TEMA 5.

MORAL E DEREITO A INSUFIENCIA DA REALIDADE MORAL: A NOCIN DE DEREITO

a) Suscitando problemas
A violencia s sempre un problema que ameaza a convivencia social. Fronte a ela tense proposto mltiples alternativas que van dende o ollo por ollo, dente por dente da lei do Talin ata o Cristin poner a outra meixela. Entre mbolos extremos sempre cabe a posibilidade de distinguir diversos tipos de violencia e mesmo de diferenciar unha violencia lextima doutra ilextima.

b) Precisando conceptos
Os principios e normas morais amsanse a mido dbiles e resultan insuficientes por si ss para regular eficazmente as relacins interpersoais e garantir a orde social dunha comunidade. Pero esta insufiencia non procede soamente do feito de que nas sociedades modernas exista unha grande disparidade de valores e cdigo morais e da dificultade pro parte dos individuos para adoptar actitudes plenamente racionais e autnomas (post-convencionais) senn tamn das limitacins que a propia racionalidade moral autnoma comporta en si mesma. En efecto, a propia racionalidade moral autnoma presenta unha debilidade cognitiva, isto , unha marxe ampla de incerteza e falibilidade hora de aplicar e concretar os seus principios morais abstractos. Pese a que un razoamente moral axeitado fcilmente establece certos criterios e principios de carcter xeral, a vida prctica diaria presenta innumerables conflictos interpersonais e, en determinados casos, verdadeiros dilemas- que non posible solucionar dun xeito plenamente satisfactorio dende unha perspectiva puramente tica. Pero a racionalidade moral presenta asemade una debilidade motivacional. Como xa se puxo de relevo con anterioridade, o razoamento moral unha condicin necesaria pero non suficiente para a conducta moral axeitada. A racionalidade moral por si mesma non suficente, en consecuencia, para garantizar unha orde social de feito. Cmpre ter presente neste sentido, ademais, que as motivacins que impulsan a conducta dos individuos adoitan ser moi dispares e non sempre se orientan a finalidades morais. Finalmente, moitos aspectos da vida social presntanse cucha urxencia inaprazable e requiren unha regulamentacin vinculante e nivoca, clara e eficaz, capaz de resolver as inseguridades que se presentaran se eses problemas se deixasen a unha regulamentacin do comportamento puramente moral. Esta insuficiencia e limitacin dos principios e normas morais mesmo no suposto dunha racionalidade moral autnoma- hora de garantir a orde social comunitaria explica e, anda mis, xustifica moralmente- a existencia do dereito como instancia reguladora da vida social, isto , existencia de procedementos institucionalizados que compensen as limitacins da racionalidade moral. O dereito define, en efecto, dentro dunha comunidade un sistema ou conxunto de normas de carcter coactivo destinadas a ordenar formalmente a vida social. A sa funcin a de regulamentar dun xeito inequvoco, sguro e con forza vinculante aqueles mbitos de accin nos que os problemas esixan unha ordenacin terminante e dentro dun prazo. Neste sentido, a diferencia da moralidade, o dereito limtase a regular o comportamento simplemente exterior (pblico) dos individuos sen impoerlles conviccin moral ninguna. A sa forza vinculante provenlle da

organizacin institucionalizada do poder por parte do Estado, o cal ten o monopolio do uso da coaccin. As, pois, a diferencia das normas morais, as normas do dereito (normas xurdicas*) estn formuladas como leis escritas salvo escasas excepcins- e a sa contravencin comporta determinadas penas igualmente formalizadas e definidas. certo que existen tamn normas morais escritas e que a contravencin dalgunhas normas morais en determinados contextos poder carrexar determinadas sancins sociais (censuras, desaprobacins, etc), pero, a diferencia das normas xurdicas, a inobservancia das normas morais non pode ser obxecto de persecucin xudicial, a non ser que a contravencin dunha norma moral comporte tamn a infraccin dunha norma legal.

c)

Lendo nos textos

Todo Estado est fundado na violencia, dixo Trotsky en Brest-Litovsk. Obxectivamente isto certo. Se soamente existisen configuracin socias que ignorasen o medio da violencia, desaparecera o concepto de Estado. Hoxe, precisamente, especialmente ntima a relacin do Estado coa violencia. Teremos que dicir que o Estado aquela comunidade humana que, dentro dun determinado territorio (o territorio elemento distintivo), reclama (con xito) para s o monopolio da violencia fsica lextima. O especfico do noso tempo que s demais asociacin e individuos s se lles concede o dereito violencia fsica na medida en que o Estado o permite. O Estado a nica fonte de dereito violencia. (M. Weber, O poltico e o cientfico). 1.Cmo define Weber o Estado neste texto? 2.Qu relacin existe entre dereito e violencia, segundo autor do texto?

d)

Analizando a realidade

Os avances e cambios continuos das sociedades xeran a mido novos problemas e conflictos (interferencias na intimidade da vida privada por efecto das novas tecnoloxas, modificacins das nocins tradicionais de paternidade como resultado das novas tcnicas de reproduccin asistida, perigos que traen consigo os avances no eido da manipulacin xentica, etc.) nos que se pon en evidencia que a mera presencia de principos morais non suficiente para a sa completa solucin, requirndose en consecuencia regulamentacins xurdicas precisas e eficaces. Reunidos en pequenos grupos tratade de: 1. Seleccionar algns destes problemas. 2. Determinar e formular os principios ticos que deberan trse en conta para orientar a solucin dos mesmos. 3. Informarse da regulamentacin xurdica existente neste momento. 4. Propoer, a modo de ensaio, unha regulamentacin xurdica complementaria. Preceptos morais tan evidentes como non roubar, non matar, etc. requiren de feito na prctica, para calquera sociedade, ser concretos, desenvoltos e especificados en normas xurdicas precisas e detalladas de acordo s diferentes contextos reais. Reunidos en pequenos grupos, haberedes de: 1. Seleccionar algn dos exemplos propostos, ou outros simlares, e contrastar a xeneralidade e abstraccin dos principios morais coa complexiades e minuciosidade da regulacin xurdica dos mesmos, recorrendo para iso consulta do cdigo penal, por exemplo. 2. Extraer conclusins respecto necesidade de complementacin da moral por parte do dereito. Outras veces os problemas xorden do conflicto entre cdigos e valores morais diferentes existentes nunha sociedade pluralista (cuestin como o aborto, a eutanasia, etc.), requerndose, en consencuencia, unha regulametnacin xurdica clara e precisa na que se garanta, por outra parte, o

respecto s conviccins e conciencia persoal dos individuos.

2 As lexitimacins histricas do dereito b) Precisando conceptos

En sentido estricto, o dereito non , en realidade, mis que o conxunto de normas que regulan algn comportamentos dos membros dunha comunidade a travs dun poder coactivo organizado e institucionalizado polo Estado. Agora ben, mis al desa capacidade coactiva que lle confire o Estado para imponer de feito unha determinada orde social, o dereito necesita sempre de maneira semellante a como sucede cos valores e cdigos morais- unha xustificacin ou lexitimacin que lle proporcione un fundamento e unha validez incondicional. Durante amplos perodos da Historia de Occidente esta lexitimaicn asentouse nunha instancia previa propio dereito ou, dito doutro xeito, na afirmacin dunha presunta orde anterior s convencins humanas e sobre a cal estas deberan asentarse. Este enfoque, denominado xenricamente iusnaturalismo, ven a soster, polo tanto, que o auntntico dereito o nico verdadeiro- o dereito natual, suprahistrico, universal e inmutable, anterior a calquera dereito positivo, isto , a calquera dereito establecido ou posto- polo poder poltico (positivo ven do latn positus, posto). En consecuencia, o dereito positivo s ser lextimo na medida en que se derive e concorde co dereito natural. Do contrario, o dereito positivo reducirase a simple aparencia de dereito, a degradacin e corrupcin da verdadeira lei. A idea dunha lei natural anterior s convencins humanas aparece xa nos primeiros filsofos gregos. As, os sofistas xa establecen con claridade a distincin entre orde natural (physis) e a orde convencional (nomos). Pero sobre todo son as grandes correntes filosficas posteriores (Platonismo, Aristotelismo, Estoicismo, etc.) as que poern as bases para a elaboracn do chamado iusnaturalismo medieval. En efecto, en coherencia co contexto cristin da Idade Media, Toms de Aquino concibe o dereito positivo como unha explicitacin e concrecin dun dereito natural (lei natural) inscrito na propia natureza e accesible razn humana. Tal dereito natural, sa vez, non mis que a ordenacin da propia natureza de acordo razn divina creadora e providente (lei eterna). O iusnaturalismo medieval ten a sa raz ltima, polo tanto, nun plano transcendente, teolxico. A fundamentacin do dereito positivo segue, deste xeito, unha lia xerrquica na concordancia coas leis naturais, accesibles razn humana e estas, sa vez, expresan as leis eternas coecidas, anda que s sexa parcialmente, a travs da revelacin divina. Pero o iusnaturalismo medieval, descansa non s en presupostos teolxicos (un Deus creador, providente, etc.) senn tamn en presupostos metafsicos sobre a propia natureza. A natureza, en efecto, interpretada polo pensamento medieval como unha orde xerrquica e finalstica (teleolxica) na que cada ser ten un lugar e unha finalidade especficos de acord sa esencia. A razn humana capaz de indagar e descubrir esa orde natural e completala. Pero a partir do sculo XVI, o inusnaturalismo medieval, de fondo teolxico, entrar en crise. A ruptura da unidade relixiosa e a secuela de guerra a que vai dar lugar longo do sculo XVII xunto coa introduccin, por parte de nova ciencia*, dunha concepcin de natureza como un sistema material de relacins causais alleas a calquera valor que abrirn o camino chamado iusnaturalismo racionalista moderno. O dereito natural entendido a partir deste momento como un dereito racional. En efecto, o fundamento ltimo do dereito natural xa non agora a lei eterna, divina, senn mis ben a razn humana, a cal se concibe com unha instancia inmutable e comn a tdolos homes (Racionalismo*). A obriga natural transfrmase as nunha obriga racional a cal haber mesmo de controlar a propia natureza cando a sa mecnica non garanta unha verdadeira orde comunitaria e ameace con conducir caos social. Autores com H.Grocio, S. Pufendorf, T. Hobbes, J.Locke, J.J.Rousseau e E.Kant mis al das

mltiples diverxencias dos seus enfoques- reaccionan fronte desmoronamento do dereito natural anterior baseado na relixin e comparten a idea dun dereito natural racional dende o que atallar o perigo que supora desligar o dereito de toda fundametnacin suprapositiva. Un perigo acrecentado neste momento polo afn expansivo e autoafirmador dos nacentes Estados modernos. Pero , sen ddida, Kant unha vez mis- a figura mis sobresaliente neste esforz de fundamentacin e lexitimacin do dereito positivo moderno. En efecto, o pensamento de Kant afirma expresamente que existe un dereito a priori recoecible pola razn de todo ser humano e que a pedra de toque para tal recoecemento non outra que a sa aceptabilidade universal. Esta , pois, -a grandes trazos- a traxectoria seguida polo iusnaturalismo longo da Idade Media e Moderna. Se se recapitula detidamente toda a exposicin anterior, doado comprobar que estes esforzos por fundamentar e lexitimar o dereito non son mis que esforzos por ancralo e incardnalo na moral. De ah que as formulacins tericas que adoptan esas lexitimacins remitan e dalgn xeito reproduzan- as formulacins tericas lexitimadoras da orde moral elaboradas neses perodos histricos. Pero o triunfo das revolucins burguesas a finais da poca moderna supoxo, en boa medida, a incorporacin dereito positivo dos ideais en ltimo termo, morais- do iusnaturalismo racionalista. En efecto, as revolucins burguesas plasman os seus idearios en Constitucins* escritas e declaracins de dereitos que positivizan en certo modo o dereito natural moderno. Este feito, xunto co auxe, longo do sculo XIX, das correntes historicistas que negan calquera pretensin de validez atemporal razn e s sas construccin tericas acabar abrindo o paso teora positivista do dereito. En efecto, o positivismo xurdico (ou iuspositivismo) do sculo XIX e XX ven afirmar categricamente que o nico dereito o dereito positivo, isto , o ordenamento legal realmente establecido e vixente etimolxicamente, posto- nunha sociedade. En canto tal, o dereito un producto social circunstancial, variable histricamente e independente de calquera outra instancia anterior ou superior mesmo. Para o positivismo xurdico a fundamentacin e lexitimacin do dereito non remite, pois, a ningn plano exterior, suprapositivo. As, tal como afirma H.Kelsen (o terico mis destacado do positivismo xurdico do sculo XX) o problema da validez (oun non validez) das normas xurdicas queda reducido a unha cuestin puramente formal e interna propio dereito. Ser vlida calquera norma que sexa creada conforme a procedementos establecidos noutras normas de rango superior e estas, sa vez, serano en virtude dun proceso similar, ata remontarse a unha norma primeira ou constitucin, a cal ser vlida na medida en que resulte eficaz, isto , na medida en que sexa acatada de feito por unha comunidade. As pois, o positivismo xurdico rexeita a nocin mesma de dereito natural, por carecer, en canto tal, dunha verdadeira forza coactiva (esencial nocin mesma de dereito) e presuponer, asemade, a existencia dunha natureza humana universal e inmutable, en contradiccin coa Antropoloxa e Filosofa modernas. Dende esta perspectiva, non cabe dbida de que o positivismo xurdico contribe eficazmente a unha delimitacin e clarificacin da nocin de dereito a un afianzamento da sa autonoma. Agora ben, no seu afn de afianzar a independencia do dereito, o positivismo xurdico adopta unha perspectiva puramente cientfica, descrita do dereito que (dereito como un feito social) marxe do dereito que debe ser (dereito como imperativo moral). Neste sentido, o positivismo xurdico non mis que unha variante mis dentro do cadro xeral das correntes positivistas e neopositivistas que dominan a filosofa da segunda metade do sculo XIX e a primeira do XX. Pero, a crise experimentada a partir dos anos cincuenta polo positivismo en xeral, xutnamente coa reflexin sobre a cobertura que de feito puido prestar o positivismo xurdico actuacins polticas tan degradadas como as do nazismo, introduciron de novo a problemtica da lexitimacin do dereito, aproximando en boa medida as posturas radicais tradicionais. En efecto, case ningun nega hoxe en da que o dereito tal independentemente da sa coincidencia ou non con determinados valores morais. Agora be, resulta igualmente evidente que o dereito, en canto sistema de regras ordenadoras da vida social, non pode ser alleo a toda valoracin crtica. Mis anda: autores como H.L. Harto u N. Bobbio estreitamente ligados positivismo xurdico non dubidaran en afirmar que calquera valoracin crtica do dereito deber rematar sempre por contrastar dalgn xeito o dereito real existente co dereito que debera haber ou o ideal da xustiza.

c) Lendo nos textos Durante amplos perodos da historia cultural de Occidente (ata finais da Idade Media e, cun sentido diferente, ata finais do mesmo sculo XVIII), a lexitimidade das leis humanas, a sa razn de obrigar, anda o concepto mesmo de dereito, fxose radicar na concordania daqueles cunha legalidade superior derivada da propia natureza: tamn da natureza das cousas, pero, sobre todo, da natureza do home. Son estas as concepcins chamadas iusnaturalistas para as que a lei natural, expresin dunha orde natural ou dunha racionalidade natural, constite o verdadeiro fundamento e o criterio valorativo das leis positivas: o dereito natural aparece, en efecto, nelas como razn de lexitimacin e, anda, como presuposto ontolxico do dereito positivo() Pero en Europa, trala Revolucin Francesa e gracias a ela, ese iusnaturalismo racionalista da burguesa vai atopar por fin a sa posibilidade efectiva de realizacin, controlado o poder poltico por dita clase social, transformndose as en dereito positivo. Sen embargo, realizado o ideal, pode decirse que desaparece: o dereito natural transfrmase en dereito positivo.() A travs desa realizacin histrica e positiva do ideario iusnaturalista, os dereitos naturais e as liberdades pblicas e civs van deixar de ser esixencias e aspiracins de carcter exclusivamente tico, para irse progresiva e paulatinamente integrando no dereito constitucional moderno, como dereito positivo dos sistemas polticos liberais e democrticos con tdalas posibilidades de efectiva, e coactiva, proteccin que deriva da antedita integracin () Neste contexto histrico e sociolxico xurdir precisamente o positivismo xurdico, cando a lexitimidade xa non se considera necesaria ou funcional (pola burguesa) e o dereito positivo apareza tan perfectamente xustificado en si mesmo (polos seus logros reais para dita clase) que, mesmo, se considere innecesario alegar razn desa xustificacin. Con esa transformacin, por realizacin do dereito natural revolucionario en dereito positivo liberal o ideal,diciamos, faise perfectamente intil e desaparece deixando un oco valorativo que caracterstico do positivismo. (E.Daz, Socioloxa e filosofa do dereito). 1. Qu funcin histrica cumpre o dereito natural, segundo E.Daz? 2. Cmo se explica, segundo o autor, a aparicin do positivismo xurdico? d) Analizando a realidade Unha concepcin positivista radical do dereito, na que se prescindise de toda consideracin valorativa, podera ter consecuencias nefastas sobre todo en contextos polticos dictatoriais. Neste sentido a historia moderna podera aportar abundantes exemplos. Reunidos en grupos pequenos, tratade de: 1. Analizar alguna destas situacin histricas, valndose para iso de reconstruccins cinematogrficas como a propia pelcula Vencedores e Vencidos de Stanley Kramer respecto nazismo ou outras pelculas e documentos similares. 2. Extraer consecuencias sobre as limitacins do positivismo xurdico radical.

3. DEREITO E XUSTIZA
A) Suscitando problemas A orde social dunha comunidade mantense frecuentemente pola forza coactiva do poder do Estado. Pero esa forza coactiva por si soa non lle da lexitimidade. Le atentamente o seguinte texto e trata de responder as cuestins propostas: Cando o rei Alexandre lle preguntou pirata por que se dedicaba a perturbar o mar, este respondeulle con arrogante liberdade: pola mesma razn pola que ti infestas a terra; pero como eu o fago cun pequeno barco, chmanme corsario e a ti, como o fas cun gran exrcito, chmanche emperador.()Qu son as bandas de ladrns senn pequenos reinos?Qu seran, en realidade, sen xustiza os reinos senn bandas de ladrns. (San Agustn. Da cidade de Deus). 1. Qu diferencia un Estado dunha banda de ladrns? 2. Qu o que confire lexitimidade poder do Estado?

b) Precisando conceptos O dereito, en canto conxunto de normas coactivas destinadas a regular a vida social, presenta un dobre plano, como xa quedou apuntado no apartado anterior. Este dobre plano permite distinguir con claridade entre mera validez xurdica das normas e lexitimidade ou xustificacin tica das mesmas. En efecto, a validez xurdica dunha norma remite en principio a un plano formal. Tal como afirma H. Kelsen, unha norma xurdica ser vlida se foi establecida de acordo s procedementos e requisitos asentado por outras normas de rango superior, as cales, sa vez, serano en virtude dun proceso similar ata chegar a unha norma ltima fundante de todas elas. Pero unha norma, anda sendo vlida xurdicamente cumprir todos estes requisitos, pode non ser lextima por no ser xusta, isto , por non ser aceptable dende un punto de vista tico. Agora ben, esta separacin entre validez formal e lexitimidade tica do dereito (clarificadora metodolxicamente e imporante na prctica xurdica) difumnase hora de dotar dunha fundamentacin ltima conxunto do sistema xurdico regulador dunha sociedade. Cmpre ter presente, neste sentido, que as normas xurdicas que rexen unha sociedade non teen todas o mesmo rango e funcin. En efecto, necesario distinguir entre as chamadas normas primarias, que regulan a conducta dos individuos en distintas situacins, prohibindo (roubar por exemplo), obrigando (pagar impostos, por exemplo), etc, e as chamadas normas secundarias ou de organizacin, que establecen e definen os procedementos e requisitos que dan validez s outras normas (quen ten o poder de lexislar, que procedementos se han de seguir para a elaboracn e aplicacin das leis,etc). Agora ben, estas normas secundarias ou organizativas (sen as cales as demais normas xurdicas careceran mesmo de validez formal) teen un carcter constitucional e precisan sa vez dunha xustificacin e lexitimidade que fundamente o seu acatamento. Tal xustificacin s posible dende os valores e principios ticos bsicos derivados da dignidade humana (liberdade, igualdade e xustiza). Por iso, toda Constitucin moderna incle sempre un dobre aspecto: a) Recoecemento dos dereitos e liberdades bsicas dos individuos o cal supn positivizar eses valores e principios ticos b) Organizacin e distribucin dos poderes dentro do Estado para o desenvolvemento da competencia lexislativa. Compre recordar neste sentido que as primeiras Constitucins modernas naceron histricamente para defender as liberdades e dereitos bsicos dos individuos fronte s arbitrariedades do poder absolutista, positivizando os valores e principios ticos da autonoma moral do individuo. Deste xeito, o problema da validez das leis no dereito constitucional actual deixa de ser unha cuestin puramente formal para adquirir unha dimensin tamn material, isto , de contido. As, a validez dunha lei non s depende dos requisitos procedementais establecidos senn tamn de que o seu contido se axuste s principios ticos fundamentais explicitados na propia Constitucin, os cales se converten deste xeito na pedra de toque obrigada paa avaliar o contido material de toda norma, e polo tanto do seu grado de xustiza ou lexitimidade tica. Pero anda mis: as propias normas constitucionais de organizacin e distribucin de poderes dentro do Estado han de axustarse a ese valores e principios ticos bsicos; isto , a organizacin do poder dentro do Estado adquire aqu a sa lexitimidade e xustificacin. Por iso, como din N. Bobbio e G. Peces-Barba a xustiza do dereito e a lexitimidade do poder son elementos inseparables, sendo condicin necesaria para o dereito xusto a constitucin dun poder lextimo.

DEREITO E DEMOCRACIA 1. O ESTADO DEMOCRTICO DE DEREITO E OS SEUS FUNDAMENTOS TICOS. 1. Suscitando problemas
Anda que en toda sociedade moderna existe sempre un ordenamento xurdico mis ou menos complexo, sen embargo, a lexitimidade e funcionamento do mesmo moi variable en funcin do sistema poltico no que se asenta. Pelculas como O gran dictador de Ch. Chaplin (ou outras similares) teen mostrado a utilizacin dictatorial do dereito por parte dun gobernante desptico.

2. Precisando conceptos
O feito de que nunha sociedade exista dereito non significa sen mis que tal sociedade estea constituda como un Estado de dereito. Nun Estado de dereito, en efecto, non s estn reguladas formal e coactivamente as relacin sociais entre os individuos senn que o est tamn o propio poder do Estado. En contraste con outras formas de organizacin poltica (sistemas absolutistas, autoritarios, totalitarios, etc) nas que o Estado simplemente crea e utiliza o dereito, nun Estado de dereito a autoridade e organizacin mesma dos poderes pblicos estn regulados e sometidos lei (Constitucin), non dependendo, en consecuencia, a sa configuracin e competencias da vontade, mis ou menos arbitrarias, dunha persoa ou grupo social privilexiado. A lei nun Estado de dereito , pois, a instancia ltima na que se asenta toda a orde comunitaria e ningn poder se coloca fra ou por enriba dela. De ah que sexa frecuente definir o Estado de dereito como o imperio da lei. Pero un verdadeiro imperio da lei soamente posible se a comunidade poltica se estructura orgnicamente mediante unha divisin e separacin dos poderes lexislativo, executivo e xudicial- que operen con independencia, limitndose e controlndose mutuamente. Cmpre recordar neste sentido que a idea da divisn de poderes dentro do Estado xurdiu por primeira vez no seo da filosofa poltica ilustrada (Locke, Montesquieu) e responda necesidade de romper o monopolio do poder absoluto que detentaban os reis do antigo rxime. O seu propsito estreitamente vinculado sentido da revolucin burguesa- era, pois, facer posible a liberacin dos individuos da sa condicin de sbditos para convertelos en cidadns, suxeitos autnomos dotados de dereitos e libertades. Sen embargo a garanta das libertades dos individuos no Estado de dereito non presenta s esta dimensin negativa ou de defensa fronte s posibles arbitrariedades do poder, senn tamn a dimensin activa, positiva, de participacin comunitaria na conformacin e definicin da vontade xeral. Cabe afirmar, pois que o imperio da lei o elemento definitorio do Estado do dereito. Pero para que as sexa, a lei que impere no Estado haber de cumprir necesariamente das condicins: a) Defender os dereitos e liberdades dos individuos b) Ser a manifestacin da sa vontade expresada participativa e conxuntamente necesario concluir, pois que un autntico Estado de dereito deber conformarse como un Estado democrtico de dereito xa que a xustificacin ltima da lei cal habern de someterse tdolos individuos e os poderes mesmos do Estado-, isto , a sa verdadeira lexitimidade, provn do recoecemento da liberdade e a dignidade de tdolos individuos e da sa vontade de convivencia comunitaria e cooperativa.

3. Lendo nos textos En cada estado hai tres clases de poderes: o lexislativo, o executivo das cousas que pertencen dereito de xentes, e o executivo das que pertencen o dereito civil. Polo primeiro, o prncipe ou o maxistrado fai as leis para certo tempo ou para sempre, e corrixe ou deroga as que estn feitas. Polo segundo, fai a paz ou a guerra, manda e recibe embaixadores, establece a seguridade e prevn as invasins; e polo terceiro, castiga os crimes ou decide as liortas dos particulares. Este ltimo chamarase poder xudicial; e o outro simplemente poder executivo do estado. A liberdade poltica, en cada cidadn, a tranquilidade do esprito que provn da opinin que cada un ten da sa seguridade; e para gozar dela, preciso que o goberno sexa tal que ningn cidadn tea motivo de temer a outro. Cando os poderes lexislativo e executivo se atopan xuntos nunha mesma persoa ou colaboracin, entn non hai liberdade, porque de temer que o monarca ou o senado fagan leis tirnicas para executalas do mesmo xeito. As sucede tamn cando o poder xudicial non est separado do poder lexislativo e do executivo. Estando unido primeiro, o imperio sobre a vida e a liberdade dos cidadns sera arbitrario, por ser un mesmo o xuz e o lexislador e, estando unido o segndo, sera tirnico, por canto gozara o xuz da mesma forza que un agresor. No estado no que un home s ou soamente unha corporacin de prceres, ou de nobres, ou do pobo administrase os tres poderes, e tivese a facultade de facer, leis, de executar resolucin pblicas e de xulgar os crimes e liortas dos particulares, perderase todo enteiramente (Montesquieu, O esprito das leis.) 1. En qu consiste a separacin de poderes, segundo Montesquieu? 2. Por qu necesario de poderes, segundo o autor do texto? 3. d) Analizando a realidade A independencia de poderes nun Estado democrtico de dereito, regulada formalmente na Constitucin, presenta diferentes problemas na prctica real das democracias actuais. Reunidos por pequenos grupos tratade de: a. Recoller e analizar datos e informacin dos medios de comunicacin e doutras fontes sobre o grao de dependencia/independencia dos poderes na nosa sociedade. b. Elaborar propostas de solucin. Como se apuntou con anterioridade, un Estado de dereito ten como obxectivo a defensa dos dereitos e liberdades dos cidadns fronte s fontes arbitrariedades de poder. Reunidos por pequenos grupos intentade: 1. Realizar un pequeo dosier sobre as vas, mecanismos e recursos que ten un cidadn para protexer os seus dereitos e liberdades fundamentais fronte os poderes do Estado. Texto a) O imperio da lei constite a nota primaria e fundamental do Estado do Dereito. No contexto ideolxico-poltico no que ten sentido e aplicabilidade a nocin de Estado de Dereito, dicir, no contexto que arrinca do liberalismo e culmina na democracia e o socialismo, por lei debe entenderse a formalmente creada polo rgano popular representativo como expresin da vontade xeral. No Estado de Dereito a lei a

concretizacin racional da vontade popular, manifestada () a travs dun rgano de representacin popular libremente elixido () b) A existencia dun rxime de divisin ou separacin de poderes tamn, en segundo lugar, esixencia ineludible para un Estado de Dereito. Isto significa que a creacin das leis corresponde poder lexislativo e a aplicacin das mesmas corresponde s poderes executivo e xudicial, baixo esas das formas () c) De maneira moi xeral, o principio de legalidade da Administracin pode enunciarse como esixencia de sometemento da Administracin lei () d) Pode moi ben afirmarse que o obxectivo de todo Estado de Dereito e das sas institucins bsicas, que estamos a analizar, se centra na pretensin de acadar unha suficiente garanta e seguridade para os chamados dereitos fundamentais da persoa humana, esixencias ticas que en canto conquista histrica constiten hoxe o elemento esencial do sistema de lexitimidade no que se apoia o Estado de Dereito (E.Daz Estado de dereito e sociedade democrtica). 1. Cmo entende o autor o imperio da lei? 2. Cal o obxectivo de todo Estado de dereito segundo E. Dez?

A DEMOCRACIA COMO IDEAL MORAL

A) Suscitando problemas O termo democracia adquire diversas significacins e connotacins valorativas na vida coti segundo os diferentes contextos de fala (fago o que me d a gana, para iso estamos en democracia, comportouse coma un verdadeiro demcrata, etc). Utilizando unha tcnica de brainstorming (ou outra similar), tratade de: 1. 2. Identificar e clasificar os diversos significados e connotacins valorativas. Investigar a orixe dos diversos significados e avalialos crticamente. B) Precisando conceptos Tal como analizamos amplamente nos captulos anteriores, a proclamacin, a partir do movemento ilustrado, da autonoma moral do individuo supn unha conquista irreversible para o concepto moderno de moralidade. Pero o desenvolvemento da propia nocin de autonoma por parte do pensamento contemporneo cara a unha dimensin intersubxectiva arreda calquera perigo de relativismo subxectivista, egocntrico ou solipsista. En efecto, a posibilidade de incorrer en distorsins racionalizadoras ou ideolxicas que ameaza sempre razn humana pon de manifesto o carcter falible da mesma e a necesidade dun esforzo crtico corrector. Pero este esforzo crtico corrector esixe non s unha actitude sincera de autoanlise e reflexin permanente dentro do propio suxeito senn tamn a prctica real dun verdadeiro dilogo exterior coas razns -igualmente autnomas- dos outros individuos e grupos sociais. Pois ben, esta esixencia de intersubxectividade real prctica da racionalidade moral est indisociablemente vinculada sentido mis profundo do que xenericamente denominamos democracia. A democracia, en efecto -independente da extensin e matizacins que lle teamos que dar a este termo- emerxe dun verdadeiro trasfondo moral: o recoecemento mutuo dos outros como iguais, isto , como seres tamn autnomos e, en consecuencia, como interlocutores reais ou virtuais irreductibles a calquera instrumentalizacin. Este dobre recoecemento (autonoma e capacidade autolexisladora de cada individuo e a aceptacin por parte deles do carcter falible e limitado da sa racionalidade) implica a necesidade de pluralidade de opinins e da particpacin na deliberacin e toma de decisins dos asuntos comns, ingredientes indispensables tanto da racionalidade moral bsica como da vida democrtica. Tal era, asemade, o sentido liberal dos termos isonoma* e isegora* empregados polos antiguos gregos para definir a sa democracia.

C)

Lendo nos textos

Se un dos descubrimentos nucleares da modernidade o carcter autolexislador dos individuos, quizais achado do noso tempo o de que tal carcter non pode plasmarse na vida social se non a trves do que chamamos un ethos dialxico, que vira coincidir co ethos democrtico. Que todos poidan darse as sas propias leis significa que todos poidan decidilas conxuntamente, tras manter un dilogo a travs do que intenten conciliar o interese individual co xeral. As decisins que afectan a un conxunto non poden ser tomadas por un grupo unilateralmente, monolxicamente, senn tras un dilogo encamiado a buscar a mellor solucin para tdolos afectados pola decisin. Iso supn o cultivo dunha actitude, e mesmo dunha forma de vida (...). En principio, sera actitude dialxica a de cantos recoecen nos demais individuos -como neles mesmos- unha capacidade lexisladora, de tal xeito que os consideran interlocutores facultados hora de dialogar sobre as decisins que lles afectan e de tomar parte nelas.(A. Cortina, tica sen moral.) 1Cles son os presupostos ticos que subxacen democracia, segundo se deduce do texto? 2En qu consiste unha autntica actitude democrtica, segundo a autora? D) Analizando a realidade

O referente moral ltimo da democracia un ideal regulativo e, polo tanto, en boa medida utpico: a idea da comunidade democrtica perfecta. Dende perspectivas moi diferentes tense formulado utopas de sociedades perfectas como as descritas en Un mundo feliz de A. Huxley ou en Walden II de B.F. Skinner. Retomando de novo a lectura dalgunha destas obras, propostas xa nas actividades da unidade 3, trata de: 1. Describir e analizar os trazos diferenciadores entre mbolos tipos de utopas. 2. Analizar as posibilidades e dificultades de realizacin de cada un dos dous modelos. 3. Avaliar crticamente mbolos dous modelos.

3.

A democracia como ordenamento poltico.

A) Precisando conceptos A racionalidade moral bsica intersubxectiva foi definida nos captulos anteriores como un conxunto de regras ou procedementos capaces de establecer unhas condicins de autntica simetra respecto participacin no dilogo racional. De darse estas condicins -que J. Habernas define como unha situacin ideal de fala e K.O. Apel como unha comunidade ideal de dilogo - sera posible en cada caso achegar tdolos intereses en xogo e constituira o ideal de xustiza perfecta. Os acordos acadados deste xeito revestiran, en consecuencia, un carcter de validez indiscutible, e polo tanto, de clara obrigatoriedade moral. Sen embargo -tal como poamos de relevo naquel momento- unhas condicins tales case nunca se dan nas situacins reais concretas. Na medida en que a comunidade ideal de dilogo se transforma nunha comunidade real, o dilogo queda sometido a infinitas limitacins e asimetras (necesidade de tomar decisins en prazos de tempo limitados, diferente capacidade de argumentacin dos participantes, etc.). O progreso da racionalidade moral en contextos reais adoita resultar, en consecuencia, difcil e limitado polo que, na maiora dos casos, non posible mis que chegar a arranxos ou compromisos negociados. Estes arranxos ou compromisos ideais pero, non obstante, podern ser considerados como equitativos ou xustos na medida en que os participantes renuncian a exercer a violencia e aceptan -anque s sexa provisionalmente- solucins que modifican as sas posturas iniciadas de partida. As pois, os arranxos e compromisos negociados da vida real, pese a estar normalmente moi lonxe

duns consensos ideais, adoitan comportar unha boa dose de racionalidade moral consistente en aceptar algn procedemento de imparcialidade como o recurso a unha votacin, o sometemento a un rbitro imparcial, etc. Pois ben, a funcin bsica do Estado democrtico de dereito consiste en institucionalizar formal e coactivamente, isto , en positivizar xurdicamente, os principios -esencialmente morais- de equidade e imparcialidade non s no plano xudicial senn tamn no lexislativo. En efecto, nun Estado democrtico de dereito a imparcialidade do dereito comporta non s a equidade na administracin da xustiza (imparcialidade na aplicacin das leis -factible tamn en sistemas non democrticos-) senn tamn, e fundamentalmente, a equidade na oportunidade de participar na elaboracin das leis. O dereito constitucional dun Estado democrtico define e establece as regras para unha verdadeira igualdade de oportunidadees para exercer a capacidade lexisladora de tdolos individuos garantindo de xeito equitativo e imparcial o dereito a discutir (liberdade de expresin) e o dereito a decidir (liberdade e igualdade de voto) as propias leis, anda que tales dereitos sexan canalizados en ltimo termo a travs de representacins parlamentarias.

4.

DIVERSAS TEORIZACIN DA DEMOCRACIAS

A) Suscitando problemas Os amigos gregos son os inventores da democracia. Dende moi cedo -tal como se reflicte na Ilada, por exemplo- a sa concepcin da autoridade e as sas formas de vida xa prefiguraban o que no sculo V a.C habera de converterse nunha democracia plena. Pero o xenial descubrimento da democracia e a sa practica real puxo ben axia de manifesto s propios gregos a complexidade e paradoxos deste sistema (dificultade para compaxinar os intereses do individuo cos da comunidade, ameaza dunha certa tirana da maiora, posibilidade de acceso goberno dos incompetentes, perigo da utilizacin do poder por parte dos gobernantes mis para beneficio propio que para interese comunitario, etc.). Nun intento de atallar estes perigos e de superar as limitacins da democracia real ateniense, o filsofo Platn elaborou unha detallada teora como proposta alternativa democracia. Tal proposta, amplamente fundamentada, vira a sintetizarse da forma siguiente: A alma humana est contituda por tres partes ou instancias diferentes: a razn, os impulsos xenerosos e os desexos inferiores. A harmona entre as distintas partes da alma s ser posible se existe un frreo sometemento dos impulsos e desexos razn, isto , das instancias inferiores superior: pois, semellante a alma a certa forza natural que mantn unidos un carro e o seu auriga (...). O conductor gua unha parella de cabalos, deles, un fermoso, bo e constitudo por elementos da mesma ndole; o outro, pola contra, est constitudo por elementos contrapostos. En consecuencia, en s resulta necesariamente dura e difcil a conduccin (Platn, Fedro). Non pertence razn mandar, posto que nela onde reside a prudencia e a ela lle toca tamn a inspeccin sobre toda a alma?E non toca os impulsos obedecela e secundala?(...)Estas das partes da alma, as educadas e instrudas no seu deber, gobernarn o apetito sensitivo que ocupa a maior parte da nosa alma e insaciable por natureza. (Platn, Repblica) De xeito semellante, a boa orde na sociedade, isto xustiza, ser posible se o corpo social se estructura en tres capas ou clases diferenciadas: os gobernantes, os guerreiros e os productores. A clase dos gobernantes estara formada polos sabios filsofos que debern ser os guas racionais da sociedade, de xeito parecido a como o fai a alma racional no individuo. A clase dos guerreiros (algo as como os corpos de seguridade do Estado) deber garantir a orde interior e exterior. Os membros desta clase, valentes e disciplinados, habern de someterse en todo momento s ordes dos filsofos goberantes, de maniera semellante a como deben someterse os impulsos do individuo razn. mbolos grupos carecern de propiedade privada, de familia e de calquera outra preocupacin que

poida desviar a sa atencin da direccin e da defenssa do Estado. Finalmente, unha terceira clase, a dos productores (artesns, comerciantes, labregos, etc) prover as necesidades econmicas e materiais de todo o corpo social. Os seus membros posuirn propiedades e familia como nico incentivo, posto que son semellantes parte dos desexos inferiores do individuo. Debern, pois, estar sometidos rixidamente clase gobernante: Pero se aquel a quen a natureza ten destinado para ser artesn (...) se entremete nas funcins do guerreiro, ou se o guerreiro o fai nas funcins do gobernante sen capacidade para iso (...) se un mesmo home quixese desempear vez funcins diferentes, entn coido eu -e ti estars de acordo comigo- que semellante trastorno e confusin producira infaliblemente a runa da sociedade (...). Nisto consiste, pois, a inxustiza. Do que se segue que cando cada unha das instancias do Estado, a dos traballadores, a dos guerreiros e a dos gobernantes, se mantn nos lmites das sas funcins e non os traspasa, isto debe ser o contrario da inxustiza, isto , a xustiza. (Platn, Repblica). A proposta de Platn a primeira formulacin -e tamn fonte de inspiracin para outras posterioresdo que hoxe en da denominamos concepcins totalitarias da sociedade. En efecto, parece claro que para Platn o interese da comunidade como un todo est por enriba dos intereses dos cidadns como individuos polo que, anda que as sas formulacins se moven dentro dunha certa ambigidade, s caben das posibilidades: ou ben a perfeccin de cada individuo se reduce a unha mera participacin na perfeccin da comunidade como un todo, ou ben s poden acadar unha plena perfeccin os membros da clase gobernante os cales pola sa natureza superior e esmerada educacin convrtense nunha lite privilexiada. B) Precisando conceptos A nocin de democracia analizada ata aqu remite a un plano claramente ideal, regulativo. Sen embargo, unha mirada atenta funcionamento das democracias reais existentes mostrara ben axia un panorama bastante afastado deste ideal. En efecto, as democracias reais parecen consistir exclusivamente nun mtodo poltico que funciona de feito como un simple mecanismo destinado a decidir quen debe exercer o poder en cada momento. A extensin e organizacin macrosocial das comunidades modernas as como a complexidade tcnica, econmica e social a que dan lugar impide en boa medida que a participacin democrtica poida ser exercida de maneira directa e obriga a unha delegacin do poder en representantes mis ou menos afastados. Por outra parte, a utilizacin -necesaria, sen dbida- da regra das maioras dexenera a mido nun rolo apisoador do dilogo e da discusin e remata por afogar a verdadeira comunicacin entre os individuos reducindo a sa participacin -cando existe- nico acto de votar. A consecuencia inevitable desta situacin a divisin da sociedade en dous bloques cada vez mis afastados. Por unha parte, os dirixentes, expertos na comprensin dos complexos mecanismos de funcionamento da sociedade (economa, planificacin,administracin, etc.), e pola outra, as masas de electores, inexpertas e apticas, cuns intereses e benestar que deben ser xestionados polos dirixentes. Tal separacin contribe, asemade, a xerar a desconfianza das masas respecto s dirixentes -s que adoitan cualificar despectivamente como 'clase poltica'- e propicia a mido, por parte destes, actitudes demagxicas e propagandsticas destinadas exclusivamente a atraer votos que consoliden o seu poder. Este contraste entre democracia ideal e democracia real pxose de manifesto xa dende os inicios da democracia e suscitou ben axia unha diversidade de valoracins entre os tericos da mesma. longo do sculo XX as diferentes posturas plasmronse en torno a das concepcins diferentes: a concepcin elitista e a concepcin participativa da democracia.

A concepcin elitista
A concepcin elitista con precedentes no sculo XIX foi desenvolta na primeira metade do sculo XX por autores como G. Mosca, V. Pareto e sobre todo J.A. Schumpeter. A teora da democracia elaborada por estes autores presenta un carcter mis decisivo que regulativo. Ou dito doutro xeito, a sa teorizacin da democracia descansa mis no que de feito son as democracias reais que no que deberan ser. En efecto, para a concepcin elitista a democracia un sistema poltico no que as iniciativas de accin non corrresponden conxunto dos individuos dunha comunidade senn a unha certa lite social. A vida democrtica desenvlvese como unha competicin entre faccins desa lite social as cales, a travs da maquinaria dos partidos, loitan polo voto das masas que lexitima o seu exercicio do poder. A vida democrtica aparece nesta concepcin como un trasunto ou reflexo da vida econmica capitalista: os cidadns comprtanse como consumidores diante dun mercado de ofertas polticas mis ou menos amplo no que as lites representan o papel de empresarios. Sera conveniente, xa que logo, substitur a definicin clsica de democracia como goberno do pobo pola mis realista de goberno querido polo pobo. obvio, pois, que a concepcin elitista da democracia renuncia expresamente a dimensin moral da mesma (a moral non se sita no que hai senn no que debera haber) e a pretensin dun verdadeiro ideal de emancipacin

A concepcin participativa
No polo posto teora elitista sitase a concepcin participativa da democracia. A sa xnese remntase orixe mesma da democracia moderna. En efecto, a democracia moderna forxouse a partir da crtica revolucionaria burguesa fronte sociedade de privilexios feudal. A democracia aparece daquela como unha consecuencia inevitable da proclamacin da autonoma do individuo entendida non s como rexeitamento de toda heteronoma (liberdade de) senn tamn como afirmacin da sa capacidade autolexisladora (liberdade para). Dende esta perspectiva os tericos clsicos, como J.J. Rousseau ou J. Stuart Mill, defenderon un concepto de democracia como participacin activa na construccin de vida individual e colectiva. A prctica da democracia non entendida por estes autores como un simple mecanismo de distribucin do poder para garantir o equilibrio social senn mis ben como unha forma de vida en si mesma valiosa tanto para o individuo como para a comunidade. A participacin democrtica non concibida, entn, soamente como un dereito do individuo senn tamn como unha compoente necesaria para o desenvolvemento da sa liberdade, solidaridade e autoestima. A interdependencia entre vida democrtica e vida moral , pois, evidente para esta concepcin. A dualidade de concepcins arredor da nocin de democracia -nacida do forte contraste entre democracia ideal e democracia real- sintomtica, sen dbida, da enorrme dificultade que supn sempre achegar os ideais morais do dilogo perfecto s situacins reais concretas- unha dificultade non estimada abondo quizais polos tericos clsicos da democracia participativa-. Se os intereses de todos e cada un dos individuos fosen escoitados, discutidos e negociados ata quedaren satisfeitos, entn as decisins seran tomadas, sen dbida, por unanimidade. Sen embargo, na prctica diaria da democracia esta posibilidade mis ben excepcional, sendo a regra das maioras o nico atallo que permite na prctica avanzar razoablemente na toma de decisins. Pero estas limitacins non constiten un atranco insalvable para un verdadeiro desenvolvemento da democracia participativa, pois calquera avance nesa direccin non vira da eliminacin do sistema de representacin nin da supresin da regra das maioras (que resulta inevitable) ou do seu endurecemento (maioras con marxes mis amplas, por exemplo), senn mis ben do desenvolvemento e potenciacin do pilar bsico da democracia: a autonoma dos individuos. En efecto, a autonoma dos individuos comporta fundamentalmente interaccin cos outros e particpacin nos asuntos comns. Unha participacin para a que se require, asemade, adquirir a suficiente informacin. Os avances na participacin democrtica non habern de consistir tanto,

pois, en extender dun xeito mecnico os procedementos de representacin, votacin e regra das maioras a tdolos mbitos e institucins da vida comunitaria (empresas, escolas, etc.) canto en desenvolver espacios de reflexin e discusin sobre valores, temas e razns que defendan intereses comns (non simplemente grupais) e que incidan no poder poltico con opinin razoada.

A RECUPERACIN DA SOCIEDADE CIVIL Os lmites do Estado

Na actualidade, a idea do Estado soberano, fruto do desacordo entre todos os seus membros, est bastante desfigurada. Nosos Estados sociais e democrticos de dereito enfrntanse a problemas que obrigan a definir de novo cles son as suas funcins e cles son as que corresponden sociedade civil. Vexamos algns deses problemas. O Estado de benestar foi dexenerando progresivamente nun Estado benefactor que, con grandes doses de paternalismo, foi reducindo o protagonismo da iniciativa privada. A sociedade civil converteuse nunha especie de cliente que espera resignado a solucin a tdolos seus conflictos por parte dun Estado cada vez mis extenso. Como resultado, os ciudadns adoptan unha actitude de dependencia pasiva que mis os asemella a sbditos ou vasaios que a ciudadns libres e responsables. Este aumento das competencias do Estado trae consigo un crecimento da burocracia, un aumento desmesurado do poder administrativo, suxeito soamente s decisins dos expertos e alleo a cualquer tipo de responsabilidade poltica. Elo conduce a unha separacin cada vez maior entre gobernantes e gobernados, con cal o poder poltico deixa de ser comprensible dende a idea orixinal do contrato social. A soberana estatal insuficiente para faer fronte feito indiscutible da globalizacin, isto , internacionalizacin da actividade poltica, social e sobre todo, econmica. Nin a informaci, nin a proteccin do medio ambente, nin a poltica econmica son xa un asunto de cada Estado en exclusiva.

De ah que existan tanto unha opinin pblica mundial, que escapa s fronteiras dos Estados, como tamn organizacins supraestatais, que intentan respostar a novos retos. A Unin Europa e as Nacins Unidas son dous bos exemplos. Todas estas cuestins conducen a replantexar o papel do Estado e a recuperar o concepto dunha sociedade civil como esfera de organizacin da vida social.

A sociedade civil
A aparicin do Estado como organismo autnomo dentro da sociedade moderna provocou a necesidade de distinguir o pblico estatal e o pblico non estatal. Este ltimo o mbito da sociedade civil como conxunto de institucins e mecanismos de coordinacin social non dependentes do sistema administrativo estatal. O Estado convrtese entn no espacio do poltico, e a sociedade, na esfera despolitizada das persoas e as sas actividades.Das posicins clave distnguense nun primer momento para establecer o mbito propio do Estado e o da sociedade civil: uns o entenden como unha sociedade comercial e outros como un sistema de necesidades.

A sociedade civil como sociedade comercial

Adam Smith no seu libro A riqueza das nacins (1776), sostn que a economa convertuse no ncleo e motor da vida social. Para Smith, o Estado unha institucin que surxe do conflicto de intereses entre os membros da sociedade e o seu fin bsico asegurar o crecemento econmico do que depende a riqueza das nacins. De ah que o Estado deba limitar a sa actuacin a facilitar a

produccin, facer respetar as leis e o orden, protexer a propiedade, a defensa exterior, etc. En cambio, prosegue Smith, a sociedade civil componse de individuos movidos polo seu propio inters e cunha propensin intercambio, surxida sua vez da bsqueda do mutuo beneficio. Desta propensin a comerciar deriva a aparicin do mercado como lugar para o libre intercambio de bens e servizos. Se o mercado consegue chegar a funcionar correctamente , sen intervencin do Estado e asegurando a soberana do consumidor, entn alcnzase a utilidade comn, o mutuo beneficio. En definitiva, segn Smith, o Estado surxe como instrumento servicio da sociedade civil, para garantir a integridade desta esfera, estructurada en torno propiedade privada e a economa de mercado.

A sociedade civil como sistema de necesidades

Hegel, nos seus Principios da Filosofa do Dereito (1821), entende sociedade civil como un espacio donde cada un fin para s mesmo e todos os demis non son nada para l. Pero sen relacin con os demis non pode alcanzar os seus fins; os outros son, polo tanto, medios para o fin dun individuo particular. A sociedade civil considrase entn como un sistema de necesidades que integra a economa, as relacins laborais, as asociacins gremiais,etc. Nela os cidadns relacinanse so cmoo individuos privados, aislados entre s, e sen outra motivacin que a satisfaccin recproca de necesidades. De ah que esta esfera non sexa, para Hegel, ningn mbito independente e autosuficente. Mis ben cando a sociedade civil funciona sen trabas prodcese, por unha parte, a acumulacin de riquezas e por outra, na clase ligada traballo, a dependencia e a miseria. Por sus propias tensiones e contradiccins, a sociedade civil carece d capacidade para organizarse a s mesma e para proporcionar un progreso social. Por iso ten que ser estructurada por unha autoridade pblica superior que asegure o seu funcionamento. En suma, a sociedade civil unha esfera incompleta e parcial, e por iso precisa do Estado, verdadeiro representante do inters comn e ben pblico.

Liberalismo poltico e liberalismo econmico

O liberalismo surdiu nun primer momento como unha reivindicacin de garantas constitucionais e de dereitos individuais, isto , como unha defensa da liberdade fronte absolutismo. Pero pronto pasou a converterse nunha doctrina sobre a organizacin econmica. Hoxe en da inclue ambas dimensins, polo que necesario sempre especificar a cal delas nos referimos. Liberalismo poltico, centrado na idea de que os seres humns deben ser libres para conseguir as sas propias preferencias en asuntos relixiosos, econmicos e politicos, o que supn lmites e controis poder estatal. Nese aspecto, o liberalismo asume como propia a insistencia da tradicin republicana na necesidade da participacin democrtica nos asuntos pblicos. Liberalismo econmico, que entende o mercado como mecanismo bsico de coordinacin social. O papel do Estado consiste en facilitar mercado que cumpra coas sas funcins de determinar os precios e distribuir os beneficios e por elo o Estado debe intervir o menos posible no funcionamento do mercado. Neste aspecto, a participacin democrtica pode ser vista como un perigo en lugar dunha necesidade.

MORAL E DEREITO A insuficiencia da racionalidade moral: nocin de Dereito Suscitando problemas: ler Conceptos: 1. Son suficientes o principios e normas morais por s ss para regular a orde social?;de qu tres factores procede esa insuficiencia?. 2. Qu significa que a racionalidade moral autnoma ten unha debilidade cognitiva?. 3. dem:Qu significa debilidade motivacional?. 4. Qu outro motivo da o texto para a urxencia dunha regulametnacin clara, unvoca e eficaz? 5. Cmo se xustifica entn a necesidade do Dereito?. 6. Cmo define, de acordo a todo isto, o texto a nocin de Dereito?. Destaca as caractersticas mis relevantes, e adiferencia que hai entre Dereito e moralidade. C e D: de momento, soamente ler. As lexitimacins histricas do Dereito Conceptos: 1. Qu requisito engade agora o texto definicin anterior de Dereito?. 2. Cal foi o enfoque que predominou na Historia de Occidente con respecto lexitimacin do Dereito?. Fai unha definicin do iusnaturalismo ou Dereito natural?. 3. Cando aparece por primeira vez a idea dunha lei natural?. 4. A posicin da Idade Media: fai un resumo propio da doutrina medieval, exposta nos tres primeiros prrafos da seccin. 5. Qu xiro vai dar o iusnaturalismo nos sculos XVI e XVII?.Cales son as razns dese crise e esa ruptura?. 6. Cal agora o fundamento ltimo do dereito natural?. Explica isto. 7. Qu perigo queran evitar os autores modernos con esta fundamentacin?. 8. Cal a figuar mis importante dese perodo e qu concepto destaca o texto como fundamentacin do que l propn?. 9. Segundo o texto, qu obxectivo final procuran todas esas fundamentacins do Dereito da Idade Moderna? 10. Cmo se produciu e qu consecuencias tivo a incorporacin dereito positivo deses ideais morais que procedan das etapas anteriores?;Qu significa que eses ideais se positivizan?. 11. Qu di o positivismo xurdico dos sculos XIX e XX?. 12. Cal postura de, por exemplo, Kelsen, con respecto fundamentacin e lexitimacin do Dereito? 13. Con qu argumentos rexeita o iuspositivismo a teora do Dereito Natural? 14. Cal a perspectiva histrico-filosfica dende a que fala este iuspositivismo?. 15. Qu pasou a partir da crise dos anos 50 do sculo XX, e qu postura moderada se podera adoptar hoxe en da con respecto a relacin moral e Dereito? Dereito e xustiza Suscitando problemas: ler Conceptos: 1. Qu dobre plano presenta o Dereito?. 2. O plano formal da validez xurdica: explicacin.Qu limitacins pode ter?. 3. Por qu, na prctica concreta, se difumina esa distincin entre validez formal e

lexitimidade tica?. 4. Qu dous tipos de normas distingue o texto e qu funcin desempean cada un deses tipos?. 5. Qu funcin suprema teen esas normas secundarias, e qu relacin teen coa formacin das Constitucins modernas?. 6. A qu lle chama o texto dimensin formal e dimensin material das leis? DEREITO E DEMOCRACIA O estado democrtico de dereito e os seus fundamentos ticos Suscitando problemas: ler Conceptos: 1. sinnimo a existencia de dereito nunha sociedade do que se chama Estado de dereito?. Explica qu requisito fundamental para a existencia deste ltimo. 2. Cal instancia ltima nun Estado de dereito? 3. Cmo debe estar estructurado un Estado de dereito?.Cando xurdiu plenamente esta idea?. Define: a) antiguo rexime b) sbdito c)cidadn. 4. Sentido negativo e sentido positivo do concepto de liberdade neste contexto. 5. Qu aspectos engade ao xa dito a nocin de Estado democrtico de dereito?. C,D: de momento, ler. A democracia como ideal moral Suscitando problemas: ler. Conceptos: 1. Todo este apartado trata de conxugar a autonoma moral do individuo coa dimensin intersubxectiva do comportamento humano:a)qu quere dicir distorsins racionalizadorras ou ideolxicas?;b)qu esforz crtico se esixe para evitar isto?. 2. Qu trasfondo moral ltimo tera o concepto e a prctica da Democracia?. C e D: de momento, ler. A democracia como ordenamento poltico Suscitando problemas: ler. Conceptos: 1. A qu se chama racionalidade moral bsicca intersubxectica?. 2. Dase, de feito, ese ideal de dilogo?;qu limitacins ten?;cando, segn o texto, se pode falar dun arranxo equitativo ou xusto?. 3. Cal sera, entn, a funcin bsica do Estado democrtico de dereito?;qu equilibrios e equidades comporta?. Diversas teoras da Democracia Suscitando problemas: aqu se recorda a doutrina platnica:ler. Conceptos: 1. 2. 3. 4. 5. Qu pasa, de feito, nas democracias reais existentes: cmprese ese ideal regulativo? Qu factores estaran impedindo unha democracia real mis plena?. Qu dous bloques dividen cada vez mis o funcionamento real da democracia?. A concepcin elitista: os datos bsicos da sa anlise. A concepcin participativa: dem.