Felsefe Dnyas, 2UU//1, Say 4J>

NETZSCHE'NN TANRI MGES ZERNE BR DEERLENDRME

Hseyin Subhi ERDEM* I. Giri: Herhangi bir konuda Nietzsche'yle yzleme durumunda kalan birisi iin en nemli sorun O'nun yazma biimine ainalk kazanmasdr. Felsefesini anlamada en nemli anahtar, okuyucularna hitap etme biimini grebilmedir. Nietzsche'yi anlamak iin gerekli anahtar elde edebilen ancak onun felsef labirentinde dolaabilir. Dierleri iin sadece aphoristik birka cmlenin etkileyici hitabyla yetinme durumu ortaya kacaktr. Bat dncesiyle her ynden hesaplama niyetinde olan dnr, aphoristik ve ayn zamanda sistematik olmayan yazma biimini, projesini gerekletirmede bir yntem olarak kullanr1. Onun yazma biimi, zel kld okuyucusuna felsefi dizgesine ulamada birka yol gsterir. Bu balamda Nietzsche'nin zel bir dinleyici kitlesine seslendiini biliriz: Kendim hakknda baz tuhaf eyleri acmaszca konumak iin almalarmn yeni basks iin uzunca bir nsz yazmay zorunlu grdm. Bunlarla ounluu il nihaye savuturacam... Ve sabrl olmakla birlikte daha azna engel atarak aydnlatacam. Benim grlerim o kadar ilgin ve tehlikeli ki yalnzca ok sonralar herhangi birisi onu okumaya hazr olabilip. Nitekim Nietzsche, az (veciz ifade) ve ok (uzun metin) arasndaki klasik ayrma mracaat etmekten asla bkmaz. Ve bunun sonucunda O'nun felsefesinde ikili sarmal biimindeki metinle karlama durumuyla kar karya kalrz. Nietzsche, byle bir metin karakteriyle karlaacaklar iin metninin iki farkl yapsna ve iki ayr okuyucu kitlesinin varolacana dair bir ngrde bulunur. Okuyucularn iki farkl gurup olarak snflar. Sarmal biimindeki metnin biri esoteriktir* ve "az ifade" biiminde kurgulanmtr. Bu iirsel ve aphoristik yazma biimi, klasik gramerin yeterli olmad

* Yrd. Do. Dr. YY. lahiyat Fakltesi, Felsefe ve Din Bilimleri Blm retim yesi. E-posta: serdem46@yyu.edu.tr ' Detayl bir bilgi iin bkz. Gilles Deleuze, "Active and Reactive", The New Nietzsche Contemporary Styles of Interpretation iinde, ed. David Allison, Delta Publishing, New York, 1979, s. 89 vd. 2 Nietzsche, Letter to Malvida von Maysenburg, May, 1887; Ayrca bkz. Beyond Good and Evil, (BGE) 30, s. 61; Nietzsche, Gay Science (GS), ng., Trans., Walter Kaufmann, Vintage Books, New York, 1974, 381, s. 343. Esoterik: Belirli bir grup tarafndan anlalan ya da onlara hitap eden, hususi, zel, anlalmas zor ifade.

125

Felsefe Dnyas : daha st bir anlatm biimi elde etmek iindir. Bu tr ifadeleri anlayacak kiilere O'nun ifadesiyle, "zgr dnenler", "aykr kiilikler" "mteebbisler", "gezginler", "ahlak kartlar" diyebiliriz. Onun ikili sarmal biimindeki metinlerinden dieri ise, exoteriktir** ki bu da okuyucularndan "tekiler" iindir3. Nietzsche'nin felsefesinin kimilerince sistematik bir dizgeye sahip olmamakla sulanmas bu sebeptendir. Bu bak asndan, sistematik olmayan bir felsefede, felsefenin kimi konularn btncl ve aklayc bir biimde bulmak da olanakszdr. Bu balamda onun Tanr anlayna ilikin ak ve seik bir ifade bulmak da olduka zor bir konudur. Bu yzden O'nun felsefesi, daha ok kltr eletirisi ve insann dnyadaki duruunu belirleme ya da bu duruun biimi ve niteliine ilikin geleneksel felsefenin serimledii tarzdan olduka farkl bir yaklam ortaya koyar. nsan'n yaratc ve kendi varln temellendirici bir yaklamn esas alan Nietzsche, Tanrnn ilevinden ok insann varl ve eylemlerinin deer koyucu, yaratc zellii zerine vurgu yapar. Buna paralel olarak geleneksel anlaylarn artk insan yaamna hibir deer katmayan inanlarn da acmaszca eletirir. zellikle iinden kt kltrn dayanaklar da bu eletiriden fazlasyla payn alr. Nitekim onun Bat kltr evreninin serimledii Tanr anlayna ynelttii eletirel bak, felsefesinin nemli bak alarndan birini oluturur. Buna mukabil, Nietzsche'nin Hristiyan Tanrsn eletirisi genelde onun btn felsefesi deerlendirilirken bile grmezden gelinen bir strateji olmutur. Bununla birlikte onun nl 'Tanr ld 4 " iddias Bat dncesini eletiriden ok, tmel (evrensel) bir iddia olarak gnmzde btn okuyucular tarafndan ele alnr grnmektedir. 'Tanr ld" iddiasn tmel bir nerme ve iddia olarak ele almak hem Nietzsche bakmndan hem de dier daha dinamik Tanr inancna sahip kltrler bakmndan yanltc deerlendirmelere yol aabilir. Oysa bu iddia btnyle Nietzsche'nin Hristiyan ve dolaysyla Bat kltrne ynelik bir eletirisidir. O, bu iddiayla, btn Bat kltryle hesaplamak ister. Hristiyanlk dini ve Tanr, Nietzsche bakmndan deer koyamayan ya da kii vicdannda koyduu deerlerle artk herhangi bir etki yaratmayan bir olgudur. Bu sebepten dolay, Tanr ve din hakknda kiinin tercih ettii ynelim, onun kendi beenisine gre zevkini ortaya koymas ve bunu dikte ettirmesidir. Bu beeni dini tutum bakmndan da kiisel bir zevk tercihine dayanr;

**Exoterik: Kolay anlalr ifade. 3 Bkz. David B. Allison, "Reading Nietzsche", The New Nietzsche, Contemporary Styles of Interpretation, iinde, s. xii. Nietzsche, dizgesini kurarken, sz sanatkrane kullanmann gereini yle vurgular. "nk her trden dans, soylu eitimden ayn dnlemez., ayaklarla, kavramlarla, szcklerle dansedebilmek: Kalem ile de dansedebilmek gereini sylememe lzum var m, bilmem- yazmasn renmek gerektiini de sylemeli miyim? -Ama bunu yaparsam bu noktada Alman okuyucular iin tam bir bilmece olurum." (Nietzsche, Twilight of Idols, VIII, 7, s. 66). 4 Nietzsche, Gay Science (GS), ng., Trans., Walter Kaufmann, Vintage Books, New York, 1974, s. 181.

126

Felsefe Dnyas : burada zevkin tesinde nedenlerin yeri yoktur 5 . Byle olunca ortada omurgas olan ve kiiyi ykml klan bir din olgusu kaybolmaktadr. O halde Nietzsche iin "Tann'nn lm"n ilan etmek ve Hristiyan deerleriyle alay eden bir tutum taknmak anlalr olmaktadr. Peki, Nietzsche iin Tanrnn deeri bu saldr erevesinde mi kalr? Bat dncesi perspektifinden Nietzsche'nin Tanr'ya ilikin acmasz saldrlar karsnda hesaplamaktan kanan bir strateji izlemek, O'nun bu konudaki zaferini kabullenmek anlamna gelmektedir. Byle bir strateji izlemek Bat dncesi ve teolojisi bakmndan makul olabilir. Ama ayn dnceyle dier kltrlerin yzlemesi ve hesaplamas bir zorunluluk olarak ortada durmaktadr. Bat dncesi, geirdii istihaleler sonucunda Tanr'y bir tasavvur olarak ldrm grnmektedir; oysa len Tanr deil insann kendisidir. Nietzsche Tanr ld szyle insann da ldne dikkat ekmektedir. nsann anlam evrenini yitirmesi ya da sahip olduu tasavvur gcn yap bozuma uratmas, insan olma geleneinin epistemolojik temellerinin de yklmasn salayan amil olmutur. Nietzsche'nin nl iddiasndan sonra, post modern dnce de ok gemeden insann lmn ilan etmitir. Anlam tahrip etmek, hem varl, dolaysyla henj de varl temsil eden kavram tahrip etmektir. Tanrnn ya da insann lm ilanyla insan metodolojik bir kaosa srklenmitir. II. ada Tanr Tasavvuruna Dair Bir Deerlendirme amz dncesi Tanr tasavvurunu farkl bir amala deerlendirmekle karakterize edilir. O, bir taraftan Tanr tasavvurunu dinin gerek ilgisi olarak korumaya alrken dier taraftan bu tasavvurun gerekliini ve bizim onunla ilikimizi tahrip etmeye alr. Bu metafizik ve psikoloji dilinde ak ve gizli, deiik biimlerde yaplr. Tanry gerek d klmada ada dnce, anlalr bir biimde kendini, ahlaki bir ilkeyle baml klmaz. Kant' izleyen dnrler aslnda Mutlak' eski konumuna getirmeye abalayp, onu "iimizde var-olmayan" olarak tasavvur ederler. Oysa bu balam daha nce Kant'n yallk dneminde bile "Tanr zahiri bir tz deil yalnzca iimizdeki ahlaki bir durumdur 6 " eklinde ifade edilmekteydi. Bylelikle Kant "pratik akl postulat"m karlayan bir Tanr anlayyla, gerekli grd, artsz ve zorunlu bir emir (imperative) ile artl olan herhangi bir ikin dorulama arasnda ztl ortadan kaldran bir Tanr anlayn ikame eder 7 . Byle bir Tanr, btn ahlaki ykmlln kaynadr. Ama iimizdeki bir durumdan baka bir ey olamayan byle bir Tann'nn bu gerei karlayamamas, buna karlk, bir ykmle sadece bir Mutlak'n mutlaklk verebilmesi gerei Kant'n nihai aratrmalarnn nedeni olmutur 8 .
5

Bkz. Nietzsche, GS 39-132., s. 106-186 Bkz., I. Kant, Pratik Akln Eletirisi, Tiirkesi, onna Kuuradi vd., Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara., 1994, 1 .Ksm. 2. Kitap. 2. blm, s. 152, 154 ve 155. 7 Bkz. Kant, a .g .e., s. 134 vd. 8 Bkz., Martin Buber, The Eclipse of God, Studies in the Relation between Religion and Philosophy, Harpei and Brothers Publishers, New York, 1952, s. 26-28.
6

127

Felsefe Dnyas : Bu yzden Tanr'nn tezahrlerinin yansmasn grdmz yaantmzda geleneksel Tanr terimi derin tonlaryla birlikte korunmaldr. nsann akn bir Tanr inancndan vazgemesi mmkn grnmemektedir. Onun aknla dair ynelme ve btnlk zlemini terk etmesi olduka gtr. nk kii hangi koullarda olursa olsun kendi varoluunu aklarken, bu varoluunu aan bir aklama getirme zorunluluuyla yz yze kalr. O halde bylesi bir Tann'ya bavurma bu dnyada itaati gerekli klar. nsan Tann'ya bavurmayla, kendi deneyiminde olumlu ve aka kavranabilir sezgilere ular. Bu yzden Tann'nn mahiyetine ynelik speklasyon yerine, O'nun insandaki teolojik yannn tezahrleriyle ilgilenmek daha doru bir deerlendirme olacaktr. Tann'nn varoluumuzu bir kesinlik olarak belirlemesi fikri, aslnda felsefi dnce srecinde Platon, Plotinos, Descartes, Leibniz gibi dnrlerin felsefelerinde net bir biimde vurgulanr. Modern dncede Tann'nn varl ve akmlna ilikin olumsuzlayc yaklamlar kaynan Hegel felsefesinde bulur. Hegel akn bir Tann ve bu Tann'nn varl ve var edicilii fikrini, Hristiyan teslis inancyla badatrma uruna, kendi zmlemesini gerekletiren formulasyon iinde kaybeder. Hegel'in talebesi Henrich Heine "bana Tann olduumu Hegel retti" der. Hegel'in felsefesinde merkezi kavramlardan biri olan ben zerine yapt speklasyonlar Heine iin byle vargya varmay kolaylatrmtr. Gnter Rohrmoser, "Eer gnmzde ateizm kimden kaynaklanmaktadr tarznda bir soruyla karlalacak olursa, bunun 'Tann ld' (Gott selbst ist tod) szyle Hegel'e ait olduu sylenmelidir" demektedir 9 . Kari Lvvith, "Hegel dini tasavvuru kavrama evirdii iin en az Kant, Fichte ve Schelling kadar ateist olmutur. Yahut o yledir: O tann'ya inanmyor aksine sadece Tanr'y dnyordu. Filozoflann Tanr's salt inancn Tann's olamazd. Hegel Tann'nn mantki varlm kavramak istiyordu" 10 . Hegel, zmlenmesi kolay olmayan felsefi speklasyonlaryla, ardllar tarafndan ortaya atlan zengin yorumlarn kayna olmutur. Bu yzden onun Tann tasavvurunun ne olduuna dair yukardaki gibi farkl yorumlar yaplabilmektedir. Hegel'de ben "dnce olarak varolan znenin en yaln anlatm"dr. Ona gre ben, ilgisiz okluun, birliin potas iinde yok olmasdr. Bu anlamda ben Hegel felsefesinde yalnz felsefenin deil, tm varln merkezi konumundadr. nk bu akn ve metafziksel bir bendir. Hegel, kendime ben dediim zaman kendi tekil kiiliimi kastetsem de, aslnda, batan sona bir evrenseli ifade ederim, bu nedenle ben salt kendi-iin varlktr (fr sich seyn= Being for itself). Onda tikel ve belirli olan her

Bkz., Gnter Rohrmoser, "Ateismus und Dialektik bei Hegel", Studium generale, Zeitschrift die Einheit der Wiassenschaften ihre philosophischen Grundlagen und ihre Konzequenzen, vol.21. Heidelberg-New York, 1968, s. 916'dan nakleden, Naim ahin, Hegel'in Tanrs, izgi Kitabevi, Konya, 2001, s. 103. 10 Karl Lwith, Gott, Mensch und Welt in der Metaphysik von Descartes bis zu Nietzsche Vandenhoeck Ruprecht, Bochum, 1967, s. 121 'den nakleden Naim ahin, a.g.e., s. 103.

128

Felsefe Dnyas : ey reddedilmi ve baklardan gizlenmitir" u der. Hegel sistemci yaklam uruna btn varl bir tek ilkeyle aklama iddiasyla ortaya kar. Bu durumu Kierkegaard, "Hegel'in nesnel dncesinde zne anzileir ve znel mahiyetli hakikat ortadan kalkar" ifadesiyle eletirir 12 . nk byle bir yaklam sonunda kendinde-bir Tann'nn varl ortadan kalkar. Buna mukabil, Tanr, tz, mutlak idea, mutlak ruh gibi merkezi kavramlar ayn ilevi grrler. Bu balamda, W. T. Stace, Hegel'in felsefesindeki belirleyici kavramlardan Mutlak dea'nm ruh kategorisinden baka bir ey olmadn belirtir. Bu iki kavram arasndaki aynm tz ile tz kategorisi arasndaki ayrm; ya da neden kategorisiyle edimli bir neden arasndaki ayrm gibidir. O halde Mutlak dea, Mutlak Ruh'la zdetir. Bu yzden birinin ya da dierinin mutlak olduunu sylemede fark yoktur. Bunun yannda Mutlak'n tzn kategorisi mi, yoksa kendisi mi olduu da fark etmez. Hegel ruh ile insan ruhunu kasteder ama felsefesinde tekil bir insan ruhunun Mutlak olduu sonucu kmaz. nk mutlak ruh kusursuz bir ruhtur ve bireysel bende de benim zm ve tzm olarak bulunur ve ben bu kalba gre yaplmmdr. O halde, mecazi anlamda mutlak ruhun, Tanr'nn ruhundan baka bir ey olmad sylenebilir 13 . Ve mutlak ruh kavramnn insan ruhuyla ilintisi gz nne alnarak, her insanda tanrsallk potansiyelinin bulunduu sonucuna varlr. nsanda tanrsallk potansiyelinin bulunmas, pay ald tanrsal Ruhun tekil karakterine vurgu yapmaz. Bu, Hegel'in bir tekil kii olarak gndelik bilgiyle elde edilen Tann'ya inand sonucunu karmaz. nk Tanr mutlak kiiliktir, tikel bir kii ya da tikel bir ruh deildir. O halde bu panteist yaklamn mantksal sonucu olarak idea e deyiiyle Tanr, en yetkin aamasna insan bilincinde ular ve bilinli insan da kanlmaz bir biimde tanrlar. Bu, akn bir Tanr anlaynn tersyz edilmesi durumudur. Kadiri mutlak bir Tanr anlay bylece tasavvurdan kaybolur. Nietzsche, "stinsan" nosyonuyla, bir yandan, yerinden edilen Tanr nosyonunun brakt boluu doldururken; dier taraftan, Bat dncesinin dt amaza iaret eder. Bu, existansiyal dncenin serimledii "braklmtk", "dmlk" ya da, "terkedilmilik" dncelerinin dayana, mutlak hkim, rahman ve rahim olan bir Tann'nn znn boaltlp, insani dzleme ekilmesiyle oluan yeni durumu tasvir eden kavramlar olarak karmza kar. Hegel felsefesindeki radikal soyutlama biimiyle, eylerin varolusal gerekliinin yannda ben ve senin varolusal gereklii de nemsenmez. Ona gre mutlak yani evrensel akl ya da Tanr, doada ve tarihte olan her eyi, insanla ilgili olanlar da dhil, kendini idrak etme ve kendinin bilincinde olma aleti olarak kullanr. Hegel'in Tanrs bizimle canl bir ilikiye girmez ve buna ynelik ltufta da bulunmaz. Hegel bylece
" Bkz., George S. Morris, (Ed.), German Philosophical Classics: Hegel Logic, A Book on The Categories of The Mind, A Critical Exposition, Chicago: S. C. Griggs and Co. 1890; Kraus Reprint Co. New York, 1970, s. 127-134; ayn eser, s. 193-201. 12 Bkz. F. Magill, Egzistansiyalist Felsefenin Be Klasii, ev., V. Mutal, Dergah Yay., stanbul., 1992, s. 34. 13 Bkz. W.T. Stace, Hegel zerine, Verso Yay., Ankara, 1986, s. 187.

129

Felsefe Dnyas : Tann ile insani varoluta kiisel ve tarihsel eliki arasndaki somut karlamay kurgu alanna indirir. Ezeli z nitelikleri arasndan yalnzca doa ve ruh'u ifa eden ve bunun yannda ezeli sevgisinin bizde bir cz yansmasna izin veren tz, bu srete kar konulmaz bir kuvvet ile kendisinin hakikatine ve bilincine ulaan, doa ve ruhu kuatan mutlak bir srecin znesi olur. Bu srete evrensel akl, duygulan kendi amac iin harekete geirir ve bireyler bu ekilde kurban edilmi olurlar. Martin Buber, Hegel'in yaklamnda, "btn dinlerde 'snrsz ve snrl varlk arasndaki iliki biiminin deerlendirilmesi 14 ' eklinde ifade edilen bir tema yerine, kendisiyle ve kendisi iin uraan her eyi bir ara gibi kullanan ve yok eden bir evrensel ruhun istisnai ynetimi geirilerek, geleneksel anlayn yok edildii"ne dikkat eker. Bylece dinin formunu yenilemek ve onun vahyedilmi gerekliini ortaya karmak adna Hegel, dini kendi gerekliinden yoksun brakr. Hegel, "Tann hakknda artk hibir sr yoktur 15 " ifadesiyle insann mitsizlik ve vecd hallerinde hem gizemli hem de ak biimde karlat Tann'y ortadan kaldnr. Hegel'in felsefesinde btn bir Bat dnyasnn Tanryla olan ilikisi, bu iliki biiminin ortaya kard kark bir durum mevcuttur. Bir yandan panteist bir yaklamla insanla zde klman bir Tanr, dier taraftan Platon felsefesinden mlhem bir teslis kurgusunun sonucu 16 mteal ve "kendinde bir Tanr" anlaynn zayflatlmasyla yerinden edilmi Tann'ya ynelik bu deerlendirme biimi, Nietzsche'nin "Tann ld" sz ve "onun katili olduumuzu 17 " ifade eden szleriyle amzn nihai durumunu dramatize eder. III. "Tanr ld" Sznn Yansmalar "Tanr ld" sznn ncelikle sosyal hayatta yle bir karl vardr: Dinsel alan iinde, insanlar kendilerinden bamsz olarak inandklar eyin yaamlarnda yetersiz bir temsilinin olduunu bilmelerine ramen, insan ile Tanr'nn hakikati arasndaki iliki canl bir ekilde tezahr eder. Bunun aksi durumunda, baz dnemlerde kiilerin Tanr tasavvurunun orijinal suretinin zayf izlerini tayan bir nosyona sahip olduklar gzlenir. Zayf temsiliyeti tayan tasavvurun, Tanr'nn hakikatinin yerine gemesi ile asl tasavvur g yitimine urar, canlln kaybeder. Bu durumda hl dindar olan kiiler, Tanr'nn kendilerinden bamsz bir varla sahip olmas gereinden uzaklap, onu sadece zihinsel bir iliki iinde olan, bir gereklik olarak dnerek, bir anlama baanszl gsterirler. Burada artk insandan bamsz bir gerekliin, insann hayatnda canl bir etkisi ve deerler oluturmas mmkn grlmez. Dinsel balam yalnzca seremonik bir biim alr. te bu, Tanr'nn ilevsizliidir ve insan hayatndan
14 15

Bkz., Buber, a.g.e., s. 30 Bkz., Buber, a.g.e., s. 30. 16 Bkz., Stace, a.g.e., Ek 1 "Hegel ve Hristiyanlk", s. 189. 17 Nietzsche, Gay Science, (GS) III: 125, s. 181; ayrca bkz., en Bilim, Trkesi, Ahmet nam, Say Yay., stanbul, 2005; Nietzsche, The Will to Power, (WP) 169, ng. Trans., Walter Kaufmann, Vintage Books, Random House, New York , 1968, s, 101.

130

Felsefe Dnyas : dlanmasdr. Bylesi zamanlarda, Tanr'ya bu zaviyeden bakan birisi iin din, sunumlar aslnda hayali olan fakat ruh tarafndan gereklik kazandrlm bir dzlem zerine yanstlan i-gzleme dayal bir sreten baka bir ey olamaz. Kltrel alar bu yanstmann yaratc kuvvetine gre snflandrlrlar. Nihai bilgiye ulatn iddia eden kii, Tanryla ilgili gerekletii iddia olunan bir konumay, sadece bir kendi kendine konuma ya da ben'in tabakalar arasnda bir konuma olarak kabul eder. Aslnda burada Tanr olarak muhatap alnan ey ben'in bir yapm, insann tortulam bir anlaynn ortaya koyduu ieriksiz bir kabuldr. Bu kabul edilen ey, Tann'nn arkasndan -Tanr adna- ok ynl kar ve savunma amal olarak, kiinin kendini konuturmasndan baka bir ey deildir. Byle bir ynelim kendini kilisenin kurumsallamas ve temsili iinde somut olarak serimler. Tanry bu biimde konuturmak, Nietzsche bakmndan, dinin "..(Hristiyanln) en onulmaz biimde insanlarn bana musallat edilmesidir..18" ve bu "..yozluun en yksek derecesidir.."19. nk Kilisenin temsil ettii "ne ahlak, ne din, Hristiyanlk iindeki biimleriyle, gerekliin herhangi bir noktasyla ilintilidir"20. Byle bir din, her tr deerleri istismara mncer bir altyap oluturur. "Dindar insan kilisenin istedii biimiyle, tipik bir decadent'tir*"21. Bu durumda "bu deerlerin pejmrde kkeni aa knca, evren deerini yitirmi grnmektedir, 'anlamsz' grnmektedir, ama bu sadece bir gei evresidir..." 22 . Bat felsefesi ve deerlerini yerinden etmenin yntemi bu gei evresiyle mmkn olacaktr. Nietzsche bakmndan bu evre nihilistik bir ara dnemdir. Bat felsefe ve kltryle hesaplama bu biimde zorunludur; nk dinsel referans alnan deerlerin yitirilmesiyle btn anlam, ama ve yn kaybedilmitir. Yitirilmi olan bu deerlerin negatif yorumlanmas, imdiye kadar toplumu ve insan yanl ynlendiren deerlerin stesinden gelinmesi iin gereklidir. Bu balamda Nietzsche, felsefesini ve nihilistik tutumunu ekile felsefe yapmaya benzetir. Nihilizmle o, decadence' a uram Ba felsefesi gelenei ile kltrnn yerine yenilerini koyabilmeyi tasarlar23. ekile felsefe yapan24, "Tanr ld" szyle Bat

Bkz. Nietzsche, Anti-Christ, (AC) 61-62., s. 185-186; Nietzsche, Twilight of dois and The Anti- Christ, ng., Trans., R. J. Hollingdale, Pengun Books, UK, 1968, s. 184-186. 19 Bkz. Nietzsche, Anti-Christ, (AC) 61-62., s. 185-186. 20 Nietzsche, AC.,. 15, s. 125. 21 Bkz. Nietzsche, AC., 51, s. 167. * Decadence: Latince decadere fiilinden treyen Franszca terim. Sanat, siyaset ve daha ok kltr ve uygarlk alannda gerileme, k. Bu terime Nietzsche zel bir anlam kazandrmtr.ona gre, decadent bir toplum kendisindeki sprnt ve artk maddeleri atamayan bir toplumdur. Bu balamda o, modern toplumun boaltm gc tkenmi dejenere bir toplum olduunu ne srer. Bkz., Ahmet Cevizci, Felsefe Szl, Paradigma Yay., st., 2002, s. 248. 22 Nietzsche, The Witl To Power, (WP) 7, s. 10-11. 23 Nietzscheci nihilizm aktif ve pasif nihilizm olarak iki evrede dnlr. Pasif nihilizm, her eyi hilik iinde gren ve bu bakn kiiyi tamamen tkettii, ilevsizletirdii nihilizmdir. Aktif nihilizm ise deerleri ykp yerine yeni deerler ikame eden nihilizm biimi olarak tasarlanr.

18

131

Felsefe Dnyas : dncesinia Tanr anlayyla hesaplar. IV. Nietzsche ve Tanr Nietzsche'nin Tanr hakknda ortaya koyduu grlerini iki farkl gurupta toplamak mmkndr: a) Hristiyan dininin gereklii ve Hristiyanlk dininin Tanr anlaym yadsma. sa'nn temsiliyetinde gerek Tanr zlemi. b) Ebedi tekerrr iinde belirleyici olarak Varlk. Bu varlk, Tann'y, tannsallamay sre giden bir vetirede belirler. O, dngsel bir evren tasarmnda ve bilgi kuram balamnda, bir ilk neden olarak Tann'y kabul etmez25. nk bu dngsel bir olu halindeki dnyaya muvafk olmaz. Dnrn btn eserleri gz nne alndnda Tann balamndaki fikirleri ounlukla Hristiyan Tann tasavvurunu eletiri biiminde karmza kmaktadr. O, Hristiyanln daha balangc itibariyle yanl bir ynelim olduunu ifade eder. Bu yzden Nietzsche asndan Hristiyan dnya gr ve kilisenin rgtleyip smrlann belirledii bir din, yalnzca insan dnyaya kar soutan ve krelten, canlln yok eden bir engelden baka bir ey deildir. Zaten Hristiyanlk denilen din de Hz. sa'yla birlikte armha gerilmi ve o anda varlk ans bulamamtr26. Hristiyanlk, kiinin dorudan Tann'yla ilikisini yok sayar. O, kiinin Tann'ya pimanlm bildirmesi ve affedilmek iin dua etmesini kabul etmez ve bu yzden Tann-kul arasndaki ilikiyi Evangeliumca* pratie balamtr. Bu pratik balamndaki "gnah", "gnahlann aff", "inan", "inan yoluyla kurtulu", gibi Yahudi Kilisesinin retileri olan nosyonlar "iyi haber"in iinde deillenirler27. Evangeliumun btn psikolojisinde Tann ve insan arasndaki ontik gereklik yok edilmitir28. nsann yeryzndeki pozisyonu bengisellikle smrlandnlm, onun yeryzndeki insanca eylemleri, hayata ilikin tutumlan ve insanca doas yok saylmtr. Evangelium'da vaat edilen 'Tanr'nn Krall' kiinin bekleyecei bir ey deildir. O olsa olsa bir yrek yaantsdr. Her yerde vardr, hibir yerde yoktur29. Nietzsche, "Tann'nn krall" inancyla insann, insani edimlerinin grmezden gelindiini ve dnyada ihmal edildii tezini btn bir felsefesinde vurgular. Hristiyanlk bu yapsyla aslnda "iyi haberci"yi rnek almamtr. "yi haberci", yaad gibi ld, rettii gibi "insanlar kurtarmak" iin deil, kiinin nasl yaamas gerektiini gstermek iin. Ardnda insanla brakt kendi pratiidir...

Bkz. Nietzsche, E Twilight of Idols and The Anti- Christ (TI), "The Hammer Speaks" Trans., R. J. Hollingdale, Penguin Books, 1985, s. 112. 25 Nietzsche, Twilight of Idols, (TI) VI, 8, s. 54. 26 Bkz. Nietzsche, AC., 39, s. 151. 27 Nietzsche, AC., 33, s. 146. 28 Nietzsche, AC., 33, s. 145. Evangelium: incil. 29 Nietzsche, AC., 33, s. 146.

24

132

Felsefe Dnyas : armhtaki tutumu. Bu balamda Hz. sa'y sevmek Tanr'y sevmektir Bu ifadelerle Nietzsche'nin hlihazrdaki Hristiyan Tann'sn deil, ama bunun yerine olmas gereken bir Tanr anlayna vurgu yaptn grrz. Ama varolan Tanr tasavvuru ylesine dekadansa uratlmtr ki O, bundan sonra yalnzca bu dekadansa urayan Tanr tasavvuruyla savar. Baka bir balamda ise evren grn temellendirmek iin, onun ebedi tekerrr fikri dorultusunda, evreni, varl srekli bir dngye mahkm eden ikin bir Tanr anlayyla karlarz31. Onun anlay evrim ve ebedi tekerrr fikirleriyle ikin, panteist Tanr grn birletirir32. Bu panteist Tanr anlay, olu iinde evrenle zdeleir ve olu iinde tanrlama sreci de balar. Muhtemelen bylesi bir Tanr anlay Heidegger iin Tanr'y Varlkla zdeletirme ve Nietzsche'nin Tanr anlayn izah etme biimi olarak ilgi alanna girer. Bylesi bir yaklam Bat kltr asndan da daha tercih edilir bir yaklam olacaktr. Bylece Nietzsche'nin Anti-Christ ve dier eserlerinde hesaplat Hristiyan Tanr tasavvuru da saldrdan kurtulmu olacaktr. mdi, Nietzsche'nin btn bir metnini deerlendirdiimizde, Sokratesi bir ironiyle, ada insann Tanr ideasn tkettiine dair kuvvetli ve derin bir vurguyu her an hissederiz. ada insann zellikle Bat dn ve kltr evreninin Tann'nn hakikatini bu biimde ele almas, Tann'nn hakikatinin yitirilmesidir. Bu durumu o nl "Tann ld" nermesiyle ortaya koyar. Btn bir felsefesi gz nne alndnda yaratc ve olumlu ilevsellii olmayan bir Tann'nn yerine, insani eylem ve deer koyma giriimini ikame etme yoluna gider. O, Tann kavramyla Hristiyanln ya da dinlerin sunduu kendince olumsuzluktan baka bir ilevi olmayan Tann'dan midini kesmitir. Dnya, insann iine dt ve varln Hi kavramyla ifade edilebilecei bir aamadadr. Varln bana getirilen hi bundan sonra nihilizmin egemen olduu ama bunun da insan tarafndan almas gerektii bir vetireyi temsil eder. Dolaysyla kendini var etmesi gereken artk bizzat insann kendisidir. Ama O'nun, felsefesinde kimi zaman kanmann imknszlna vurgu yapt alnyazs, metinlerinde slubunun anlalmasn daha da zorlatrd bir kader anlayna, dolaysyla da, rtk bir Tann anlayna sahip olduu sylenebilir. Nitekim nihilizm kavramyla kendini tanntanmaz bir izgide sunduu zmlemelerinin nihai olarak ak olmamas ve nihilizmin de alt edilmesi gereken bir srece iaret etmesi, bu kany dorular grnmektedir33. Bu balamda Nietzsche'nin Tann dncesine ve onun kiisel tezahrlerine ynelik ifadelerine bir igryle bakarsak, O'nun iki hususta Tann nosyonuyla tarttn
30 31 32

33

Nietzsche, AC., 35, s, 148. Bkz. Nietzsche, WP, 712. Abraham Wolf, Nietzsche'nin Felsefesi, Tiirkesi, Sebahattin evikba-H. Subhi Erdem, Babil Yay., Erzurum, 2003, s. 96. Bu kan Sn. Prof. Dr. Fehmi Bakan'a aittir. Bkz. Fehmi Baykan, Nietzsche'nin Felsefesi, KaknUs Yay., stanbul, 2000, s. 131.

133

Felsefe Dnyas : grrz. Bunlardan birincisi, Hegelyen akl yrtme (mantk) balamnda mahiyeti boaltlan ve akn vasf yerinden edilen Tanr tasavvurunun Bat dncesinde oluturduu krizi ortaya karan yapnn btnlyle olan mcadele; dieri de, bir kurum olarak ortaya kan Kilise retisinin sunduu Tanr imgesidir. Bu konuda Nietzsche, Anti-Christ'de yle der: imdi Hristiyanln gerek tarihini anlatacam. "Hristiyanlk" kelimesi zaten yanl bir anlamadr. Gerekte bir tek Hristiyan varoldu, o da armhta ld. "iyi haber" armhta ld. O andan itibaren "iyi haber=incil" denilen sa'nn yaadnn tam tersi olageldi; "kt haber", dysangelM. Bu metinde grld gibi, Nietzsche aka Kiliseyi, Anti-sa (Anti-Christ= deccal) olarak grmektedir. Nitekim o, Hristiyan din adamlarnn retip yayd Hristiyanla amanszca kar olurken, sa'ya ve retisine kar hogrldr. Yegne Hristiyan uygulamas, yani, armhta lenin yaad gibi bir hayat gerek Hristiyanlktr... Bugn bile byle bir hayat mmkn, hatta baz insanlar iin gereklidir de: hakiki primitif Hristiyanlk her zaman mmkn olacaktr^5... Nietzsche'nin Tanr kart aklamalar hep bu mevcut Hristiyanlk anlaynadr. O, Hristiyanln Tanr anlaynn ska yeryznde insanln zararna kullanldna dair zel bir korku, dehet ve tiksintiye sahiptir. Ona gre bu anlay, dnyaya dair canlla kar bir tutum sergiler. Nietzsche'nin dinsel bir evren tasarmna kar olmasn tahrik eden en nemli unsur, belki de, Hristiyanla kar bu takntsdr. Ama grld gibi o salt dine kar bir taknt iinde deildir. nk onun ifade ettii gibi hayata yardmc olmas balamnda inanlarmzn en iyisi hakknda syleyebileceimiz ey, hakknda birok ey sylenebilse de, insana hayat dolu dolu yaattraca iin, byle bir Tanr anlayna kar sylenecek hibir ey yoktur^6. Gerekte, Nietzsche'nin bavurduu eletiriler, kesinlikle inam iradesinin ve fiillerinin sahibi klan bir Tanr inancna ynelik deil, ama sadece reten insan dnyadan ve hayattan soutan bir tr korku, heyula olarak onu temsil eden bir Tanr anlaynadr. Bununla birlikte, insanlar, her eyi Tann'nn koruyuculuuna, ykmllne brakabilecekleri inancna cesaretlendiren ve btn gl abalan engelleyen Tann anlay da Nietzsche'nin hedefindedir37. Ve O'nun olumsuzlad, decadence uram bylesi bir Tann anlay da Kilise'nin temsiliyetindedir. Bu haliyle varolan Kilise, decadence'n altyapsn oluturur. Bu yzden Nietszche, decadent kilise babalar tarafndan imal edilip sunulan Tann kavramyla mcadele eder. Nietzsche'nin felsefi dizgesindeki kar klan ve kabul edilmeyen Tann hep bu tanndr. nk Hristiyanln Tann kavram, hayatn kn mmkn klan bir

34 35

Nietzsche, Anti- Christ, 39, s. 151; WP 168, s. 101. Nietzsche, AC 39, s. 151. 36 Wolf, a.g.e, s. 96. 37 Wolf, a.g.e., s. 96.

134

Felsefe Dnyas : hareketin temsil ettii unsurlar; yani, rmeyi, bezginlii, hastal vb. temsil eder: Hristiyan Tanr kavram-hastalarn tanrs olarak Tanr- u dnyada ulalm Tanr kavramnn en tefessh etmiini; hatta belki Tanr tipinin en dk seviyesini temsil eder. Hayatn yceltilmesi ve ona ebedi "Evet!" deme yerine, Tanr, hayatn ztt bir anlama tefessh ettirildi. Tanrda hayata, yaama arzusuna kar dmanlk ilan edildi. Tanr, "bu dnya" hakknda her iftirann, "te dnya" hakkndaki her yalann forml oldu. Tanrda hilik ilahlatnld, hii istemek kutsand!38 O halde Nietzsche'nin din-kartl ve tanrtanmazl bizatihi dine ve Tanrya kar olmak yerine, bu kavramlarn tefessh etmi formlannadr. Bu dorultuda AntiChrist'te yle sylyor: Bizi farkl klan, tarihte, tabiatta veya tabiatn arkasnda hibir Tanr tanmamamz deil ama Tanr diye hrmet edileni "Tanrya benzer" bulmamz/dr*9. Nietzsche bir yanda Ba kltr ve onun kurumsallaan dinsel yaplanmasna acmaszca saldrda bulunurken, dier tarafta evrensel Varla kar derin bir mistik ballk sergiler. Eserlerinde mistik zlemlerini, dindarne duygularn aka Dionysian kltn ycelterek ve rnekleyerek serimler. Onun yaknlk duyduu eski Yunan esoterik okullarndan Dionysian klt, pagan mistizmini ierir. Nietzsche "armha gerilene" kar Dionysosu, yani pagan dinini benimseyip onu "affirmative" (onayan din) olarak grr40. Bu mistik tavr ve Dionysian simgesine yklenen ilevsellik, ayn zamanda Tanr tartmasn antropolojik bir balama ekerek, insan kaderi ve geleceiyle irtibatlandrma giriimi olarak grnr. Ama Nietzsche'nin bu mistik yn muhtemelen 'Tanr ld" sznn etkisiyle ne kmamakta ve O'nun anlalmasna da engel tekil etmektedir. Nietzsche'nin dinsel yn daha ok "Tanr ld" beyanyla belirlenmekte ve yorumcularnn bu sz zerine vurgusu, Nietzsche'nin dinsel olana kar ilgisinin niteliini determine etmektedir. Yine Nietzsche'nin fizyoloji ve psikoloji alanndaki tespitlerinin nemi vurgulanarak dine amanszca saldrmas, felsefesinin ana hatt kabul edilip, Dionysos ile ilgisi bir tr iir olarak grlerek mistik yn dikkatlerden karlmaktadr. Oysa Nietzsche'nin felsefesindeki "stn insan" kavram onun mistik zlemlerinin en byk kantdr41. Mistisizm, insann psiko-sosyal artlanmasn (yabanclamasn=kendi varln) ego imajna indirgemesini), psiik snrlamalarn, amaya alp, "stbilin" (sper consciousness) haline erme gayretidir. Nietzsche'nin "Dionysian" tanm da bu yndedir: "Birlik iin byk arzu; ahsiyetin, gnlk hayatn, toplumun, gerein tesine ulamak, geicilik uurumunu amak"42. Dionysian insann temel vasf ise, amor

Nietzsche, C 18, s. 128. Nietzsche, C 47, s. 163. 40 Nietzsche, WP 401, s. 217. 41 Bu deerlendirme iin bkz., Fehmi Baykan, a. g. e., s. 133. 42 Nietzsche, WP, 1050, s. 539.
39

38

135

Felsefe Dnyas : fati*'dir; yani, ebediyetin ebedi olarak tasdiki. Amorfati hali iki biimde tezahr eder: Kosmos ile vecd iinde birleme, vahdet ve kosmosla birlemeden doan gerei kozmik bir perspektiften grmek. Bu balamda, Dionysian insan anlay, Nietzsche'nin felsefesini mistisizmin tam ortasna yerletirir. Burada Nietzsche'nin betimledii tip, eitli mistik tarikatlarn Tanrya ermi insan tipinden bakas deildir. Bu tipe Sufler "veli", Hindular, "sidha" derler. Aradaki tek fark, Nietzsche'nin ayn tip insan betimlerken, geleneksel dinlerin terminolojisini deil de, "pagan" bir ifade kullanmasdr44. Eer, Varlk kendisini srekli bir olu ve dng iinde serimliyorsa, Varln kendisiyle ilgili eitli biimlerde aidiyetlikler kurmann aklamas mmkn grnmektedir. Bu balamda O, tm farkl kltr ve dinlere ait simgeleri kullanarak meramn zl ve olaan ifade biimlerinin stnde sunma giriimi sonucu olarak pagan literatr kullanmaya ynelmitir. Nihayetinde kullanlan dil var olan, bu dnyaya ait olan bir dildir45. Bu dnyay sorunun mihveri klmak, dnyayla snrl bir dil kullanmay gerektirir. Ama bu dil mantn dar ve varl olduka snrlayan dili olmamaldr, tfade gc yksek ve varl btn ynleriyle kuatan bir dil olmaldr. Bu balamda Tanr sorunu da Varlk iinde ve varln diliyle halledilmesi gerekli bir sorun olarak karmza kar. Nietzsche'nin Tanr nosyonuyla ortaya koyduu tartmann mihveri bir taraftan O'nun Herakleitoscu dnceden dn ald olu nosyonunun insan yaamndaki, iradi eylemde bulunma boyutunu ne kararak, insann icra etme, retme istidad ve kapasitesini tevik ederken; dier taraftan Bat kltr iinde belirgin bir yaratma, ilerleme ahlakn tesis etmeye yneliktir. Sonu Nietzsche, tutkulu bir slupla ele ald ve tartma konusu yapt: insann varoluu, dnyada gc elde etme istei, yaamda ahlakn deeri ve kayna, varln ebedi tekerrre matuf yaps, Tanr, olu., vb, kavramlar, insann varoluunu ekillendirme amacyla felsefesine temel klar. Bu balamda dnya, daima olu halinde ve insan srekli yeni an'larla karlaan, hayat ve yaamn ina eden, iradeye sahip, bir varlk olarak deerlendirilir. nsann yapp etme ve kendi varoluunu ina etme srecinde onun eylemlerini aksatacak her tr duraan olguyu eletirir. Tanr dncesi de bu balamda ele alnrken, bir yandan Kilisenin Tanr tasavvurunun hayat olumsuzlayc yn zerine vurguda bulunur; dier taraftan, olgu ve olu srecinde
43

Amor Fati: Nietzsche'nin kulland biimiyle, zorunluluk sevgisi, kiinin kendi kaderine gnll olarak boyun emesi, kendi kaderini sevmesi Tevekkl anlayna yakn bir anlay. Epikrc "ataraxia" ve Stoaclarn "apathia"s komu nosyonlardr. Ataraxia ve apathia, amor fatinin doal sonulandr. Bkz, Nietzsche, Ecce Homo, "Introduction, 4", s. 13. 44 Baykan, a. g. e., s. 133. 45 Bkz., Baykan, a.g.e., s. 133 vd.

136

Felsefe Dnyas : Varlk iin bir tanrsal nitelik ve karakter dnr. Dnya olgularn toplam ve srekli bir olu durumu ise, o halde oluun restore edilmesi gerekir. Bu balamda O'nun nihai kaygs, "oluun masumiyetini restore etmek" ve oluu, Hristiyan ve nihilist, btn ahlaki yorumlardan kurtarmaktr. Oluun masumiyeti ile kastedilen "iyi ve ktnn tesinde" ahlaki emirlerden bamsz olan gc istemenin Dionysian hareketi, hem yaratc, hem yok edici, hem ykselen, hem alalan, hem yeni hayat formlarnn olumas, hem onlarn rmesi ve dejenerasyonunu mmkn klar. Btn bu tablo, trajik bir filozofun snrlandrd hayat grdr. O'nun aforizmalara dayanan, paral, kesik, btnl uzmanlar tarafndan ancak salanabilen felsefesinin karmakl iinde Tanr anlay da tm yaklamlarna temel olan antropolojik duruundan karlabilir. Onun ontolojiye ilikin zmlemeleri, sadece platonik-Hristiyan metafizie ve nihilizme kar bir alternatif getirmede, dnce deneyi seviyesinde kalr. Geleneksel metafiziin nihai rasyonel temeli olan Tanr, "hayata, tabiata, hayat istemeye kar dmanl" temsil eder. Nietzsche'nin ontolojik pozisyonu bir yandan nihilizmin hayata kar ktmserliini yenmek, br yandan da hayatn dinamizmini ve zenginliini niceliksel formulasyona indirgeyen mekanist ilim modeline kar kmak gayretidir. O halde Nietzsche balamnda Tanr sorunu, nce Hristiyan ya da Kilisenin tasavvur ettii Tanr anlayyla hesaplamay konu edinir. Gc elde etme iradesini, insan iin temel belirleyici odak olarak ele alan felsefi dnceleri balamnda, Tanr sorunu, Hristiyanlkla hesaplama boyutundan kar ve imdiki dnceleri balamnda evren ya da btn bir Varlk' karakterize eden bir g olarak karmza kar. Nietzsche'nin felsefesinde Tanr imgesine ykledii bu ikinci anlam, onu akn bir Tanr anlayndan uzaklatrr. Varlkta immanent (ikin) bir tanrsal gc, felsefesinin temel nosyonlar olan ebedi tekerrr, gc elde etme iradesi, balamnda panteist ya da materyalist bir karaktere brnr. Tanr hakknda ateli fikirler serdeden bir filozofun geldii bu ikircikli nokta aslnda O'nun felsefesinin sistemden uzak olan kurgusunun bir neticesi olarak konunun arlnn kaybedilmesi sonucunu dourur. Bu sebepten dolay Nietzsche'nin felsefesiyle yzleen bir kimsenin karlaaca en mmkn ey, stesinden gelinmesi zorunlu olan, Nietzsche'nin labirentlerinden kabilmeyi denemesi olacaktr. ABSTRACT "Dead of God" notion secretly or clearly is encountered in Nietzsche Philosophy. This term is one of the most essential discussed term by him. Thus, some commentators says, this term is evaluated passionately in his idea. In this paper I seek to map out the central lines a proper understanding of Nietzsche in this regard might take. He argue that the crisis in Western idea would be overcome merely by superhuman idea. Hence, it is ineviatble to encounter with entire western idea. The term of God has a dualist structure in Nietzsche thought. He build an immanent

137

Felsefe Dnyas : a God idea in his Philosophy while he struggle with God of Cristianity. God image of Nietzsche is being evaluated in this article. Key Words: Dead of God, Will to Power, Eternal Recurrence, Hegel, Martin Buber, Existence, Being, Superhuman, Trancendent, Platon, Anti-Christ, Evangel, Disevangel, Decadence. KAYNAKA Nietzsche, F., Beyond Good and Evil Prelude to a Philosophy of the Future (BGE), Ing. Trans., R. J. Hollingdale, Penguin Books, Middlesex, England, 1973. Gay Science (GS), ng., Trans., Walter Kaufmann, Vintage Books, New York, 1974. en Bilim, Trkesi, Ahmet nam, Say Yay., stanbul, 2005. Anti-Christ, (AC) 61-62., (Twilight of Idols and The And- Christ) Trans., R. J. Hollingdale, Penguin Books, UK, 1968. The Will To Power, (WP) 7., ng., Trans., Walter Kaufmann, Vintage Boks, Random House, New York, 1968. Ecce Homo, (EH), Trans., R. J. Hollingdale, Penguin Books, UK, 1985. Twilight of Idols, (Tl) VI, 8, (Twilight of Idols and The Anti- Christ) Trans., R. J. Hollingdale, Penguin Books, UK, 1968. Deleuze, Gilles., "Active and Reactive", The New Nietzsche Contemporary Styles of Interpretation iinde, ed. David Allison, Delta Publishing, New York, 1979. Allison, David B., "Reading Nietzsche", The New Nietzsche, Contemporary Styles of Interpretation iinde, ed. David Allison, Delta Publishing, New York, 1979. Kant, I., Pratik Akln Eletirisi, Trkesi, onna Kuuradi vd Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara., 1994. Buber, Martin., The Eclipse of God, Studies in the Relation between Religion and Philosophy, Harper and Brothers Publishers, New York, 1952, Hegel, G. W., The Logic of Hegel, Trans., William Wallace, London: Oxford Univ Press, London, 1975. Magill, F., Egzistansiyalist Felsefenin Be Klasii, ev., V. Mutal, Dergah Yay., stanbul., 1992. Stace, W. T., Hegel zerine, Verso Yay., Ankara, 1986. Wolf, Abraham., Nietzsche'nin Felsefesi, Trkesi, Sebahattin evikba-H. Subhi Erdem, Babil Yay., Erzurum, 2003. Baykan, Fehmi, Nietzsche'nin Felsefesi, Kakns Yay., stanbul, 2000.

138