PROGRAM PROIZVODNJA SLATKOVODNE RIBE U RIBNJACIMA

1. UVOD U ljudskoj ishrani riba ima znaajno mesto. Riba i proizvodi od ribljeg mesa spadaju u istu grupu namirnica u kojoj su jaja i razne vrste mesa ivotinja za klanje, kao i njihovi proizvodi, jer imaju dosta slinosti u pogledu energetske, hranljive i bioloke vrednosti. [to se tie nae zemlje, potronjom ribe ne moemo biti zadovoljni jer je relativno mala. Prema nekim podacima, prosena potronja ribe po stanovniku, u periodu do uvo enja sankcija prema naoj zemlji, iznosila je oko 3.5 kg godinje, to je veoma malo. Mnogo vanije od podatka o prosenoj potronji ribe je da ta potronja nije ravnomerna, odnosno jednaka u svim krajevima nae zemlje, to je i razumljivo. Stanovnitvo koje ivi pored mora, daleko vie jede ribu od onog koje ivi u kontinentalnom delu. Me utim, te razlike su toliko velike da se za dobar deo Jugoslavije moe re i da ribu gotovo uopte ne jede ili je jede vrlo retko. 2. OSNOVI TEHNOLOGIJE UZGOJA U RIBNJACIMA Ribnjaci su vetaki izgraena ili prilagoena jezera, koja se po elji mogu prazniti ili puniti vodom. U sistemu kopnenih voda zauzimaju posebno mesto, jer su pod ve im antropogenim uticajem nego bilo koji drugi tip kopnenih voda. Za klasifikaciju ribnjaka mogu posluiti razni faktori, no ribnjaci se obi no dele na hladnovodne (uglavnom uzgoj salmonida) i toplovodne ili aranske ribnjake, u kojima se uzgaja aran kao glavna riba. Tip ribnjaka odreuju klimatski uslovi i kvalitet vode. Oni odreuju i specifinost tehnolokog procesa i kompleks ribarsko-tehni kih i intenzifikacijskih mera, koji osiguravaju postizanje maksimalno mogu ih prinosa ribe. Pri tome je posebno vana mobilizacija svih mogunosti za pove anje i iskori avanje prirodne prehrambene baze ribnjaka. Neophodno je osigurati optimalnu sreEuu za ivot riba povoljnim hidrohemijskim stanjem, regulisanjem i racionalnim iskori avanjem biolokog krunog toka materije u vodi. Kvalitet voda u ribnjacima ispituje se u tri pravca, tj. fizi ko, hemijsko i bioloko stanje kvaliteta. Fizika svojstva vode imaju direktan uticaj na tempo i intenzitet rasta ribe u ribnjaku, odnosno direktno utiu na proizvodnju ribnjaka. Osnovna merenja odnose se na temperaturu vode, dubinu i prozirnost. Dubina vode u aranskim ribnjacima kree se obi no od 1 do 2 m. Zbog male dubine u hemijskim i biolokim procesima znaajnu ulogu ima temperatura vode. Optimalna temperatura vode kree se od 20 do 27oC. Veliko povienje ili snienje temperature vode tetno deluje na razvoj prirodne riblje hrane i njeno iskori avanje, to za posledicu ima poremeaj rasta riba. Visoka temperatura vode naro ito u prisustvu ve e koliine organske materije i amonijaka uslovljava pojavu razli itih bolesti riba. U hemijskom sastavu vode bitna je koliina rastvorenog kiseonika i (pH) reakcija vode, njihova koliina u vodi se stalno meri, dok se merenje koli ine ostalih hemijskih elemenata vri u ciklusima, povremeno. Smatra se da je za ivot riba i ostalih organizma koji ive u vodi ribnjaka neophodno 10 vanih i 7 manje vanih hemijski

elemenata. Za osnovne elemente smatraju se: kiseonik, vodonik, ugljenik, azot, sumpor, fosfor, kalijum, kalcijum, magnezijum i gvo e, a manje vani su natrijum, hlor, fluor, silicijum, mangan, jod i arsen. Nedostatak nekih od navedenih elemenata u vodi moe dovesti do negativnih posledica bilo na ribi, bilo na drugim organizmima, pa se tako moe poremetiti ivotna ravnotea unutar samog ribnjaka. Kiseonik bez kojeg nije mogu ivot vodenih ivotinja nalazi se u vodi u rastvorenom obliku i o njegovim koliinama i mogunostima nadoknade ribarski stru njaci uvek moraju voditi rauna. Deo kiseonika obezbeuje se iz atmosfere preko vodenog ogledala ribnjaka, a deo se stvara, odnosno osloba a asimilacijom vodenih biljaka. Ako je osigurana ravnotea, dopuna kiseonika u vodi je neprekidna i dovoljna za potrebe organizama koji ga koriste. Ako je ravnotea poreme ena, nastaje nestaica kiseonika koja moe biti izazvana truljenjem organskih materija, nestaicom svetlosti, poveanjem temperature vode ili zagaenjem vode. Dugotrajna nestaica kiseonika izaziva kod riba smanjenje aktivnosti i iskori avanja hrane, time se riba iscrpljuje i smanjuje joj se opta otpornost prema drugim nepovoljnim ekolokim faktorima i uzronicima bolesti. To stanje poremeene ravnotee rastvorenog kiseonika izaziva tete i kod drugih vodenih ivotinja. Da bi se spreio nedostatak kiseonika, treba odmah pristupiti dopuni kiseonika i po mogunosti pronai uzronike pojave nestaice kiseonika. Dopuna kiseonika osigurava se proticanjem svee vode kroz ribnjak, ubacivanjem kiseonika aeracijom, provetravanjem vode pomou crpki, a zimi otklanjanjem ledene kore i izrezivanjem rupa u njoj radi dovoda vazduha. Sadraj kiseonika u velikoj meri zavisi od temperature vode, to je voda hladnija sposobnija je da rastvori vie kiseonika. Za uzgoj riba i uopte ivotinja u vodi, najvie odgovara voda sa (pH) vrednostima od 7.5 do 8. Aktivna reakcija (pH) vrednost vode menja se po sezonama, zimi i u jesen ona je uglavnom postojana, dok je leti podvrgnuta velikim dnevnim kolebanjima. Dnevne promene (pH) vezane su najvie sa razvojem fitoplanktona, to jest potronjom CO 2 u asimilacionim procesima i oslobaanjem CO 2 u procesima disanja. Naroito se velike oscilacije javljaju u vreme razvoja modrozelenih algi. U vodotoku koji snabdeva ribnjak vodom, mogu se nalaziti otrovne materije, kao hlor, fenol, amonijak i dr, koje tetno deluju na ivi svet u ribnjaku. Te materije mogu do i u ribnjak prirodnim putem, kao nus proizvod biljnog i ivotinjskog sveta i kao otpadne vode industrije, tako da se o njihovoj koncentraciji mora voditi ra una. U tehnolokom uzgoju ribe vanu ulogu ima produktivnost ribnjaka, od koje zavisi ukupno proizvedena koliina ribe po hektaru, i pomo u koje se prati prose na masa ribe, kvalitet mesa i procentualni sadraj masti. Ribnjaci se prema njihovoj produktivnosti dele na visoko produktivne i ribnjake male produktivnosti. U visoko produktivne ribnjake treba unositi toliko veta kog ubriva da se sadraj i sastav organskih i mineralnih materija i biogenih elemenata u njima ne smanjuje, a pod uslovom da se kiseoniki reim odrava u optimalnim granicama. Ribnjake male produktivnosti treba ubriti veim koliinama vetakog ubriva imaju i u vidu poboljanje fiziko-hemijskog sastava dna i vode ribnjaka, ali tako da kiseoni ki reim ostane u optimalnim granicama. Iz toga proizilazi da na loim zemljitima treba vie ulagati a to znai da e proizvodno finansijski efekat biti manji.

Da bi se postigla to vea proizvodnja treba dobro upoznati hemijsko-bioloke parametre u proizvodnom procesu unutar ribnjaka. Ribnjak moemo smatrati poljoprivrednim zemljitem koje je pokriveno vodom, na kojem se stvara odreena biomasa. Ta biomasa sastoji se od fitoplanktona, zooplanktona, makrofita i faune bentosa. Da bi se stvorili to povoljniji uslovi za uzgoj ribe sva raspoloiva fitomasa i zoomasa mora se u potpunosti iskoristiti za ishranu arana, to je osnova jeftine proizvodnje u aranskim ribnjacima. Tako e treba uklju iti i neke naune discipline koje se uopte primenjuju u sto arstvu: selekcija, ishrana i zoohigijena. Posebno treba pratiti hidrohemijski reim koji se specifi no menja unutar uzgojnog razdoblja arana. Vanu ulogu ima i primena agrotehnike ( ubrenje azotom i fosforom) koja omoguava poveanje fitomase, a time preko hranjenja ribe i poveavanje produktivnosti ribnjaka. Koliko i kakvim ubrivima treba ubriti ribnjak mora pokazati hemijska analiza dna i vode , kao i hidrobioloke analize. Prihranjivanje arana u ribnjaku vri se na odre enim mestima koja su ozna ena kolcima ili plovcima. Broj takvih hranilita odreuje se prema veli ini ribnjaka i intenzitetu proizvodnje a ona moraju biti na dubini od 1 do 1.5 m gde su donekle zatina od vodenih ptica. Hrana se na hranilita dovozi amcem za izbacivanje hrane, ili obinim amcem iz koga se hrana izbacuje ru no, lopatom. Osim ovoga na ina danas se upotrebljavaju automatske hranilice i samohranilice za prihranjivanje konzumnog arana, naroito na malim ribnjacima. Ukoliko se hrana baca iz amca direktno u ribnjak broj hranilita se odre uje na osnovu povrine ili broja komada arana u ribnjaku, tako da je na 3 ha povrine ribnjaka, odnosno, na 3000 do 5000 komada arana potrebno jedno hranilite. Kod automatskih hranilica rauna se na trostruko vei broj riba, odnosno 9000 do 15000 riba po jednoj automatskoj hranilici. Za sportsko-rekreacioni ribnjak planirano je poribljavanje deverikom. To je riba mirnih voda. Mlade deverike se hrane zooplanktonom, a starije faunom dna. Narastu do 2 kg, duine 40 do 50 cm. U ishrani koriste dva puta vie suve materije od arana, ra unaju i po prirastu koji je prilino spor. Deverika nadopunjava ivotni prostor arana i ne ugroava ga u ishrani. Glavna hrana starijih primeraka su liinke komaraca i insekti, a sporedna hrana sitne koljke i puevi. Da bi se mlade deverike razvile treba izvriti ubrenje ribnjaka veta kim ubrivom, to omoguava pojaano razvie fitoplanktona, a preko njih i zooplanktona. Koli ina ubriva koja je potrebna za ubrenje povrine iznosi oko 0.46 kg na 1 kg prinosa. 3. PRINOS I PROIZVODNJA RIBE 3.1. PLANIIRANA PROIZVODNJA 3.1.1. ARANSKI RIBNJAK

Da bi bili ekonomski opravdani aranski ribnjaci treba da su povrine najmanje 0.30 ha. Prema naim klimatskim uslovima lociraju se u ravni arskim podru jima na nadmorskoj visini do 500 m. Za planiranje proizvodnje daje se primer za aranski ribnjak povrine 9.5 ha i sportskorekreativni ribnjak povrine 1.66 ha (Investicioni program kompleksne valorizacije ostalih resursa u umskom podruju Ibar-Leposavi , AGGIOprojektni biro Novi Sad, VII 1995. goEue). Poribljavanje se vri aranskom mlai teine 75 - 150 gr, odnosno, 100 gr/komadu kao srednja teina mlai. Za ribnjak treba planirati 15.000 komada aranske mla i po hektaru, odnosno, 15.000 x 9.5 = 142.500 komada ili 15.000 x 0.1 x 9.5 = 14.250 kg mla i. Produkcija konzumnog arana koji se uzgaja do 1000 gr/komadu, iznosi sa gubicima 15.000 x 1 kg x 9.5 ha x 0.98 = 139.650 kg godinje. 3.1.2. SPORTSKO - REKREATIVNI RIBNJAK Poribljavanje se planira sa mlai deverike teine 60 gr/komadu. Za ceo ribnjak treba planirati 8.000 komada/ha, odnosno, 8.000 x 1.66 = 13.280 komada ili 13.280 komada x 0.06 kg/komadu = 796,8 priblino 800 kg. Produkcija deverike godinje iznosi 13.280 x 0.2 x 0.85 = 2.257 kg. 3.2. PRINOS RIBE 3.2.1. ARANSKI RIBNJAK mla 100 gr utovljeni aran za 1 goEuu 1000 gr ukupan prinos 1000 - 100 = 900 gr prinos (hranjeni + iz biomase) = 139.650 kom. x 0.9 = 125.685 kg. prinos arana iz biomase 125.685 kg x 0.25 = 31.421 kg. prinos hranjenog arana 125.685 kg - 31.421 kg = 94.264 kg. hranidbeni koeficijent 2.70 kg hrane po kg prinosa arana ukupno utroena hrana 94.264 kg x 2.7 = 254.513 kg.

Sastav hrane: 40% kukuruza = 101.805 kg 15% penica = 38.177 kg 20% soje = 50.903 kg 5% ribljeg brana = 12.726 kg 20% jema = 50.903 kg upotreba vetakog ubriva 139.650 kg x 0.46 kg = 64.239 kg

azotno ubrivo 50% fosfor 50%

3.2.2. SPORTSKO - REKREATIVNI RIBNJAK upotreba vetakog ubriva 2.257 kg x 0.46 kg = 1.038 kg azotno ubrivo 60% fosfor 40% 3.3. REKAPITULACIJA PROIZVODNJE 3.3.1. KONZUMNI [ARAN I klasa 1000 gr/kom. 3.3.2. IZLOVLJENA DEVERIKA iz sportsko-rekreacionog ribnjaka 200 gr/ kom. . 2.257 kg/god. 3.3.3. UGOSTITELJSKE I OSTALE USLUGE NA SPORTSKO-REKREACIONOM RIBNJAKU 40.000 Eu/god. 4. UTRO[AK SIROVINA I ENERGENATA U PROIZVODNJI RIBE 4.1. [ARANSKA MLA\ 100 gr/komadu 4.2. MLA\ DEVERIKE 60 gr/kom. 4.3. HRANA A. Za aranski ribnjak Kukuruz Penica Soja Jeam Vetako ubrivo kompleksno NPK B. Za sportsko- rekreacioni ribnjak Vetako ubrivo kompleksno 4.4. DIZEL GORIVO ZA MEHANIZACIJU 4.5. ELEKTRINA ENERGIJA

139.650 kg /god.

14.250 kg

800 kg

101.805 kg 38.177 kg 50.903 kg 50.903 kg 64.239 kg

1.038 kg 1.500 l 25.000 kNJh

4.6. TROKOVI MATERIJALA ZA UGOSTITELJSTVO NA RIBNJAKU 12.000 Eu. 5. PLAN RADNE SNAGE Da bi ribnjak, kako ekonomski, tako i rekreaciono funkcionisao potpuno u skladu sa principima ove bioloke proizvodnje potrebni su stalni obu eni i sezonski radnici.

Stalni radnici Red. Naziv radnog mesta broj 1 Tehnolog 2 uvari ribnjaka 3 Radnici na ribarstvu UKUPNO

Kvalifikacija SS NK KV

Broj smena 1 4 1

Broj izvrilaca 1 5 2 8

Od sezonskih radnika na ovim poslovima radili bi: Radnici na izlovu ribe 30 dana Radnici u ugostiteljstvu 120 dana Ukupno 10 izvrilaca 3 izvrilaca 13 izvrilaca

6. SPECIFIKACIJA RADOVA 6.1. Graevinski radovi ienje, produbljivanje i saniranje obale ribnjaka, paualno. Radovi bi se finansirali iznoenjem i valorizacijom ljunka na 3000 m2 Ograda oko ribnjaka a. Ekonomski deo, 1500 m b. Rekreacioni, 630 m Ukupno Kapije na ribnjacima 6 m irine Objekti na ribnjaku montani - drveni Ugostiteljski objekat na sportsko-rekreacionom ribnjaku montani - drveni

2430 m 2 kom 80 m2 40 m2

29160 Eura 2000 Eura 12800 Eura 8000 Eura

Kanal za izlov 30 m x 5 m sa nagibom 1:3 oko 800 m3. Radovi bi se finansirali valorizacijom ljunka. Betonska rampa za izlov Bunari za letnje punjenje ribnjaka 3 dubine 15 m UKUPNO GRAEVINSKI RADOVI 6.2. Tehnoloka oprema Traktor srednje snage Prikolica traktorska 5 t Rezervoar za transport ribe plastini 1000 l Boce za kiseonik Stolovi za sortiranje ribe Vaga za merenje sa betonskim platoom Metalni sanduci za iznoenje ribe 50 l Ribarska mrea Dizel elektrini agregat 50 kNJ Pumpa za bunare Pumpa za pretakanje vode 150 l/s Sabirne cevi 100 mm Potisno-usisna cev sa korpom Ribarski alat Bravarski alat Alat za rad na ribnjaku Ureaj za aeraciju UKUPNA VREDNOST TEHNOLO[KE OPREME

10 kom

4000 Eura 20000 Eura 75960 Eura

1 komad 1 komad 4 komada 4 komada 2 komada 1 komad 10 komada 100 m 1 komad 10 komada 1 komad 100 m 1 komplet 1 komplet 1 komplet 1 komplet 1 komplet 1.280.000 Eura

6.3. Elektrooprema Dovoenje elektrine energije i razvoda sa elektromotornim pogonom i rasvetom PTT veze UKUPNA VREDNOST RADOVA I ELEKTRO OPREME 7. REKAPITULACIJA* 7.1. 7.2. 7.3. 7.4. GRA\EVINSKI RADOVI TEHNOLO[KA OPREMA ELEKTRO RADOVI PROJEKTOVANJE I STRU^NI POSLOVI INVESTITORA UKUPNO 75960 Eura 1.28000 Eura 32000 Eura 20000 Eura 255960 Eura 28000 Eura 4000 Eura 32000 Eura

Vrednosti predvienih radova preuzete su iz Investicionog programa kompleksne valorizacije ostalih resursa u umskom podruju Ibar-Leposavi i preraunate na osnovu vrednosti 1 DEM koja je jula 1995. goEue iznosila 2.5 Eura.

8. PRORA^UN POTREBNIH OBRTNIH SREDSTAVA I 1. 2. 3. 4. 5. Opis Zalihe sirovina i materijala Zalihe nedovrene proizvodnje Zalihe gotovih proizvoda Sredstva na iro raunu Potraivanja od kupaca Svega: Izvori iz tekueg poslovanja Amortizacija Obaveze iz dohotka i linog dohotka Obaveze prema dobavljaima Svega: 27010 43520 133132 30 30 15 12 12 24 2250 3626 5547 11424 God. prometa 1.451.32 0 1.451.32 0 1.451.32 0 705.308 6.094.33 6 Dani vezivanja 90 90 10 15 15 Koef. obrta 4 4 36.5 24 24 Obrtna sredstva 36283 36283 3976 2938 25393 104874

II 1. 2. 3.

Potrebna obrtna sredstva (I - II) = 104874 - 11424 = 93449 8.1 Godinja proizvodnja i prihod Konzumni aran I klase (1000 gr) Izlovljena deverika iz rekreacionog ribnjaka (200 gr/komadu) Ugostiteljske i ostale usluge Ukupni prihod 9. TROKOVI PROIZVODNJE 9.1.a Trokovi sirovina i repromaterijala aranska mla (100 gr/komadu) mla deverike ( 60 gr/komadu) 9.2.b Hrana (kukuruz, penica, soja, jeam) za aranski ribnjak rekreacioni ribnjak ( NPK) 14.250 kg 800 kg x x 6 Eu/kg = 4 Eu/kg = 85500 Eu. 3200 Eu. 139.650 kg 2.257 kg x x 4= 4.8 = 558600 Eu. 10833 Eu. 40000 Eu. 6.094.336 Eu.

1.038 t

12Eu/t =

44307 Eu. 124 Eu.

trokovi za ugostiteljsku delatnost Ukupno sirovina i materijal 9.3.c Trokovi energije Elektrina energija Dizel gorivo Ukupno energija

12000 Eu. 145131 Eu.

25000kN J 1.500 l

0.024 Eu/kNJ x 1 Eu/l

600 Eu. 3000 Eu. 2100 Eu.

9.4. Trokovi investicionog odravanja: iznose 2% od proraunske vrednosti investicije

255960

2%

5119 Eu.

9.5. Trokovi usluga sa karakterom materijalnih : 1 % od prihoda 609433 9.6. Amortizacija osnovnih sredstava : graevinski objekti tehnika oprema elektro radovi projektovanje Ukupna amortizacija: 9.7. Nematerijalni trokovi: Topli obrok, prevoz, osiguranje, porezi i doprinosi na teret poslodavca, provizije banaka itd. Ukupno: Bruto zarada i naknada 8 radnika u stalnom radnom odnosu 10 sezonskih radnika po 30 dana 3 sezonska po 120 dana (ukupno angaovanje 138 meseci) Neto zarada: Porezi i doprinosi: Ukupno zarada: Kamate na kredite Kredit fonda za razvoj Srbije 5 goEua, godinja stopa 9% grejs period 1 goEua

1%

6094 Eu.

75960 128000 32000 20000

x x x x

2.5% = 15% = 8% = 20% =

1899 Eu. 19200 Eu. 2560 Eu. 4000 Eu. 27659 Eu.

27198 Eu.

9.8

160 Eu.

138 =

20280 Eu. 13689 Eu. 35769 Eu.

9.9

10

GoEua Vrednost investicije Otplata 1999 255960 Eura 2000 255960 Eura 51192 2001 204768 Eura 51192 2002 153576 Eura 51190 2003 102384 Eura 51192 2004 51192 Eura 51192 Visina kamate u I goEui otplate iznosi 230.364 Eura

Kamata 23036 18291 13818 9214 4607

Anuitet 74224 69621 65038 60.06 55799

10. BILANS USPEHA 1. 2. 2. 1 2. 2 2. 3 2. 4 2. 5 2. 6 2. 7 2. 8 3. 4. 5. Ukupni prihod Poslovni rashodi i rashodi finansiranja Trokovi sirovina Trokovi energije Trokovi investicionog odravanja Usluge sa karakt. proizv. Amortizacija Nematerijalni trokovi Bruto zarada i naknade Kamate na kredite Bruto dobit Porez na dobit Neto dobit 609433 Eura 270108 Eura 145131 Eura 2100 Eura 5119 Eura 6094 Eura 276.590 Eura 251.983 Eura 357.696 Eura 230.364 Eura 339325 Eura 84831 Eura 254493 Eura

11. RENTABILITET Trokovi sirovine energija investiciono odravanje usluge amortizacija nematerijalni trokovi bruto zarade i naknade kamate porez na dobit neto dobit V.T. 145131 2100 5119 6094 F.T. Neto dobit

30396 84831

27659 25198 5400 23036 254493

11

% uea

273646 45 %

81293 13 %

254493 42 %

11.1 Grafik kritine take poslovanja G.T.R.=

1478 . .067 = 24% 6.094.336 812.937 = 1478 . .067 0.55

M.P.S. =

K=

2.736.461 = 0.45 6.094.336

G R A N I^ N A T A ^ K A R E N T A B IL N O ST I P R O IZ V O D N J E SL A T K O V O D N E R IB E U R IB N JA C IM A
(% ) 1 0 0 90 80

D o b it
70

T r o {k o v i p r o iz v o d n je

50

V a r ij a b iln i tr o {k o v i
40 30 20 13 10

G TR

ub

ita

F ik sn i tr o {k o vi
10 20 24 30 40 50 60 70 80 90 1 0 0 (% )

O b im p r o izvo d n je

ob

60 42

ita

12

Za pokrie fiksnih trokova i obezbeenje praga rentabilnosti (proizvodnje i plasmana bez gubitaka i bez dobitaka) potrebno je proizvesti i prodati - 33.516 kg arana I klase - 542 kg deverike i obezbediti prihod od ugostiteljstva od 9600 Eura u prvoj godini poslovanja.

13