sugar.
a.
mo
te
a fonte.)
v.
tumbuka,
ou
n.
monda
j)lanalto.
v.
tumbuluka,
agua. tumbulula,
vir supcricic
v. a. rcjiarar.
v. n. correr. v. a.
v. a.
titu, adj.
tivika,
V. a.
revirar.
tuna, V. a. no penetrar. tunda, V. II. partir, ir-se. tunga, v. a. edificar, construir. tungaiala. v. n. perder o eaminho.
tochiue. v. n. arrotar. tokeka. v. a. encontrar, juntar. tokekela. v. n. vaguear, eriar. tokoka, V. n. estar derrubado. tokola, V. a. cavar.
tola, V. a. rasgai-.
tuuguka,
v. n.
tungulula,
v. a. v.
tunhunha.
arvore.")
tununha,
tusula, V.
tuta,
V. a.
v. a.
a.
toma, v. a. apunhalar, picar, ferir. tomba, V. a. desdenliar, des])rezar. tmbola, v. a. furar distriliuir.
tondala, v. a. insultar, injuriar. tonga, v. a. coser. tongeka. v. a. continiuir. tongita, v. n. fazer ccegas. tongola. v. a. castrar (porcos.) tongolola. v. a. rasgar.
levar.
v. a.
estampar. saccudir (roupa ) tuula. V. a. examinar. tuvama, v. a. abrir completamente. tuvika. V. a. cobrir fechar a ino. tuvula. V. a. descobrir - abrir.
tutula.
V. a.
tutumuna,
depennar ^- Indiscar. topa, \. i|. ser. estar louco. topola, V. a. acutilar degoUar. tosa. V. n. chuviscar.
v.
a.
tonhoha, tonhona.
v. a.
descascar.
U
ua, adj. bom. bonito. ua. V. 11. cair. uala. V. a. usar, = vestir.
tosola. V. a. (juebrar. tota, V. 11. comear a amadurecer. tua. V. ({. ser, estar agudo, afiado. tuala. V. a. levar. tuangula, v. n. sentir dor no est-
a.
11.
mostrar.
ungir-se.
jiato,
v. a.
s.
uchime,
mago.
tueia. \ tuenjoi.
.
11.
iindar
II.
em
fileira.
V.
sonhar.
ufeko. >. rapariga. uha, V. q. sor, estar silencioso. uhamba, s. cesto de vime. canastra.
52
UMA
uhandeleko.
si.
UTA
Ifi.
coniinaiidu.
oi-
dtiii.
uhando,
caravana.
^.
encanto. umbanda. umbando. s. indccencia. umuene, s dono. possuidor. undeti. adv. isto mesmo, assim.
.^.
uhembi,
uhina,
v. n. ser.
^.
estar
^ileieio.^o.
uhumbi,
uneni,
s.
recursos.
traio, conspirao.
linlia
s.
iingalu.
s.
iiieveio,
s.
mugido.
fedor.
unganji.
de algodo.
ukai,
ukala.
s.
mulher.
s.
s.
ukaku,
cho.
s.
ukamba,
ukanda.
ukata, ukeia,
paiiiKi.
s.
?:.
amigo.
ungombo, s, unguangua,
ge.
alf.ir-
s.
carta. folha.
retalho
ungaunha,
meia vara de
unguanja, ungula. v.
unjili.
s.
ukema,
nicllo.
s.
espcie de tainlior.
ukese. s. mandioca mi;~turada. ukesokeso, s. pulso. ukoka. s. novcllo de linha. ukorabe. s. visitante, hospede.
remdio.
bens, riqueza.
V. a.
ukuelonga. s. tagarella, fallador. ukuengue. s. devassido. ukuenje. s. mancebo, rapaz. ukuochisoko. s. auxiliar. vagabundo preguiukuolofeka.
^.
upanga, upange,
upati,
s.
s.
s.
oso.
upatiua.
pancada violrnta.
contemporneo (aquelle (lur mesmo dia que outro.) s. mais velho. ukumbi, s. ponta-p. ukundu, s. terra vermelha cora que c
s. s.
upepo,
pinta a testa.
ula,
cama.
tubo de cachimbo. upj. s. mallio de trigo. upiia. s. erupo de angue. upika. s. escravo. upindi. s tibia (osso). upinho. s. focinho. upitO. s. corrida dum animal.
s.
s. circulo de camas. ulela. s. azeite, unto, gordura. uleraba. s. figueira brava, sycomoro.
ulame,
ulenda. s. franga ulienge. s fogueira grande. ulima, s. anno. ulingo, s. mandioca. uliungu. s. bico.
ulo. adv. aqui.
cartilagem do nariz. pessoa (]ue afugenta a chuva, feiticeiro da chuva. upuma. s. tutano, medula.
upolo, upuli.
s.
s.
buffalo.
usi.
s.
ulombo.
s.
carvo mineral
^ espcie
de guia. ulongo, s. conversao. ulonho, saber. ulovi, s. pescador, ulu. s. veneno de peixe. ulula, via lctea.
ulula. V. n. gritar.
usika. usiko.
usilili,
nome
dum
cogumello.
usJtu,
usoli,
s. s.
garganta =^ passagem.
sopa. molho.
s.
usongo,
setta.
ulume.
s.
homem.
usonjolo, s. martello de ferreiro. usuanji, s. conspirao, traio. usui. s. pessoa pouco atenciosa.
usumba,
uta,
s.
s.
receio,
medo.
espingarda, arma,
s.
Utali.
ferro,
VAT.
utanda,
laiiiciito.
~. o hh' traliallia alhanlcid.
YT'X
iiipci frita
53
vamba.
V.
q.
sei-,
s. lu-ilho, i-alor do sol. uteke, <. iKiitf. utekeo. adv. lioa noite. uteleli, s. racha oiu uuia cabaya. uteli, s. algodo. utenda. s. franga. utepa. s. cerveja (feita eoni mandio-
iitanha,
vambela. v. a. miar. vanda. v. i|. sir. estar larud. vndala, v. u. rugir, mugir. vandeka. v. a. accrescentar, augmeutar.
ca
I.
uteteli,
s.
(.'oiiiu
o canio.
Uti.
vavanga.
veia,
v. a.
v. n.
cambalear.
cazar. veiuka. v. n. correr rapidamente. veka. v. 11. estar costumado. vela. V. (|. ser, estar doente. veleka, v. a. carregar s costas. velela. v. n. comer carne.
vembika.
tidiar.
v. a.
encher
um
buraco, en-
utui.
s.
cabea.
.'.
utumbu.
ututa.
raco.
s.
farelo.
ututuli,
pessoa
alta.
verabulula. v. a. cavar, escavar. venja, v. a. meclier. vetelela. v. n. sentar-se porta duma casa onde ha um cadver. veva. V. 11. balar. vevela. v. a. carregar uma criana s
costas.
vi, adj.
uualo.
dai.
s.
fato, roupa.
v. n.
uuinha.
mau.
feio.
uula. V. a. acumpaidiar. uulu. <. principio. uuluka. V. 4. ser, estar spero, desegual.
viha. dices.
V. q.
ser
vila, V. a.
comlemnar.
uunda, uunga,
uunja.
uvaa.
v. n.
v. n. criar Itolor. V. a. v.
enganar.
ij.
uunjuka.
s.
vinda. v. a. entranar, franzir. vindikiia. v. n. escurecer. vindilika. v. a. entender mal. vinga, v. a. assustar, afugentar. vinjuka. v. n. passar, ir. vita. V. a. escrever^ guerrear. VO. adv. tambm, c.
voka.
V. n. V.
i\.
porto.
uvo.
s.
tempo da sementeira.
vokiia. vola, V.
a.
vomba,
v. a.
vonga, v. n. estar abandonado. vongoka, v. n. pender, inclinar-se. vongola, \. n. estar de caliea para
baixo.
VOtoka.
v.
n.
estar de
jic.
peinaie-
vaka.
V. a.
vala, V. a. valala. v.
cer.
V. q. ser, estar velho, estragado. vulua. V. (|. ser, estar louco. vulukuta, V. a. encenar.
vula,
mais. ou-
tra vez.
valula. V.
a. v.
no rticonhecer.
ERRATAS
onde se
ailiaiifoii
l<"-
pag.
ro.sto
:u'hiiig(ii)fro
oeliitukii
oluhoiigi
curvo
<iki-li))Otama
kou
nliauliiina
ku-nlioia
alguii),
can^a
olonboij^o
ovitiitn
(iku-liineia
oualcuia kais
ocliipeinciii'
()lundiiii{;a
fsokolnilo
kn-kolonga prosa
ockiineuiciK'
ochikovata
okii-komUi-la urniar
oudaudo
ovindaufifli'
opalaiika
ctetclo
kaka
enlaniar-se lam('rm'ua sahir
liliiiiljila
niueiia
oclii uinbt'
oehicniba
aue-liikinl>a
ocliindulio
ocliiiijauja
ocliiiijaue
oeliipukiiku ocliipukukalii
oclisetaliai
ocbitiua ocliivolcka
ueliivciigt'
ohaiiaalo
ohakahoka
oiinlftcla
ukaiibuiiiba
PL 3755
P4.
PLEASE
DO NOT REMOVE
FROM
THIS
CARDS OR
SLIPS
UNIVERSITY
OF TORONTO
LIBRARY