Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

Avrupa Birlii Direktifleri ile ATAD Kararlar erevesinde Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spat
Gonca AYDINZ * ABSTRACT EU law has regulated prohibition of discrimination in labor relations in extensive way. In this sense, direct discrimination and indirect discrimination concepts delivered and within in this separation, the regulations on prohibition of discrimination increased in variety. The rules of proof are very important on execution of prohibition of discrimination. The rules on proof of discrimination have developed with jurisprudence of the Court of Justice of European Communities, subsequently edited by directives of European Union. Thereby the rules of proof in favor of the employee are developed without reversing the burden of proof totally. Labor Act no. 4857 regulated the same rules of proof for the principle of equal treatment. The practices of these rules are reflected in the judgements of the Court of Justice of European Communities. For this reason, it is essential to analyze the prohibition of discrimination and the rules regarding the proof of discrimination with the examples of Court of Justice judgements. GR letmelerin rekabet etme koullarnn zorlamas, maliyetin drlmesi kaygsyla i ilikilerine yansmakta ve ii haklarnn korunmasn salayan mekanizmalar nem kazanmaktadr. retim ekillerinin ve retilen mal veya hizmetin eitlenmesi, iinin mesleki bilgi ve becerisi, eitim dzeyi gibi kriterlerin nemini arttrm; ayn zamanda farkl i tanmlarnn yaplmas ihtiyacn dourmutur. Tarm ve hayvancla dayal retimin yannda, sanayileme srecinin meydana getirdii retim biimlerinde de kadn ii istihdam zaman ierisinde artmtr. Bu kapsamda i ilikisinde cinsiyet, ya, eitim, tecrbe gibi kriterlere sonu balanmas, genel anlamda eitlik ilkesine ilikin sorunlar da beraberinde getirmekte ve ayrmclk kavramn tartmaya ak tutmaktadr. Avrupa Birlii kapsamnda serbest dolam ilkesi ve dnya apnda kreselleme olgusu i ilikilerine uygulanacak temel ilkelerin yeknesaklatrlmas
*

Galatasaray niversitesi Sosyal Bilimler Enstits zel Hukuk Yksek Lisans rencisi
alma ve Toplum, 2009/3
163

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

ihtiyacn dourmaktadr. Bu sebeple ayrmclk yasa ve eit davranma ilkesi konularnda ayrntl dzenlemeler ieren ve 4857 sayl Kanununda dzenlenen eitlik ilkesi ve ayrmclk yasaklarnda kaynak norm olarak kullanlan Avrupa Birlii mevzuat ile Avrupa Topluluu Adalet Divan (ATAD) itihad nem arz etmektedir. 1 Ayrmclk yasa ve eitlik ilkesi, Topluluk direktifleri 2 ile i ilikisine dair farkl alanlarda koruma altna alnm ve yaptrma tabi tutulmutur. Ancak bu ilkelerin hayata gemesinde, ayrmcla uradn iddia eden kiilerin hak arama yollarnda tabi olacaklar usuller ve giderek ispat kurallar belirleyici olmaktadr. Bu almann ilk blmnde Avrupa Birlii mevzuatnn i ilikisinde ayrmclk konusuna ilikin dzenlemelerinden, direktifler dzeyindeki normlara deinilecektir. Ancak Topluluk direktiflerinin, i ilikisinde ayrmclk yasana ve eit davranma ilkesine ilikin tm hkmlerinin ayrntlaryla incelenmesi bu almann kapsamn aacandan, sz konusu dzenlemelere ispat sorunlarnn aklanmas iin gerekli olduu lde deinilmekle yetinilecektir. te yandan i ilikisinde eit davranma ilkesi ve ayrmclk yasann ulusal ve uluslararas normlarla dzenlenmesi ve yaptrma balanmas, bu alanda ii lehine etkili bir koruma iin yeterli olmamakta; zellikle de ispat sorunlar ayrmclk yasann uygulanmasnn nnde engel tekil edebilmektedir. Bu kapsamda almann ikinci blm, ATAD kararlar nda, ayrmcln ispat sorununa getirilen zmlerin incelenmesine ayrlmtr.

1 ATADn yargsal yetkilerini alanda toplamak mmkndr. Bunlardan ilki, kurucu anlamann 226. maddesi uyarnca komisyon tarafndan ye devletlere kar ihlal sebebiyle alan davadr. Bu dava yoluyla, ye devletlerin Topluluk hukukuna uyum salamalar iin, i hukuk mevzuatlarnda yapmalar gereken deiikliklerde hareketsiz kalmalar yaptrma balanmaktadr. Zira Divan karar ile verilen srede, Topluluk hukukuyla uyum iin gereken dzenlemeleri yapmayan ye devlete, bir para cezas deme ykmll getirilmektedir. Divann yetkisi dhilindeki ikinci konu, 234. maddede yer alan yorum yetkisidir. Buna gre ulusal yarg organlar bekletici mesel yoluyla Divana soru sorabilirler. Divan kurucu anlamay yorumlamak, Topluluk kurumlarnn ilemlerinin geerlilii hakknda karar vermek, Topluluk ilemleri ve Konsey ilemleriyle yaratlan bir yapnn stats hakknda yorum yapmak yetkisini haizdir. Anlamann 230. maddesinde ise Divann iptal karar verme yetkisi dzenlenmitir. Buna gre Divan, Topluluk ilemlerinin hukuka uygunluunu denetler ve aykrlk tespit ettiinde iptal karar verir. Kurucu anlamann ilgili maddeleri iin bkz. http://eur-lex.europa.eu/fr/treaties/dat/12002E/htm/C_2002325FR.003301.html (Son bavuru tarihi 17.08.2007). 2 Topluluk direktifleri kural olarak yneldikleri kiiler iin ve amaca ulamak konusunda balayc olup, direktif ile belirlenen amacn gerekletirilmesi usulleri konusunda ye devletlerin takdir yetkisi bulunmaktadr. Direktiflerin uygulamas komisyon tarafndan denetlenir. Komisyon, ye devlet tarafndan direktifin uygulanmadn tespit etmesi halinde ATADa bavurabilecektir.
164

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

almann farkl blmlerinde, anlan ATAD kararlarna farkl konular bakmndan deinileceinden; kararlara yaplan gndermelerin her birinde, uyumazla konu olan olay hakkndaki bilgilerin yinelenmesi yntemi tercih edilmitir. Ayrca kavramsal tartma ve analizlere, karar metinlerinden ulamak her zaman mmkn olmadndan; almada deinilen kararlar, raportrlerin mtalaalaryla birlikte incelenmi ve zellikle raportrlerin mtalaalarnda varlan sonulara da almada yer verilmitir. I) LKSNDE AYRIMCILIK YASAI VE ET DAVRANMA LKESNE LKN AVRUPA BRL DREKTFLER Avrupa Birlii kurucu anlamasnn 141. (eski 119) maddesi uyarnca Her ye devlet, ayn veya ayn deerde iler iin kadn ve erkek iiler arasnda cret eitlii ilkesinin uygulanmasn salar. Bu madde uyarnca cretten, iveren tarafndan alma karl iiye denen cret veya en az ya da temel dzenli gelir veya iiye dorudan ya da dolayl olarak salanan menfaatler anlalr. 3 A) Kadn ve Erkek iler Arasnda Eit cret lkesinin Uygulanmasna Ynelik ye Devlet Mevzuatnn Uyumlatrlmasna likin 75/117/CEE sayl Konsey Direktifi Kurucu anlamann 141. maddesinin uygulamaya geirilmesi amacyla dzenlenen Kadn ve Erkek iler Arasnda Eit cret lkesinin Uygulanmasna
3 Kurucu anlamann 141. maddesi creti, iveren tarafndan iinin igrme edimi karl salanan menfaatlerle snrl olarak tanmlam olup; buna gre sosyal gvenlik sebebiyle salanan edimler madde 141 anlamnda cret kavramnn dndadr. Ancak ATAD, 17 Mays 1990 tarihli ve 262/88 sayl Barber kararnda, her eit mesleki denein cretin unsuru olduuna karar vermitir. ATADn cret kavramna ilikin yorumunun zaman bakmndan geerlilii, kurucu anlamaya eklenen protokol vastasyla Barber kararnn verildii 17 Mays 1990 tarihinin sonrasyla snrlandrlm; bu tarihten nce yarg yoluna veya edeer bir hak arama yoluna bavurmu olan iiler ile hak sahipleri, zamansal snrlamadan istisna tutulmutur. Buna karn ATAD, anlan bu zamansal snrlamann, bir mesleki denek rejimine gemeye hak kazanmak konusunda geerli olmayacana hkmetmitir. Divann sonraki kararlaryla, Barber kararnda varlan bu sonu yerleik itihat haline gelmi ve bu sebeple cret kavramnn yer ald birok direktif deiiklie uramtr. Sonu olarak 141. maddede anlan cret kavram, iveren tarafndan igrme karl salanan edimlerin yannda mesleki sosyal gvenlik rejimleri uyarnca salanan edimleri de kapsamakta ve fakat yasal sosyal gvenlik rejimleri kapsamnda salanan edimleri kapsamamaktadr. Raportrn mtalaas, C-262/88, Douglas Harvey Barber, 30 Ocak 1990, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988C0262:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-262/88, Douglas Harvey Barber, 17 Mays 1990, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988J0262:FR:HTML (Son bavuru tarihi 18.08.2007).
165

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

likin ye Devlet Mevzuatnn Uyumlatrlmasna Dair 75/117/CEE sayl Konsey Direktifi 4 , eit ie eit cret ilkesini dzenlemekte ve cinsiyet temeline dayal cret kriterlerinin kaldrlmasn ngrmektedir. Direktife gre zellikle cretin belirlenmesinde bir mesleki snflandrma sisteminin uyguland hallerde, bu sistem kadn ve erkek iiler iin ortak olan kriterlere dayanmal ve cinsiyet temeline dayal ayrmcla sebep olmayacak ekilde dzenlenmelidir. Belirtmek gerekir ki 75/117/CEE sayl Direktif'in uygulama alan, cret bakmndan cinsiyet temeline dayal ayrmclk yasa ile snrldr. Anlan Direktif ispat ykne ilikin hkm iermemektedir. B) e Girite, Formasyonda, Terfide ve alma Koullarnda Kadn ve Erkeklere Eit Davranma lkesine likin 76/207/CEE sayl Konsey Direktifi 75/117/CEE sayl Direktiften sonra, e Girite, Formasyonda, Terfide ve alma Koullarnda Kadn ve Erkeklere Eit Davranma lkesine likin 76/207/CEE sayl Konsey Direktifi 5 gelmektedir. 76/207/CEE sayl Direktif, 2002 ylnda 2002/73/CE sayl Direktif 6 ile deitirilmitir. Irka ve etnik sebeplere dayal ayrmcla ilikin 2000/43/CE sayl 29 Haziran 2000 tarihli Direktif 7 ile istihdam ve alma konularnda genel olarak eit davranma ilkesini dzenleyen 2000/78/CE sayl 27 Kasm 2000 tarihli Direktifte 8 hem dorudan ayrmclkdolayl ayrmclk tanmlar yer alm; hem de taciz kavram, ayrmclk hallerinden biri olarak saylmtr. 2002 ylnda cinsiyet temeline dayal ayrmcla ilikin Direktifte yaplan deiikliin amalarndan biri de, dorudan-dolayl ayrmclk tanmlarn ve bir ayrmclk hali olarak taciz kavramn bu Direktife ekleyerek, anlan normlar arasnda uyum salamaktr. Bu deiiklik ile ayn zamanda, dier direktiflerde ngrlen ve ye devletlere ayrmclk hallerinde gerekli denetim mekanizmalarn ve/veya bavuru yollarn salamak ykmll getiren hkmler, 76/207/CEE sayl Direktifin uygulama alannda da geerli olmutur. Cinsiyet temeline dayal ayrmclk hallerinde ispat yk ayr bir direktife konu olmas itibariyle, 2002/73/CE sayl Direktifte yer almamtr.
4 ABRG n L 045, 19/02/1975, s. 0019 0020, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31975L0117:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 5 ABRG, n L 039, 14/02/1976 s. 0040 0042, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31976L0207:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 6 ABRG, n L 269, 05/10/2002 s. 0015 0020, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32002L0073:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 7 ABRG, n L 180, 19/07/2000 s. 0022 0026, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32000L0043:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 8 ABRG, n L 303, 02/12/2000, s. 0016 0022, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32000L0078:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007).
166

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

C) Sosyal Gvenlik Alannda Kadn ve Erkeklere Eit Davranma lkesinin Uygulanmasna likin 79/7/CEE sayl Konsey Direktifi Kadn-erkek arasnda eit davranma ilkesinin sosyal gvenlik alannda uygulanmas amacyla getirilen direktif dzeyindeki ilk dzenleme ise 79/7/CEE sayl ve 19 Aralk 1978 tarihli Konsey Direktifi 9 olmutur. Direktif ile eit davranma ilkesinin ncelikle hastalk, malullk, yallk, isizlik, i kazas ve meslek hastal risklerine kar koruma salayan yasal sosyal gvenlik rejimlerinde uygulanmas ngrlmtr. Sosyal yardmlar ise Direktifin kapsamna, bu koruma rejimlerini tamamlad lde girmektedir. Belirtmek gerekir ki Direktifin kii bakmndan kapsama alan; hastalk, iten karma, emeklilik veya kaza sonucu faaliyeti sona ermi olan iileri, bamsz alanlar ve i aramakta olanlar kapsayacak ekilde, aktif nfus olarak tespit edilmitir. Buna gre hak sahipleri Direktifin uygulama alan iinde deildir. Topluluun yasal sosyal gvenlik rejimleri alannda ayrmclk yasana ilikin dzenlemesi, 79/7/CEE sayl Direktiften ibarettir. Anlan dzenleme, yasan cinsiyet temeline dayal ayrmclkla snrl tutulmas, dorudan ayrmclk-dolayl ayrmclk farknn belirtilmemi olmas ve dier alanlardaki ayrmclk yasaklar bakmndan geerli olan ispat kurallarna tabi tutulmamas sebebiyle, snrl bir koruma salamaktadr. D) Mesleki Sosyal Gvenlik Rejimlerinde Kadn ve Erkeklere Eit Davranma lkesinin Uygulanmasna likin 86/378/CEE sayl Konsey Direktifi 79/7/CEE sayl Konsey Direktifi, yasal sosyal gvenlik rejimlerine ilikindir. cretli ya da bamsz alanlar, bir iletme ya da iletmeler grubunda alanlar, mesleki ya da meslekler aras bir sektrn mensuplar iin; yasal sosyal gvenlik rejiminin ngrd edimleri tamamlamak ya da bunlarn yerine gemek zere oluturulmu, mesleki sosyal gvenlik rejimleri bakmndan eitlik ilkesi ise, 86/378/CEE sayl Konsey Direktifi10 ile dzenlenmitir. Ancak anlan Direktif, ATAD itihad ile cret kavramnda meydana gelen deiiklikler11 sonucu hukuk gvenliinin salanmas ve belirsizlie son verilmesi amacyla 96/97/CE sayl ve 20 Aralk 1996 tarihli Konsey Direktifi 12 ile deitirilmitir. Direktiflerde ispat kurallar dzenlenmemitir. 13
9 ABRG, n L 006, 10/01/197, s. 0024 0025, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31979L0007:FR:HTML (Son bavuru tarihi 18.08.2007). 10 ABRG, n L 225, 12/08/1986, s. 0040 0042, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31986L0378:FR:HTML (Son bavuru tarihi 18.08.2007). 11 Bkz. dipnot 3. 12 ABRG, n L 046, 17/02/1997, s. 0020 0024, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31996L0097:FR:HTML (Son bavuru tarihi 18.08.2007). 13 Mesleki sosyal gvenlik rejimleri konusunda cinsiyet temeline dayal ayrmclk hallerinde ispat ykne ilikin kurallar, aada anlan 2006/54/CE sayl Direktif ile dzenlenmitir;
167

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

E) Ksmi Zamanl almaya likin 97/81/CE sayl Konsey Direktifi Cinsiyet temeline dayal ayrmclk yasann yannda ok sayda ATAD kararna konu olan ve ska uygulama alan bulan ayrmclk, ksmi zamanl alan iilere ilikindir. Konseyin 97/81/CE sayl 15 Aralk 1997 tarihli Direktifi, 14 ksmi zamanl almaya ilikin olarak 6 Haziran 1997 tarihinde meslekler aras rgtler ile yaplan anlamay uygulamaya koymaktadr. Sz konusu ereve anlama, EKLER blm vastasyla Direktife eklenmitir. ATAD kararlarnda 97/81/CE sayl Direktif'in EKLER blmnde yer alan ereve anlamann amacnn, ksmi sreli almalarda ayrmcln nlenmesini salamak ve ksmi zamanl ilerin kalitesini ykseltmek olduu belirtilmektedir. Ksmi zamanl alanlara ayrmc muamele yasa ngren Direktifte, ayrmclk alanndaki dier direktiflerden farkl olarak dorudan-dolayl ayrmclk kavramlarna, bir ayrmclk hali olarak taciz kavramna ve ispat kurallarna yer verilmemitir. EKLER blmnn ksmi zamanl almada ayrmclk yasann ieriini aklayan 4. maddesine gre alma koullar sz konusu olduunda ksmi zamanla alan iiler iin, tam zamanl alan iilere oranla daha az elverili olan artlar ngrlemez. Kuraln istisnas, ngrlen daha az elverili artlarn, ksmi zamanl almadan farkl ve objektif sebeplerle gerekelendirilmesidir. Objektif sebeplerin varl halinde ye devletler, mevzuatlarna, uygulamalarna veya toplu i szlemesine gre sosyal taraflara dantktan sonra; zellikli alma koullarndan yararlanmay kdem, alma sresi veya cret artna tabi tutabilirler. Ayrca uygun olan hallerde pro rata temporis ilkesinin uygulanabilecei kabul edilmitir. F) Cinsiyet Temeline Dayal Ayrmclk Hallerinde spat Ykne likin 97/80/CE sayl Konsey Direktifi Cinsiyet temeline dayal ayrmcla ilikin Direktifte 2002 tarihinde yaplan deiiklikle birlikte Avrupa Birlii mevzuatnda yer alan ve rk, etnik temel, ya gibi birok farkl alanlarda ayrmclk yasa getiren direktiflerin ortak paydasnn, dorudan ayrmclk-dolayl ayrmclk kavramlarna ayr tanmlar getirilmesi olduu sylenebilecektir. te yandan Avrupa Birlii hukukunda, ayrmclk yasann esaslarnn belirlenmesinin yeterli olmad ve zellikle ayrmcln ispat sorununun etkili bir korumaya engel tekil ettii kabul edilmitir. spat sorununa
bkz.I.I. ve stihdam Alannda Kadn-Erkek Arasnda Frsat Eitlii ve Eit Davranma lkelerine likin 2006/54/CE sayl Direktif, s. 11. 14 ABRG, n L 014, 20/01/1998, s. 0009 0014, http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31997L0081:FR:HTML. Ayrca belirli sreli almaya ilikin ereve anlama hakknda 1999/70/CE sayl Konsey Direktifi (ABRG, n L 175, 10/07/1999 s. 0043 0048) iin bkz. http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31999L0070:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007).
168

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

zm getirme almalarna 1989 tarihli Danfoss kararyla 15 ATAD nclk etmi ve ispat ykne ilikin kurallar tamamen ters evirmeksizin ve fakat davac lehine yumuatlm ispat kurallar yaratarak nne gelen uyumazla zm bulmutur. ATAD itihatlaryla yerleen bu kurallar, Cinsiyet Temeline Dayal Ayrmclk Hallerinde spat Ykne likin 97/80/CE sayl 15 Aralk 1997 tarihli Konsey Direktifi 16 ile pozitif norm halini almtr. 17 Ancak sz konusu Direktif uyarnca bu kurallar, sadece cinsiyet temeline dayal ayrmclk hallerini dzenleyen 75/117/CEE sayl Direktif ve 2002/73/CE sayl Direktif ile deiik 76/207/CEE sayl Direktiflerin uygulama alannda geerli olmaktadr. Bu sebeple cinsiyet temeline dayal olanlar dndaki ayrmclk hallerini dzenleyen direktiflerde, ispat kurallar ayrca ngrlmtr. G) Eit Davranma lkesinin Irka ve Etnik Kkene Dayal Ayrm Yaplmakszn Uygulanmasna likin 2000/43/CE sayl Direktifi Topluluun Eit Davranma lkesinin Irka ve Etnik Kkene Dayal Ayrm Yaplmakszn Uygulanmasna likin 2000/43/CE sayl Direktifi 18 ise 29 Haziran 2000 tarihlidir. Direktif sadece i ilikisine ilikin olmayp genel olarak rk ve etnik kkene dayal ayrmclkla mcadele amacna hizmet etmektedir. ilikisine dair konular bakmndan Direktif, gerek kamu alannda gerek zel sektrde uygulanacak olup faaliyet alan ve mesleki hiyerarideki yeri ne olursa olsun, seim kriterleri ve faaliyetin sona erdirilme artlarn da kapsayacak ekilde ie, istihdama ve cret mukabili olmayan faaliyetlere girite; mesleki eitim, geliim programlar ve uygulamaya ilikin deneyim kazandrma faaliyetlerine girite; cret ve iten karma dahil olmak zere alma koullarnda; alanlarn rgtlenme haklarn kullandklar faaliyetlere ilikin konularda; sosyal sigorta ve salk yardmlarn kapsayacak ekilde tm sosyal koruma alanlarnda; bunun dnda salanan sosyal yardmlarda ve eitim alannda uygulanacaktr. Ancak uyrua ilikin dzenlemeler
15 Raportrn mtalaas, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 31 Mays 1989, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988C0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 17 Ekim 1989, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988J0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 16 ABRG, n L 014, 20/01/1998, s. 0006 0008, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31997L0080:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 17 Anlan ispat kurallarna aada deinilecektir. Bkz. II. Ayrmclk Hallerine Gre spat Kurallar, s. 14 vd. 18 ABRG, n L 180, 19/07/2000, s. 0022 0026, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32000L0043:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007).
169

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

ve nc lke vatandalaryla vatanszlarn ye devletlere kabul koullar Direktifin uygulama alan dnda braklmtr. Yukarda anld zere Direktif, ayrmclk konusundaki dzenlemelerin ounluuna paralel olarak dorudan ayrmclk-dolayl ayrmclk kavramlarn tanmlam ve bir ayrmclk hali olarak taciz kavramn kapsamna almtr. Ayrca ayrmcla uradn iddia eden kiilerin etkili bir yarg yoluna bavurmalarnn salanaca ve ye devlet mevzuatlaryla bu alanda da ATAD kararlaryla gelitirilen yumuatlm ispat usulnn uygulanaca ngrlmtr. H) Eit Davranma lkesine Genel Bir ereve Oluturulmasna likin 2000/78/CE sayl Konsey Direktifi Anlan direktifler vastasyla Avrupa Birlii mevzuatnda cret, cinsiyet, rk ve etnik kken, ksmi ve tam zamanl alma gibi birok konuda ayrmclk yasa dzenlenmi ve ye devletlerin i hukuklarnn bir paras haline gelmitir. te yandan zellikle kadnlarn ayn anda birok farkl konuda ayrmcla maruz kalmas sebebiyle alma ve istihdam alannda eit davranma ilkesinin uygulamasnn genel erevesini belirlemek zere 2000/78/CE sayl 27 Aralk 2000 tarihli Konsey Direktifi 19 dzenlenmitir. Sosyal sigorta ve sosyal yardmlar ile ye devletlerin ie girme ve istihdamn devam iin salad yardmlar Direktifin uygulama alan dnda braklmtr. Direktif, kurucu anlamada anlan ilkelerin gerei olan ve fakat direktiflerde yer almam konularn dzenlenmesini amalamaktadr. Bu balamda 2000/78/CE sayl Direktif, din ve inanca, cinsel eilimlere, yaa ve engelli olmaya dayal ayrmclk hallerinin ilk defa direktif dzeyinde dzenlenmesi bakmndan nemlidir. Direktif, dorudan ve dolayl ayrmcla getirilen tanmlar, taciz kavram, etkili yarg yoluna bavurunun ve yumuatlm ispat usullerinin salanmas konularnda ise dier direktiflerle paralel dzenlemeler iermektedir. I) ve stihdam Alannda Kadn-Erkek Arasnda Frsat Eitlii ve Eit Davranma lkelerine likin 2006/54/CE sayl Direktif Topluluun kadn-erkek iiler arasnda eit ie eit crete ve i ilikisine dair dier konulara, ayrmcln ispatnda ispat ykne ve sosyal gvenlik alannda mesleki rejimlere ilikin direktifleri, yukarda anlan dier direktiflere gre eski tarihli dzenlemeler olup; ierdikleri kavramlar, saladklar korumann kapsam ve ngrdkleri usuller, direktifler ve ATAD itihadyla deiiklie uramtr. Ayrca konu bakmndan kapsama alanlarnda zaman ierisinde ihtiyalar deimitir. Anlan sebeplerle ve stihdam Alannda Kadn-Erkek Arasnda Frsat Eitlii ve Eit Davranma lkelerine likin 2006/54/CE sayl ve 2 Temmuz 2006 tarihli
19ABRG, n L 303, 02/12/2000, s. 0016 0022, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32000L0078:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007).
170

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

Direktifin 20 dzenlenmesine ihtiya duyulmutur. 2006/54/CE sayl Direktif, yukarda anlan 75/117/CEE, 2002/73/CE sayl Direktifle deiik 76/207/CEE, 97/80/CE ve 96/97/CE sayl Direktifle deiik 86/378/CEE sayl Direktiflerin gzden geirilmi ve birletirilmi halidir. ye devletler tarafndan 2006/54/CE sayl Direktifin uygulanmas iin gerekli dzenlemelerin 15 Austos 2009 tarihine kadar yaplmas ngrldnden, bu tarih itibariye 75/117/CEE, 76/207/CEE, 86/378/CEE ve 97/80/CE sayl Direktifler yrrlkten kaldrlmtr. 2006/54/CE sayl Direktif ile kadn-erkek arasnda cinsiyet temeline dayal ayrmclk konusunda ngrlen kavramsal deiikliklerden biri, ATAD kararlaryla gelitirildii zere cinsiyet temeline dayal ayrmcln sadece iki farkl cinsiyete dayal halleri kapsamadnn ve fakat bir kimsenin cinsiyetinin deimesi haline dayanan ayrmc davrann da cinsiyet temeline dayal ayrmclk kavram dhilinde deerlendirileceinin vurgulanmasdr. 21 Ayrca taciz ve cinsel taciz hallerinin de cinsiyet temeline dayal ayrmclk tekil edecei yinelenmitir. Taciz ve cinsel taciz eklinde ortaya kan ayrmclk hallerine sadece igrme ediminin ifas srasnda deil; ie girite, mesleki geliim olanaklarna eriimde ve terfide de rastland ifade edilmitir. 2006/54/CE sayl Direktifte, ayrmclk alanndaki direktiflerin tamamnda ngrlm olan ve ATAD itihadnda tartma alan bulan karlatrlabilir durum kavramnn akla kavuturulmas ihtiyac dile getirilmitir. ATADn yerlemi itihad uyarnca iilerin ayn veya ayn deerde ilerde altnn tespiti iin alma koullar, yaplan iin nitelii gibi farkl etkenlerin birlikte deerlendirilmesi sonucu sz konusu iilerin karlatrlabilir durumda olup olmadklar belirlenmektedir. Direktif, ATAD itihad uyarnca eit cret ilkesinin ayn iverene bal olarak alan kadn ve erkek iilerle snrl olmadn tespit etmesi bakmndan nemlidir. 22 2006/54/CE sayl Direktifte yer alan dzenlemelerin tamamna hakim olan husus, gebelik ve analk hallerinde kadn iilerin ayrmcla maruz kalmamas ilkesinin ve hatta bu alanda pozitif ayrmclk gereinin vurgulanmasdr. Nitekim gebelik ya da doum izni sebebine dayanan, daha dk dzeyde davran da, cinsel taciz gibi cinsiyet temeline dayal ayrmclk hallerinden biri olarak aka
20 ABRG, n L 204, 26/07/2006, s. 0023 0036, http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2006:204:0023:01:FR:HTM L (Son bavuru tarihi 17.08.2007). 21 Cinsel eilim temeline dayal ayrmclk yasa 2000/78/CE sayl Direktif ile dzenlenmitir. Ancak ATAD kararlar dorultusunda, 2006/54/CE sayl Direktif ile cinsiyet deitirme sebebiyle uranlan ayrmcln, cinsiyet temeline dayal ayrmclk kapsamna alnmasnn salanan korumay daha belirli hale getirdii aktr. 22 Topluluk hukukunda karlatrlabilir durumda olma ve emsal ii kavramlar ile bu kavramlara Trk hukukunda verilen anlamlarn deerlendirilmesi iin bkz. aada II.A.Tanm Sorunu, s. 15.
171

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

dzenlenmitir. Direktif, erkek iilere doum izni tannmasn da bu konuda alnabilecek nlemler arasnda saymakla birlikte, bu hakkn tannmasn ye devletlerin takdirine brakmtr. Sosyal gvenlik alannda mesleki rejimlerde eit davranma ilkesinin dzenlenmesi ihtiyac ise, ATAD itihadnn kurucu anlamann 141. maddesinde yaplan cret kavramn geniletmesi olmutur. almann bu blm bakmndan bir sonuca varmak gerekirse, Avrupa Birlii mevzuatnda ok eitli konularda ayrmclk yasann direktif dzeyinde dzenlendii sylenebilecektir. Yasal sosyal gvenlik rejimlerine ilikin 79/7/CEE ve ksmi zamanl almaya ilikin 97/81/CE sayl Direktifler istisna olmak zere, anlan direktiflerin tamamnda i ilikisine dair olan ie girme, alma koullar, iten karma usul ve sebepleri, cret, mesleki eitim, grevlendirme kriterleri vb. konularn koruma kapsamnda olduu grlmektedir. Salanan korumann dzeyi bakmndan ise bir yeknesaklk sz konusu olup etkin bir yarg yoluna bavurma ve ayrmcla uradn iddia eden taraf lehine yumuatlm ispat usulleri, anlan tm dzenlemelerde ortak hkmlere balanmtr. te yandan direktiflerle koruma altna alnan ayrmclk yasann cinsiyet, etnik kken, ksmi zamanl alma, engelli olma gibi sk rastlanan hallerle snrl olduu ve fakat atipik denilebilecek ve ye devletlerin farkl yaplarndan kaynaklanabilecek hallere cevap vermeyecei de belirtilmelidir. Zira direktiflerin de dayanan oluturan kurucu anlamann 141. maddesi de genel bir ayrmclk yasa ngrmemekte ve fakat kadn-erkek arasnda cret eitlii ilkesini dzenlemektedir. Direktiflerle zel usullere tabi tutulmam olmakla birlikte dier ayrmclk halleri de, Topluluk hukukunun bir paras olan hukukun genel prensipleri ve sonuta eitlik ilkesi uyarnca yasak kapsamnda bulunmaktadr. 23 ATAD, ayrmclk yasan dzenleyen direktiflerin uygulanamad uyumazlklar bakmndan
23 Nitekim ATADn C-13/05 sayl 11 Temmuz 2006 tarihli Sonia Chacn Navas kararna konu olan olayda, hastalnn uzun srmesi sebebiyle i szlemesi feshedilen iinin, 2000/78/CE sayl Direktif kapsamnda ve engelli olma sebebine dayanarak ayrmclk yasann ihlal edildii ynndeki iddias sz konusudur. ATAD, 2000/78/CE sayl Direktif ile ayrmclk yasann dzenlendii hallerin snrl olarak sayldna ve uzun sren hastalk halinin engellilikten tamamen farkl ierik tayp Direktif uyarnca ngrlmemi olduuna ve bu kapsamda somut olaya kyas yoluyla 2000/78/CE sayl Direktifin uygulanamayacana hkmetmitir. Bunun yannda Divan, uzun sren hastalk sebebiyle uranlan ayrmcln, Topluluk hukukunun bir paras olan hukukun genel prensiplerinden eitlik ilkesi uyarnca yasak olduuna karar vermitir; raportrn mtalaas, C-13/05, Sonia Chacn Navas, 16 Mart 2006, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005C0013:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-13/05, Sonia Chacn Navas, 11 Temmuz 2006, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005J0013:FR:HTML (Son bavuru tarihi 19.08.2007).
172

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

Topluluk hukukunun bir paras olan hukukun genel prensipleri ve bu kapsamda eitlik ilkesini gereke gstererek verdii kararlarda; direktifin uygulanamamasnn, ayrmclk alannda hak arama yollarna bavuru ve ispat usulleri gibi zel nlemlerin geerliliini etkilemedii ynnde hkm vermektedir. 24 II) AYRIMCILIK HALLERNE GRE SPAT KURALLARI Ksmi zamanl alma ve yasal sosyal gvenlik rejimlerine ilikin direktifler istisna olmak zere, ayrmclk yasan dzenleyen Topluluk direktiflerinden ortak usul kurallarna varlabilmektedir. Buna gre ncelikle ayrmcla uradn iddia edenlere etkili bir yarg yoluna veya benzeri hak arama yollarna bavuru olana salanmaldr. ATADn yerleik itihad ve direktifler uyarnca vakalarn deerlendirilmesi ulusal yarg mercilerinin grevidir. Yukarda anlan ve bu blmde ATAD itihadndan verilecek rneklerle somutlatrlmaya allacak olan ii lehine yumuatlm ispat kurallar, koruma bakmndan alt snr tekil etmekte olup ulusal hukuk sistemlerinin tam bir ayrmclk karinesi ngrd ve yine ulusal hukuk sistemlerinde hkimin resen aratrmas ilkesinin geerli olduu durumlarda uygulanmayacaktr. ATADn 17 Ekim 1989 tarihli Danfoss kararyla 25 gelitirdii, sonraki kararlaryla yerleik itihat haline gelen ve Topluluk dzenlemeleri ile pozitif norm halini alan yumuatlm ispat kural, ispat klfetinin yerine getirilmesine ilikindir. Buna gre Topluluk hukuku uyarnca, ayrmcla uradn iddia eden kiiler lehine bir ayrmclk karinesi sz konusu olmayp, kural olarak ayrmcla uradn iddia eden kii bu iddiasn ispat etmekle ykmldr. Ancak zellikle i ilikisinde ayrmcla uradn iddia eden iinin, bata effaflk olmak zere ispat vastalarna erimekte kar karya kalabilecei engeller ve ayrmcln tespitinin ounlukla geni bir karlatrmal inceleme gerektirmesi gibi sebeplerle zor durumda olduu grlmtr. Bu sebeple genel ispat kural, ayrmcla uradn iddia eden davac lehine yumuatlarak davacnn, somut olayda ayrmcln
24 Raportrn mtalaas, C-144/04, Werner Mangold, 30 Haziran 2005, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62004C0144:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-144/04, Werner Mangold, 22 Kasm 2005, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62004J0144:FR:HTML (Son bavuru tarihi 19.08.2007). 25 Raportrn mtalaas, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 31 Mays 1989, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988C0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007) ATAD, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 17 Ekim 1989, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988J0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007).
173

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

varln dndren vakalar ortaya koymas halinde ispat yknn davalya geecei kabul edilmitir. Davac lehine yumuatlm ispat kural, ayrmclk yasann ihlali halinde hak arama zgrl bakmndan nemli bir ilerleme salam olmakla birlikte, ayrmclk tekil eden durumlarn gsterdii eitlilik karsnda yasan uygulamaya geirilmesi hususunda sorunlar yaand kabul edilmektedir. Bu sebeple Topluluk direktifleri, ATAD itihadna paralel olarak, dorudan ve dolayl ayrmcln farkl deerlendirilmesi gerekliliinde bulumaktadr. A) Tanm Sorunu Farkl konulara ilikin olan bu dzenlemelerde dorudan ve dolayl ayrmclk kavramlar yine ATAD itihad dorultusunda ayn ve tek bir formlle tanmlanmtr. Buna gre ncelikle eit muamele, direktiflerin ilikin olduu konuya dayal, dorudan ve dolayl tm ayrmclklarn bulunmamas hali olarak tanmlanmaktadr. Bir kimsenin, direktifin ilikin olduu ayrmclk yasa alanlarndan birine dayanan sebeplerle, benzer (karlatrlabilir) durumda bir bakasna gsterilen, gsterilmi olan veya gsterilecek olan davrana/uygulamaya oranla, daha elverisiz ya da uygun olmayan dzeyde davrana/uygulamaya tabi tutulmas dorudan ayrmclk olarak tanmlanmaktadr. 26 Belirtmek gerekir ki Topluluk direktiflerinde dorudan ayrmclk tanmlarnn Franszca metinlerinde karlatrlabilir/ltrlebilir durumda olmayan ifadesi yer almken ngilizce metinlerde ayn unsur karlatrlabilir/ltrlebilir durumda olan olarak ifade edilmitir. 27 Ancak
26 ATADn 2005 tarihli Nikoloudi kararna konu olan personel tz, temizlik grevlilerine ksmi zamanl alma olana tanmakta ve fakat temizlik grevlisi olarak sadece kadnlarn istihdam edilebileceini ngrmektedir. Bekletici mesele yoluyla Divana bavuran Yunan mahkemesi ksmi zamanl almann kadnlara zglenmesinin, kadn iiler aleyhine dorudan ayrmclk tekil edip etmediini sormutur. Divan, bekletici mesele yoluyla sorulmam olmakla birlikte burada erkek iilerin, (temizlik grevlisi gibi) baz i tanm kategorileri bakmndan ksmi zamanl alma olanann dnda tutulduuna ve bu sebeple olayda erkek iiler aleyhine dorudan ayrmcln sz konusu olduuna karar vermitir; Raportrn mtalaas, C-196/02, Vasiliki Nikoloudi, 29 Nisan 2004, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002C0196:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-196/02, Vasiliki Nikoloudi, 10 Mart 2005, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002J0196:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 27 Direktiflerde yer alan dorudan ayrmclk tanm yledir : discrimination directe: la situation dans laquelle une personne est traite de manire moins favorable en raison de son sexe qu'une autre ne l'est, ne l'a t ou ne le serait dans une situation comparable direct discrimination: where one person is treated less favourably on grounds of sex than
174

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

dorudan ayrmcln unsurlarn ortaya koyarken karlatrlabilir/ltrlebilir durumda olma ifadesinin; eitlik ilkesini, ayn durumda olanlarn ayn uygulama ve davrana tabi tutulmas eklindeki tanmna daha uygun olduu kabul edilebilecektir. Bu kapsamda rnein bir iletmede alan mhendis ile temizlik iisi, crette eitlik bakmndan karlatrlabilir/ltrlebilir durumda olmadklarndan, bu iilerin cret konusunda farkl uygulamaya tabi tutulmalar dorudan ayrmclk tekil etmeyecektir. Dolaysyla karlatrlabilir/ltrlebilir durumda olma unsuru, ayrmcla temel tekil eden sebep ile ayrmcln sz konusu olduu konu arasndaki ilikiye gre deerlendirilmek gerekir. nceleme konusu iki ii, kdem uygulamasnn tabi olduu esaslar konusunda karlatrlabilir (benzer zellikler gsteren) durumda olup eit cret konusunda karlatrlabilir durumda bulunmayabilecektir. Bununla birlikte dorudan ayrmcln tanmnda kullanlan karlatrlabilir durumda olma kriteri, Divan kararlarnda bavurulan ve 4857 sayl Kanununun 11. maddesinin son fkrasnda dzenlenen emsal ii kavramyla da ilikilidir. Zira emsal ii, ayn durumdaki iiler iin sz konusu olacak davrann, hangi dzeyde eitleneceinin tespitinde kullanlmaktadr. Buna gre inceleme konusu ii, davrann ilikin olduu konuda karlatrlabilir, yani ayn veya benzer durumda olan bir dier iiyle (emsal ii) ayn artlara tabi tutulmak gerekir. Bu kapsamda 4857 sayl Kanununun 11. maddesi belirli sreli szleme ile alan iinin, kdem uygulamas sz konusu olduunda, belirsiz sreli alan ii hakknda uygulanan kdem uygulamasna tabi olacan hkme balamtr. u halde kdem uygulamas sz konusu olduunda, belirli sreli i szlemesiyle alan ii ile belirsiz sreli szlemeyle alan ii karlatrlabilir/llebilir (benzer nitelikler tayan) durumda olduundan farkl uygulamaya tabi tutulamazlar. 28 Grnte ntr/tarafsz olan bir dzenleme, kriter ya da uygulamann, direktifin koruma alanna giren (kadn iiler, ksmi zamanl alanlar, belli bir din/inanca mensup olanlar gibi) gruptan kiiler iin, elverisiz sonular dourmaya muktedir olmas halinde ise dolayl ayrmcln varlndan sz edilmelidir. Buna gre ispat yknn nasl yerine getirileceini tartmak iin dorudan ve dolayl ayrmclk arasnda ayrma gitmek gerekir. Zira her iki ayrmclk ekli bakmndan kurucu unsurlarnn ortaya koyulmas iin aranacak koullar farkldr. Dolayl ayrmclk halinde, dorudan ayrmclktan farkl olarak bir istisna hali ngrlmtr. Buna gre sz konusu dzenleme, kriter ya da uygulama meru bir amaca hizmet ediyorsa, objektif sebeplerle gerekelendirilebiliyorsa ve bu amaca ulamak iin ngrlen vastalar elverili ve gerekliyse, dolayl ayrmclk bulunmamaktadr.
another is, has been or would be treated in a comparable situation. Farazi emsal ii kavram hakknda bkz. aada II.B.b. Dorudan Ayrmcln spatnda Uygulanacak Yntemler, s. 19-20.
175

28

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

ATAD itihadyla gelitirildikten sonra Avrupa Birlii mevzuatna geirilen bu tanm ve kriterlerin ierii, yine ATAD uygulamasyla belirlenmektedir. Bu sebeple ispat usulleri hakkndaki hususlar, ATAD itihatlarndan alnan rnekler yoluyla aklanmaya allacaktr. Bu kapsamda Divan, dorudan ve dolayl ayrmcl farkl esaslara tabi tuttuundan ispat meseleleri bu ayrma gre incelenecektir. B) Dorudan Ayrmcln spat a) Dorudan Ayrmcln spat in Ortaya Konulmas Gereken Vakalar ATAD tarafndan ayrmcln ispatna ilikin kriterlerin gelitirildii Danfoss kararna 29 konu olan uyumazlk, Danimarka Ticaret ve Bro alanlar Sendikas ile Danimarka verenler Sendikas arasndaki toplu i szlemesi uyarnca belirlenen cret uygulamalarna ilikindir. Toplu i szlemesi ile cinsiyet ayrm yaplmakszn tm iiler iin temel cret ngrlmtr. Toplu i szlemesinin 9. maddesi uyarnca temel cret dnda kalan artlar iinin kapasitesine, zerk almasna ve sorumluluk dzeyine gre belirlenebilecektir. Bu kapsamda zel hallerde cretin belirlenmesi bireysel anlamalarla salanacaktr. Davac, i tanmna gre uygulanan snflandrma sisteminde farkl gruplarda yer alan iki kadn iinin ayn creti aldn ve fakat bu gruplarda erkek iilerin ortalama cretinin kadn iilerin ortalama cretinden fazla olduunu ileri srmektedir. ATAD crette ayrmcl tespit etmek iin, ayn veya eit deerde ilerde faaliyet gsteren kadn ve erkek iilere gzle grlr biimde farkl cret ngrldnn ortaya konmas gerektiine hkmetmitir. Bu halde ayrmcla uradn iddia eden ii, ncelikle ayn veya ayn deerde iin varln ve daha sonra bu iler iin kadn ve erkek iilere farkl cret ngrldn ortaya koymak zorundadr. Ayn veya ayn deerde iler iin farkl cinsiyette iiler arasnda eit olmayan cretler ngrlmesi halinde cinsiyet temeline dayal dorudan ayrmclk sz konusudur. Bu durumda, kadn ve erkek iiler bakmndan ayn veya eit deerde ilerin varln ve ayn iyeri veya iletmedeki kadn ve erkek iilerin farkl cret aldn ispat etmekle davac ii ykmldr. rnein erkek ii esneklik sebebiyle cinsiyetin doal sonucu olarak kadn iiye oranla daha yksek bir arttan istifade ediyorsa, ispat ykne ilikin kurallar da kapsayacak ekilde dorudan bir ayrmclk
29

Raportrn mtalaas, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 31 Mays 1989, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988C0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 17 Ekim 1989, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988J0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007).

176

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

sz konusudur. nk bu durumda iki farkl cinsiyetten ii iin, dolayl ayrmcln tersine, grnte ntr ya da objektif olmayan bir kriter sz konusudur. Cinsiyet temeline dayal olanlarn dnda ayrm kriteri olmadn ispat yk davacda deildir. Dorudan ayrmclk hallerinde, ispat yknn geleneksel paylamna engel yoktur. b) Dorudan Ayrmcln spatnda Uygulanacak Yntemler ATAD dorudan ayrmcln ispatlanmasnda kullanlacak yntemin, karlatrma olduunu vurgulamaktadr. Ancak somut olaylarda farkl ayrmclk konularnn sklkla bir araya geldii nazara alndnda, sadece karlatrlacak unsurlarn deil karlatrma ynteminin uygulanaca ii gruplarn belirlemenin de zorluk arz ettii kabul edilmelidir. Bu kapsamda ayrmcln tespitinde, karlatrlabilir durumda olan yani emsal iinin, ayrmcln dayand sebebe gre belirlenmesi gerekir. te yandan karlatrmada kullanlacak somut rnein bulunmad durumlarda, farazi emsal iinin kyaslamaya konu olup olamayaca da tartma konusu olmutur. Divan, 27 Mart 1980 tarihli Macarthys Ltd. kararnda 30 kurucu anlamann 141. (eski 119.) maddesinde ngrlen eit ie eit cret ilkesi bakmndan emsal ii kavramn tartmtr. Karara konu olan olayda davac kadn ii, kendisinden nce alan erkek iinin ayn i iin daha yksek haftalk cret almas sebebiyle ayrmclk iddiasnda bulunmutur. Kararda emsal iinin tespiti bakmndan farkl durum tartlmtr. Buna gre kadn ve erkek iinin ezamanl olarak ayn veya ayn deerde ilerde almas halinde, eit ie eit cret ilkesi bakmndan birbirlerine emsal ii tekil edecekleri aktr. Ulusal mahkemenin Divana ynelttii bir dier soru ise kadn iinin, kendisinden nce ayn ite alan erkek iinin daha yksek cret alm olmasna dayanarak, ayrmclk iddiasnda bulunup bulunamayacadr. Divan, eit ie eit cret ilkesinin uygulanmasnda, ayn veya ayn deerde ilerin tespitinin nem arz ettiine dikkat ekmi ve bu ilkenin ezamanl almalarla snrl tutulamayacana, dolaysyla ayn ite alan nceki iinin de emsal ii olduuna karar vermi ve fakat zamansal farklln bulunduu durumlarda, cinsiyet temeline dayanmayan baka sebeplerin, crette farklla yol aabileceini, bu sebeplerin ise yarg tarafndan deerlendirilmek gerektiini belirtmitir. Emsal iinin tespiti bakmndan Divana sorulan nc durum ise, somut bir rnein olmad hallerde kadn iinin erkek olsaydm daha fazla cret alacaktm iddiasnda bulunup bulunamayacadr. Divan, anlan durumun farazi emsal ii olduunu belirtmi ve dorudan ayrmclk hallerinin somut durumlarla
30

ATAD, C-129/79, Macarthys Ltd, 27 Mart 1980, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61979J0129:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007).
177

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

snrl olduuna karar vermitir. Divana gre farazi emsal iiye gre yaplacak kyaslamalar, dolayl ayrmclk halleri iin sz konusudur. Byle bir inceleme, ulusal dzeyde ya da Topluluk dzeyinde unsurlarnn belirlenmesi artyla ve sz konusu sektrde faaliyet gsteren tm branlar kapsayan karlatrmal bir alma ile mmkn olacaktr. 31 Sadece mnferit bir olayda cret farkllnn cinsiyet temeline dayal sebeplerden kaynaklanmas, dorudan ayrmcln ispat iin yeterlidir ve bylece cret konusunda hukuka aykr bir ayrmcln sz konusu olduuna karar verilebilecektir. Nikoloudi kararnda 32 Yunanistan mahkemesi tarafndan Divana sorulan sorulardan biri, sadece kadn iilerin ksmi zamanl almasna imkn veren ve ksmi zamanl alanlarn saatlik cretini, tam zamanl alanlardan dk tutan personel statsnn, cinsiyet temeline dayal dorudan ayrmclk tekil edip etmediidir. Divan, kadn-erkek iiler arasnda eit ie eit cret ilkesi kapsamnda yaplacak inceleme iin temizlik grevlisi olarak alan kadn ve erkek iilerin cretlerinin karlatrlmas gerektiini belirtmektedir. Ancak somut olayda erkek iilerin temizlik grevlisi olarak almas mmkn olmadndan daval tarafndan, karlatrmann mmkn olmad ve bu sebeple konunun incelenemeyecei ileri srlmtr. Divan, yerlemi itihad uyarnca farazi iinin bu tr bir kyaslamaya konu olamayacan 33 ve karlatrmaya elverili ii ya da ii gruplar bulunmadnda 75/117 sayl Direktifin uygulanamayacan hatrlatmaktadr. Buna karn somut olayda tam zamanl ve ksmi zamanl iiler arasnda karlatrma yapmak gerektiine hkmederek yneltilen sorunun incelenebilir olduuna karar vermitir.

Belirtmek gerekir ki 4857 sayl Kanununun 12. maddesinin son fkras ile getirilen emsal ii tanm uyarnca Trk hukukunda, dorudan ayrmclk-dolayl ayrmclk halleri arasnda fark gzetilmeksizin farazi emsal iiyle yaplacak kyaslama kabul edilmi bulunmaktadr. 32 Raportrn mtalaas, C-196/02, Vasiliki Nikoloudi, 29 Nisan 2004, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002C0196:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-196/02, Vasiliki Nikoloudi, 10 Mart 2005, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002J0196:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 33 Divana gre karlatrmaya elverili grubun bulunmamas halinde, tm sanayi kollarn kapsayan karlatrmal bir alma gerekir ve bunun iin belirleyici kriterler nceden ulusal yasama organ ya da Topluluk yasama organ tarafndan tespit edilmelidir; ATAD, C129/79, Macarthys Ltd, 27 Mart 1980, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61979J0129:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007).
31

178

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

C) Dolayl Ayrmcln spat a) Dolayl Ayrmcln spat in Ortaya Konulmas Gereken Vakalar Eit olmayan davrann, sistematik olarak ayn ve tek bir cinsiyetten iiler ya da ksmi zamanl alanlar gibi farkl bir gruptan iiler zerinde aleyhe etki douran ve fakat grnte tarafsz olan kriter veya uygulamalara dayand hallerde, dolayl ayrmclktan sz edilmektedir. Ntr kriterlere dayanan ve sistematik olarak ayn gruptan kiilerin zerinde aleyhlerine etki douran bir davran sz konusu ise davac, ntr kriterlere gre gerekletirilen farklln, tamamen veya arlkl olarak bir gruptan iileri olumsuz ynde etkilediini ortaya koymaldr. Bu husus rnein cretin tespitinde belirleyici olan i tanm konusunda da geerlidir. in belirli zelliklere gre nitelendirilmesi, bu zellikler ayn cinsiyetten ok sayda kii zerinde sonu douracak ekilde belirlenmedii srece, dolayl ayrmcla karine tekil etmez. Bu halde byle bir etki, ayrmclk yaratmasa da cinsiyet sebebine dayal farkl muamele ve objektif ekonomik sebeplere dayanmayan cret olarak kabul edilmek gerekir. zellikle belirtmek gerekir ki ayrmclk yasa iverenin, tm iileri mutlak olarak ayn muameleye tabi tutmasn gerektirmez. Farkl muamele ile dolayl ayrmclk arasndaki fark, farkl muamele tekil eden vakann, sbjektif sebepler paydasnda toplanan iileri olumsuz ynde etkiliyor olmasdr. Dolayl ayrmclk halinde ayrmcla urayan davac, ispat konusunda aka zor bir durum iindedir. nk bu halde davac, ayrm yaplmakszn konu bakmndan kapsamnda bulunan btn iilere uygulanan objektif bir kriterin, arlkl olarak bir gruptan iiler zerinde sonu dourduunu ortaya koymaldr. ATADn C77/02 sayl Steinicke kararna 34 konu olan olayda ksmi zamanl alanlar uygulama dnda brakan kanuni dzenleme, bekletici mesele yapan mahkemenin aktard istatistiki veriler nazara alndnda (ksmi zamanla alan iilerin ounluunun kadn olmas) cinsiyet temeline dayal dolayl ayrmclk tekil etmektedir. Kararda, uyumazlk konusu kanun hkmnn, 76/207 ve 97/81 sayl Direktifler uyarnca davran farkll (diffrence de traitement) tekil edip etmedii incelenmitir. Sz konusu kanun hkmnn ntr bir ifade iermesine ramen, erkek iilerden ok kadn iileri etkilemesi sebebiyle, 76/207 sayl Direktife de aykr olduu ifade edilmitir. Somut olay bakmndan yaplan deerlendirmede, Almanyada ksmi zamanl
34 Raportrn mtalaas, C-77/02, Erika Steinicke, 3 Nisan 2003, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002C0077:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-77/02, Erika Steinicke, 11 Eyll 2003, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002J0077:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007).
179

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

alan iilerin erkekten ok kadn olduu ve dosyada yer alan veriler uyarnca zellikle davacnn alt sektrde ksmi zamanl alan iilerin %90nn kadn olduunun tespit edildii belirtilmitir. Buna gre objektif kriterlerin uygulanmas sonucu, belli bir cinsiyetten ya da ksmi zamanl alanlar gibi belli bir gruptan iilerin arlkl olarak etkilenmesi sz konusu deilse davran farkll; aksi halde ise dolayl ayrmclk bulunduu sonucuna varlmaldr. Ksmi zamanl alanlar iin alma saatine bal olarak, tam zamanl alanlardan daha dk bir cret ngrlmesi; ksmi zamanl alanlarn nemli bir blmnn veya tamamnn kadn olmas halinde ve tam zamanl almay tevik etmek gibi objektif olarak gerekelendirilebilecek ekonomik bir sebebe dayanmamas artyla dolayl ayrmclk tekil edecektir. Bu halde davac tarafndan Almanyada ksmi zamanl alan iilerin nemli bir blmnn kadn olduu vakasnn ortaya konulmas ispat klfeti bakmndan yeterli olacaktr. nk bu tespit, emeklilie hak kazanma sresini ksaltan rejime gemek iin objektif bir kriter olarak grnen tam zamanl alma artnn, dolayl olarak kadn iiler aleyhine sonu dourduunu ve bu sebeple dolayl ayrmclk tekil ettiini kabul etmek iin yeterli olacaktr. b) Dolayl Ayrmcln spatnda Uygulanacak Yntemler Dolayl ayrmclk bulunduu sonucuna varldnda davac, grnte objektif olan kriterlerin sklkla ya da arlkl olarak bir cinsiyetten iileri olumsuz ynde etkilediini ortaya koymaldr. Bunun iin de, dorudan ayrmcln ispatnda olduu gibi temsil kabiliyeti olan gruplar arasnda karlatrma yapmak zorunludur. ATAD, zellikle crete ilikin ayrmclk hallerinde davacnn ou kez cret sisteminde effaflk eksiklii sebebiyle istenen ispat vastalarn salayamayacan kabul etmektedir. Divana gre effaflk sorunu sebebiyle yaanan ispat zorluklar, potansiyel ayrmclk sjesi olan iilere yklenemez. Bu halde karlatrma yapmak imkanszsa 35 kadnlarn erkeklere gre daha az cret aldklar kabul edilmelidir. Aksi halde eitlik ilkesi usul kurallar sebebiyle uygulanmaz hale gelecektir. Davacya yklenen ispat yk, objektif olarak ulalabilir vastalarn istenmesinden ileri gidemez.
35 Danfoss kararna konu olan olayda toplu i szlemesi hkmleri ile temel cret belirlenmi olup, cret eklerinin esneklik, kdem, mesleki bilgi gibi kriterlere gre her bir ii iin bireysel i szlemesi vastasyla belirlenecei hkme balanmtr. Bu sebeple Divan, kyaslamann yaplmasnn mmkn olmadn, kald ki iinin dahi kendi cretini nceden bilmediini belirtmitir; raportrn mtalaas, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 31 Mays 1989, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988C0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 17 Ekim 1989, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988J0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007).
180

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

Dolayl ayrmcla ilikin unsurlara ii tarafndan ulalamada hallerde, temsil kabiliyeti olan bir grup ii ierisinde kadn iilerin ortalama cretlerinin daha dk olduunun tespiti ile ayrmclk karinesine ulalabilen bir ispat usul devreye girer. Kdem, mesleki formasyon, esneklik gibi sbjektif kriterlerin grlen ile ilikisi objektif olarak gerekelendirilebilir ve bu iliki tm ayrmclklar darda brakrsa, bu gibi kiisel kriterler uyarnca cret eklerinin belirlenmesi eit cret ilkesiyle badar. Ayrmclk karinesine, temsil kabiliyeti olan bir grup ii arasnda, rnein kadn iilerin ortalama cretlerinin erkek iilerin cretlerinden dk olduunu ortaya koyarak ulalabilir. Bir grubun temsil kabiliyeti olup olmadnn tespiti, her iyeri ya da iletmenin zelliklerine gre ve ulusal yarg tarafndan belirlenmelidir. Bundan, kadn ve erkek iilerin cretlerinin her zaman eit olmas gerektii sonucu karlmamaldr. Ancak farkllklar, cinsiyet temeline dayal gerekelerden tamamen bamsz sebeplere dayanmaldr. cretlerin kyaslanmas iin belirlenecek iilerin seimi her iletme iin somut olayn zelliklerine gre yaplmal ve bu temsili gruplarn alma koullarnn mmkn olduunca yakn/benzer olmasna allmaldr. Referans alnacak kii saysn kesin olarak belirlemek mmkn deildir. Bir serviste ya da retim srecinin bir blmnde alan iiler bir referans grubu olarak alnabilirler. letmede iin nitelendirilmesine ilikin bir usul varsa bu kategorilerde yer alan kadn ve erkek iiler arasnda karlatrma yaplmas mmkndr. D) stisnalarn Deerlendirilmesi Dorudan ayrmclk hallerinden farkl olarak dolayl ayrmclk hallerinde iverene, ayrmclk tekil eden kuraln meru bir amaca hizmet ettiini, objektif sebeplere dayandn ve alnan tedbirlerin bu amalara ulamak iin elverili ve gerekli olduunu ortaya koyarak, dolayl ayrmcn bulunmadn ispat etme imkn tannmtr. ATAD Danfoss kararnda 36 , davalnn bu objektif gerekeleri, meru amac ve alnan nlemlerin gerekliliini ve elverililiini ispat etme yk altnda olduunu aka ifade etmektedir.

36

Raportrn mtalaas, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 31 Mays 1989, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988C0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 17 Ekim 1989, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988J0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007).
181

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

2005 tarihli Nikoloudi kararna 37 konu olan olayda davac ii 1978 yl itibariyle belirsiz sreli i szlemesi uyarnca ve geici statsnde temizlik iisi olarak ksmi zamanl almaktayken, 1996 ylnda tam zamanl almaya gemitir. 1998 ylnda ya haddinden emekli olduunda hala geici statsndedir. Yunan mevzuatnda yer alan personel stats uyarnca temizlik grevlisi olarak sadece kadn iiler alabilmektedir. te yandan toplu i szlemesi uyarnca temizlik grevlisi olarak ksmi zamanl almaya olanak tannm olup ksmi zamanl alanlarn asil/kadrolu statsne geme haklar bulunmamaktadr. Bunun yannda ksmi zamanl alan iilerin saatlik cretleri, tam zamanl alan iilerin saatlik cretlerinde dktr. Divan dolayl ayrmcln tespitine ilikin soruyu cevaplarken, ncelikle asil statsnn, alma koullarna ilikin olduunu ve bu sebeple 76/207 sayl Direktif erevesinde deerlendirilmek gerektiini ifade etmitir. Yerlemi itihat uyarnca ntr bir dzenleme olarak grnen kurallar, bir grup ii zerinde olumsuz sonu douracak nitelikteyse dolayl ayrmclk sz konusudur. Somut olayda asil statsne gemek iin tam zamanl alma art arandna gre bu dzenleme, erkek iilere oranla ok sayda kadn iiyi olumsuz ynde etkileyebilecek niteliktedir. Ancak kadn ve erkek iiler arasndaki ngrlen bu fark objektif sebeplere dayanyor olabilir. Bu kapsamda mesleki deneyim, faaliyete ilikin bilgi dzeyi ve faaliyette geirilen sre(kdem) kriterlerinin deerlendirilmesi gerekmektedir. Divan yerlemi itihad uyarnca bilgi ve eitim dzeyi kriterlerine dayal farkllklar, objektif bir deerlendirme sonucu sz konusu faaliyet iin gerekli olduklar sonucuna varlabildii lde ayrmclk olarak kabul etmemektedir. a) Esneklik ATADn Danfoss kararnda 38 ve sonraki kararlarda esneklik, mesleki bilgi ve kdem kriterlerine ilikin olarak vard sonular 3 Ekim 2006 tarihli Cadman kararnda 39 tartlmtr. Danfoss kararnda 40 ATAD yaplan iin kalitesini
Raportrn mtalaas, C-196/02, Vasiliki Nikoloudi, 29 Nisan 2004, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002C0196:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-196/02, Vasiliki Nikoloudi, 10 Mart 2005, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002J0196:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 38 Raportrn mtalaas, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 31 Mays 1989, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988C0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 17 Ekim 1989, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988J0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 39 ATAD, C-17/05, B. F. Cadman, 3 Ekim 2006,
37

182

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

etkileyecei hallerde esneklik kriterinin meru bir gereke olarak kabul edileceine hkmetmitir. Ancak ATADa gre alma saati, yeri gibi konularla ilikili olduu srece bu kriterin ntr olduundan bahsedilemez. nk bu halde ev ileri, ocuk bakm gibi sorumluluklar bulunduu kabul edilen kadn iiler aleyhine bir durum yaratlmaktadr. 41 b) Mesleki Bilgi ve Kdem Mesleki bilgi konusunda getirilen kriterlerin objektif ve meru sebep olarak kabul edilmesi iin aranan art ise yaplan ile ilgili olmasdr. Danfoss karar 42 ve sonraki itihatlarda ska tartma konusu olan kriter ise kdem kriteridir. ATAD 3 Ekim 2006 tarihli Cadman kararnda 43 , kdem kriteriyle ilgili olarak Danfoss kararndan bu yana verilen kararlar deerlendirmi ve ATADn bu konudaki itihad hakknda taraflarca ileri srlen iddialar cevaplamtr.

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005J0017:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 40 Raportrn mtalaas, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 31 Mays 1989, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988C0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 17 Ekim 1989, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988J0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 41 Raportrn Mtalaas, C-17/05, B. F. Cadman, 18 Mays 2006, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005C0017:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-17/05, B. F. Cadman, 3 Ekim 2006, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005J0017:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 42 Raportrn mtalaas, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 31 Mays 1989, http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988C0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 17 Ekim 1989, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988J0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 43 Raportrn mtalaas, C-17/05, B. F. Cadman, 18 Mays 2006, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005C0017:FR:HTML ATAD, C-17/05, B. F. Cadman, 3 Ekim 2006, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005J0017:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007).
183

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

Cadman kararnda 44 ATAD, ncelikle ispat yk ile ispat usulnn niteliinin birbirinden ayr konular olduunu hatrlatmaktadr. Divan kdem kriterinin, iveren tarafndan objektif sebeplerle gerekelendirilmesinin gerekip gerekmediini tartrken 97/80 sayl Konsey Direktifinden nceki ve sonraki durum arasnda ayrm yapmaktadr. Divana gre 97/80 sayl Direktiften nceki hukuki durumda, iverenin kdem kriterini gerekelendirmesinin gerekip gerekmedii ulusal mahkemenin takdirindedir. 97/80 sayl Direktiften sonraki hukuki durumda ise, bir grup ii aleyhine sonu dourduu hallerde kdem kriteri, Direktifin 4. maddesinde dzenlenen objektif olarak gerekelendirme zorunluluunun dnda tutulamaz. Sonu olarak mevcut hukuki durumda iveren, kdem kriterini objektif sebeplerle gerekelendirmek yk altndadr. veren, kdem kriteri kadn iiler aleyhine sonu douruyorsa, bu kritere dayal olarak oluturulan cret sisteminin iletmenin genelindeki cret sistemine ve faaliyete uygun olduunu ortaya koymaldr. ATAD Cadman kararnda 45 bu sonuca varmadan nce, konuya ilikin nceki kararlarn gzden geirmitir. ATADn Nimz kararna 46 konu olan olayda ksmi zamanl ve szlemeli olarak alan kamu personeline ilikin toplu i szlemesi hkmleri sz konusudur. Toplu szlemesine gre ksmi zamanl ve szlemeli olarak alan kamu grevlisi 6 aylk geici sreden sonra terfi edebilmektedir. Bu halde normal alma saatinin orannda alan personel iin kdem hesabnda alma sresi tam sre zerinden yaplmaktadr. Ancak normal alma sresinin - orannda alan personel iin kdem kriteri bakmndan alma sresi sre olarak nazara alnmaktadr. Alman hkmeti sz konusu dzenlemeye gereke olarak tam zamanl alanlarn daha tecrbeli olduklarn, faaliyet iin gereken kapasiteye ve tecrbeye daha ksa srede ulatklarn ileri srmtr. ATAD bu uygulama iin iverenin, toplu i szlemesinin sz konusu hkmlerinin,
44 Raportrn mtalaas, C-17/05, B. F. Cadman, 18 Mays 2006, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005C0017:FR:HTML ATAD, C-17/05, B. F. Cadman, 3 Ekim 2006, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005J0017:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 45 Raportrn mtalaas, C-17/05, B. F. Cadman, 18 Mays 2006, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005C0017:FR:HTML ATAD, C-17/05, B. F. Cadman, 3 Ekim 2006, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005J0017:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 46 Raportrn mtalaas, C-243/95, Helga Nimz, 13 Kasm 1990, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61989C0184:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-184/89, Helga Nimz, 7 ubat 1991, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61989J0184:FR:HTML Son bavuru tarihi 14.06.2007).

184

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

objektiflii faaliyetin yaps ve deneyim arasndaki ilikiye bal olan faktrlerle gerekelendirmesi gerektiini ifade etmitir. Divana gre iveren bu faaliyetin belli bir saat almayla gerekletirileceini ortaya koymaldr. Stapleton kararnda 47 aktif alma sresi olarak tanmlanan hizmet sresi kriterinin, cinsiyet temeline dayal sebeplerden bamsz objektif sebeplere dayandn ortaya koymann iverene dtn kabul etmitir. Kdem kriterinin tartma alan bulduu bir dier karar olan Nikoloudi kararnda 48 , kdem kriterinin objektifliinin her somut olayn zelliklerine gre deikenlik gsterecei belirtilmitir. Daval iveren kdemin, iinin mesleki bilgisinin gstergesi olduunu ileri srmtr. ATAD kdem kriterinin geerlilii zerindeki etkisine deinmeksizin, bu kriterin ayn zamanda sadakat gstergesi olduunu ifade etmitir. Anlan son iki kararda raportrler, ATAD'n kdem kriterine ilikin sonraki itihadnda Danfoss kararn 49 dayanak gstermediini, Danfoss kararnn kendi artlar ierisinde deerlendirilmesi gerektiini, Nimz kararnn 50 Danfoss karar ile varlan sonucu bertaraf ettiini belirtmilerdir. Buna gre ATAD Danfoss ile varlan ve kdem kriterinin meru ve objektif sebeplere dayanan bir lt olduu ynndeki sonutan tamamen dnmemi olsa da bu itihad deitirdii kabul
47 Raportrn mtalaas, C-243/95, Kathleen Hill et Ann Stapleton, 20 ubat 1997, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61995C0243:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-243/95, Kathleen Hill et Ann Stapleton,17 Haziran 1998, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61995J0243:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007) 48 Raportrn mtalaas, C-196/02, Vasiliki Nikoloudi, 29 Nisan 2004, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002C0196:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-196/02, Vasiliki Nikoloudi, 10 Mart 2005, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002J0196:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 49 Raportrn mtalaas, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 31 Mays 1989, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988C0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 17 Ekim 1989, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988J0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 50 Raportrn mtalaas, C-243/95, Helga Nimz, 13 Kasm 1990, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61989C0184:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-184/89, Helga Nimz, 7 ubat 1991, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61989J0184:FR:HTML Son bavuru tarihi 14.06.2007).
185

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

edilmelidir. Raportrler tarafndan, ATAD'n bir itihadn tamamen reddetmesinin de allm bir usul olmad belirtilmitir. Sonu olarak ATAD itihad uyarnca kdem kriterinin her durumda meru ve objektif gerekelere dayanan bir kriter olarak kabul edilmedii; bu sebeple iverenin, bu kriterin meru ve objektif gerekeleriyle elverililik ve gereklilik artlarna uygunluunu ortaya koymak yk altnda bulunduu sylenebilecektir. Kurucu anlamann 141. maddesi ve 97/80 sayl Direktif m.2/f.II ile m.4 bu sonucu gerektirmektedir. verenin, bir grup ii aleyhine sonu douran cret sisteminin ortaya kard dolayl ayrmclk karinesini bertaraf etmek iin ortaya koymas gereken gerekelerin nitelii ise 97/80 sayl Direktif ve dolayl ayrmcla ilikin itihat nda deerlendirilmek gerekir. Burada deerlendirilmesi gereken husus, cretin belirlenmesinde kullanlan kdem kriteri iin genel bir gerekenin mi yoksa her bir iinin durumu bakmndan ayr gerekelerin mi aranacadr. Uygulamada yasama organlar veya iverenler, kadn iiler bakmndan olumsuz sonular douran nlemleri farkl gerekelere dayandrmaktadrlar. Cadman kararnda 51 raportr, ii tarafndan dolayl ayrmclk iddiasyla yaplan bavurunun, iveren bakmndan creti gerekelendirme borcunun doumuna yol amayaca; aksi ynde bir kabuln iveren aleyhine kabul edilmez bir yk getirecei ifade edilmitir. Zira 97/80 sayl Direktif m.2/f.II'de iiler arasnda farkl davran niteliinde her olayn deil ve fakat kriterin kendisinin gerekelendirilmesi zorunluluunu getirmektedir. c) Ekonomik Sebepler Ekonomik sebeplerle farkl muamelenin sklkla ngrld alanlarn banda sosyal gvenlik rejimleri gelmektedir. Yukarda belirtildii zere yasal sosyal gvenlik rejimleri alannda cinsiyet temeline dayal ayrmclk yasan dzenleyen 79/7/CEE sayl Direktif, dorudan ayrmclk-dolayl ayrmclk kavramlarn ve dolaysyla dolayl ayrmcln istisnalarn dzenlememitir. Bu sebeple yasal sosyal gvenlik rejimleri konusunda ekonomik sebeplerle farkl muamele sonucunu douran durumlarn ayrmclk tekil edip etmeyecei ATAD itihadyla belirlenmektedir.

Raportrn mtalaas, C-17/05, B. F. Cadman, 18 Mays 2006, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005C0017:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-17/05, B. F. Cadman, 3 Ekim 2006, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005J0017:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007).
51

186

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

ATADn 21 Haziran 2007 tarihli Jonkman kararna 52 konu olan olayda Belikada 19641980 yllar arasnda kadn hosteslere, erkek hava personeline oranla daha dk dzeyde edimler salam olan yasal sosyal gvenlik rejimi sz konusudur. Mevzuatn sonradan eitlik ilkesine uyumlu hale getirilmesine karn bu dnemde geerli olan hkmler sebebiyle kadn hosteslere salanan yallk sigortas edimleri erkek hava personelinden azdr. Yaplan deiik uyarnca kadn hosteslere, erkek hava personeliyle ayn yallk sigortas rejimine tabi olmak iin 19641980 yllar arasndaki prim farklarn, yllk %10 faizle deme ykmll getirilmitir. Brksel Mahkemesi bekletici mesele yoluyla ATADa yapt bavuruda, eitlii salamak iin getirilen bu ykmlln ayrmclk yasan edip etmediini sormaktadr. ATAD Jonkman kararnda 53 yasal sosyal gvenlik rejimi konusunda ekonomik sebeplerle farkl muamele ngren hkmlere ilikin yerleik itihadn tekrarlamtr. Buna gre 79/7/CEE sayl Direktif ye devletlere, eit davranma ilkesinin uygulanmas salama ykmll getirmekte olup bunun hangi usullerle yaplaca kural olarak ye devletlerin takdirindedir. Bu kapsamda nceki dneme ilikin prim farklarnn talep edilmesi ayrmclk tekil etmez. Uygulanacak faiz oran konusunda ise snr, talep edilen faizin paradaki deer kaybn karlamasdr. Bu sebeple somut olayda hem yasal faiz oranndan hem de banka faiz oranlarndan yksek olan yllk %10 faiz oran, eitliin salanmas bakmndan engel tekil etmektedir. ATAD bu sonuca varrken, yasal sosyal gvenlik rejimleri konusunda ekonomik gerekelerle alnan tedbirlerin, Topluluk hukukunun ve somut olayda ayrmclk yasann etkili biimde uygulanmas nnde engel tekil etmemesi ilkesine dayanmaktadr. Somut olayda prim farklarnn bir seferde ve yllk %10 faiziyle birlikte denmesi ykmllnn, eitlik ilkesinin etkili biimde uygulanmasna engel tekil ettiine hkmedilmitir.

52 Raportrn mtalaas, C-231/06, Emilienne Jonkman, 29 Mart 2007, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62006C0231:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-231/06, Emilienne Jonkman, 21 Haziran 2007, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62006J0231:FR:HTML (Son bavuru tarihi 19.08.2007). 53 Raportrn mtalaas, C-231/06, Emilienne Jonkman, 29 Mart 2007, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62006C0231:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-231/06, Emilienne Jonkman, 21 Haziran 2007, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62006J0231:FR:HTML (Son bavuru tarihi 19.08.2007).
187

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

ATADn C77/02 sayl Steinicke kararnda 54 , Alman hukukunda kamu grevlilerini kapsayan, 55 ya ve stnde olan ve son 5 ylda en az 3 yllk tam zamanl almas bulunan alanlar iin ksmi zamanl almaya geme olana tanyan bir dzenlemenin eit davranma ilkesine uygunluu tartlmtr. Alman Federal alma Brosu, ksmi zamanl alan iilerin, bu dzenlemeden mahrum braklmasnn, bir taraftan rejimin amacyla dier taraftan bteye ilikin sebepler ve uygulama dzeni ile gerekelendirmek istemitir. Buna gre ngrlen rejimin amac istihdam yaratmaktr. Ayrca ksmi zamanla alanlar zaten i piyasasna tatmin edici dzeyde bir alma zaman vakfetmemektedirler. Bunun yannda ngrlen rejim cret ve yardmlar konusunda avantajlar getirmektedir. Bu avantajlarn ksmi zamanl alanlara da uygulanmas ar bir masraf getirecektir. ATAD, erkek iilere gre byk oranda kadn iileri etkileyen ve bu sebeple kadn iiler aleyhine ayrmclk tekil eden bir dzenlemenin, cinsiyet temeline dayal olmayan objektif sebeplerle gerekelendirilmedii srece, topluluk hukukuna aykr olduunu ifade etmitir. 55 Kararda, 97/81 sayl Direktif bakmndan da ksmi zamanl alan ii aleyhine getirilen dzenlemenin objektif sebeplere dayanmas gerektii belirtilmitir. te yandan ATAD bu kararda objektif sebeplerin varln tespit etmenin, uyumazla bakan ulusal mahkemeye dtn kabul etmi ve fakat kendisinin, bu konuda karar vermesine yardmc olmak amacyla ulusal mahkemeye, faydal cevaplar vermek, dosyadan anlalabilen hususlar ve bu konudaki grlerini bildirmek yetkisi olduuna karar vermitir. Bu kapsamda Federal alma Brosu tarafndan ileri srlen objektif sebepler incelenmitir. Bronun ileri srd sebeplerden biri, istihdam politikasnn bir paras olan ve uyumazlk konusu alma rejimi uyarnca tam zamanl alan iilerin alma srelerini yarya indirerek ulalmak istenen amacn baka trl gerekletirilemeyeceidir. 56
54 Raportrn mtalaas, C-77/02, Erika Steinicke, 3 Nisan 2003, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002C0077:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-77/02, Erika Steinicke, 11 Eyll 2003, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002J0077:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 55 Raportrn mtalaas, C-77/02, Erika Steinicke, 3 Nisan 2003, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002C0077:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007); ATAD, C-77/02, Erika Steinicke, 11 Eyll 2003, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002J0077:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 56 Raportrn mtalaas, C-77/02, Erika Steinicke, 3 Nisan 2003, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002C0077:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007).

188

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

Divan, istihdam politikasna ilikin hususlarn ancak, ngrlen ama iin elverili ve gerekli olduunun ispatlanmas halinde farkl muamelenin gerekesi olarak kabul edilebileceine hkmetmitir. Divana gre ksmi zamanl alma esnek alma yntemlerinden biridir ve uyumazlk konusu dzenleme ksmi zamanl alan iileri kapsam dnda brakarak bu ynteme bavurulmamasn tevik etmekte olduundan, bu dzenlemenin ngrlen ama iin elverili olduu kabul edilemez. Somut olayda da grld zere ksmi zamanl alan ii, bu rejimden faydalanabilmek iin tam zamanl almaya geme talebinde bulunmutur. Ayrca bu dzenlemenin ngrlen amaca ulamak iin gerekli olmad, kanunda sonradan yaplan deiiklikle ksmi zamanl alanlarn da kapsama alnabilmesinden anlalmaktadr. ATAD yerlemi itihad uyarnca bteye ilikin sebeplerin, kural olarak ayrmclk iin gereke tekil edemeyeceini belirtmektedir. d) Toplu Szlemesi Ayrmcla gsterilen gerekelerden biri de toplu i szlemesi dzenlemeleridir. ATAD eit ie eit cret ilkesine dair itihatlarnda, cret eklerinin tespitinin objektif ve meru kriterlere dayanmas gerektiine ve toplu i szlemesi uyarnca sbjektif kriterlere yaplan gndermelerin, cretler arasndaki fark merulatrmayacana karar vermektedir. Bununla birlikte yukarda akland zere cinsiyetler arasnda ntr biimde uygulanmas ve icra edilen faaliyetle ilgili olmas artyla esneklik, kdem ve mesleki bilgi bu kapsamda meru kriterler olarak kabul edilmektedir. Bu kriterlerin meruluu, igrme edimi iin her bir kiisel zelliin ekonomik deerinden kaynaklanmaktadr. Ancak toplu i szlemesi brana ynelik yaplr ve crette farkllk ngren dzenleme branla ilikili olmaldr. Farkllk, toplu i szlemesinin uygulama alan ierisinde iinin cinsiyeti, etnik kkeni, engelli olmas gibi ayrmclk konusu kriterlere dayanan bir davran farkll yoksa merudur. Toplu i szlemesinin ayrm yaplmakszn uygulanmas gerekir. Ancak toplu i szlemesinin arlkl olarak kadn iiler, erkek iiler, ksmi zamanl alanlar gibi belli bir grup iiye dair hkm getirmesi tek bana ayrmclk yasann ihlali tekil etmez. Byle bir tespit iin toplu i szlemesinin somut ierii belirleyicidir. SONU Avrupa Birlii i ilikisinde cinsiyet, etnik kken, dini inan, engelli olma gibi sk grlen sebeplere dayal ayrmc davranlar direktiflerle dzenleyerek ye devletlere bu alanlarda ayrmclk yasann etkili biimde uygulamaya geirilmesi iin ykmllk getirmi; ayrmcla uradn iddia eden kiilere bata etkili bir yarg yoluna bavurma hakk olmak zere elverili usul kurallarna tabi olarak haklarn arama imkan salamtr.

189

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

Bununla birlikte Birlik hukukunun, ayrmclk yasann uygulamaya geirilmesi iin ye devletlere getirdii ykmllkler erevesinde, ekonomik sonular dierlerine gre daha n planda olan yasal sosyal gvenlik rejimleri ve ksmi zamanl alma gibi konularda ekingen davrand sylenebilecektir. Pozitif normlarn, ayrmclk yasann etkili biimde uygulamaya geirilmesinde yetersiz kald durumlar ATADn itihatla gelitirdii kurallar vastasyla zlm ve bu kurallar Birlik hukukunda ayrmclk yasann geliim srecinde belirleyici olmutur. Bu kapsamda Birlik hukukunda ayrmclk yasa, dorudan uygulanabilirlii ve stnl kabul edilen hukukun genel prensiplerinden eitlik ilkesi ile korunmakta ve bu sebeple pozitif normlarn ngrmedii durumlarda ATAD itihadyla yeknesak dzeyde bir koruma salanmaktadr.

190

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

ALIMADA DENLEN ATAD KARARLARI

1- ATAD, C-262/88, Douglas Harvey Barber, 17 Mays 1990, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988J0262:FR:HTML (Son bavuru tarihi 18.08.2007) Raportrn mtalaas, C-262/88, Douglas Harvey Barber, 30 Ocak 1990, http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988C0262:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007) 2- ATAD, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 17 Ekim 1989, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988J0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007) Raportrn mtalaas, C-109/88, Handels- og Kontorfunktionrernes Forbund I Danmark, 31 Mays 1989, http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61988C0109:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007) 3- ATAD, C-13/05, Sonia Chacn Navas, 11 Temmuz 2006, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005J0013:FR:HTML (Son bavuru tarihi 19.08.2007) Raportrn mtalaas, C-13/05, Sonia Chacn Navas, 16 Mart 2006, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005C0013:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007) 4- ATAD, C-144/04, Werner Mangold, 22 Kasm 2005, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62004J0144:FR:HTML (Son bavuru tarihi 19.08.2007) Raportrn mtalaas, C-144/04, Werner Mangold, 30 Haziran 2005, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62004C0144:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007) 5- ATAD, C-196/02, Vasiliki Nikoloudi, 10 Mart 2005, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002J0196:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007) Raportrn mtalaas, C-196/02, Vasiliki Nikoloudi, 29 Nisan 2004, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002C0196:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007) 6- ATAD, C-129/79, Macarthys Ltd, 27 Mart 1980, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61979J0129:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007). 7- ATAD, C-77/02, Erika Steinicke, 11 Eyll 2003, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002J0077:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007) Raportrn mtalaas, C-77/02, Erika Steinicke, 3 Nisan 2003, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62002C0077:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007)
191

Ayrmclk Yasa ve Ayrmcln spati

8- ATAD, C-17/05, B. F. Cadman, 3 Ekim 2006, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005J0017:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007) Raportrn mtalaas, C-17/05, B. F. Cadman, 18 Mays 2006, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62005C0017:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007) 9- ATAD, C-184/89, Helga Nimz, 7 ubat 1991, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61989J0184:FR:HTML Son bavuru tarihi 14.06.2007) Raportrn mtalaas, C-243/95, Helga Nimz, 13 Kasm 1990, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61989C0184:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007) 10- ATAD, C-243/95, Kathleen Hill et Ann Stapleton,17 Haziran 1998, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61995J0243:FR:HTML (Son bavuru tarihi 14.06.2007) Raportrn mtalaas, C-243/95, Kathleen Hill et Ann Stapleton, 20 ubat 1997, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:61995C0243:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007) 11- ATAD, C-231/06, Emilienne Jonkman, 21 Haziran 2007, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62006J0231:FR:HTML (Son bavuru tarihi 19.08.2007) Raportrn mtalaas, C-231/06, Emilienne Jonkman, 29 Mart 2007, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62006C0231:FR:HTML (Son bavuru tarihi 01.10.2007)

192