BEU SBE Dergisi Cilt: 1 Say: 1

CEML MER LE TRK MODERNLEMESNE BR BAKI

Tlay GENCER*
zet III. Selimden bugne Batllama, Avrupallama, Modernleme vb. adlarla bir deiim sreci iinde olduumuz kabul edilir. Bu deiim azmsanmayacak kadar uzun bir sreci kapsasa da ivme her zaman istikrar gsterememi, dolays ile inilerin, klarn, krlmalarn yaanmas kanlmaz olmutur. Bugn hl devam eden bu srecin ne denli salkl olduunun yant ise, illaki tm sreci deerlendirmekle mmkndr. Cemil Meri, bu sreci deerlendiren pek ok isimden sadece biri olmasna karn, onu farkl klan; kiilii, yaadklar ve bu srete tablonun tamamn grebilmi olmas ile yapt deerlendirmelerle yalnz dne deil, bugne ve yarna da k tutmasdr. Hl devam eden bu srete ne ekilde salkl, salam bir tutum sergileyebileceimizin cevabnn srecin ncesine bakmay ve daha da nemlisi anlamay gerekli kld dnlrse, Cemil Meriin gznden bu deerlendirmenin nemi de kendiliinden ortaya kar. Anahtar Kelimeler: Aydn, Modernleme, Osmanl

AN OVERVIEW TO TURKISH MODERNIZATION WITH CEMIL MERIC

Abstract It has been accepted since Selim the third that we are facing with period of change under the name of Westernization, Europenization, Modernization and so forth. Although this change period covers a considerable amount of time, acceleration could not be stable all the time. So ups and downs and breakings in this period have been inevitable. The answer of whether the ongoing process is healthy or not is absolutely probable by evaluating the whole process. Although Cemil Meri is only one of the names who evaluates this process, the point that makes him different from the others is that his character, his life, his ability to see the every point of the situation in this process and his illuminating not only the past but also today and tomorrow with his evaluations If it is thought that the answer of what kind of a healthy and strong attitude we will display on this still-ongoing process requires to look at, moreover to understand the previous project, the importance of this evaluation from Cemil MERs point of view appears automatically.
*

Ar. Gr., Bitlis Eren niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, tgencer@beu.edu.tr

19

Tlay GENCER

Keywords: Intellectual, Modernization, Ottoman

Giri: Mnzevi Bir Aydnn1 yks Cemil Meri bugn pek ok konuda kaleme ald eletirel kitap, makale, inceleme ve denemeleri ile tannsa da onu asl var eden entelektel kiilii ve farklldr.2 Erken balayan yaz hayat ve vard nokta arasndaki dnsel serveninde, kader olduuna inand corafya ve kaltmn pay byktr. mparatorluun son yllarnda isyanlarn ve savan balamasyla Dimetokadan ayrlp, Hataya yerleen muhacir bir ailenin son ocuu olarak yalnzlndan kurtulmak iin snd kitaplar, o gnn Antakyasnn iinde bulunduu artlarla birleince onun entelektel kiiliini belirleyen iki nemli unsur da ortaya kar. Dier Osmanl ehirleri gibi kozmopolit bir yaps olan Hatay, o yllarda bi r Fransz mandasdr. Tanzimatn getirdii mektep medrese ikiliinin yan sra Fransz okullarnn da bulunmas pek ok insan etkiledii gibi Merii de etkiler. Merii Doulu yapt kadar Batl yapan da budur belki. Liseye dek Osmanl ca okuyup, Osmanlca yazarken, Fransz hocalardan Franszca renmeye balar. Bu, Merie hem Fransz Edebiyatn ve Bat dncesini sevdirir, hem de emperyalist Baty tantr. Bu nedenle airliinin de, Trklnn de bu yllara tekabl etmesi bir tesadf deildir. Meri yine o yllarda Trk duygularn etkisi ile Fransz smrgesine kar Unutma ve Affetme Trk Genci balkl bir makale kaleme alr ve bu onun liseyi brakmasna yol aar. Trkl lise son snfta gittii stanbulda Kerim Sadi ve Nazm Hikmeti tanmasyla son bulurken, bundan sonra sosyalist olduu yllar balar. Meri, hayatnn bu iki dnemi iin daha sonra unlar syleyecektir: Hayr btn bu tercihlerin, bir tefekkr ilesinden doduunu sanmyorum. Ne Marxa geldiim zaman Marx tanyordum, ne Trklm bir aratrmann mahsulyd.3 Bilinli bir tercihle semediini syledii bu iki dnemden sonra bilin li olarak setii yeni bir dnem balar. Daha ok okuyup, daha ok dnd bu yllarda Meriin amac, insanlar birbirinden ayran tm kelimeleri aydnlatmaya, yumuatmaya almak olur. Bu dnemi ve daha sonra btn hayatn zetleyecek szck de burada ortaya kar: tecesss nce Batya ynelir, Batnn kelimelerini aratrr. 1960lara dek Bat edebiyatn (zellikle Fransa) ve Bat dncesini anlamaya alr. Fakat bu, onu
1 2

Kurtulu Kayal, Trk Dnce Dnyasnda Yol zleri, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, ss.225 -253. Meri zerine geni bir literatr olumu ve olumaktadr. Dnen Siyaset ve Hece dergileri Cemil Meri zel saylar yaynlamlardr: Dnen Siyasetten Cemil Meri: Maaradan kanlarn Yol Arkada, S..22, 2006, Hece Cemil Meri zel Says, Say:157, Ocak 2010. Ayrca Meri iin u eserlere de baklabilir: Mustafa Armaan, Dncenin Gkkua Cemil Meri Seme Metinler, Ufuk Kitaplar, stanbul, 2001, Dcane Cndiolu, Bir Mabed Bekisi Cemil Meri, Bir Mabed isi Cemil Meri, Bir Mabed Savas Cemil Meri, Etkileim Yaynlar, stanbul,2006, 2007, Murat Beyazyz, Cemil Meriin Psikolojisi, Aina Kitaplar, stanbul, 2007. 3 Cemil Meri, Jurnal 2, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s.201.

20

CEML MER LE TRK MODERNLEMESNE BR BAKI

yle bir geree gtrr: Batnn her kelimesi birer mefhumdur. Meri, bu yllarda onun iin hem bir sosyolog, hem bir tarihi hem de bir edebiyat olan Balzactan eviriler yapar. Ayrca Ayn Bibliyografyas, Ycel, Gn, Ama, Yirminci Asr, Yurt ve Dnya gibi pek ok dergide yazlar yazar. Fakat bu yllar onun ayrca Fildii Kulesi nde olduu yllardr. Meriin Fildii Kuleden kmas 1960lardaki aratrmalarnn sonucudur. 1960larda bu kez Douya ynelir, Dounun kelimeleri zerinde dnr. Dou, ona bn Haldunu, slam, Hindi, Maxime Rodinsonu tantr. Merie asl entelektel kimliini kazandran da bunlar olur. Daha sonra yava yava slam ve Sosyalizm sentezi olumaya balar. Rodinsonu 1966lardan beri tanrm. lk okuduum kitab, dnce hayatmda geni ufuklar aan ciddi bir inceleme idi. slamiyet ve Kapitalizm. Ayn yl Lozan Kulpte slamiyet ve Sosyalizm zerine uzun bir konferans verdim Sonra Rodinsonun Marksizm ve Mslman Dnya isimli 700 sayfalk bir eseri daha kt (1972). Bu ok zengin ve gerekten ok dndrc eseri de evreye tantmak istedim.4 Meriin bu szleri belki, 1967de yazd Saint Simon ile sosyalizme eilmesini ve 1974te baslan Bu lke ile Fildii Kulesinden kmasn aklayabilir. 1970lerde Meri ayrca Hisar, Orta Dou, Trk Edebiyat, Dou, Kpr, Gerek gibi dergilerde de yazar. Bu dergilerde farkl konular ilemeye balar. rnein 1972deki Hisarn 72. saysnda Bat kmaz adl balkla Sait Halim Paay, Osmanly ve Baty anlatr. Yine, Hisarn 1979daki 263. saysnda Asya, Avrupa adl bir balkla Dou Bat sorununa deinir. Fakat bu dnem yazdklar ne sada ne de solda yer almasna msaade eder. Osmanlya duyduu hayranlk solu, sola besledii muhabbet ise sa rahatsz eder. Solu rahatsz eden bir ey daha vardr: Meriin kitaplarnn tken Neriyattan kyor olmas. (1981den sonra bu durum deiecek, kitaplar deiik yaynevlerinden kacaktr.) Bu dnemde Meri de sasol arasnda bir tercih yapmaz. Arafta bir mnzevi olmak, sada ya da solda yer almaktan daha g olsa bile tercihi bu ynde olur. Aslnda bu zorunlu bir tercihtir. Onun bulunduu yer ne sadr, ne sol. Sa Bat dncesini memnu meyve sanyor. Sol kayplarnn muhasebesini bilinli olarak yapmyor. Bu iki dman arasnda mnzevi aydn hareketlerini nasl ayarlayacak?5 szleri onun iinde bulunduu yalnzln ve aresizliin bir gstergesidir aslnda. Meriin hemen her syleminde buna benzer ifadeler vardr. Fakat bu, bir eletiriden ziyade onun gereini ve trajedisini anlatan ve belki de duruunu hakl klmaya alan bir mdafaadr daha ok. Yine u szleri onun hem dnce hayatnda, hem de kendi iinde yaad yalnzla bir rnektir: Benim trajedim u bir ka satrda: Sevebileceklerim dilsiz, dilimi konuanlarla
4 5

Maxime Rodinson, Baty Byleyen slam, Pnar Yaynlar, stanbul, 1983, s.5. Meri, Jurnal 2, s.198.

21

Tlay GENCER

konuacak lakrdm yok. Yani dilimle, zevklerimle, heyecanlarmla Byk Dou kadrosundaym. Dncelerimle, inanlarmla Yne yaknm. Bu bir kopu, bir paralan. Baka bir trajedi de u: yabanc dil bilenler Trke okumuyor, ben yabanc dil bilmeyenlere hitap edemiyorum, daha dorusu yabanc dil bilmeyenler, kendi dillerini de bilmiyorlar.6 Merie bu yalnzl yaatan, dnce hayatnda varm olduu son noktadr: Osmanl. Yalnz bu, ne san ne de solun grebildii bir Osmanldr. Ondaki Osmanl, slamn ve sosyalizmin meydana getirdii, rk, dil, din ayrm gzetmeden oluturulabilen tek vcutluk, her unsuru ayn potada eriten siyasi bir formasyondur. Hayat boyunca her trl kategorizasyonu reddeden ve dnsel serveni boyunca pek ok durakta konaklayan Meri bu yolculukta pek ok da konuya deinir. Yazlarnn konusunu Osmanldan Cumhuriyete toplumsal hayat, Tanzimat Batllamas, DouBat, kltr, modernleme gibi konular oluturur. Bu makale de, Meri gibi bir entelektelin Trk modernlemesine7 yaklamn ana hatlar ile anlatmaya gayret eder. Modernleme, insanla birlikte ilerleyen bir deiim srecidir. Tpk Batda burjuvazinin mcadelesiyle siyasi, sosyal, kltrel hayatn deimesi gibi. Fakat bu srete her eyin ayn lde deimesi beklenemez. nemli olan, modernlemeyi salayan insanla, kurumlar arasndaki uyum ve badr. Trk modernlemesi gz nne alndnda byle bir birlikteliin sz konusu olmad grlr.8 Dnlen, yaplan, yaplmak istenen hep mevcut olanla atma halindedir. Bu nedenle modernleme bir medeniyetin iflasna, alt yz yllk bir dzenin tasfiyesine dnmekten kurtulamaz. Modernleme bizde daha ok Batya teslimiyet gibidir. Trk modernlemesi Batdakinin aksine yukardan aa gerekleir. Bunun en byk kant, yz yl gibi bir zamanda teokratik bir yapdan laik bir devletin karlm olmasdr. Osmanl modernlemeyi laikleme ile bir tutmu, bunun Batda burjuvazinin mcadelesiyle ilerleyen tabii bir sre olduunu grememitir. Bu nedenle modernleme bir aydn halk atmasn kanlmaz klm, aydnn

6 7

Cemil Meri, Jurnal 1, letiim Yaynlar, stanbul, 1992, s.362. Cemil Meri modernleme srecini kltrel bir sreklilik iinde ele alr, literatrn bu kavraya-Hilmi Ziya lken, Niyazi Berkes ve erif Mardin gibi nc isimlerin dnda-ulamas 1990l yllardan sonradr. Bu balamda ilk olarak Tarih Vakf Yurt Yaynlarnn iki kolektif almas, Osmanl'dan Cumhuriyete Problemler, Aratrmalar, Tartmalar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1998; S.Bozdoan, R.Kasaba (Ed.) Trkiye'de Modernleme ve Ulusal Kimlik, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1999; ve Mustafa Gndzn iki eseri: II. Merutiyetin Klasik Paradigmalar, tihad, Sebil'r-Read ve Trk Yurdu'nda Toplumsal Tezler, Lotus Yaynlar, Ankara 2007, Osmanl Miras Cumhuriyetin nas "Modernleme, Eitim, Kltr ve Aydnlar, Lotus Yaynlar, Ankara, 2010 zikredilebilir. 8 Trk modernlemesini kendi mecras iinde bir ge modernlik deneyimi olarak ele alan bir alma iin bkz. brahim Kaya, Sosyal Teori ve Ge Modernlikler Trk Deneyimi, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2006.

22

CEML MER LE TRK MODERNLEMESNE BR BAKI

Batl gibi dnen kafasn, Osmanl deerleri ile kar karya getirmitir.9 Merie modernlemeyi bir aydn halk mcadelesi olarak dndren de ite bu noktadr. Aydn, modernletii lde topluma yabanclatnn farknda deildir. Batnn hibir kavram zerinde yeteri kadar dnmemi, farkl bir mazisi olduunu grememitir. Oysa Batnn her kavram phe ile karlanmas gereken bir mefhumdur Meri iin. Bundan dolay Meri Batnn btn kavramlaryla bir kavga halindedir. Hepsinin emperyalizmin bir uydurmacas, bir mistifikasyonu olduunu dnr. Doal olarak bunlardan biri de modernleme mefhumudur. Modernleme, emperyalizmin 20. asrda kendine yeni bir maske bulmas, kendinden olmayan ad olduuna inandrmasdr. Dnyada deien ekonomik siyasal dengelere gre Avrupallamadan, Batllamaya ardndan daha kapsayc olan Modernlemeye dnmtr. Farkl isimlerle sahneye karlsa da aslnda her kavramla gsterilmek istenen, n Batdan geldii yalandr. Kapitalizm bu yalanla kendisi olmaktan utanan kompleksli toplumlar yaratmaya alm, bunda da baarl olmutur. Aslnda, Modernlemeden ziyade bir modernletirmeden bahsetmek daha gerekidir.10 18. asr modernlemesini, hayatta kalabilmek iin bir nefis mdafaas olarak deerlendiren ve Bu devrin zellikleri arasnda gayet heyecanl bir Baty tanma isteine ramen Bat stnlnn itiraf edilmemesi zikredilebilir11 diyen Tunaya ya da 18. yzylda Avrupada ayr bir sistem olduu kabul ediliyor, ama bu yzylda bu, gene de Frenk, hatta bazlarna gre kfir uygarldr12diyen Berkes gibi Meri de, Trk modernlemenin 18. asrda, modernletirmenin ise 19. asrda baladn dnr. Bir kompleksin domas ancak bu asrda sz konusudur. Modernlemenin orduda balamas, uzun bir dnem bu alanda devam etmesi bu dncelerin doru olduunu gsterir. Osmanl iin Bat hl diyar- kfrdr ki, modernleme kendini bu alanda snrlamay yeterli grmtr. Modernlemenin farkl bir boyut kazanmas bundan sonra, Bat izmlerinin lkeye girmesiyle olacaktr. Meri, bu srete en ok bu izmler zerinde durur.zmler idrakimize giydirilen deli gmlekleridir13 der ve bize bunlarn ne zaman, nasl, kim tarafndan giydirilmeye alldn gsterir. Trajikomik bir hal alan bu sre kaybedilenin, kazanlmak istenenden daha byk olduu bir oyundur. Oyun Tanzimat ile balar, II. Merutiyet ile devam eder ve Cumhuriyet ile son perde kapanr.
9

Cemil Meri, Batda ve Bizde Aydnn Serveni Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi C.1, letiim Yaynlar, stanbul, 1983, s.134. 10 Bu balama vurgu yapan iki farkl kaynak iin bkz. Serge Lato uche, Dnyann Batllamas, Temel Keolu (ev.), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1993; Cengiz Aktar, Trkiyenin Batllatrlmas, Temel Keolu (ev.), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1993. 11 Tark Zafer Tunaya, Batllama Hareketleri I, Cumhuriyet Yaynlar, 1999, s.29. 12 Niyazi Berkes, Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2002, s.32. 13 Cemil Meri, Bu lke, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.81.

23

Tlay GENCER

ATanzimattan II. Merutiyete Modernleme

Bence Devleti Aliyyenin kuruluundan Tanzimata kadar geen her asr muhteem ve gs kabartcdr. Bir hitap ve kelime medeniyeti deil, bir insan ve aksiyon medeniyeti yaratmz.14 Bu cmlelerden anlald gibi Tanzimat Osmanlda yeni bir dnemin balangc olarak kabul edilir. Bu, modernlemenin btn bir hayata yayld, eski-yeni mcadelesinin kendini her yerde, her biimde sorun olarak gsterdii bir dnemdir. Meri, bu yeni dnemde zellikle aydn ele alr. Mstarib adn verdii Trk aydnnn ilk temsilcileri bu dnemde ortaya kar. Bu zmrenin douunu hazrlayan iki esas etmen vardr: 1826 ylnda Yenierilerin ilga edilmesi ve Avrupa ile artan ilikiler. Daha nce belirttiimiz gibi Meri, modernlemeyi laik, demokrat, ada bir yapy meydana getiren bir sreten ziyade, dnyada benzeri kurulamayan bir medeniyetin iflas olarak grmektedir. Bu nedenle modernlemenin nnde duran en byk engelin kaldrlmas gibi grlen Yenieri lgasnn ondaki karl, Devlet-i Aliyyenin intihardr. 1826, yalnzca bir ordunun deil, be asrlk bir dzenin de sonudur. Bununla hem toplumsal bir dzenleyici, hem slamn koruyucusu, hem de padiahn dizginleyicisi olan ulema en byk destekisini yitirmi, yalnz braklarak sahnenin dna itilmitir. Bu dnemde Bat ile artan ilikiler de nfuzunu yitiren ulemann yerini, yeni bir zmrenin almasn kolaylatracaktr. Avrupada eitim gren, yabanc dil renen, Bat tarz okullarda yetien bu zmre daha ok asker-sivil-brokratlarn meydana getirdii, Batnn sosyokltrel ve siyasal kurumlarn benimsemi bir zmredir. 1865te Gen Osmanllar ad ile rgtlenen bu zmre zerinde zellikle iki kurum etkili olur. Biri, Meriin Batda bir kurtulu gibi grd, ancak Osmanl iin bir felaket olduuna inand materyalizmin kayna Tbbiye, dieri bir Fransz okuluna benzettii ve intelijansiyann dl yata15 olarak tanmlad Tercme Odas. Gen Osmanllar, Tercme Odasnda yetimi kimseler olduklar iin, yaptklar bir memur muhalefeti16 olarak da deerlendirilebilir. Belki bu nedenledir ki, pratiin/eylemin aksine teorinin arlkta olduu grlr.17 Meri bu dnemde aydnn en byk destekisinin Avrupa olduunu dnr. Yar-smrge haline gelen imparatorlukta reformlar i dinamikten ok,
14 15

Mehmet Tekin, Cemil Meri le Syleiler, izgi Kitabevi, stanbul, 2003, s.42. Meri, Jurnal 2, s.247. 16 Cemil Koak, Yeni Osmanllar ve Birinci Merutiyet Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.1, Cumhuriyete Devreden Dnce Miras Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, 7. Bask, stanbul, 2006, s.76. 17 Gkhan etinsaya vd,erif Mardin le Trk Siyaset Dncesi zerine, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, C.2, S.1, 2004, s.366.

24

CEML MER LE TRK MODERNLEMESNE BR BAKI

d dinamiklerin basksyla gereklemitir. Tanzimat Ferman anayasal gelimedeki ke talarndan kabul edilir fakat asl anlam, Fermann ilanndan bir yl nce imzalanan ticaret antlamasyla ortaya kar. Bugn anayasal reformculuun nclerinden kabul edilen Mustafa Reit Paa da, Tanzimat Fermannn ilanndan daha nemli sayabileceimiz 1838 Ticaret Antlamasnn failidir ayn zamanda.18 Benzer ekilde, Islahat Fermannn iln edili srecinin en nemli aya Krm Harbidir. Islahat Ferman Paris Anlamasndan alt hafta nce iln edilir. Ksaca, ferman Osmanl Devletinin Avrupa devletleri camiasna girmesinin bir bedeli olur. 1856 Islahat ferman yabanclarca hazrlanr. Merie gre brokrasinin devlet ricaline tepkisi gibi grlen 1876 Anayasas bile zerinde dnmeyi gerektirir. 1875te Osmanlnn d borlarnn yarsn deyebileceini aklayan bir kararnameden sonra gelmesi bir tesadf deildir. Meriin u szleri bunun pheden ok bir hakikat olabilme ihtimalini de gstermektedir. 1876 Anayasas kffar kzdrmamak iin ilan edilmi. Avrupay kzdrmaktan korkmuuz. Kapitalizme pazar olmuuz.19 Bu, yaplanlarn dayand sosyal bir temelin olmadnn da ifadesidir. Tanzimat Bablinin Avrupallamas20 diyen Meri bu dnemde Avrupallaann yalnzca Osmanl devlet ricali ve bu ricale tepki olarak doan Gen Osmanllar olduunu dnr. Halk itici bir g deildir. Batda halk temsil eden burjuvazinin aksine Osmanlda halkn karsnda olan bir zmre yer alm, bu da yaplanlar bir taklit olmaktan kurtaramamtr. Tanzimat, kurumlarndan aydnna kadar bir taklit dnemidir. Bundan edebiyat da nasibini alr. Tanzimat, Fransz Edebiyatnn, Fransz tarihinin yeni vatanlar bulmas, yeni Franszlar yaratmasdr. Bu devirde edebi nevi tr vardr: Taklit, intihal, tercme.21 Fakat bunun bir getirisi olacaktr: Trk Nesri. Meri bu dnem edebiyatlarn Batnn dnce dnyasn fethetmeye alan birer fatih gibi grse de, bunlarn eksiklikleri de yok deildir. Tanzimat slubu bir araytr. Kh cesur, kh ekingen, kh baarl, kh talihsiz bir aray, dnce bir trl kendisi olamaz.22 Buna ramen Tanzimat edebiyat ar Batllamay yermek ve baz toplumsal sorunlara deinerek, hemen her eserde ar Batllam tiplere yer verir ve bylece sosyal bir denetim arac oluturulma amacn tar.23 Btn cemiyetin, btn dnce hayatnn ikiye blnd bu dnemde yaanan, en iyi anlatan ifade herhalde Tanpnara aittir. Tanzimatla

18

dris Kkmer, Dzenin Yabanclamas, Balam Yaynlar, stanbul, 2006, ss. 62-63. (1838 Antlamas Osmanl devletinde yerli sanayinin kmesine sebep olur. lerleyen yllarda Paann, emperyalist bir banka olan Bank Osmannin kurulmas iin yardmc olduu ve onun takipileri Ali ve Fuat Paalarn da devam olarak Bank Osman ahaneyi kurduklarn grrz.) 19 Meri, Jurnal 1, s.300. 20 Meri, Bu lke, s.106. 21 Meri, Bu lke, s.107. 22 Cemil Meri, Maaradakiler, letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s.235. 23 erif Mardin, Trk Modernlemesi, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s.43.

25

Tlay GENCER

paralanm bir zamann yaanmaya baladn ve bunun insan kendi iinde bile ikiye bldn syleyen Tanpnar, bu sreci buhran olarak adlandrr.24 Tanzimatta her ne kadar fikri bir birlik salanamam olsa da Meri iin, dneme damgasn vuran Gen Osmanllar, faziletleri ve gnahlaryla yine de Osmanl kalabilmitir ve bu takdir edilmesi gereken bir durumdur.25 Meriin bir baar olarak grd bu Osmanllk, onun modernlemeye bakn da ortaya koyar. Modernleme, seklarizm, adalama gibi mefhumlarla anlatlan topyekn bir deiim olmamaldr. Bu nedenledir ki, Meri, Trk modernlemesini, dinden uzaklamak deil, kutsallam gelenek boyunduruundan26 kurtulmak olarak deerlendiren Berkesi modernlemeyi dinden kopmak gibi alglamakla eletirir. Oysa Meri bu dnem aydnn her eye ramen, namuslu kalmakla yceltir. Bence tereddimizin mesulleri en vahim artlar iinde milli hviyetlerine, yani irfanlarna sadk kalmasn bilen o bir avu insan deildir.27 B- II. Merutiyet ve Modernleme 1908 II. Merutiyetin ilan ile Osmanl, Tanzimattan daha farkl bir dneme girmitir. Bu farkllk hem dnce hayatnda, hem siyasi hayatta kendini gsterir. Gen Osmanllarn takipisi Jn Trkler ve ttihat Terakki bu dnemin etkili olacak zmresidir. Meriin Avrupann Yenierileri28 olarak tarif ettii bu zmre, 1908de II. Merutiyeti ilan eden, 1909da verdii gzda ile slamc muhalefeti susturan ve 1913ten 1918e dek adeta bir diktatrlk ile iktidarda olan zmredir. Merutiyet ile nemli fikir akm ortaya kar: Garplk, slamclk, Trklk. Tanzimatn Osmanlclk fikri bu dnemde terk edilmitir. Meriin bu dnemi ve Jn Trkleri deerlendirirken Tanzimat ve Gen Osmanllar deerlendirdii kadar hogrl olamamasnn nedeni de burada yatar. Bu dnem aydn Osmanl kimliini kaybetmi, sahip olduu deerlere yabanclamtr. II. Merutiyetin en nemli kahramanlar Comte, Le Play, Durkheimdir. Hibir meselemize aydnlk getiremezler. nk baka medeniyetin ocuudurlar29 diyen Merie gre bu dnem aydnnn en byk hatas Bat felsefesi ve zellikle pozitivizm ile slam bir dman gibi grm olmasdr. Bunun neye yol atn ise Batdan pozitivizm dkntsn almz. Avrupa insan hi deilse Aristo mantna inanm Bir kelime ile ruhunu satm eytana. Ama madde dnyasnda fetihler kazanm. Ktalara ferman dinletmi. Ve
24

Ahmet Hamdi Tanpnar, Yaadm Gibi, (Haz. Prof. Dr. Birol Emin), Dergah Yaynlar, stanbul, 1996, s.36. 25 Meri, Bu lke, s.103. 26 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, YKY, stanbul, 2004, s.19. 27 Tekin, a.g.e., s.14. 28 Cemi Meri, Kltrden rfana, nsan Yaynlar, stanbul, 1986, s.384. 29 Meri, Bu lke, s.156.

26

CEML MER LE TRK MODERNLEMESNE BR BAKI

dinletiyor. Avrupa yarm. Biz yarm bile deiliz.30 szleriyle gsterir. Pozitivizm bize bir ey kazandrmad gibi slam da yok etmitir. Bu dnemin edebiyat da Tanzimattakine nispeten daha baarsz ve daha yabanclamtr. Merie gre Servet-i Fnun bir ka edebiyatdr, zamanda ve meknda ka. Bir mstaribler kervandr; her iskeleye urayan, hibir lkeye yerlemeyen bir kervan Fakat Fecri Ati Serveti Fnundan daha kksz, daha tedirgin, daha az samimidir.31 Bu dnem edebiyatnn daha yabanc ve baarsz olduu konusunda Merie katlan bir isim de, bu nesli Tanzimatlara kyasla nakledici bir almann adam olarak gren Tanpnardr. II. Merutiyet Bat izmlerinin tmnn lkeye girdii bir dnemdir. Dolays ile bunun, Tanzimattakinden daha kksz ve daha programsz bir zmre yaratmas kanlmazdr. Meriin btn sorumluluu ykledii bu zmreyi Mardin de yle eletirir. Yeni Osmanllarn fikirleri hi olmazsa tabii hukuk gibi, Batdan aldklar fakat eriata uygunluk halinde ortaya koyduklar, bir temel ereveye oturtulmutu. Dini kltr kalntlar dncelerine bir derinlik veriyordu. Jn Trklerin program, kendilerinden nceki kuaa oranla, ok daha az teorik-speklatif ierikliydi.32 Bu eletirilerin aksine Jn Trklerin slamdan biraz daha uzaklam olmasn ilericilik olarak grenler de vardr. rnein, Berkes Jn Trklerin Tanzimattan biz anlayn (Osmanllk Mslmanlk) terk ederek Trk unsuruna dayanan yeni bir bizi fark etmelerini baar olarak grr. Hatta millet kavramnn bu dnemde yine de ok net olmamas onun iin bir eksikliktir. Meriin zerinde durduu en nemli kavramlardan biri bu millet kavramdr. Batnn iimize soktuu ikinci Truva atna benzettii bu mefhumun ne Osmanlda, ne slamda bir karl olduunu syler. Bu, bize iki kaynaktan gelir: Bat ve Rusya Trkleri. Batnn aznlklar kkrtmak iin kulland mefhum Rusyadan gelen Trklerce yeni bir vatan bulma, bu vatanda sz sahibi olma arzusuyla benimsenmitir. Merie gre Ahmet Aaolu, Yusuf Akura gibi Rusya Trklerinin Trklnn altnda yatan budur. Bunlar, Osmanlnn yklnda byk pay olan insanlardr. Bu nedenle Cumhuriyet dneminin mevkii sahibi isimleri olmalar artc deildir. Hem ttihat Terakkinin ideologlar, hem Cumhuriyet dneminin mimarlardrlar. Bu dnem Trklnn en ateli savunucularndan biri de Ziya Gkalptr. Meri, bu ismin bir dnya grnn yerine ii bo bir ideolojiyi koymaya altn dnr. ttihat Terakki karanlk bir devir. Tm dnceler intihar eder33 derken kastettii de budur. Fakat bu dnemden sonra milliyetilik
30 31

A.g.e., s.211. A.g.e., s.14. 32 erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s.11. 33 Cemil Meri, Sosyoloji Notlar ve Konferanslar, letiim Yaynlar, stanbul, 1995, s.140.

27

Tlay GENCER

bir zaruret halini alacak, bamszlk bu fikir ile gerekleecek ve bununla yeni bir dneme girilecektir. C- Cumhuriyet ve Modernleme Cumhuriyet oyunun son perdesidir. 1826 Yenieri lgas ile balayan zle 1923 Cumhuriyetin ilan ile son nokta konurken alt yz yllk bir imparatorluk yerini ulus-devlete brakr. Bu yeni dnemde modernleme en hzl en radikal ekilde gerekleir. Cumhuriyet, modernlemeyi btn kurumlarn ayn zamanda ayn lde deitirilmesi olarak grr. Dolays ile tabii bir sreci kapsamas gereken modernlemede temel unsur hz olur. II. Merutiyette grlen slamn ilerlemeye engel olduu anlay burada da devam eder. Bu dnce, din-devlet ilerinin birbirinden ayrlmas anlamna gelen laiklik in belirleyici olmasna ve yine yukardan-aa bir modernlemenin yaanmasna yol aar. Kolay gemeyecei bilinen bu srete engelleri en aza indirgenebilmesi iin eitli nlemler alnmas kanlmazdr. Takrir-i Skn, stiklal Mahkemeleri ile muhalif sesler susturulurken, siyasal hayatta da 1950ye dek srecek bir Tek Parti Dnemi yaanr. Meri, dnceye yasak getiren bir diktatrle benzettii bu dnemi ayn zamanda bir inkr dnemi olarak grr. nkr edilen Osmanl-slam unsurudur. Yeni ideoloji bu inkrla btn maziyi tasfiye eder. Bu kopuu, yeni devletin kurucusu Mustafa Kemal Atatrk Yeni Trkiyenin eski Trkiye ile hibir alakas yoktur, Osmanl hkmeti tarihe gemitir. imdi yeni bir Trkiye domutur.34 szleri ile de vurgular. Meriin en ok eletirdii dnemin Cumhuriyet dnemi olmasnn nedeni de bu koputa yatar. Kopu her zamankinden daha byktr ve eski ile yeni arasnda adeta bir uurum yaratmtr. Osmanly hatrlatacak her ey bertaraf edilmi, yaplanlar laiklik kisvesi altnda merulatrlmaya allmtr. Mete Tunay da, bu merulatrma abasn otoriter modernleme35 olarak tanmlam ve slama kar alnan bu tavrn demokrasi ile badamad gibi amacna da ulaamadn dile getirmitir. Meri bu dnemde yaplan en byk hatay ise Harf nklb olarak grr. Harf nklb ktphanelerimizi tula ynna evirmi, irfanmz dne balayan kprleri uurmu, ktphanelerimizi dilsizletirmitir.36 yle ki, bunun bir benzeri daha yoktur.Kamus, bir milletin hafzas, yani kendisi; heyecanyla, hassasiyetiyle, uuruyla. Kmusa uzanan el namusa uzanmtr. Her mukaddesi ykan Fransz htilali, tek mukaddese sayg gstermitir: kmusa.37 diyen Meri
34

Taner Timur, Trk Devrimi, Tarihi Anlam ve Felsefi Temeli, Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1968, s.119. 35 Mete Tunay, 75 Ylda Dnceler Tartmalar, Trkiye Bankas-Tarih Vakf Ortak Yaynlar, stanbul, 1999, s.1. 36 Ouzhan Karaburgu, Cemil Meriin Dil ve Edebiyat zerine Dnceleri, Dnen Siyaset, S.22, Cemil Meri: Melankoli ve Entelektellik, Ankara, 2006, s.127. 37 Meri, Bu lke, s.86.

28

CEML MER LE TRK MODERNLEMESNE BR BAKI

e gre ama Fransz htilalinde olduu gibi yeni bir toplumsal dzen yaratmaktan ziyade, devamllk fikrine son vermek, gemii unutturmaktr. Bu nedenledir ki, Meri iin bu dnemde kan her szck birer uydurca38dr. Osmanlca diye bir dilin olmadn kabul etmekle birlikte, bu gerein, zaman iinde deiim gstererek oluan bir dilin, bir tarihin yerine bir gnde yenisinin getirilmesine gereke olamayacan dnr. Her yeni szcn ideolojinin amacna hizmet ettiini syleyen Meri, Cumhuriyet kurumlarnn ve aydnn da bu amac desteklediini dnr. Kendi dilinden, gemiinden uzaklaan aydnn halkndan da, iinde yaad toplumdan da uzaklamas kanlmazdr. Bizim intelijansyamz Batnn yenierisidir. Yenieri mthi bulu. Trk, Avrupann ocuu ile Avrupay vurdu. Ama nce onu hidayete erdirdi. imdi Avrupa bizim intelijansyamzla bizi vuruyor.39 szleri aydnn sadece Bat iin alan bir ideolog olduunun ifadesidir. Bu nedenledir ki, Meri Haluk la btn Trk intelijansyasnn kaderini zdetirir ve Her aydn bir Haluk. Haluk bir cins isim oldu.40 demekten kendisini alamaz. Fakat tm bu olumsuz koullara ramen Cumhuriyet dnemi edebiyat (zellikle roman) en olgun haline kavuur. Tanzimata kadar romann tarih ncesi, Tanzimattan Halit Ziyaya kadar n-tarih. Sonra kk salan, gelien, olgunlaan Trk roman, Trk dncesi Tanzimattan bu yana byk fetihlerini yalnz bu alanda gerekletirdi.41 ifadesi bu dnemi olumlayan belki tek rnektir. Bu dnemde tek parti dnemini ar ekilde eletiren Meri, 1950 ile iktidara gelen Demokrat Parti ile de Batllamann Amerikallamaka dnt ve Trkiyenin ABDnin uydusu haline geldii yeni bir dnemin baladn syler. Modernleme srecini ekonomik, siyasal olaylardan ziyade kltr ekseninde deerlendiren Meriin bu dnem hakknda syledii fazlaca bir ey de yoktur. Keza, o bu dnemde Trkiyeden uzakta, Fildii kulesindedir. 1960larla Trkiye iin bambaka bir dnem balar. Meriin 1963 Trkiyesi Volterlerin Fransasndan yz kere daha hr42 diye tanmlad bu dnemde ne sa yasaktr, ne sol; Batnn tm izmleri serbesttir. Bu nedenle Meri Batllamann son perdesinin burada sosyalizm ile balayp bugn hl devam ettiini dnr. Sosyalizm, Tanzimatla balayan Batllamann, Cumhuriyetle kkleen laik ve pozitif dncenin en efendice, en tabii sonucu deil mi?43 diyen Merie bu efendice dnceyi bir felaket gibi gsteren ise bunun bir ezbere, bir dine
38

Ayrntl bilgi iin bkz. Celalettin Divleki, Dil Dnce likisi Balamnda Cemil Meriin Dil Hassasiyeti, Dnen Siyaset, S.22, Cemil Meri: Melankoli ve Entelektellik, Ankara, 2006, ss. 129 -137. 39 Tekin, a.g.e., s.59. 40 Meri, Jurnal 1, s.144. 41 Cemil Meri, Krk Ambar, tken Yaynlar, stanbul, 1980, s.173. 42 Meri, Jurnal 1, s.109. 43 Meri, Maaradakiler, s.230.

29

Tlay GENCER

dntrlmesidir. nsann dnceye gre deil, dncenin insana gre ekillenmesi gerektiine inanan Meri sosyalizmin yalnzca Marksizm gibi alglanmasn eletirir. Meri, Batllamann tabii bir sonucu olarak grd bu doktrinin, Batllaan iktidarla kar karya gelmesini ise iktidardakilerle halkn farkl (kart) bir Batllama iinde olmasyla, iktidarn halk karsnda bulmaktan korkmasyla aklar. Fakat yine de bunun bize kazandrdklar da vardr. Evet Trk insan papaan Batclktan gerek Batcla Marksizmin sayesinde geebilmitir. Descartesin XVII. yzylda Avrupada baard dnce devrimine benzeyen bir dnce devrimi yaratmtr bizde Marksizm. Avrupann yalanclna, kapitalizmin smrsne dikkatimizi ekmitir Batdan icazet almadka Baty tenkit edemezdik. Marksizm bize bu icazeti verdi. Yani uurumuza vurulan zincirleri krd ve Avrupa bysn bozdu.44 Meri bu dnemde sosyalizmin karsndaki sa da ayn ekilde eletirir. San bir mukaddesin bilinli temsilcisi olmaktan ktn, din-millet kavramlaryla her an baka bir hale dnmeye hazr olduunu syler. Faizm, zerinde durulmas gereken bir kavramdr. Gelimemi lkelerde ortaya kar ve kalabalklar ok abuk etkileyebilecek olan s bir doktrindir. Meriin zerinde durduu Batya ait dedii tm bu mefhumlar (modernleme, laiklik, sa, sol, sosyalizm, faizm vb.) bugn hala tartma konusudur. Bu bile bize aslnda modernleme servenimizin ne kadar sancl olduunu gsteren bir kanttr. San gerici, solun dinsiz olduu algsnn devam ettii bugn, laiklik hl en ok tartlan konulardan biri, aydn-halk hl kopuk, Bat ise medeniyet kayna olarak iktidar iin hl bir umuttur. Sonu: Merie Gre Modernleme Tanzimattan beri Trk aydnnn aln yazs iki kelimede dmleniyordu: aldanmak ve aldatmak. Senaryoyu bakalar hazrlamt, biz sadece birer oyuncuyduk.45 Modernleme srecini bir aydn-halk atmas olarak gren Meriin bu szleri hem aydnn trajedisini, hem bu sreci anlatan en iyi cmledir belki. Aydn modernlemeyi hep Batya teslimiyet gibi alglam, Avrupann kendisine vurduu adlk damgasna inanmtr. adalamak, Avrupann yeni ihra metas kokain ve LSD gibi adlk itham, iftiralarn en alakas, en abesi. Ayn ada muhtelif alar vardr. adalamak neden Hristiyan Batnn putlarna peresti olsun46 diyen Merie gre asl ad olan tm bencillii ile Avrupadr. Avrupa dnyay bu yalanla ikiye blse de aslnda yalnzca sanayilemi ve sanayileememi lkeler vardr. Trkiyenin yapmas
44 45

A.g.e., s.231. Meri, Krk Ambar, s.173. 46 Meri, Bu lke, s.85.

30

CEML MER LE TRK MODERNLEMESNE BR BAKI

gereken ey bellidir: nce Asyal olduunu kabul etmek, kendisi olmaktan utanmamak, sonra sanayilemek. Meri sanayilemede de iki yol sunar: Kapitalist yol ve Sosyalist yol. nc bir yolun olmad bu alanda ise bize en uygun olan sosyalist yoldur. Hem kapitalist lkeler, hem de ahlakmz bizim kapitalizmle kalknmamza engeldir. Sosyalizm ise slam ahlakna en ok uyan, maziye en yakn olandr. Meriin maziyle sosyalizm arasnda kurduu bu ba Osmanlnn meydana getirdii toplumsal dzenden kaynaklanr. Osmanl pek ok milleti tek bir millet yapabilmi ferdin tm bencilliini bu dzende eritebilmitir. Osmanlnn alt yz yl sren varlnn srr, slamn getirdii hogr ve adalet ile kurduu bu sistemdir. Meri Osmanlda felsefenin olmamasn da buna dayandrr. Osmanl bir dnya gr yaratmtr fakat buradan Batdaki gibi bir felsefe anlay domamtr. nk felsefe ferdin rndr ve ferdin Osmanlda dnmesini gerektirecek sorunlar yoktur. slam btn sorunlar zm, sosyalizmin kurmak istedii dnyay ok daha nce Osmanlda yaratmtr. Sosyalizmin temelini oluturan sosyal eitlik, adalet, snfsz bir toplum aslnda slam ahlak anlaynn da zdr. Merie gre kitleleri harekete geirecek tek ey budur. slamn zel mlkiyeti helal, din kardeliini kutsal klmas sosyalizmle badamasa da sosyal adalet kavram kurulacak dzenin anahtar olabilir. Yani bu bakmdan Batdaki dnceler iinde slamiyete ters tarafndan en yakn olan Marx gelir. Trk insan ruhen hazrdr byle bir eye.47 nemli olan snflarn olmad, burjuva-patron atmasnn yaanmad bir lkede gerek dman grebilmek, halkn karsna bunu karabilmektir. Meri u szleri dikkat ekicidir. ehirlere duyulan nefret ok kuvvetlidir. Geni halk tabakalaryla, ehir aydnlar kopmutur. Yar mistik, yar okumu kuvvetli bir liderin modern bir Said Nursinin kmas kfidir.48 Bu yorum Trk toplumundaki itici gcn (sosyal ve ekonomik alanda) din olduuna da vurgu yapar. Meriin gznde, metinlerini tam okumadn ve ok iyi tanmadn syledii Said Nursiyi bir kahraman yapan da, en ok onun bu gc kullanabilmi olmasndadr. Sosyalizm ile slam iki dman gibi grenlerin aksine Meri iin Trkiye gereine ve gemiine uyan tek yol, slami bir veheye brnmek zorunda olan sosyalizmdir. Bu dncenin belki en kesin halini u cmleleri verir. Ve gerekten de eer insan slam deil ise, eer insan hidayete ermemise ve btn ruhunu slamiyete vakfetmise, dnyada benimsenebilecek tek ideoloji Marksizmdir. Batnn bize sunduu ideolojiler iinde tek tutarl olan, Baty son vard noktada temsil eden dnce, btn olarak Marksizmdir. Yani byle bir tercih bahis konusu olursa, fikir adam ya slam olabilir ya Marksist olabilir.49
47 48

Meri, Sosyoloji Notlar ve Konferanslar, s.389. A.g.e., s.165. 49 A.g.e., s.390, 391.

31

Tlay GENCER

Meri sk sk slam-Sosyalizm beraberlii zerinde durmu, bunun Trk toplumunun modernlemesi iin en uygun yol olduunu savunmutur. Bununla halk ve iktidar arasndaki kopukluk bertaraf edilebilecek, dolaysyla deerlerin korunduu bir sistem yaratlabilecektir. Ortaya koyduu bu tez Meriin Osmanl idealini ve din kavramn da aa kavuturur. Ondaki slam kavram bir dinden ok, sosyal bir dzenleyiciyi, bir gelenek, bir kltrdr. Dier bir deyile gemiin, bugnn ve gelecein atmasz bir birleimi, ortak bir paydadr. Bu noktada ise aydna ok i dmektedir. Oysa Trkiyede aydn olabilmenin ilk koulu, itimai bir snftan olmak gibi alglanmaktadr ve Merie gre bu, aydnn en byk yanlgsdr. Batda byle olmas, bunun bizde rnek bir aydn tipi gibi kabul edilmesini gerektirmez. Zira her lkenin kendine has sorunlar vardr ve gerek entelektel nce lkesinin haklarn dman bir dnyaya haykrmakla grevlidir.50 Meri, bir toplumda bu yanlgnn fark edilmedii takdirde, entelektelden ok ideologlarn ortaya kacana inanr. Yani itimai bir snfn emrinde hakikatle yalan uzlatracak, baland snf uurlandran bir nevi uzman51 Oysa entelektel bir uzman ya da bir emir kulu deil, ideolojilere kar uyank olan kavgadan deil ama politikadan uzak durmasn bilen insandr. Meriin bir entelektele ykledii baz nitelikler vardr: ok okumak, ok dnmek, baka fikirlere sayg gsterebilmek, drst olmak, cesur olmak ve tarafsz olmak. Meri tarafsz olmay, burada ezilenin yannda yer almak eklinde kullanr. Zira tarafszm demek bile aslnda bir ekilde taraf olmaktr. nemli olan ideolojilerden syrlarak dnebilmek, kendi lkesinin gereini grebilmek ve buradan sahip olduu maziye doru hareket edebilmektir. Kaynaka Berkes, Niyazi; Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2002. Berkes, Niyazi; Trkiyede adalama, YKY, stanbul, 2004. etinsaya, Gkhan vd, erif Mardin le Trk Siyaset Dncesi zerine, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, C.2, S.1, 2004, ss. 357381. Karaburgu, Ouzhan, Cemil Meriin Dil ve Edebiyat zerine Dnceleri, Dnen Siyaset, S.22, Cemil Meri: Melankoli ve Entelektellik, Ankara, 2006, ss.121-129. Kayal, Kurtulu; Trk Dnce Dnyasnda Yol zleri, letiim Yaynlar, stanbul, 2001.

50 51

Meri, Jurnal 2, s.208, 209. A.g.e., s.210.

32

CEML MER LE TRK MODERNLEMESNE BR BAKI

Koak, Cemil, Yeni Osmanllar ve Birinci Merutiyet Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 1, Cumhuriyete Devreden Dnce Miras Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, letiim Yaynlar, stanbul, 2006, ss. 7283. Kkmer, dris, Dzenin Yabanclamas/Batlama, Balam Yaynlar, stanbul, 2006. Mardin, erif, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, letiim Yaynlar, stanbul, 2001. Mardin, erif, Trk Modernlemesi Makaleler 4, letiim Yaynlar, stanbul, 2002. Meri, Cemil, Krk Ambar, tken Neriyat, 1980. Meri, Cemil, Batda ve Bizde Aydnn Serveni, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi C.1, letiim Yaynlar, stanbul, 1983, ss.130-137. Meri, Cemil, Bu lke, letiim Yaynlar, stanbul, 1985. Meri, Cemil, Jurnal 1, letiim Yaynlar, stanbul, 1992. Meri, Cemil, Jurnal 2, letiim Yaynlar, stanbul, 2002. Meri, Cemil, Kltrden rfana, nsan Yaynlar, stanbul, 1986. Meri, Cemil, Maaradakiler, letiim Yaynlar, stanbul, 1998. Meri, Cemil, Sosyoloji Notlar ve Konferanslar, letiim Yaynlar, 1995. stanbul,

Rodinson, Maxime, Baty Byleyen slam, Pnar Yaynlar, (ev. Cemil Meri) stanbul, 1983. Tanpnar, A.Hamdi, Yaadm Gibi, Dergh Yaynlar (hazrlayan Prof. Dr. Birol Emil) stanbul, 1996. Tekin, Mehmet, Cemil Meri ile Syleiler, izgi Kitabevi, 2003. Timur, Taner, Trk Devrim Tarihi Anlam ve Felsefi Temeli, Sosyal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1968. Tunaya, T.Zafer, Batllama Hareketleri I, Cumhuriyet Yaynlar, 1999. Tunay, Mete, 75 Ylda Dnceler, Tartmalar, Trkiye i Bankas-Tarih Vakf Ortak Yaynlar, stanbul, 1999.

33