Singer: Racun Beskonacnih Polinoma

7.
RAUN BESKONANIH
POLINOMA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Taylorova formula i Taylorov red

Beskonano zbrajanje
Testovi konvergencije
Redovi potencija
Kompleksne funkcije i Eulerova formula
Hiperbolike funkcije
Beskonano mnoenje
7.1 TAYLOROVA FORMULA I TAYLOROV RED

Bavei se raunom trigonometrijskih, eksponencijalnih i logaritamskih funkcija ustanovili smo da se one
mogu prikazati kao beskonani polinomi:
sin x = x
x3 x5 x7 x9
+
+
...,
3! 5! 7! 9!
ex = 1+ x +
cos x = 1
x 2 x3 x 4
+
+
+ ...,
2! 3! 4!
x 2 x 4 x 6 x8
+
+
...,
2! 4! 6! 8!
ln(1 + x) = x
x 2 x3 x 4 x5
+
+
...
2! 3! 4! 5!
To nam je omoguilo da vrijednosti tih funkcija raunamo kao vrijednosti polinoma, dakle koristei se samo
osnovnim raunskim operacijama +, , i : . Naime, vrijednost beskonanog polinoma moemo po volji
tono aproksimirati odabirom njegovog dovoljno velikog konanog komada. Polinomski prikaz funkcije
koristan je i u mnogim drugim situacijama. Na primjer, antiderivacije mnogih jednostavnih funkcija ne mogu
se izraziti pomou funkcija s kojima smo se do sada upoznali. Dobro poznati primjeri takvih jednostavnih
funkcija s problematinim antiderivacijama, jesu
2
sin x
, ex
x
1 k 2 sin 2 x
337
DERIVACIJA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
za k2 < 1. Ako ih aproksimiramo polinomima moemo oekivati da e i njihove antiderivacije biti

aproksimirane (lako izraunljivim) antiderivacijama polinoma.
Zato emo u ovom odjeljku izvesti Taylorovu formulu koja objanjava kako funkciju moemo aproksimirati
polinomom, i koja pokazuje da se prikazi trigonometrijskih, eksponencijalnih i logaritamskih funkcija
beskonanim polinomima samo posebni sluajevi jednog mnogo openitijeg naela.
Pri izvodu Taylorove formule koristit emo se osnovnom metodom, rauna:
elimo li nai nepoznatu funkciju G(x), ija je vrijednost G(a) = 0 poznata, naimo njezinu
derivaciju G(x) i integrirajmo je od a do x:
x
G ( x) = G ( x)dx.
a
x
(Naime, iz osnovnog teorema rauna, G ( x) G (a) = G ( x)dx , i G(a) = 0 slijedi

a
x
G ( x) = G ( x)dx. )
a
Osim toga koristit emo se i poopenim teoremom srednje vrijednosti za integrale:

TEOREM SREDNJE VRIJEDNOSTI ZA INTEGRALE
Ako su f i g neprekinute funkcije na [a, b] i ako g ne mijenja predznak na [a, b] onda je

b
f ( x) g ( x)dx = f (c) g ( x)dx,
za neki c[a, b].
Dokaz je jednostavan. Neprekinuta funkcija f postie na zatvorenom intervalu [a, b] najmanju vrijednost m
i najveu vrijednost M (tom smo se evidentnom injenicom ve koristili). Dakle za svaki x[a,b]
mf (x)M
odakle slijedi
mg(x)f (x)g(x)Mg(x)
ako je g(x)0 na [a, b], ili
mg(x)f (x)g(x)Mg(x)
ako je g(x)0 na [a, b]. U prvom sluaju je
b
m g ( x)dx f ( x) g ( x)dx M g ( x)dx,

dok je u drugom
m g ( x)dx f ( x) g ( x)dx M g ( x)dx.
338
TAYLOROVA FORMULA I TAYLOROV RED

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Nakon dijeljenja s
g ( x)dx ,
koji je pozitivan u prvom, a negativan u drugom sluaju, nalazimo da je
f ( x) g ( x)dx
a
b
M,
g ( x)dx
a
u oba sluaja. Budui da funkcija f, kao neprekinuta funkcija na [a, b], prima sve vrijednosti izmeu
najmanje vrijednosti m i najvee vrijednosti M, onda ona za neki c[a, b] prima i srednju vrijednost iz
gornje nejednakosti, tj.
b
f ( x) g ( x)dx
a
b
= f (c).
g ( x ) dx
a
Jednostavnim mnoenjem slijedi na teorem

b
f ( x) g ( x)dx = f (c) g ( x)dx.

Nakon ovih predradnji evo i izvoda Taylorove formule. Pretpostavimo da nas zanima vrijednost funkcija
f (a), dok su nam poznate vrijednosti od f i svih njenih derivacija u x. Aproksimiramo li f (a) sa f (x) inimo
greku G1(x) koja ovisi o x
(1)
f (a) = f (x) + G1(x).
Oito je G1(a) = 0. Deriviranjem jednakosti (1) lako raunamo derivaciju G1(x):

0 = f (x) + G1(x), G1(x) = f (x),
pa nepoznatu greku G1(x) moemo nai primjenom osnovne metode rauna:
x
G1 ( x) = f ( x)dx.
a
Iz teorema srednje vrijednosti slijedi

x
G1 ( x) = f ' ( ) dx = f ' ( )(a x),

a
za neki izmeu a i x, to nakon uvrtavanja u (1) daje prvu procjenu

(T1)
f (a) = f (x) + f ()(a x).
Uvrstimo li u (T1) poznatu vrijednost f (x) na mjesto nepoznate vrijednosti f () inimo greku G2(x)
(2)
f (a) = f (x) + f (x)(a x) + G2(x).

339

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Naravno G2(a) = 0. Deriviranjem lako nalazimo G2(x):

0 = f (x) f (x) + f (x)(a x) + G2(x), G2(x) = f (x)(a x),
pa integracijom nalazimo
x
G2 ( x) = f ( x)(a x)dx
a
Iz teorema srednje vrijednosti slijedi

x
G2 ( x) = f ( ) (a x)dx = f ( )
a
(a x) 2
,
2
za neki izmeu a i x, to nakon uvrtavanja u (2) daje drugu procjenu

(T2)
f ( a) = f ( x) + f ( x)(a x) + f ( )
(a x) 2
.
2
Uvrstimo li u (T2) poznatu vrijednost f (x) na mjesto nepoznate vrijednosti f () inimo greku G3(x)
(3)
f ( a) = f ( x) + f ( x)(a x) + f ( x)
(a x) 2
+ G3 ( x).
2
Ponavljajui prethodni postupak nalazimo

0 = f ( x) f ( x) + f ( x)(a x) f ( x)(a x) + f ( x)
G '3 ( x) = f ( x)
( a x) 2
+ G3 ( x),
2
( a x) 2
( a x) 2
dx,
, G3 ( x) = f ( x)
2
2
a
x
( a x) 2
(a x) 3
dx = f ( )
.
2
23
a
x
G3 ( x) = f ( )
Uvrtavanjem u (3) dobivamo treu procjenu

(T3)
f ( a) = f ( x) + f ( x)(a x) + f ( x)
(a x) 2
(a x) 3
+ f ( )
.
2
23
Ponavljanjem ovog postupka n puta nalazimo

(Tn)
f ( a) = f ( x) + f ( x)(a x) + ... + f ( n 1) ( x)
(a x) n
(a x) n 1
,
+ f n ( )
n!
( n 1)!
gdje je neka vrijednost izmeu a i x. Zamjenom a sa x i x sa x0 dolazimo do uobiajenog zapisa Taylorove

formule:
f ( x) = f ( x0 ) + f ( x0 )( x x0 ) +
340
f ( x0 )
f ( n 1) ( x)
( x x0 ) n 1 + Gn
( x x0 ) 2 + ... +
(n 1)!
2!

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
gdje je
Gn =
f n ( )
( x x0 ) n ,
n!
a je neka vrijednost izmeu x0 i x. Uoimo da je funkcija f (x) prikazana kao zbroj tzv. Taylorovog
polinoma funkcije f stupnja manjeg ili jednakog n 1
Tn 1 ( x) = f ( x0 ) + f ( x0 )( x x0 ) +
f ( x0 )
f ( n 1) ( x0 )
( x x0 ) 2 + ... +
( x x0 ) n 1
2!
(n 1)!
i ostatka Gn, koji predstavlja greku koju inimo aproksimirajui funkciju f (x) njenim Taylorovim
polinomom Tn 1(x). U posebnom sluaju x0 = 0 Taylorov polinom funkcije f ima oblik
Tn 1 ( x) = f (0) + f (0) x +
f (0) 2
f ( n 1) (0) n 1
x + ... +
x
2!
(n 1)!
i katkada se naziva Maclaurinovim polinomom funkcije f. Njegov ostatak Gn, koji mjeri greku
aproksimiranja funkcije f njenim Maclaurinovim polinomom, ima oblik
Gn =
f ( n ) ( ) n
x ,
n!
gdje je je neka vrijednost izmeu 0 i x.

TAYLOROVA FORMULA
Pretpostavimo da je funkcija f po volji mnogo puta derivabilna na intervalu koji ukljuuje x0 i x. Taylorov
polinom funkcije f stupnja manjeg ili jednakog n, oko toke x0, jest polinom
Tn ( x) = f ( x0 ) + f ( x0 )( x x0 ) +
f ( x0 )
f ( n ) ( x0 )
( x x0 ) 2 + ... +
( x x0 ) n .
2!
n!
(Taylorov polinom oko 0 je

Tn ( x) = f (0) + f (0) x +
f (0) 2
f ( n ) (0) n
x + ... +
x
2!
n!
i katkada se zove Maclaurinovim polinomom.)

Taylorov polinom Tn(x) aproksimira funkciju f (x) uz greku Gn + 1(x):
f (x) = Tn(x) + Gn + 1(x), Gn +1 ( x) =
f ( n +1) ( )
( x x0 ) n +1 ,
(n + 1)!
gdje je neki broj izmeu x0 i x.

(Ako je polinom Maclaurinov, onda je Gn +1 ( x) =
f ( n +1) ( ) n +1
x , za izmeu 0 i x.)
(n + 1)!
341

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 1.
Kako glasi Taylorova formula za funkcije sin x i cos x oko 0?
Rjeenje:
f (x) = sin x
f (0) = 0
f (x) = cos x
f (0) = 1
f IV(x) = sin x
f IV(0) = 0
f (x) = sin x
f (0) = 0
f V(x) = cos x
f V(0) = 1
f (x) = cos x
f (0) = 1
f VI(x) = sin x
f VI(0) = 0
itd.
Budui da je f IV(x) = f (x) vrijednosti se cikliki ponavljaju, pa Taylorova formula glasi

sin x = x
x3 x5
x 2 m 1
+
... + (1) m 1
+ G2 m +1 ( x)
3! 5!
(2m 1)!
gdje je
G2 m +1 ( x) =
Uoimo da je G2 m +1 ( x)
2 m +1
sin
x 2 m +1 , za izmeu 0 i x.
(2m + 1)!
2 m +1
= 0 (usp. 5.3.) to znai da greka aproksimacije

(2m + 1)! m ( 2m + 1)!
iezava ako uzmemo Taylorove polinome sve veeg stupnja (vidi sl.1.). Beskonani Taylorov polinom
funkcije sin x postaje jednak samoj funkciji. Uskoro emo tonije objasniti smisao ove tvrdnje.
i lim
Slika 1
Slino bismo nali da je
cos x = 1
x2 x4
x 2m
+
... + (1) m
+ G2 m + 2 ( x),
2! 4!
(2m)!
gdje je
2m+2
x
cos
G2 m + 2 ( x ) =
x 2m+ 2
.
(2m + 2)!
(2m + 2)!
342

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Dakle i cos x je beskonani polinom, jer je lim G2 m + 2 ( x) = 0.

m
PRIMJER 2.
Izraunajmo sin(0.1) s tonou na 4 decimale.
Rjeenje:
Vrijednost sin(0.1) aproksimirat emo sa T2m 1(0.1) tako da je G2 m +1 (0.1) < 10 4. Za m = 2 bit e
G2 m +1 (0.1)
(0.1) 2 m +1
(0.1) 5 1 4
< 10 4 , jer je
< 10 .
(2m + 1)!
5!
2
Dakle, traena aproksimacija je

sin(0.1) = T3 (0.1) = 0.1
(0.1) 3
0.1 0.00016 0.0998 .
3!
PRIMJER 3.
1
Izraunajmo
sin x
dx s tonou na dvije decimale.
x
0
Rjeenje:
x3
+ G5 ( x)
3!
Iz Taylorove formule slijedi
sin x = x
Dakle,
sin x
x 2 G5 ( x)
=1
+
x
3!
x
G5 ( x)
G5 ( x) x
.
x
5!
5!
4
1
1
G5 ( x)
G5 ( x)
sin x
x3
17
x dx = x 3 3! + x dx = 18 + x dx.
0
0
0
0
Stoga slijedi
G5 ( x)
G5 ( x)
x4
x5
1
1 2
x
x
x
d
d
=
x
x
5! 5 5! = 600 < 2 10 ,
0
0
0
0
Nadalje
to znai da je traena priblina vrijednost
17
.
18
PRIMJER 4.
Izraunajmo lim
x 0
cos x 1
.
x2
343

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Rjeenje:
cos x = 1
Prema Taylorovoj formuli
cos x 1
=
x2
odakle slijedi
Budui da je G4 ( x) x
slijedi da je
x2
+ G4 ( x),
2
x2
+ G4 ( x )
1 G ( x)
2
= + 42 .
2
2
x
x
lim
x 0
cos x 1
1
= .
2
2
x
PRIMJER 5.
Kako glasi Taylorova formula za funkciju ex oko 0?
Rjeenje:
Sve derivacije od ex su ex , a osim toga je e0 = 1, pa Taylorova formula glasi
ex = 1+ x +
gdje je Gn ( x) = e
x 2 x3
x n 1
+
+ ... +
+ Gn ( x )
2! 3!
(n 1)!
xn
, za neki izmeu 0 i x.
n!
xn
= 0 , to znai da greka aproksimacije iezava ako
n n!
uzimamo Taylorove polinome sve veeg stupnja. Beskonani Taylorov polinom funkcije ex postaje
jednak samoj funkciji. Uskoro emo tonije objasniti smisao ove tvrdnje.
Uoimo da Gn(x) 0 za n , jer je lim
PRIMJER 6.
Koliko lanova Taylorove formule trebamo upotrijebiti da bismo izraunali e1 / 10 s grekom manjom
od 10 3?
Rjeenje:
Budui da je e1 / 10 < 2, za izmeu 0 i 1 / 10 vrijedi
G3 (
(1 / 10) 3 1
1
(1 / 10) 3
) = e
2
= 10 3.
10
3!
3!
3
Dovoljno je upotrijebiti Taylorov polinom 2. stupnja. Dakle, s grekom manjom od 10 3,

e1/10 = 1 +
344
1
1
1
6631
+
+
=
.
10 200 6000 6000

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 7.
0.1
Izraunajmo
x2
dx s grekom manjom od 10 6.
Rjeenje:
Iz eu = 1 + u + G2(u), uz u = x2, slijedi
2
e x = 1 x 2 + G2 ( x 2 ).
Budui da je e0 = 1, za izmeu x2 i 0 vrijedi
G2 ( x 2 ) = e
( x 2 ) 2 x 4
.
2!
2
Dakle,
0.1
0.1
0.1
x3
0.001
x2
2
e
d
x
=
x
+
G
(
x
)
d
x
=
0
.
1
+
+
G2 ( x 2 )dx.
3 0
3
0
0
0
0.1
Nadalje
0.1
0.1
0.1 4
x
x5
G
x
x
G
x
x
(
)
d
)
d
=
2
2
2 10
0
0
0
2
0.1
< 10 6 ,
0
to znai da je traena vrijednost integrala 0.1003333 s grekom manjom od 10 6.

Uvrtavanjem a za x0 i a + x za x u Taylorovu formulu dobivamo oblik kojim se esto koristimo u
primjenama:
f ( a + x) = f (a) + f (a) x +
Gn ( x) =
f (a) 2
f ( n 1) (a ) n 1
x + ... +
x + Gn ( x),
2!
( n 1)!
f n ( ) n
x , za neki izmeu a i a + x.
n!
est je zapis u kojem se x pie umjesto a i x umjesto x:

f ( x + x) = f ( x) + f ( x) x +
Gn (x) =
f ( x) 2
f ( n 1) ( x) n 1
x + ... +
x + Gn (x),
2!
(n 1)!
f n ( x + x) n
x ,0 1.
n!
345

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Uoimo li da iz y = f (x) slijedi

dy = f ( x)x, d 2 y = d(dy ) = ( f ( x)x) x = f ( x)x 2 ,
d 3 y = d(d 2 y ) = ( f ( x)x 2 )x = f ( x) x 3 ,...
dobivamo jo jedan oblik Taylorove formule:
y ( x + x) = y ( x) + dy +
1 2
1
1
d y + d 3 y + ... +
d n 1 y + Gn (x)
2!
3!
( n 1)!
ili uz uobiajenu oznaku y = y(x + x) y(x)
y = dy +
1 2
1
1
d y + d 3 y + ... +
d n 1 y + Gn (x),
2!
3!
(n 1)!
Gn (x) =
1 n
d y ( x + x),0 1.
n!
TAYLOROVA FORMULA
(alternativni oblici)
(1)
f ( x) = f (a) + f (a )( x a) +
Gn +1 ( x) =
(2)
(3)
f ( n +1) ( )
( x a) n +1 , izmeu a i x.
(n + 1)!
f (a + x) = f (a) + f (a ) x +
Gn +1 ( x) =
f (a )
f ( n ) (a)
( x a ) 2 + ... +
( x a ) n + Gn +1 ( x),
2!
n!
f ( a) 2
f ( n ) (a ) n
x + ... +
x + Gn +1 ( x),
2!
n!
f ( n +1) ( ) n +1
x , izmeu a i a + x.
(n + 1)!
f ( x + x) = f ( x) + f ( x) x +
Gn +1 (x) =
f ( x) 2
f ( n ) ( x) n
x + ... +
x + Gn +1 (x),
2!
n!
f ( n +1) ( x + x) n +1
x ,0 1.
(n + 1)!
1 2
1
1
d y + d 3 y + ... + d n y + Gn +1 (x) ,
2!
3!
n!
1
Gn +1 (x) =
d n y ( x + x),0 1.
(n + 1)!
(4) y = dy +
PRIMJER 8.
Kako glasi Taylorova formula za funkciju (1 + x) ?
346

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Rjeenje:
Nai emo alternativni oblik (2) Taylorove formule, uz a = 1. Dakle,
f (x) = x
f (1) = 1
f (x) = x 1
f (1) =
f (1) ( 1)
=
2!
1 2
f (x) = ( 1) x 2
f (1) ( 1)( 2)
=
3!
1 2 3
f (x) = ( 1)( 2) x 3
(n)
(x) = ( 1)...( (n 1)) x n
f ( n ) (1) ( 1) ( n + 1)
=
n!
1 2 n
f ( n +1) ( ) ( 1) ( n) n 1
.
=
(n + 1)!
1 2 (n + 1)
Dakle,
(1 + x) = 1 + x +
Gn +1 ( x) =
( 1)
1 2
x2 +
( 1) ( n)
1 2 (n + 1)
( 1)( 2)
1 2 3
x3 +
( 1) ( n + 1)
1 2 n
x n + Gn +1 ( x),
n 1 x n +1 ,
za izmeu 1 i 1 + x. Moe se dokazati da je lim Gn ( x) = 0 pod uvjetom da je |x| < 1 (usp. 7.4. primjer
n
2.), to znai da Taylorovi polinomi sve veeg stupnja sve bolje aproksimiraju (1 + x) ako je |x| < 1.
Beskonani Taylorov polinom funkcije (1 + x) postaje jednak samoj funkciji, ako je |x| < 1.
Za koeficijente razvoja funkcije (1 + x) postoji posebna notacija:
( 1) ( k + 1)
1 2 k
= , (ita se: povrh k).

k
Dakle,

(1 + x) = 1 + x + x 2 + x 3 + ..., za |x|<1.
2
3
To je slavna Newtonova binomna formula. Primijetimo da je formula za sumu geometrijskog reda
1 + x + x2 + x3 +....., posebni sluaj Newtonove binomne formule za = 1:
(1 + x) 1 = 1 x + x2 x3 +..., tj. (1 x) 1 = 1 + x + x2 + x3 +... .
347

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Za pozitivne cjelobrojne dobivamo dobro poznate elementarne razvoje:

(1 + x)2 = 1 + 2x + x2,
(1 + x)3 = 1 + 3x + 3x2 + x3,
(1 + x)4 = 1 + 4x + 6x2 + 4x3 + x4, itd.

Za cjelobrojne pozitivne razvoj je konaan, jer za svaki k > vrijedi = 0. Na primjer,
k
3 3 2 1 0
=
= 0.
4 1 2 3 4
n
Openito, uz konvenciju = 1,
0
n
n
(1 + x) n = x k .
k =0 k
Odavde lako izvodimo i opu formulu za (pozitivnu cjelobrojnu ) potenciju binoma:

n
n
n
n
n b
b
b
(a + b) n = a1 + = a n 1 + = a n = a n k b k .
a
a
k = 0 k a
k =0 k
n
Na primjer,
5
5
5
5
5
5
(a + b) 5 = a 5b 0 + a 4b1 + a 3b 2 + a 2b 3 + a1b 4 + a 0b 5 =
0
1
2
3
4
5
= a 5 + 5a 4b + 10a 3b 2 + 10a 2b 3 + 5ab 4 + b 5 .
PRIMJER 9.
Izraunajmo
1.2 na dvije decimale.
Rjeenje:
1
Koristit emo se binomnim razvojem od (1 + x) uz x = 0.2 i = .
2
1
1.2 = (1 + 0.2)1/ 2 = 1 + 0.2 + G2 (0.2) = 1.1 + G2 (0.2).
2
Ocjenu tonosti dobijamo procjenom greke G2(0,2). No G2 ( x) =
1
i x = 0.2 imamo
1 i 1 + x, pa za =
2
348
( 1)
1 2
2 x 2 , za neki izmeu

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
G2 (0.2) =
1 1 1 3 / 2
1
1
1
(0.2) 2 (0.2) 2 = 10 2 ,
2 2 2
8
2
jer je 3 / 2 = 1/ 3 / 21, za 1 1.2. Dakle,
12
. = 11
. s tonou na dvije decimale.
PRIMJER 10.
Izraunajmo
26 na etiri decimale.
Rjeenje:
Da bismo mogli primijeniti Taylorovu formulu krenimo od jednakosti
1/ 2
26 = 51 +
25
26 = 25 + 1 = 251 + ,
25
Iz Taylorove binomne formule slijedi

1/ 2
1 +
25
1 1 1 1 1 1
1 5507
1
+ G3 ,
= 1 + + 1 + G3 =
2 25 2 2 2 25
25 5400
25
3
3 1
1
1 1 1 3 1
1
1 11 1
4
G3 =
1 2 2
< 10 .
2
25 3! 2 2
25 6 2 2 2 25 16
Dakle,
1/ 2
26 = 51 +
25
uz greku 5G3
=5
5507
5507
+ 5G3
5400
1080
5
10 4 < 10 4.
16
PRIMJER 11.
2
Koristei se Newtonovom binomnom formulom izraunajmo
1 k 2 sin 2 x dx, uz k2 < 1.
Rjeenje:
Uvrtavanjem u = k2sin 2x u Newtonovu binomnu formulu
1
1
(1 + u )1 2 = 1 + u u 2 + ...
2
8
nalazimo da je
1
1
1 k 2 sin 2 x = 1 k 2 sin 2 x k 4 sin 4 x + ....
2
8
349

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Suma s desne strane konvergira korijenu s lijeve strane ako je |u| = |k2sin 2x| < 1, to je ispunjeno
za svaki x, jer je k2 < 1.
Pretpostavimo li da tada i integral sume konvergira prema integralu korijena, nai emo da je
2
1 k 2 sin 2 x dx = 1dx
1 2 2
k sin xdx
2
8k
sin 4 xdx ...
1 1 3
k2 k4
...
2 2 4 8 16
Kako se raunaju zadnja dva integrala u prethodnom primjeru nauit emo uskoro. Vano je naglasiti da se ti
integrali mogu lako izraunati, jer su antiderivacije funkcija sin 2x, sin 4x,... elementarne funkcije (to emo
vidjeti u sljedeem poglavlju), dok antiderivacija korijena 1 k 2 sin 2 x nije izraziva pomou elementarnih
funkcija (koje smo dosad upoznali), nego se mora raunati na ovaj ili neki slian nain. Za na je raun vrlo
vana bila i pretpostavka da iz konvergencije zbroja beskonano mnogo funkcija prema danoj funkciji,
slijedi i konvergencija zbroja beskonano mnogo njihovih integrala prema integralu dane funkcije.
Ispitivanje valjanosti te i slinih pretpostavki zahtijeva detaljnije istraivanje problema konvergencije suma s
beskonano mnogo pribrojnika, kojim emo se pozabaviti u sljedeem odjeljku.
PRIMJER 12.
Kako glasi Taylorova formula za ln(1 + x)?
Rjeenje:
Taylorovu formulu nai emo u obliku
f ( a + x) = f (a ) + f (a) x + ... +
f n (a) n
f ( n +1) ( ) n +1
x + Gn +1 ( x) , Gn +1 ( x) =
x ,
n!
(n + 1)!
za neki izmeu x i a + x, uz f (x) = ln x i a = 1.
f (x) = ln x
f (1) = 0
f (x) = x 1
f (1) = 1
f (x) = (1)x 2
f (1)
1
=
2!
2
f (x) = (1)( 2)x 3
f (1) 1
=
3!
3
f (n)(x) = (1)...( n + 1)x n
f ( n ) (1) ( 1) n 1
=
n!
n
f ( n +1) ( ) (1) n n 1
.
=
( n + 1)!
n +1
350

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Dakle,
ln(1 + x) = x
(1) n n 1 n +1
x 2 x3
xn
+
... + ( 1) n 1
+ Gn +1 ( x), Gn +1 ( x) =
x ,
n
n +1
2
3
za neki izmeu 1 i 1 + x. Ako je x0 onda je 1, tj. n 1 =
Gn +1 ( x)
n +1
1 , pa je
x n +1
.
n +1
Ako je osim toga x1 (dakle 0x 1 ) onda je lim Gn +1 ( x) = 0, to znai da Taylorovi polinomi

n
sve veeg stupnja sve bolje aproksimiraju ln(1 + x), za 0x 1. Moe se pokazati (usp. 7.4. primjer
2.) da to vrijedi i za 1 < x 0. Dakle, beskonani Taylorov polinom funkcije ln(1 + x) postaje
jednak samoj funkciji, ako je |x| < 1 ili x = 1. Za x = 1 dobivamo poznati Leibnitzov razvoj od
ln 2:
ln 2 = 1
1 1 1 1
+ + ....
2 3 4 5
PRIMJER 13.
Izraunajmo lim
x 0
ln(1 + x)
.
sin x
Rjeenje:
Prema Taylorovoj formuli
ln(1 + x) = x + G2(x), sin x = x + H3(x).
(Napisali smo H3 umjesto G3 jer moramo razlikovati greku za ln(1 + x) od greke za sin x.)
Nadalje,
G2 ( x) c1 x 2
H 3 ( x ) c2 x
za neke konstante c1 i c2, te x dovoljno blizu 0. Dakle,

ln(1 + x) x + G2 ( x) 1 + G2 ( x) x
=
=
.
sin x
x + H 3 ( x) 1 + H 3 ( x) x
Zbog gornjih procjena lim

x 0
H ( x)
G2 ( x )
ln(1 + x)
= 0 i lim 3
= 0 odakle slijedi lim
= 1.
x
0
0
x
x
sin x
Razvoj funkcije ln(1 + x) u beskonani polinom x
x 2 x3 x 4
+
+ ... mogli smo dobiti i integracijom

2
3
4
sume geometrijskog reda (usp. 6.3.)
351

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
1
= 1 x + x 2 x 3 + x 4 ...
1+ x
dx
x 2 x3 x 4 x5
= x
+
+
....
1+ x
2
3
4
5
0
x
ln(1 + x) =
Naravno, opet se postavlja pitanje smijemo li beskonanu sumu integrirati lan po lan. U ovom smo sluaju
(i to vrlo jednostavno) dobili toan rezultat. Zbog jednostavnosti i efikasnosti takvih rauna valjalo bi
detaljnije ispitati njihovu opravdanost, to emo uiniti u sljedeem odjeljku.
Slinom integracijom moemo i funkciju arctg x razviti u beskonani polinom. Naime, iz poznate sume
geometrijskog reda
1
= 1 x 2 + x 4 x 6 + x 8 ..., |x| < 1,
1 + x2
integracijom slijedi
dx
x3 x5 x7 x5
x
=
+
....
3
5
7
9
1 + x2
0
x
arctg x =
Primjenom Taylorove formule dobili bismo isti rezultat tee, ali uz dodatnu ocjenu da on vrijedi za |x|1.
Uoimo da geometrijski red (tj. Taylorov beskonani polinom za 1 / 1 + x2) konvergira za |x| < 1, dok
Taylorov beskonani polinom za arctg x konvergira za |x|1. Za x = 1 dobivamo poznatu Eulerovu
formulu za 4 :
1 1 1 1
= arctg1 = 1 + + ....
4
3 5 7 9
Mnogobrojnim primjerima ilustrirali smo primjenu Taylorove formule na pojedine funkcije. Svaku od tih
funkcija f (x) uspjeli smo prikazati kao sumu jednog konanog polinoma (tzv. Taylorovog polinoma te
funkcije)
Tn ( x) = f (a ) + f (a )( x a ) + ... +
f ( n ) (a )
( x a) n
n!
i ostatka Gn + 1(x). Ako Gn + 1(x) tei 0 kad n tei u beskonanost onda je funkcija f (x) to bolje
aproksimirana to vie lanova Taylorova razvoja od f (x) uzimamo u obzir. To zapisujemo na sljedei nain:
f ( x) = f (a) + f (a)( x a ) +
f (a )
( x a ) 2 + ...,
2!
gdje tri tokice znae da dodajemo sve vie i vie lanova Taylorova razvoja, bez kraja i konca. Beskonani
polinom s desne strane zovemo Taylorovim redom funkcije f oko a, dok ga u sluaju a = 0 zovemo
Maclaurinovim redom.
352

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
TAYLOROV RED
Ako je funkcija f beskonano puta diferencijabilna u nekom intervalu koji sadri a onda
n =0
f ( n ) (a)
f (a)
( x a ) n = f (a ) + f (a )( x a) +
( x a) 2 + ...
n!
2!
zovemo Taylorovim redom od f oko a. Kada je a = 0 red ima jednostavniji oblik
n =0
f ( n ) ( 0) n
f (0) 2
x = f (0) + f (0) x +
x + ...
n!
2!
i zovemo ga Maclaurinovim redom funkcije f.

U prethodnim smo primjerima dokazali da su mnoge elementarne funkcije jednake sumi svojeg Taylorovog
reda, jer im odgovarajui ostaci tee nuli. Za njih kaemo da se mogu razviti u Taylorov red.
RAZVOJI NEKIH VANIH FUNKCIJA U TAYLOROV RED
Geometrijski:
1
= 1 + x + x 2 + x 3 + x 4 + x 5 + ... = x n , x < 1.
1 x
n =0
Binomni:

(1 + x) = 1 + x + x 2 + x 3 + x 4 + ... = x n , x < 1.
1 2
3
4
n =0 n
Sinus:
sin x = x
x 3 x 5 x 7 x 9 x11
(1) n x 2 n +1
+
+ ... =
, x R.
3! 5! 7! 9! 11!
n =0 ( 2n + 1)!
Kosinus:
cos x = 1
x 2 x 4 x 6 x 8 x10
x 2n
+
+ ... = (1) n
, x R.
2! 4! 6! 8! 10!
(2n)!
n =0
Eksponencijalna:
ex = 1+ x +
Logaritam:
ln(1 + x) = x
x 2 x3 x 4 x5 x6
xn
+
+
+
+
... = , x R.
2! 3! 4! 5! 6!
n =0 n!
x2 x3 x4 x5 x6
xn
+
+ ... = ( 1) n +1 , 1 < x 1.
2
3
4! 5! 6!
n
n =0
Primijetimo da funkcija f moe biti definirana i beskonano puta diferencijabilna na R, a da njezin razvoj ne
1
definirana je i
vrijedi na cijelom R (usp. geometrijski i binomni razvoj). Na primjer, funkcija f ( x) =
1 + x2
beskonano puta deiferencijabilna za svaki xR, iako njen razvoj oko x = 0
1
= 1 x 2 + x 4 x 6 + ...
2
1+ x
353

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
1
razvijemo oko neke druge
1 + x2
toke, npr. oko x = 1, i tako dobijemo (drugi) razvoj koji vrijedi i za druge vrijednosti x:
vrijedi samo za |x| < 1. Naravno Taylorova formula omoguava nam da
f ( x) =
1
1+ x2
f (1) =
1
2
f ( x) =
2x
(1 + x 2 ) 2
f (1) =
f ( x) =
6x2 2
(1 + x 2 ) 3
f (1) 1
=
2!
4
f ( x) =
24 x 3 + 24 x
(1 + x 2 ) 4
f (1)
=0
3!
1
2
1
1 1
1
= ( x 1) + ( x 1) 2 + 0 ( x 1) 3 + ....
2
2 2
4
1+ x
Moe se pokazati da ovaj razvoj vrijedi za 1 2 < x < 1 + 2 .
Instruktivan je i primjer funkcije
e 1 x 2 za x 0
g ( x) =
0 za x = 0,
iji graf tijesno prilijee uz os x u ishoditu (vidi sl.2.).
Slika 2.
Ta je funkcija beskonano puta diferencijabilna, ali su sve njene derivacije u x = 0 jednake nuli. Dakle,
suma njenog Maclaurinovog reda
0 xn
jednaka je nuli (za svaki x), a ne samoj funkciji g(x). Ona se
n =0
dakle ne moe razviti u Taylorov red oko 0 (moe se razviti oko svake druge toke). Postoje i beskonano
diferencijabilne funkcije f (x) iji Taylorovi redovi, oko neke toke, ne samo da ne konverigiraju prema f (x)
oko te toke, nego uope ne konvergiraju prema nikakvoj vrijednosti oko te toke.
354

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Sve su to sluajevi u kojima ostatak iz Taylorove formule ne tei k nuli. Funkcije iji ostatak (oko neke
toke) tei k nuli i koje se stoga mogu razviti u Taylorov red (oko te toke) zovemo analitikim funkcijama
(u toj toki). One se u okolini toke u kojoj se analitiki mogu prikazati u obliku beskonanog polinoma.
1
Dakle, sin x, ex, ln x,
itd., analitike su funkcije (u svakoj toki u kojoj su definirane).
1 x
7.2 BESKONANO ZBRAJANJE

Zbrajanje beskonano mnogo pribrojnika pokazalo se, u prethodnom odjeljku izuzetno efikasnim postupkom
za rjeavanje mnogih problema. Zato ga sada detaljnije istraujemo.
to uope znai zbrojiti beskonano mnogo pribrojnika? Sjetimo se jednostavnog osnovnokolskog primjera:
1
= 0. 3 = 0.3333....
3
Beskonani decimalni razvoj 0.3 nije drugo do zbroj od beskonano mnogo pribrojnika:
0. 3 = 0.3333...=
On iznosi
3
3
3
3
+ 2 + 3 + 4 +... .
10 10
10
10
1
jer se djelomini konani zbrojevi
3
3
10
3
3
0.33 = + 2
10 10
3
3
3
0.333 = + 2 + 3
10 10
10
3
3
3
3
0.3333 = + 2 + 3 + 4
10 10
10
10
M
0.3 =
to vie pribliavaju
1
to vie pribrojnika uzmemo u obzir.
3
Naravno, mogue je zamisliti beskonano mnogo pribrojnika, npr. 1 + 1 + 1 +... ije djelomine sume ne
tee ka konanoj vrijednosti, pa nema smisla govoriti o zbroju takvih beskonano mnogo pribrojnika. Zato
zbroj beskonano mnogo pribrojnika definiramo na sljedei nain.
SUMA REDA
Beskonanim redom zovemo beskonani niz brojeva koje treba zbrojiti:
a1 + a2 + a3 +... = ai .
i =1
355
BESKONANO ZBRAJANJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Broj S n = ai = a1 + ... + an zovemo n - tom djelominom sumom reda

i =1
ai .
i =1
Ako niz djelominih suma S1, S2, S3, ..., konvergira prema S, za n , onda kaemo da red
i =1
konvergira, i da mu je suma S. To zapisujemo ovako
ai = S .
i =1
Ako red
ai
ne konvergira, onda kaemo da on divergira i u tom sluaju red nema sume.
i =1
Vano je ne brkati niz i red. Niz je, naprosto, beskonana lista brojeva (odvojenih zarezima):
a1, a2, a3, a4, a5, a6, a7, ... .
Red je beskonana lista brojevapribrojnika koje treba zbrojiti ( pa su zato odvojeni plusovima)
a1 + a2 + a3 + a4 + a5+ a6 + a7 + ... .
Naravno, lanovi beskonanog reda i sami tvore niz, ali uistinu znaajan niz povezan s redom
a1 + a2 + a3 +... jest niz njegovi djelominih suma
S1 = a1, S2 = a1 + a2, S3 = a1 + a2 + a3, S4 = a1 + a2 + a3+ a4+...,
jer taj niz determinira sumu reda. Razliku izmeu ai ova i Sn ova moemo ilustrirati tako da o a1, a2,
a3,... mislimo kao o nizu pomaka na brojevnom pravcu (poevi od 0). Tada je Sn poloaj dosegnut nakon
n pomaka, Sn = a1 +... + an, (vidi sl.3.).
S3
S4
S1
S2
Slika 3.
Uoite da je pomak ai jednak razlici dosegnutih poloaja ai = Si Si 1. Ako red ima sumu, onda
postoji lim S i i naravno lim S i = lim Si 1 , odakle slijedi
i
lim ai = lim( S i S i 1 ) = lim S i lim S i 1 = 0 ,

i
to znai da lanovi reda nuno tee prema 0, ako red ima sumu.
356
BESKONANO ZBRAJANJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
NUNI UVJET KONVERGENCIJE REDA
Uvjet lim ai = 0 nuan je uvjet konvergencije reda

i
ai , tj ako
i =1
ai
i =1
konvergira onda je lim ai = 0 .

i
ai
Ako je lim ai 0 onda

i
divergira.
i =1
Uvjet lim ai = 0 nije dovoljan uvjet konvergencije. Uz taj uvjet red

i
ai moe konvergirati i divergirati.

i =1
Da bi se to odluilo potrebna je daljnja analiza reda.
PRIMJER 1.
Izraunajmo prvih pet djelominih suma sljedeih redova i procijenimo da li oni konvergiraju.
(a) 1 +
1 1 1 1
+ + + + ...
2 4 8 16
(b) 1
1 1 1 1
+ + ...
2 3 4 5
(c) 1 1 + 1 1 + 1 ....
Rjeenje:
(a)
1 1 7
1 3
S1 = 1, S 2 =1+ = , S3 = 1+ + = ,
2 2
2 4 4
1 1 1 1 31
1 1 1 15
S 4 = 1+ + + = , S5 = 1+ + + + = .
2 4 8 8
2 4 8 16 16
ini se djelomine sume Sn tee prema 2, to bi znailo da je suma ovog reda 2. Uoimo li da je rije o
1
1
geometrijskom redu 1 + x2 + x3 +... uz x = , lako nalazimo da je suma reda uistinu
=2 .
2
1 (1 / 2)
(b)
1 1 5
1 1
S1 = 1, S 2 =1 = , S3 = 1 + = ,
2 3 6
2 2
1 1 1 7
1 1 1 1 8
S4 = 1 + = , S5 = 1 + + = .
2 3 4 12
2 3 4 5 5
Promatrajui prvih pet djelominih suma Sn nije lako rei kuda one tee. Koristei se Taylorovom
formulom u prethodnom smo odjeljku pokazali da djelomine sume Sn u ovom sluaju tee prema ln 2.
(c)
S1 = 1, S2 = 0, S3 = 1, S4 = 0, S5 = 1.
Djelomine sume oito ne konvergiraju pa ovaj red nema sume. On divergira.
PRIMJER 2.
Konvergiraju li redovi
(a)
i + 1 = 2 + 3 + 4 + 5 + ...,
i =1
(b)
i = 1 + 2 + 3 + 4 + ...,
i =1
357
BESKONANO ZBRAJANJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(c)
ln1 + i = ln 2 + ln 2 + ln 3 + ln 4 + ....
i =1
Rjeenje:
i
= 1 0, tj, nuni uvjet nije zadovoljen.
i i + 1
(a) Red ne konvergira jer je lim
1
(b) Nuni uvjet konvergencije je zadovoljen lim = 0. Daljnom analizom
i i
1
1 1 1 1 1 1 1 1
1
1
+ + + + + + + + ... +
+ + ... +
+ ...
2 3 4 5 6 7 8 9
16 17
32
1+
>
1
2
1
2
>
1
2
>
1
2
>
1
2
>
1
2
1
uviamo da je S 2 n > n , pa je lim S n = , tj. red divergira (iako je nuni uvjet zadovoljen).
n
2
1
1
(c) Nuni uvjet konvergencije opet je zadovoljen, lim ln1 + = ln( lim 1 + = ln1 = 0.
n
n
n
n
Izraunajmo djelomine sume reda:
n
2
3
n
n +1
1 n i +1
+ ln
=
S n = ln1 + = ln
= ln + ln + ln
1
2
n 1
n
i i =1 i
i =1
2 3
n n +1
= ln
= ln(n + 1).
1 2 n 1 n
lim S n = lim (n + 1) = , pa i ovaj red divergira (iako je zadovoljen nuni uvjet konvergencije).
PRIMJER 3.
Elementarnim sredstvima (usp. 4.1.) izvedimo formulu za sumu geometrijskog reda
ax i = a + ax + ax 2 + ....
i =0
Rjeenje:
Oduzimanjem sljedeih jednakosti
Sn = a + ax + ax2 +... + axn1
xSn = ax + ax2 +... + axn1 + axn
nalazimo
Sn(1 x) = a(1 xn), S n =
358
a (1 x n )
a
xn
, Sn =
.
1 x
1 x 1 x
BESKONANO ZBRAJANJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Za |x| < 1, lim x n = 0 , pa djelomine sume Sn u tom sluaju konvergiraju prema

n
a
.
1 x
To znai da suma geometrijskog reda, za |x| < 1, iznosi
ax i = a + ax + ax 2 + ... = 1 x .
i =0
(U prethodnom odjeljku istu smo formulu izveli neelementarno, upotrebom Taylorove formule.)
PRIMJER 4.
Pretpostavimo da lopta isputena na tlo pri svakom odbijanju gubi pola svoje energije. Visina koju
postie u svakom skoku proporcionalna je njenoj brzini. To znai da je proporcionalna korijenu
1
odgovarajue energije, zbog E = mv 2 . Koliko e ukupni put lopta prijei ako je ispustimo s visine
2
od 1 m?
Rjeenje:
U svakom skoku lopta postie
1
visine prethodnoga skoka. Stoga ukupni put to ga prijee iznosi
2
1
2
2
i
1
1 1
2 = 3 + 2 2 = 5.828m.
+ 2
+ ... = 1 + 2
1+ 2
= 1 +
1
2
2
2
2
i =0
1
2
1
Budui da je suma beskonanog reda jednaka limesu njegovih djelominih suma, najjednostavnija pravila za
raunanje sume reda neposredno slijede iz odgovarajuih pravila za raunanje limesa (usp. 1.2.).
Ako je
ai = A, tj. lim An = A, a
n
i =1
bi = B,
i =1
tj. lim Bn = B, onda je

n
n
n
n
lim ( ai bi ) = lim ai bi = lim ( An Bn ) = lim An lim Bn = A B.

n
n
n
n
i =1
i =1
i =1
n
Dakle,
i =1
i =1
i =1
(ai bi ) = ai bi . Slino dokazujemo da je
i =1
i =1
cai = c ai .
ZBRAJANJE REDOVA I MNOENJE REDA KONSTANTOM
Ako redovi
ai i bi
i =1
i =1
imaju sume, onda i red
(ai bi )
ima sumu i
i =1
i =1
i =1
i =1
ai bi = (ai bi ).
Dakle, konvergentni redovi mogu se zbrajati i oduzimati lan po lan.
359
BESKONANO ZBRAJANJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ako red
ai
ima sumu, a c je bilo koja konstanta, onda i red
i =1
cai
i =1
i =1
i =1
ima sumu i c ai = cai .
Dakle, konvergentni red mnoi se konstantom tako da se svaki njegov lan pomnoi s tom konstantom.
PRIMJER 5.
Izraunajmo sumu reda
i =0
2 3i + 3 2i
.
6i
Rjeenje:
i
i
i
i

1
17
1
2 3i + 3 2i
1
1
1
1
==
+
2
3
2
3
6i
2 3 2 3 = 2 1 + 3 1 = 2 .
i =0
i =0
i =1
i =0
1
1
3
2
PRIMJER 6.
Izraunajmo sume redova
(2i)!
(2i + 1)! .
i =0
i =0
Rjeenje:
Oznaimo prvu sumu s
1 1
1
= 1 + + + ...,
2! 4!
i = 0 ( 2i )!
A=
a drugu s
1 1
1
= 1 + + + ... .
3! 5!
i = 0 ( 2i + 1)!
B=
Uoimo da je
1 1 1 1
S = A + B = (1 + 1) + + + + + ...,
2! 3! 4! 5!
1 1 1 1
R = A B = (1 1) + + + ...,
2! 3! 4! 5!
te da su S i R vrijednosti Taylorovog reda funkcije ex za x = 1.

Dakle, A + B = e, A B = e 1, odakle slijedi
A=
360
e + e 1
e e 1
, B=
.
2
2
BESKONANO ZBRAJANJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Konvergencija zadanih redova slijedi iz konvergencije redova S i R, jer je
1
1
1
1
(2i )! = 2 (S + R) i (2i + 1)! = 2 (S + R) .
i =0
i =0
Pravilo za zbrajanje redova implicira da se konano mnogo lanova reda moe promijeniti, dakle i odstraniti
(promijeniti u 0), bez utjecaja na konvergenciju reda. Naime, konano mnogo lanova reda
ai
moe se
i =1
promijeniti pribrajanjem konanog reda kojem su svi lanovi, osim odgovarajuih konano mnogo jednaki
nuli. Takav konani red sigurno konvergira pa e promjenjeni red, koji je zbroj reda
ai
i konanog reda, konvergirati samo u sluaju da i red
i =1
ai
konvergira.
i =1
PRIMJER 7.
1 1
1
Pokaimo da je red 1+ 2 + 3+ + 2 + 3 +... konvergentan i izraunajmo njegovu sumu.
3 3
3
Rjeenje:
Ako odstranimo prva tri lana zadanog reda ostaje nam geometrijski red, koji je konvergentan, pa je i
zadani red konvergentan. Osim toga
1+2+3=6
1 1
1
1 1
1
+ 2 + 3 + ... =
= ,
1
3 3
3
2
3
1
3
pa je suma zadanog reda 6.5. Opi zakljuak, koji se poziva na pravilo zbrajanja, u ovom posebnom
sluaju, izgledao bi ovako:
1+ 2 + 3 +
1 1
1
+ 2 + 3 + ... = (1 + 2 + 3 + 0 + 0 + 0 + ...) +
3 3
3
+ (0 + 0 + 0 +
1 1
1
1
+
+ + ...) = 6 + = 6.5.
3 3 2 33
2
Kada zbrajamo beskonano mnogo pribrojnika, a1 + a2 + a3 +..., inimo to tako da ih zbrajamo jedan po
jedan. Naime, S = lim Sn , a S1 = a1, S2 = S1 + a2, S3 = S2 + a3,. Kada zbrajamo konano mnogo
n
pribrojnika, npr. a1 + a2 + a3 + a4 + a5 + a6, moemo to initi na isti nain, pribrajajui pribrojnike jedan po
jedan, ali moemo i tako da pribrojnike prethodno grupiramo, npr. (a1 + a2) + a3 + (a4 + a5 + a6). Rezultat je
u konanom sluaju isti. Smijemo li pribrojnike slobodno grupirati i kada zbrajamo beskonano mnogo
pribrojnika? Da li je rezultat i u tom sluaju isti? Da, ako suma postoji. Naime, zbrajati beskonano mnogo
pribrojnika uz njihovo prethodno grupiranje znai preskoiti neke djelomine sume. Ako pak djelomine
sume konvergiraju prema sumi S onda one konvergiraju prema S i ako neke preskoimo.
Na primjer, ako u beskonanom zbroju a1 + a2 + a3 + a4 + a5 + a6 + a7 +... pribrojnike grupiramo ovako
a1 + (a2 + a3 + a4) + a5 + (a6 + a7) +...,

to znai da raunamo djelomine sume
361
BESKONANO ZBRAJANJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
S1 = a1, S4 = S1 + (a2 + a3 + a4), S5 = S4 + a5, S7 = S5 + (a6 + a7), ...,

tj. preskaemo S2, S3, S6, ... .
No ako S1, S2, S3, S4, S5, S6, S7, ... S onda i S1, S4, S7, ... S.
PRIMJER 8.
(a)
1
2
1
2
1
2
+
+
+
+
+
+ ...
2
2
3
33 33 33
33
33
3 33
(b) 1 1 + 1 1 + 1 1... .
Rjeenje:
(a) Grupiranjem pribrojnika lako nalazimo
2 1
2 1
2
11
1
+
+
+
+
+ ... = +
+
2
2
3
3
3 3
3 3 3 3
3 3
3 3 3 3 3 3
=
2 1
+
3 32
1
+
3
2 1 1
+ +
3 33 3
2
+ ... =
3
1
1 1
1
1 1
+ 2 + 3 + ... =
=
1 2
3 3
3
3
1
3
Naravno, raun vrijedi pod pretpostavkom da poetni red ima sumu. Kada to ne bi bilo tako,
mogli bismo doi do pogrenog rezultata, na to nas upozorava sluaj (b).
(b) Grupiranjem pribrojnika nalazimo
1 1 + 1 1 + 1 1... = (1 1) + (1 1) + (1 1) +... = 0 + 0 + 0 +... = 0.
Ali drugaijim grupiranjem pribrojnika nalazimo
1 1 + 1 1 + 1 1... = 1 + ( 1 + 1) + ( 1 + 1) +... = 1 + 0 + 0 +... = 1.
U emu je problem? U tome to red 1 1 + 1 1 +... nema sume. Njegove djelomine sume
S1 = 1, S2 = 0, S3 = 1, S4 = 0, ... ne konvergiraju. Prvim grupiranjem preskoili smo parne
djelomine sume S2n = 0, pa su ostale samo neparne, koje su 1. Drugim grupiranjem preskoili
smo neparne sume S2n + 1 = 1, pa su ostale samo parne sume, koje su 0.
Prethodni nam je primjer pokazao da divergentni red moemo grupiranjem pribrojnika (katkada) pretvoriti u
konvergentni. Zato prije grupiranja lanova nekog reda u svrhu izraunavanja njegove sume moramo biti
sigurni da red ima sumu, tj. da konvergira. Drugim rijeima, ispitivanje konvergencije reda esto je zadatak
koji mora prethoditi nalaenju njegove sume.
Niz S1, S2, S3, ... sigurno konvergira ako je rastui i odozgo omeen brojem M:
S1S2S3 ... M.
Ako brojevi Sn rastu, ali nikada preko fiksne mee M, onda ne mogu drugo do konvergirati. To je temeljno
svojstvo realnih brojeva. Naprimjer, rastui omeeni niz
362
BESKONANO ZBRAJANJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
0.30.330.333...0.4
1
konvergira (prema 0.3 = ) i ba iz tog temeljnog svojstva rastuih omeenih nizova slijedi da beskonani
3
decimalni razvoji konvergiraju. (Upravo zato oni i mogu predstavljati realne brojeve.)
TEMELJNO SVOJSTVO RASTUIH NIZOVA
Ako je s1, s2, s3, ... rastui niz omeen odozgo,

s1s2s3...m,
onda postoji lim sn . (Isto vrijedi i za padajue nizove omeene odozdo.)

n
Ako su lanovi reda
ai
pozitivni (ai0) onda njegove djelomine sume Sn ine rastui niz, koji
i =1
konvergira ako je niz omeen, ili je lim S n = ako niz nije omeen. U oba sluaja nita se (na granici) ne
n
mijenja ako preskoimo neke djelomine sume. To znai da pribrojnike smijemo slobodno grupirati ako
zbrajamo red s pozitivnim lanovima. Ako konvergira i dalje e konvergirati prema istoj vrijednosti (ta
znamo od prije), a ako divergira i dalje e divergirati. (Uoite da problematini red u primjeru 8(b) ima
negativne lanove. Postupak u 8(a) sada je opravdan, jer red u 8(a) ima samo pozitivne lanove).
GRUPIRANJE PRIBROJNIKA
(asocijativnost beskonanog zbrajanja)
Ako red konvergira onda red koji dobijemo slobodnim grupiranjem njegovih lanova konvergira prema
istoj sumi.
Ako red divergira mogue je da grupiranjem njegovih lanova dobijemo konvergentni red. To znai da
rezultat dobiven grupiranjem moe biti netoan.
Ako red ima pozitivne lanove sluaj 2. ne moe nastupiti. To znai da za redove a pozitivnim lanovima
dobivamo tonu (konanu ili beskonanu) sumu bez obzira kako grupirali njihove lanove.
Osim grupiranjem pribrojnika konane se sume esto izraunavaju i njihovim premjetanjem, npr.
a1 + a2 + a3 + a4 = a4 + a2 + a1 + a3.
Smijemo li pribrojnike premjetati ak i onda kada ih ima beskonano mnogo? Razmotrimo dobro nam
poznati red
1 1 1 1
1 + + ...,
2 3 4 5
ija je suma S = lim S n = ln 2. On sadri pozitivne lanove s neparnim nazivnikom
n
(1) 1,
1 1 1
, , , ...,
3 5 7
363
BESKONANO ZBRAJANJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
i negativne lanove s parnim nazivnikom, koje emo podijeliti u dvije skupine. One kojima nazivnik nije
djeljiv sa 4
1
1
1
1
(2) , , , , ...,
2
6 10 14
i one kojima je nazivnik djeljiv sa 4

1
1
1
1
(3) , , , , ... .
4
8 12 16
Premjetanjem pribrojnika poetnog reda, tako da redom uzmemo prve elemente niza (1), (2) i (3), potom
njihove druge elemente, potom tree itd. dobivamo red s istim ali ispremjetanim pribrojnicima
1 1 1 1 1 1 1
1
1 + + +... .
2 4 3 6 8 5 10 12
Sumu poetnog reda oznaili smo sa S, a njegove djelomine sume sa Sn, dok emo sumu ispremjeanog reda
oznaiti s T, a njegove djelomine sume s Tn. Djelomina suma T3n sadri kao pribrojnike po prvih n
elemenata nizova (1), (2) i (3). Dakle,
1 1
1
1
1 1 1
1
+ + ... +
T3n = 1 + + ... +
=
+ + ... +
2 2n
2(2n 1) 4 8
2n 1 2 6
3
1 1 1
1 11 1
1
1
= 1 + + ... +
1 + + ... +
+ + ... + =
2n 1 2 3
2n 1 2 2 4
2n
3
1 1
1 11 1
1
= 1 + + ... +
+ + ... + =
2 3
2n 1 2 2 4
2n
1 1 1 1
1
1 1
= 1 + + ... +
= S 2n .
2 2 3 4
2n 1 2n 2
Slijedi da je
lim T3n =
1
1
lim S 2 n = S .
2 n
2
Budui da je
T3n +1 = T3n +
1
2n + 1
1
,
T3n + 2 = T3n +
2n + 1 2(2n + 1)
slijedi da je
lim T3n +1 = lim T3n + 2 = lim T3n =
1
1
S , tj. lim Tn = S .
n
2
2
Premjetanjem pribrojnika u poetnom redu dobili smo red kojem je suma upola manja od poetne. Dakle,
premjetanje pribrojnika utjee na sumu beskonanog reda.
Ograniimo se opet na redove s pozitivnim lanovima. Neka su
S1S2S3...
364
BESKONANO ZBRAJANJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
djelomine sume reda s pozitivnim lanovima,
ai ,
i neka su
i =1
T1T2T3...
djelomine sume reda s istim ali ispremjetanim pribrojnicima. Prvih n pribrojnika, koji ine Sn, sigurno e se
za neki dovoljno veliki m, pojaviti u Tm. Dakle, SnTm odakle slijedi da je suma poetnog reda S (bila ona
konana ili ) manja ili jednaki sumi ispremijeanog reda T (bila ona konana ili ) ST. No, uzmemo li
ispremijeani red za poetni, onda poetni postaje ispremjeani, pa na isti nain slijedi TS. Dakle S = T.
PREMJETANJE PRIBROJNIKA
(komutativnost beskonanog zbrajanja)
Premjetanje pribrojnika moe utjecati na sumu beskonanog reda (ako on sadri lanove razliitih
predznaka).
Ako red ima samo pozitivne lanove premjetanje pribrojnika ne utjee na njegovu sumu, (Posebno, ako je
ona ostat e .)
Red
ai zovemo apsolutno konvergentnim ako je red njegovih apsolutnih vrijednosti

i =1
ai ,
i =1
1 1 1
konvergentan. Red 1 + +... konvergira prema sumi ln 2, ali ipak nije apsolutno konvergentan, jer
2 3 4
1 1 1
red njegovih apsolutnih vrijednosti, 1+ + + +..., divergira (usp. 2(b) primjer). Takve redove zovemo
2 3 4
uvjetno konvergentnima.
Neka je
ai
apsolutno konvergentni red. Razdvojimo li njegove pozitivne lanove od njegovih
i =1
negativnih lanova:
a ako je ai > 0
ai+ = i
0 ako je ai 0,
a ako je ai < 0
ai = i
0 ako je ai 0,
onda vidimo da je
i =1
i =1
i =1
ai = ai + ai .
Na primjer, ako su u redu a1 + a2 + a3 + a4 + a5 + a6 +... lanovi a1, a2, a4, ... pozitivni, a lanovi a3, a5, a6,
... negativni, onda isti red moemo zapisati i ovako
|a1| + |a2| |a3| + |a4| |a5| |a6| +... .
Taj red je razlika redova:

|a1| + |a2| + 0 + |a4| + 0 + 0 +...
0 + 0 + |a3| + 0 + |a5| + |a6| +...
koji nisu drugo do redovi

a1 + + a2 + + a3 + + a4 + + a5 + + a6 + +...
a1 + a2 + a3 + a4 + a5 + a6 +... .
365
BESKONANO ZBRAJANJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Budui da je
ai
konvergira onda oito konvergiraju i redovi
i =1
ai +
i =1
ai .
Prema pravilu za
i =1
oduzimanje konvergentnih redova slijedi da konvergira i njihova razlika
ai .
Dakle, apsolutno
i =1
konvergentni red konvergira.
PRIMJER 9.
Konvergira li red
1
2
1
2
1
2
2 + 3 4 + 5 6 +... .
10 10
10
10
10
10
Rjeenje:
Ispitajmo konvergira li zadani red apsolutno, tj. konvergira li red njegovih apsolutnih vrijednosti,
1
2
1
2
1
2
+ 2 + 3 + 4 + 5 + 6 +... .
10 10
10
10
10 10
Djelomine sume tog reda

S1 = 0.1, S2 = 0.12, S3 = 0.121, S4 = 0.1212, S5 = 0.12121, S6 = 0.121212, ...
rastu i omeene su (npr. s 0.2), to znai da konvergiraju. (Dapae, znamo da konvergiraju prema
0.12 = 12 99 .) Dakle, zadani red konvergira apsolutno. Odavde slijedi da red konvergira.
Grupiranje i premjetanje pribrojnika u apsolutno konvergentom redu ne mijenja njegovu sumu. Naime,
grupiranje je ne mijenja ako je red konvergentan, dakle pogotovo je ne mijenja ako je apsolutno
konvergentan. to se tie premjetanja, dovoljno je primjetiti da premjetanje pribrojnika u redu
ai
i =1
odreuje odgovarajue premjetanje u
ai +
i =1
ai .
To su redovi s pozitivnim lanovima (koji
i =1
konvergiraju ako je
ai
apsolutno konvergentan), pa im premjetanje pribrojnika ne mijenja sume. No
i =1
onda se premjetanjem ne mijenja ni razlika tih suma, tj. premjetanjem se ne mijenja suma poetnog reda.
APSOLUTNO KONVERGENTNI REDOVI SU ASOCIJATIVNI I KOMUTATIVNI
Red
ai je apsolutno konvergentan ako je red

i =1
ai
konvergentan. Red koji je konvergentan, ali nije
i =1
apsolutno konvergentan zovemo uvjetno konvergentnim.

Svaki apsolutno konvergentan red konvergira.
Grupiranje i premjetanje pribrojnika u apsolutno konvergentnom redu ne utjee na njegovu sumu, tj.
zabrajanje apsolutno konvergentnih redova je asocijativno i komunitativno.
PRIMJER 10.
366
BESKONANO ZBRAJANJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Uvjetno konvergentni red nuno ima lanova razliitih predznaka. Dokaimo da uzeti odvojeno,
njegovi pozitivni lanovi divergiraju prema , a negativni prema .
Rjeenje:
Iz definicije od ai+ i ai slijedi:
i =1
i =1
ai = ai ai
+
i =1
i =1
i =1
ai = ai + ai .
+
i =1
Tri su mogunosti:
(i) red pozitivnih lanova
ai +
i red negativnih lanova
ai
oba konvergiraju,
(ii) jedan od njih divergira prema , dok drugi konvergira i

(iii) oba reda divergiraju prema .
U prvom sluaju bi red
ai ,
kao zbroj konvergentnih redova, takoer konvergirao, to bi znailo
i =1
da
ai
konvergira apsolutno. Dakle, taj sluaj otpada. U drugom sluaju bi red
i =1
ai
divergirao
i =1
prema
, kao razlika reda koji divergira prema i reda koji konvergira. Dakle i taj sluaj otpada.
Preostaje samo trea mogunost, to smo i trebali dokazati.
Beskonano zbrajanje sada je sasvim jasno. Apsolutno konvergentni red ima konanu sumu zato to njegovi
pribrojnici dovoljno brzo tee k nuli. Uvjetno konvergentni red ima konanu sumu zato to se njegovi
pozitivni i negativni pribrojnici meusobno kompenziraju. Zbrojeni odvojeno oni svaki za sebe tee u
beskonanost (odakle, uz malo razmiljanja, slijedi da se pribrojnici uvjetno konvergentnog reda mogu
poredati na takav nain da tee prema bilo kojoj unaprijed zadanoj vrijednosti, i to je razlog zbog kojeg smo
red 1 1 2 1 3 ... uspjeli isprimjetati tako da mu se suma prepolovila).
Ako red s pribrojnicima razliitih predznaka ima posebno jednostavan, tzv. alternirajui oblik, lako je
ustanoviti njegovu konvergenciju.
ALTERNIRAJUI RED
Red
ai
zovemo altenirajuim ako njegovi lanovi uzastopno mijenjaju predznake, dok njihove
i =1
apsolutne vrijednosti padaju prema 0. Dakle, ako je:

(i) a1 > 0, a2 < 0, a3 > 0, ...,
(ii) |a1||a2||a3| ... i
(iii) lim ai = 0 .
i
367
BESKONANO ZBRAJANJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Alternirajui red konvergira.

Greka koju inimo aproksimirajui njegovu sumu S s djelominom sumom
S Sn =
i =1
i =1
ai ai an+1 nije vea od |an + 1|.
ai
Predstavimo li lanove alternirajueg reda
kao pomake (vidi sl.4.),
i =1
S2
S4
S5
S3
S1
Slika 4.
lako emo zakljuiti, prema temeljnom svojstvu rastuih omeenih nizova, da postoji lim S 2 n , jer je
n
S2S4S6...S1. Slino zakljuujemo da postoji lim S 2 n +1 , jer je S1S3S5...S2. Budui da je

n
lim (S 2 n +1 S 2 n ) = lim a2 n +1 = 0 , slijedi da postoji S = lim S n , tj. alternirajui red konvergira prema sumi S.
Oito je da svaki pomak an+1 prelazi s jedne strane od S na drugu, to znai da je

|Sn S| < |an + 1|.
PRIMJER 11.
Ispitajmo konvergenciju redova
(a)
(c)
(1) i
1
1
1
1
i 2 = 12 + 22 32 + 42 ...,
i =1
(b)
i =1
(1) i +1
i
1
1
1
2
1
3
1
4
+ ...,
2 1 2 1 2 1 2 1 2 1
+ + + + + ....
2 2 3 3 4 4 5 5 6 6
Rjeenje:
(a)
(1) i
1
1
1
1
= 2 + 2 2 + 2 ...
2
1
2
3
4
i =1 i
je alternirajui red, jer mu predznaci lanova alterniraju, a sami lanovi padaju prema 0. Dakle,
on konvergira. (Uskoro emo vidjeti da taj red i apsolutno konvergira.)
(b)
i =1
(1) i +1
i
1
1
1
2
1
3
1
4
+ ...
takoer je alternirajui red, pa i on konvergira. (Uskoro emo vidjeti da taj red ne konvergira
apsolutno to znai da konvergira uvjetno.)
368
BESKONANO ZBRAJANJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(c) lanovi reda
2 1 2 1 2 1
+ + + ...
2 2 3 3 4 4
alterniraju svojim predznacima i tee k nuli, ali im apsolutne vrijednosti ne opadaju monotono.
Naime,
2 1 2 1 2 1
> < > < > < ....
2 2 3 3 4 4
Dakle red po naoj definiciji nije alternirajui. Dapae on ne konvergira, jer odgovarajuim
grupiranjem dobivamo divergentan red:
2 1 2 1 2 1
1 1 1
+ + +...= + + +... .
2 2 3 3 4 4
2 3 4
(Ako red konvergira onda svako grupiranje daje njegovu sumu.)

Razmotrimo na kraju mnoenje beskonanih redova. Dvije konane sume, npr. a + b + c i d + e + f,
mnoimo tako da mnoimo svaki sa svakim, tj distributivno. Sve mogue produkte pribrojnika
predstavljamo sljedeom kvadratnom shemom.
d
ad
bd
cd
a
b
c
e
ae
be
ce
f
af
af
af
Slika 5.
Redoslijed zbrajanja svih moguih produkata nije bitan jer je (konano) zbrajanje komutativno.
(a + b + c)(d + e + f ) = ad + ae + af + bd + be + bf + cd + ce + cf =
=ad + bd + cd + ae + be + ce + af + bf + cf =... .
Mnoimo li dvije beskonane sume
ai i
i =1
bi ,
svaki sa svakim tj. distributivno, pitanje je kako
i =1
poredati sve mogue produkte. Znamo da suma beskonanog reda moe ovisiti o poretku pribrojnika. Svi
mogui produkti i jedan njihov mogui poredak predstavljeni su kvadratni shemama na sl. 6. i 7.
a1
a2
a3
a4
M
b1
a1b1
a2b1
a3b1
a4b1
M
b2
a1b2
a2b2
a3b2
a4b2
M
Slika 6.
b3
a1b3
a2b3
a3b3
a4b3
M
b4
a1b4
a2b4
a3b4
a4b4
M
L
L
L
L
L
Slika 7.
369
BESKONANO ZBRAJANJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ako redovi
ai
i =1
bi
ai
konvergiraju onda i red svih moguih produkata
i =1
i , j =1
n
i =1
i =1
b j , u poretku
prikazanom na sl.7. takoer konvergira. Naime, ako je An = ai i Bn = bi onda je

n
n
Pn 2 = ai bi = ai bi = An Bn , pa iz konvergencije djelominih suma An i Bn slijedi

i , j =1
i =1 i =1
konvergencija djelominih suma Pn 2 . Budui da je niz Pn 2 rastui onda je lim Pn = lim Pn 2 . Dakle, iz
n
apsolutne konvergencije redova
ai
i =1
bi
slijedi apsolutna konvergencija reda
i =1
ai b j , dobivenog
i , j =1
mnoenjem svakoga sa svakim.

No sumu apsolutno konvergentnog reda moemo izraunati slobodnim redanjem i grupiranjem njegovih
lanova, Poredamo li sve mogue produkte lanova od
ai
i =1
bi
u poretku prikazanom na sl.7. i
i =1
grupiramo li zajedno one koji su na sl.7. povezani punom linijom, onda za djelominu sumu tako dobivenog
reda vrijedi
n n
Pn = ai bi = An Bn .
i =1 i =1
Ako je
ai = A , tj. lim An = A , i
n
i =1
bi = B ,
i =1
tj. lim Bn = B , onda je lim Pn = lim An Bn = A B , tj.

n
ai b j = A B .
i , j =1
MNOENJE REDOVA
Ako su redovi
ai i
i =1
bi apsolutno konvergentni onda je apsolutno konvergentan i red

i =1
ai b j ,
i , j =1
koji zovemo umnokom tih dvaju redova, a iji su lanovi svi mogui produkti oblika aibj . (Iako iz zapisa
ai b j
nije vidljivo kojim redom treba zbrajati pribrojnike oblika aibj to nije vano, jer apsolutno
i , j =1
konvergentni red daje istu sumu u svakom redoslijedu.) Osim toga

=
a
b
i j ai bi ,
i , j =1
i =1 i =1
tj. suma umnoka dvaju apsolutno konvergentnih redova jednaka je umnoku njihovih suma.
PRIMJER 12.
1+
370
1 1 1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
+ +
+
+
+
+
+
+ +
+
+
+
+
+ ... .
2 3 2 2 2 3 3 2 2 3 2 2 3 2 3 2 33 2 4 2 3 3 2 2 3 2 2 3 3 3 4
BESKONANO ZBRAJANJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Rjeenje:
Radi se o produktu dvaju geometrijskih redova
1+
1 1
1
+ 2 + 3 + ...
2 2
2
1 1 1
1 + + 2 + 3 + ... ,
3 3 3
to emo lako uoiti obratimo li panju na dijagonale kvadratne sheme, koja prikazuje taj produkt:
Dakle, suma zadanog reda je
1
3
1
32
1
33
1
34
1
3
1
32
1
33
1
34
1
2
1
2
1
23
1
2 32
1
2 33
1
22
1
22
1
2 3
1
2 32
1
23
1
23
1
2 3
1
24
1
24
O
O
1
3
= 2 = 3 .
1
1
2
1 1
2
3
7.3 TESTOVI KONVERGENCIJE

U ovom odjeljku prikazat emo osnovne testove za utvrivanje konvergencije redova.
S jednim takvim testom ve smo se upoznali u prethodnom odjeljku: kada utvrdimo da je red alternirajui
moemo biti sigurni da konvergira.
Sljedei test temelji se na oiglednoj vezi reda
f (i)
i nepravog integrala
i =1
f (x )dx .
1
INTEGRALNI TEST
Neka je f pozitivna padajua funkcija definirana za x1.
Red
i =1
f (i ) konvergira ako ,i samo ako, nepravi integral
f ( x)dx
takoer konvergira.
371
TESTOVI KONVERGENCIJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 1.
Prikaemo li graf funkcije y = f (x) zajedno s njenim najveim i najmanjim vrijednostima na cjelobrojnim
jedininim intervalima (vidi sl.1.), lako vidimo da je
2
f ( 2) f ( x)dx f (1),
1
f (3) f ( x)dx f (2),

2
M
n
f ( n)
f ( x)dx f (n 1),
n 1
odakle zbrajanjem slijedi

n
f ( 2) + f (3) + ... + f ( n) f ( x)dx f (1) + f (2) + ... + f (n 1) .

1
Dakle
n
S n f (1) + f ( x)dx
1
Ako postoji
f ( x)dx S n1 .
1
f ( x)dx = lim f ( x)dx onda su djelomine sume Sn omeene odozgo sa f (1) + f ( x)dx , pa
n
postoji i S = lim S n . Dakle, ako konvergira nepravi integral, konvergira i red.

n
S druge strane, ako postoji S = lim S n 1 onda je niz integrala I n = f ( x)dx omeen odozgo sa S, pa
n
postoji lim I n = lim f ( x)dx = f ( x)dx . Dakle, ako konvergira red, konvergira i nepravi integral.
n
372
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 1.
ip ,
Ispitajmo konvergenciju reda
za bilo koji p.
i =1
Rjeenje:
Zadani red je oblika
f (i) , gdje je
f ( x) =
i =1
1
pozitivna padajua funkcija, definirana za x 1.
xp
1
dx
1
1
, za p > 1
=
=
x p 1 p x p1 1 p 1
1
, za p < 1.
Dakle, nepravi integral
dx
xp
postoji za p > 1, a ne postoji za p < 1. To znai, prema integralnom
tekstu, da red
ip
ima sumu za p > 1, a nema je za p < 1. Za p = 1
i =1
dx
= ln x 1 = .
x
1
pa red
nema sume (to nam je otprije poznato).
i =1
Razlika
dx 1
(to je povrina od donjih stupaca do grafa y = f ( x) = 1 x na sl.1.) ima konanu
x
i =2 i
1
vrijednost y = 0.5 i zove se Eulerova konstanta.
HARMONIJSKI p-REDOVI
Red
i = 1 + 2 + 3 + ...
je harmonijski red. Taj red divergira.
i =1
Red
i p = 1 + 2 p + 3 p + ...
je harmonijski p-red. Taj red konvergira za p > 1, a divergira za p1.
i =1
Jedan od naina da se utvrdi konvergira li red ili ne, jest da ga usporedimo s redom za koji znamo konvergira
li ili ne. (Budui da nas najee zanima apsolutna konvergencija reda najee usporeujemo apsolutne
vrijednosti njegovih lanova.)
373
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
TEST USPOREIVANJEM
Neka su
ai i
i =1
bi
redovi, uz bi > 0 za svaki i.
i =1
bi
Ako je C > 0 takav broj da je |ai|Cbi, za svaki i, i ako red
konvergira onda red
i =1
ai
i =1
apsolutno konvergira (dakle i konvergira).
bi
Ako je c > 0 takav broj daje aicbi, za svaki i, i ako red
divergira, onda red
i =1
ai
takoer
i =1
divergira.
Naime, ako je
bi = B i ako je
|ai|Cbi, za sve i, onda je
i =1
i =1
i =1
An = ai C bi C B .
Niz djelominih suma A1 A2 ... C B rastui je i omeen, pa konvergira. To znai da
ai
apsolutno
i =1
konvergira. Slino dokazujemo i valjanost drugog dijela testa.
PRIMJER 2.
(a)
1
1
1
1
i(i + 1) = 1 2 + 2 3 + 3 4 + ...,
i =1
i =1
(c)
i2
12
22
32
42
52
=
+
+
+
+
i 3 + i 13 + 1 23 + 1 33 + 1 43 + 4 53 + 5 + ....
i =1
Rjeenje:
(a) Usporedba s geometrijskim redom, koji konvergira,
1
1 2
1
2
1
23
1
22
pokazuje nam da zadani red konvergira.
374
1
3 4
1
32
2i + i = 2 + 1 + 22 + 2 + 23 + 3 + ...,
(b)
1
45
1
42
+ ...
+ ...
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(b) Usporedba s geometrijskim redom, koji konvergira,

1
+
2 +1
1
+
2
1
2 +2
1
22
2
1
2 +3
1
23
1
2 +4
1
24
4
+ ...
+ ...
pokazuje nam da zadani red konvergira.

(c) Lakim raunom nalazimo
i2
1
1 1 1 1
,
=
=
1 i 2
i 3 +i i + 1 i
1
+
i2
i3
odakle slijedi da
i2
i3 + i
divergira, jer
divergira.
i =1
i =1
Pokuamo li ispitati konvergenciju reda
2i i ,
vidjet emo da jednostavna usporedba s geometrijskim
i =1
1
1
i . Ipak, ini se da problem nije
2 i 2
i =1
bitno razliit od onog u primjeru 2(b). To pokazuje sljedea varijanta testa usporeivanjem.
redom
2i ,
poput one u primjeru 2(b), nije mogua jer je
TEST USPOREIVANJEM
(alternativni oblik)
Neka su
ai i
i =1
Ako je lim
i
ai
bi
bi
i =1
< i ako red
bi
konvergira onda red
i =1
ai
apsolutno konvergira (dakle i
i =1
konvergira).
ai
> 0 i ako red
i b
i
Ako je lim
ai
bi divergira, onda i red

i =1
ai
divergira.
i =1
= M < , onda za dovoljno velike i vrijedi
ai
< M + 1 , tj. ai < ( M +1)bi , od

bi
bi
neke vrijednosti i nadalje. Budui da konano mnogo lanova reda (prije te vrijednosti) ne utjee na
konvergenciju, moemo zakljuivati kao da je ai < ( M + 1)bi za sve i. No to znai da je ispunjen uvjet
Naime, ako je lim
i
testa usporeivanjem, uz C = M + 1, pa
ai
apsolutno konvergira. Slino dokazujemo i drugi dio.
i =1
375
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 3.
(a)
1
1
1
2i i = 1 + 22 2 + 23 3 + ...,
i =1
(b)
5 + i = 6 + 7 + 8 + ....
i =1
Rjeenje:
i =1
i =1
bi = 2i . Tada je
(a) Neka je
ai
1 2i i
2i
1
1
= lim
=
lim
= lim
=
= 1.
i
i
i
i b
i
i
12
2 i
1 i 2 1 0
i
lim
1
2i konvergira, onda i red
i =1
Budui da red
2i i
konvergira.
i =1
1
b
=
i i . Tada je
i =1
i =1
(b) Neka je
lim
Budui da red
ai
2 (5 + i )
i
= lim
= lim
= 1.
i
1i
bi
i+5
1
i divergira, onda i red
i =1
5+i
divergira.
i =1
Usporeivanjem moemo utvrditi i valjanost kvocijentnog testa.

KVOCIJENTNI TEST
Neka su
ai i
i =1
Ako je
ai +1
ai
bi
i =1
a
bi +1
b
, za svaki i (ili ako je lim i +1 < lim i +1 ), te ako red
i
i
bi
ai
bi
bi
konvergira, onda red
i =1
ai
apsolutno konvergira .
i =1
Ako je
ai+1 bi+1
a
b
, za svaki i (ili ako je lim i +1 > lim i +1 ), te ako red
i
i
ai
bi
ai
bi
ai
i =1
376
divergira.
bi
i =1
divergira, onda i red
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Naime, iz
a2 a3
ai a1
a1 a2
...
ai
ai1
a k+1
ak
bk+1
bk
slijedi da je
ai a1
a1
b2 b3 bi
...
=
bi .
b1 b2 bi 1 b1
ai
Primjenom testa usporeivanjem (uz C = |a1| / b1) utvrujemo da
apsolutno konvergira. Ako je
i =1
lim
i
ai +1
ai
a
b
bi +1
onda je, za dovoljno velike i, i+1 < i+1 , pa vrijedi isti zakljuak. Slino dokazujemo
i b
a
bi
i
i
< lim
i drugi dio testa.
PRIMJER 4.
Ispitajmo konvergenciju reda
ln i ln 1 ln 2 ln 3
=
+
+
+ ....
1
2
3
i =1 i
Rjeenje:
Ako je
ln i
1
i bi = ,
i =1 i i =1
i =1 i
ai =
i =1
onda je
ai +1 ln(i + 1) (i + 1)
i ln(i + 1)
i
1 (i + 1) bi +1
=
=
=
=
.
ai
i +1
i +1
bi
ln i i
ln i
1i
Budui da red
divergira, onda i red
i =1
ln i
takoer divergira.
i =1 i
Najvaniji je posebni sluaj kvocijentnog testa, u kojem je
bi
geometrijski red s kvocijentom q, tj.
i =1
bi+1
= q za sve i.
bi
KVOCIJENTNI TEST
(posebni sluaj)
Ako je
Ako je
ai +1
ai
q 1 , za svaki i, ili ako je lim

i
ai +1
ai
< 1 , onda red
ai +1
a
q 1 , za svaki i, ili ako je lim i +1 > 1 , onda red
i a
ai
i
Ako je lim
i
ai +1
ai
ai
apsolutno konvergira.
i =1
ai
divergira.
i =1
= 1 test ne daje odluku.
377
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 5.
Primjenom posebnog sluaja kvocijentnog testa ispitajmo konvergenciju redova
i 1 2
3
4
3i = 3 + 32 + 33 + 34 + ...
i =1
(a)
(b)
2i
2 2 23
=
2
+
+
+ ...
i10
210 310
i =1
(c)
xi
x 2 x3
=
1
+
+
+ ...
i!
2! 3!
i =0
(d)
i p = 1 + 2 p + 3 p + 4 p + ...
i =1
Rjeenje:
i +1 1 1
(i + 1) 3i +1
= lim
= < 1. Dakle red konvergira.
i
i
i i
3 3
i 3
(a) lim
x i +1 (i + 1)!
x
= lim
= 0 < 1. Dakle, red konvergira.
i
i
i
i
1
+
x i!
(b) lim
(Naravno, iz prethodnog odjeljka znamo da se radi o Taylorovom redu sa sumom ex.)

10
2i +1 (i + 1)10
i
= lim 2
= 2 > 1. Dakle, red divergira.
i 10
i
i
2 i
i +1
(c) lim
1 (i + 1) p
i
= lim
= 1. Kvocijentni test ne daje odluku.
p
i
i i + 1
1i
(d) lim
(Integralni test nam je pokazao da red konvergira za p > 1 i divergira za p 1.)

Na posljednji test slian je posebnom sluaju kvocijentnoga, u tom smislu to se i on svodi na usporeivanje
s geometrijskim redom:
KORIJENSKI TEST
Ako je
Ako je
ai q < 1 , za svaki i, ili ako je
ai q > 1 , za svaki i, ili ako je
lim i ai < 1 , onda
ai
lim i ai > 1 , onda
ai
apsolutno konvergira.
i =1
divergira.
i =1
Ako je lim i ai = 1 test ne daje odluku.

i
Ako je
da
ai
i =1
378
ai q < 1 , onda je ai q i . Budui da je
qi
konvergentni geometrijski red za q < 1, slijedi
i =1
konvergira apsolutno. Ako je lim i ai < 1 , onda postoji q < 1 takav da za dovoljno velike i
i
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
vrijedi
ai q < 1 , pa vrijedi isti zakljuak. Slino dokazujemo i drugi dio testa.
PRIMJER 6.
Primjenom korijenskog testa ispitujemo konvergenciju redova:
(a)
i i = 1 + 22 + 33 + ...,
(b)
3i
32
33
i 3 = 3 + 23 + 33 + ...,
i =1
i =1
(c)
ip
i =1
Rjeenje:
(a) lim i
1
1
= lim = 0 < 1. Dakle, red konvergira.
i
i
i
i
(b) lim i
3i
3
= lim 3 i = 3 > 1 , jer je (prema LHpitalovom pravilu)
3
i
i
i
( )
3
3
ln lim i 3 i = lim ln i 3 i = lim ln i = lim = 0, tj. lim i 3 i = e 0 .
i
i
i i
i i
i
Dakle, red divergira.
1
= lim i p i = 1 , kao i u prethodnom sluaju (s p = 3), pa test ne daje odluku. (Integralni
p
i
i
test nam je pokazao da red konvergira za p > 1 i divergira za p 1.)
(c) lim i
i
7.4 REDOVI POTENCIJA
Redove oblika
an ( x x0 ) n ,
gdje su an-ovi i x0 konstante, a x varijabla, zovemo redovima potencija
n =0
budui da zbrajamo potencije od (x x0). Suma takvog reda je funkcija od x, definirana za one vrijednosti x
za koje red konvergira. Razmotrimo najprije redove potencija u kojima je x0 = 0, tj. one oblika
an x n = a0 + a1 x + a2 x 2 + a3 x 3 + ....
n =0
Ako je ai = 0 za i > n onda red predstavlja polinom
P (x) = a0 + a1x +... + anxn,

koji je definiran za svaki xR. S druge strane ustanovili smo da i ostale elementarne funkcije moemo
prikazati kao sume redova potencija, tj. kao beskonane polinome. Na primjer,
ex = 1+ x +
x 2 x3 x 4 x5
+
+
+
+ ...,
2! 3! 4! 5!
za x R ,
379
REDOVI POTENCIJA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
sin x = x
x 3 x 5 x 7 x 9 x11
+
+ ...,
3! 5! 7! 9! 11!
za x R ,
cos x = 1
x 2 x 4 x 6 x 8 x10
+
+ ...,
2! 4! 6! 8! 10!
za x R ,
1
= 1 + x + x 2 + x 3 + x 4 + x 5 + x 6 + ...,
1 x
za x < 1 ,
ln(1 + x) = x
x 2 x3 x4 x5 x6
+
+ ...,
2
3
4
5
6
za x (1,1] ,
i tako dalje. Zapravo, sve funkcije kojima smo se do sada bavili sume su redova potencija, pa je vrijeme da
se njima pozabavimo sasvim openito.
Podruje konvergencije nekog reda potencija esto moemo odrediti koristei se kvocijentnim ili korijenskim
testom konvergencije.
RADIJUS KONVERGENCIJE
Ako je lim
an +1
an
= l , ili lim n an = l , onda red potencija

n
divergira za |x| > R, gdje je R =
an x n
apsolutno konvergira za |x| < R i
n =0
1
1
1
= 0 ).
(uz konvenciju = i
0
R zovemo radijusom konvergencije reda potencije
an x n .
n =0
Dokaz je lagan. Naime, primijenimo kvocijentni test na red potencija
an x n .
n =0
lim
an +1 x n +1
an x
= lim
an +1
an
x =lx ,
pa red apsolutno konvergira, ako je l|x| < 1, odnosno divergira, ako je l|x| > 1. No to znai da apsolutno
konvergira za |x| < R i divergira za |x| > R. Primjenom korijenskog testa nalazimo isti rezultat za
l = lim n an .
n
PRIMJER 1.
Koliki je radijus konvergencije redova
(a)
380
xn
x 2 x3 x 4
x
=
+
+
+
+ K,
n
2
3
4
n =1
(b)
xn
x 2 x3 x4
x
=
+
+
+
+ K,
n2
2 2 32 4 2
n =1
REDOVI POTENCIJA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(b)
xn
x 2 x3
=
1
+
+
+
+ K,
x
n!
2! 3!
n =1
(d)
n =1
xn
1
3 +
n
1
2
3
4
x + x 2 + x 3 + x 4 + K,
4
7
10
13
Rjeenje:
(a)
lim
1 (n + 1)
n
= lim
= 1 , pa je radijus konvergencije R = 1. To znai da je funkcija
n
1n
n +1
f ( x) = x +
x2 x3 x4
+ + +K
2
3
4
definirana za svaki |x| < 1, a nije definirana za |x| > 1. Za x = 1 dobivamo divergentni
harmonijski red, a za x = 1 konvergentni alternirajui red. Dakle funkcija f (x) definirana je za
x [ 1, 1).
1 (n + 1)
n2
=
lim
= 1 , pa je radijus konvergencije R = 1. To znai da je funkcija
(b) lim
n
n n 2 + 2n + 1
1 n2
2
xn
x 2 x3 x 4
x
=
+
+
+
+K
n2
2 2 32 4 2
n =1
definirana za |x| < 1, a nije definirana za |x| > 1. Za x = 1 dobivamo apsolutno konvergentni
harmonijski 2-red, a za x = 1 konvergentni alternirajui red. Dakle, funkcija f (x) definirana je
za x[ 1, 1].
(c)
lim
1 (n + 1)!
1
= lim = 0 , pa je radijus konvergencije R = . To znai da je funkcija
n
1n
n
xn
n! = 1 + x +
n =1
x 2 x3
+
+K
2! 3!
definirana za svaki realni x. (Uoite da smo do tog zakljuka doli ne pozivajui se na nae
poznavanje funkcije ex.)
n
1
1
1
(d) lim 3 + = lim 3 + = 3 , pa je radijus konvergencije R = . To znai da je funkcija

n
n
3
n
n
1
2
3
4
1 n = 4 x + 7 x 2 + 10 x 3 + 13 x 4 + K,
n =1
3 +
n
xn
1
1
1
, a nije definirana za x > . Za x = dobivamo alternirajui red, pa je
3
3
3
1
1
funkcija definirana i za x = . Za x = potrebna je daljnja analiza.
3
3
definirana za x <
381
REDOVI POTENCIJA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 2.
Izraunajmo radijus konvergencije redova
(a)
(1 + x ) = x n ,
n
n =0
(b) ln(1 + x ) =
( 1)n +1 x n .
n
n =1
Rjeenje:
(a)

( 1)K( n )
n
1 2 K (n + 1)
n + 1
= lim
lim
= lim
=1.
n
n ( 1)K ( n + 1)
n n + 1

1 2 K n
n

Dakle, R = 1, tj.
n x n
konvergira za |x| < 1.
n =0
1 (n + 1)
= 1 . Dakle, R = 1, tj.
(b) lim
n
1n
Bez obzira postoji li lim
an +1
an
( 1)n+1 x n
n
n =1
konvergira za |x| < 1.
, ili lim n an , red potencija

n
an x n
uvijek ima svoj radijus
n =0
an x n
konvergencije R. Dakle, svaki red potencija
definira funkciju unutar svojeg intervala (apsolutne)
n =0
konvergencije ( R, R) ali ne i izvan tog intervala (vidi sl.1.),

funkcija f nije definirana izvan
intervala konvergenicje ( R, R)
funkcija f definirana je unutar

intervala konvergenicje ( R, R)
f (x ) = an x n ima radijus konvergencije R.

n =0
Slika 1.
Zainteresiranom itatelju nudimo i dokaz te injenice. Uoimo najprije da iz konvergencije reda
an r n , slijedi konvergencija reda

n =0
an x n ,
za svaki |x| < r. To je neposredna posljedica testa
n =0
usporeivanjem, budui da je an x an r n . Oznaimo li s R najmanju gornju meu svih r koji imaju
svojstvo da
an r n
n =0
382
konvergira, lako emo se uvjeriti da je ona traeni radijus konvergencije.
REDOVI POTENCIJA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Iz pravila za zbrajanje i oduzimanje redova , te za mnoenje reda s konstantom, slijede odgovarajua pravila
za raunanje s redovima potencija. Budui da redovi potencija konvergiraju apsolutno (unutar svojeg
radijusa konvergencije) mnoimo ih po naelu svaki sa svakim, uz koji god elimo poredak i kakvo god
elimo grupiranje. Naravno, prirodno je umnoke poredati po rastuim potencijama i grupirati ih uz istu
potenciju.
b0
b1x
b2x2
b3x3
...
a0
a0b0
a0b1x
a0b2x2
a0b3x3
a1x
a1b0x
a1b1x2
a1b2x3
a2x2
a2b0x2
a2b1x3
a3x3
a3b0x3
(a 0 + a1 x + a 2 x 2 + a 3 x 3+K)(b0 +b1 x +b2 x 2 +b3 x 3+K) =
= a0b0 + (a 0b1 + a1b0 ) x + (a0b2 + a1b1 + a 2b0 ) x 2 + (a 0b3 + a1b2 + a 2b1 + a 3b0 ) x 3+K .
Ukratko, redovi potencija zbrajaju se, oduzimaju i mnoe kao i polinomi.
OSNOVNE RAUNSKE OPERACIJE S REDOVIMA POTENCIJA
n =0
n =0
Neka je f ( x) = an x n za |x| < R i g ( x) = bn x n za |x| < S. Ako je T = min { R, S } onda je
f ( x) g ( x) = (an bn ) x n , za |x| < T,

n =0
cf ( x) = (can ) x n , za |x| < R,

n =0
f ( x) g ( x) = ai bn 1 x n , za |x| < T.
n =0 i =0
Ako je b0 0 onda je f ( x) g ( x) = cn x n , gdje se koeficijenti cn dobivaju postupkom dijeljenja (u

n =0
ovom sluaju beskonanih) polinoma. Odreenje radijusa konvergencije kvocijenta f / g zahtijeva daljnju
analizu.
PRIMJER 3.
Razvijmo u red potencija funkciju f ( x ) =
1
.
(2 x )(3 x )
383
REDOVI POTENCIJA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Rjeenje:
Mogli bismo nai Taylorov razvoj funkcije f (x), no to bi bio mukotrpan posao. Stoga pokuajmo
funkciju f (x) prikazati u sljedeem obliku
1
A
B
.
=
+
(2 x)(3 x) 2 x 3 x
Mnoenjem s nazivnikom (2 x)(3 x) nalazimo
1=A(3 x) + B(2 x) = (3A + 2B) (A + B)x,
to e biti zadovoljeno ako je 3A + 2B = 1 i A + B = 0. Rijeimo li taj jednostavni sustav za A i B
nalazimo A = 1 i B = 1.
Dakle,
1
1
1
.
=
(2 x)(3 x) 2 x 3 x
Pribrojnike sada lako moemo razviti u geometrijske redove
1
1 1
1 x
=
= , za |x| < 2,
2 x 2 1 x 2 n =0 2
2
1
1 1
1 x
=
= , za |x| < 3.
3 x 3 1 x 3 n =0 3
3
Prema pravilu za oduzimanje redova potencija nalazimo
xn
xn
1
1
1
= n +1 n +1 = n +1 n +1 x n , za |x| < 2.
(2 x)(3 x) n =0 2
3
n =0 3
n =0 2
PRIMJER 4.
Razvijmo u red potencija funkciju f ( x ) =
ex
.
1 x
Rjeenje:
Znamo da je
ex = 1+
x x 2 x3
+
+
+ K , za xR,
1! 2! 3!
1
= 1 + x + x 2 + x 3 + K , za |x| < 1.
1 x
384
REDOVI POTENCIJA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Mnoei svaki sa svakim

1
x
1!
x2
2!
x3
3!
x4
4!
...
x
1!
x2
2!
x3
3!
x4
4!
...
x2
1!
x3
2!
x4
3!
x2
x2
x3
1!
x4
2!
x3
x3
x4
1!
x4
x4
i grupirajui lanove jednakih potencija nalazimo

ex
x
x 2 x 2 3 x3 x3 x3 4 x 4 x 4 x 4 x 4
= 1 + x + + x 2 +
+ +x +
+
+ +x +
+
+
+ +K =
1 x
1!
1! 2!
1! 2! 3!
1! 2! 3! 4!
1 1 1
1 1 1
1 1 1 1
= 1 + 1 + x + 1 + + x 2 + 1 + + + x 3 + 1 + + + + x 4 + K ,
1! 1! 2!
1! 2! 3!
1! 2! 3! 4!
za |x| < 1.
PRIMJER 5.
Razvijmo u red potencija funkciju (ex 1)/x i njoj recipronu funkciju x/(ex 1).
Rjeenje:
Za svaki xR vrijedi
ex 1
x 2 x3 x 4 x5
=1+
+
+
+
+K,
2! 3! 4! 5!
x
pa odatle slijedi
ex 1
x x 2 x3 x 4
=1+ +
+
+
+ K.
2! 3! 4! 5!
x
385
REDOVI POTENCIJA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Reciprona funkcija, za neke (za sada nam nepoznate) koeficijente B0, B1, B2, ima razvoj
x
x2
x3
x4
x
=
+
+
+
+
+K
B
B
B
B
B
0
1
2
3
4
2!
3!
4!
ex 1
za |x| < R, gdje je R njezin radijus konvergencije (za koji se moe pokazati da je /2).
Zbog
x
ex 1
= 1 slijedi
ex 1 x
B
1
B0 B1
1 1
+
x + 2 x 2 + K + x + x 2 + K = 1 .
2!
3!
0! 1!
1! 2!
Slobodni koeficijent produkta na lijevoj strani je B0, dok je na desnoj 1. Dakle, B0 = 1.

Izjednaavanjem koeficijenata uz xn 1 u produktu na lijevoj strani s nulom (to je koeficijent uz xn 1 na
desnoj strani, za n > 1) nalazimo
B0
B n 1
B1
B2
+
+
+K+
=0
0!n! 1!(n 1)! 2!(n 2)!
( n 1)!1!
to nakon mnoenja jednadbe s n! daje
n
n
n
n
B0 + B1 + B 2 + K +
B n 1 = 0 .
0
1
2
n 1
Iz ove rekurzivne jednadbe, polazei od B0 = 1, moemo izraunati svaki Bn 1, za n > 1.
2
2
B0 + B1 = 0
0
1
B1 =
3
3
3
B0 + B1 + B 2 = 0
0
1
2
B2 =
1
,
2
1
,
6
i tako dalje: B3 = 1, B4 = 1/30, B5 = 0, B6 = 1/42, B7 = 0, B8 = 1/30, B10 = 0, .

Koeficijenti Bn zovu se Bernoullijevi brojevi. Pokazat emo da su svi koeficijenti s neparnim
indeksom (osim B1 = 1/2) jednaki nuli. Naime,
x
=
x
e 1
x ex +1
x x ex +1
x
= +
,
1
2 2 ex 1
2 e 1
gdje je drugi pribrojnik parna funkcija
386
x e x + 1 e x
x 1+ ex x ex +1
.
=
2 ex 1 e x
2 1 ex 2 ex 1
REDOVI POTENCIJA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
To znai da je x/(ex 1) zbroj funkcije x/2 i parne funkcije iji razvoj u red potencija sadri samo
parne potencije. Dakle, koeficijenti uz neparne potencije su nula, tj. B3, B5, B7, B9, =0.
PRIMJER 6.
Dijeljenjem polinoma u brojniku s polinomom u nazivniku, razvijmo u red
(a)
1
,
1 x
1+ x
,
1 x
(c)
sin x
.
cos x
1 : (1 x) = 1 + x + x2 +... + xn +...
(b)
(b)
Rjeenje:
(a)
(1 x)
(1 + x) : (1 x) = 1 + 2x + 2x2 +... + 2xn +...
(1 x)
2x
(2x 2x2)
x
(x x2)
x2
(x2 x3)
2x2
(2x2 2x3)
x3
2x3
M
n+1
M
n+1
2x
(a) Konvergencija djelominih kvocijenata 1 + x + x2 +... + xn ovisi o tome konvergira li ostatak

dijeljenja xn +1 prema nuli. To vrijedi za |x| < 1, pa i djelomini kvocijenti konvergiraju prema
kvocijentu 1 + x + x2 +... , za |x| < 1.
(b) Ostaci dijeljenja 2xn+1 konvergiraju prema nuli za |x| < 1, pa je kvocijent jednak
1 + 2x + 2x2 + 2x3 +..., za |x| < 1.
Primjetimo da isti rezultat dobivamo i standardnom upotrebom geometrijskog reda:
1+ x
1
1
2
2
3
=
+ x
= (1 + x + x + K) + x(1 + x + K) = 1 + 2 x + 2 x + 2 x + K
1 x 1 x
1
(c) sin x = x
x3 x5 x7
x2 x4 x6
+
+ K , cos x = 1
+
+K.
3! 5! 7!
2! 4! 6!
x2 x4
x3 x5
x7
x6
x 3 2 5 17 7
x
:1
= x+
+
+
+
+
K
K
+ x +
x +K
6 120 5040
2 24 720
3 15
315
x3 x5
x7
x +
+ K
2
24 720
387
REDOVI POTENCIJA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
x3 x5
x7
+
+K
3 30
840
x3 x5
x7

+
+ K
6
720
Moe se dokazati da dobiveni

red konvergira za |x| <
2 x5 4 x 7
+K
15
315
2 x5
x7

+ K
15
15
.
2
17 x 7
+K
315
17 x 7

+ K
315
M
Dakle, razvoj funkcije tg x u red potencija (npr. 7.6) izgleda ovako
tg x =
sin x
1
2
17 7
= x + x 3 + x5 +
x +K .
cos x
3
15
315
PRIMJER 7.
Razvijmo u red potencija sloenu funkciju ln(1 + sin x).
Rjeenje:
ln(1 + sin x ) =
sin x (sin x ) 2 (sin x ) 3
+
K =
1
2
3
2
x3 x5
x3 x5
x3 x5
+
+ K
x
x
+
K
x
6 120
6 120
+
=
6 120
=
1
2
3
=
= x
x3 x5
x4
x5
+
K x2
+ K x3
+K
x 4 K x5 K
6 120
3
3
+
K =
1
2
3
4
5
x 2 x3 x 4 x5
+
+
K.
2
6 12 24
Redove smo zbrajali, oduzimali i mnoili prema odgovarajuim pravilima, a dobivene pribrojnike smo
slobodno premjetali i grupirali jer apsolutno konvergiraju.
PRIMJER 8.
388
REDOVI POTENCIJA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
sin x x
.
x 0 tg x x
Izraunajmo lim
Rjeenje:
x 2
x2
x3
x
1
x1
K
K
+
+
+ K
6
2
2
sin x x (sin x)(cos x) x cos x

=
=
=
3
2
tg x x
sin x x cos x
x
x
+ K x1
+ K
6
2
3
x3 x3
x3
x
x
K
+
+ K x + K 1 + K
2
6
2

= 6
(nakon dijeljenja s x3)
= 6
3
3
3
1
x
x
x
+K
+K
x
+ K x
+ K
3
3
6
2
Budui da posljednji izrazi oznaeni +... sadre potencije od x stupnja n1, slijedi da oni tee
nuli kada x tei nuli. Dakle,
lim
x 0
sin x x
16
1
=
= .
tg x x
13
2
Ne izvode se samo osnovne raunske operacije s redovima potencija na isti nain kao s polinomima, tj. lan
po lan. Redovi potencija takoer se deriviraju i integriraju lan po lan, kao i obini polinomi.
(Zainteresiranom itatelju nudimo i dokaz ove injenice na kraju ovoga odjeljka.)
DERIVIRANJE I INTEGRIRANJE REDOVA POTENCIJA
Suma reda potencija derivira se i integrira, unutar svojeg radijusa konvergencije, tako da se derivira
odnosno integrira lan po lan.
d
an ( x x0 ) n = nan ( x x0 ) n 1 ,
dx n = 0
n =0
an
n
a
x
x
x
(
)
d
=
( x x0 ) n +1 + C .
0
n
n =0
n =0 n + 1
(Radijus konvergencije deriviranog i integriranog reda jednak je radijusu konvergencije poetnog reda.)
PRIMJER 9.
Izraunajmo f (x) i
f ( x )dx , ako je
f ( x) = x n (za |x| < 1).

n =0
Rjeenje:
Iz f ( x) = x n = 1 + x + x 2 + x 3 + K , slijedi
n =0
389
REDOVI POTENCIJA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
f ( x) = nx n 1 = 1 + 2 x + 3x 2 + 4 x 3 + K ,
n =0
za |x| < 1. Budui da je
x n +1
x 2 x3 x 4
= x+
+
+
+K+ C ,
2
3
4
n =0 n + 1
f ( x ) dx =
1
= 1 + x + x 2 + x3 + K
1 x
slijedi da je
1
= 1 + 2 x + 3x 2 + 4 x 3 + K ,
2
(1 x)
ln(1 x ) =x
x2 x3 x4
K ,
2
3
4
za |x| < 1, (C = 0, jer je ln(1 0) = 0).
PRIMJER 10.
Koristei se razvojem funkcije
x
, razvijmo u red funkciju ln(1 + x2), za |x| < 1.
2
1+ x
Rjeenje:
Za |x| < 1 vrijedi
x
1
= 1 x2 + x4 x6 + K ,
= x x3 + x5 x7 + K .
2
1 + x2
1+ x
Integracijom nalazimo
ln(1 + x 2 ) = 2
x 2 x 4 x 6 x8
x 4 x 6 x8
x
2
+
x
K
=
+K.
x
d
2
2
2
3
4
4
6
8
1 + x2
Konstanta integracije C = 0, jer je ln(1 + 0) = 0.
PRIMJER 11.
Razvijmo u red potencija funkciju arcsin x.
Rjeenje:
Znamo da je
x
arcsin x =
0
dx
1- x2
Primjenom Newtonove binomne formule, za =

(1 x 2 ) 1 2 = 1 +
390
= (1 x 2 ) 1 2 dx .
0
1
(uz uvrtavanje x2 umjesto x) dobivamo
2
1 2 1 3 4 1 3 5 6
x +
x +
x + K , za |x| < 1.
2
24
246
REDOVI POTENCIJA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Integracijom reda nalazimo da je

arcsin x = x +
1 x3 1 3 x5 1 3 5 x7
+
+
+ K , za |x| < 1.
2 3 24 5 246 7
Moe se pokazati da red konvergira i za x = 1 odakle slijedi,

arcsin 1 =
=1+
1 1 1 3 1 1 3 5 1 1 3 5 7 1
+
+
+
+K.
2 3 2 4 5 2 46 7 2 468 9
PRIMJER 12.
Koristei se infinitezimalnim raunom beskonanih polinoma naimo funkciju f (x) takvu da je
f (x) = f (x) i f (0) = 1. (Pretpostavimo da nita ne znamo o funkciji ex.)
Rjeenje:
Funkciju emo pokuati izraziti kao sumu reda potencija (tj. u obliku beskonanog polinoma)
f (x) = a0 + a1x + a2x2 + a3x3 +... .
Uvjet f (x) = f (x) bit e zadovoljen ako je
a1 + 2a2x + 3a3x2 + 4a4x3 +... = a0 + a1x + a2x2 + a3x3 +... ,
tj. ako je
a1 = a0, 2a2 = a1, 3a3 = a2, 4a4 = a3, ... .
Iz f (0) = 1 slijedi a0 = 1, pa lako nalazimo
a1 = 1, a2 =
1
1
1
, a3 =
, a4 =
, ... .
2
23
23 4
Dakle, traena funkcije je

f ( x) = 1 + x +
x 2 x3 x 4
+
+
+K,
2! 3! 4!
a definirana je za svaki x, jer je njezin radijus konvergencije R = .
PRIMJER 13.
Koristei se infinitezimalnim raunom beskonanih polinoma naimo funkciju f (x) takvu da je
f (x) + f (x) = 0, f (0) = 0 i f (0) = 1. (Pretpostavimo da nita ne znamo o funkcijama sin x i
cos x.)
Rjeenje:
Oznaimo li f (x) = g (x) slijedi da je
(i)
f (x) = g (x),
g(x) = f (x)
391
REDOVI POTENCIJA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(ii)
f (0) = 0,
g (0) = 1.
Funkcije f (x) i g (x) pokuat emo izraziti kao sume redova potencija
f (x) = a0 + a1x + a2x2 + a3x3 +... ,
g (x) = b0 + b1x + b2x2 + b3x3 +... .
Uvjeti (i) bit e zadovoljeni ako je

a1 = b0, 2a2 = b1, 3a3 = b2,, 4a4 = b3 ...,
b1 =a0, 2b2 =a1, 3b3 =a2, 4b3 =a3 ... .
Iz uvjeta (ii) slijedi b0 = 1 i a0 = 0, pa je

a1 = 1, a2 = 0, a3 =
1
, a4 = 0, ...,
23
1
1
b1 = 0, b2 = , b3 = 0, b4 =
, ... .
2
234
Dakle,
f ( x) = x
x3 x5
+
K
3! 5!
g ( x) = 1
x2 x4
+
K .
2! 4!
Obje funkcije konvergiraju za svaki x, jer im je radijus konvergencije R =

Prvi redovi potencija s kojima smo se susreli bili su Taylorovi redovi elementarnih funkcija. Sada pak
vidimo da svaki red potencija svojom sumom definira funkciju unutar svojeg radijusa konvergencije. Ona ne
mora biti ni algebarska, ni logaritamska, ni eksponencijalna, ni trigonometrijska, ni bilo koja od elementarnih
funkcija. Takva funkcija esto moe opisati fenomen, koji se neda opisati nijednom elementarnom
funkcijom, pa ak ni njihovom sloenom kombinacijom. (U sljedeim poglavljima srerst emo se s
mnotvom takvih primjera.) No, to je Taylorov red tako definirane funkcije
f ( x) = an x n = a0 + a1 x + a2 x 2 + K .
n=0
Da li je to taj isti red kojim je funkcija definirana? Da! Unutar svojeg radijusa konvergencije svaki je red
potencija svoj vlastiti Taylorov red. Naime ,deriviranjem funkcije f (x) nalazimo
f (0) = a0,
f (0)
= a0
0!
f (0) = a1,
f ( 0)
= a1
1!
f (0) = 2a2,
f (0)
= a2
2!
f (0) = 23a3,
f ( 0)
= a3
3!
392
REDOVI POTENCIJA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
tj. koeficijetni reda
an x n
jednaki su koeficijentima Taylorovog reda njegove sume. Moemo zakljuiti
n =0
da se funkcija f (x) samo na jedan nain moe prikazati redom potencija, jer je on nuno njezin jedinstveni
Taylorov red.
(To smo mogli dokazati i neposredno. Pretpostavimo naime, da je
f (x) = a0 + a1x + a2x2 +... = b0 + b1x + b2x2 +... .
Tada:
f (0) = a0
f (0) = b0
daje a0 = b0;
f (0) = a1
f (0) = b1
daje a1 = b1;
f (0) = 2a2
f (0) = 2b2
daje a2 = b2;
f (0) = 23a3
f (0) = 3b3
daje a3 = b3 itd.)
Evo na kraju i dokaza injenice da redove potencija moemo derivirati i integrirati lan po lan, unutar
njihovog radijusa konvergencije. U dokazu emo se koristiti teoremom srednje vrijednosti za derivacije.
TEOREM SREDNJE VRIJEDNOSTI ZA DERIVACIJE
Ako je funkcija f definirana na intervalu koji sadri x i y i ako ima neprekinutu derivaciju f , onda za neki
izmeu x i y vrijedi
f ( y) f ( x )
= f ( ) .
y x
Prije dokaza teorema srednje vrijednosti primjetimo da je (f (y) f (x)) / (y x) prosjena brzina (promjene
od f ) na intervalu [x, y]. Teorem dakle tvrdi da se prosjena brzina na intervalu poklapa s trenutnom
brzinom u nekoj toki intervala. Naime, kada bi sve trenutne brzine, na intervalu, bile ispod ili iznad
prosjene brzine na tom intervalu, onda to ne bi mogla biti prosjena brzina. Strogi dokaz (u ijoj je pozadini
ista ideja) izvodi se iz osnovnog teorema rauna
y
f ( y ) f ( x) = f (t )dt ,
x
primjenom teorema srednje vrijednosti za integrale:

y
f ( y ) f ( x) = f (t )dt = f ( ) dt = f ( )( y x) ,
(x, y).
Dakle,
f ( y) f ( x )
= f ( ) ,
y x
(x, y).
Nas e posebno zanimati sluaj u kojem je f (x) = xn. Tada je

393
REDOVI POTENCIJA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
yn xn
= n nn1 ,
yx
(1)
n(x, y).
Neka je, dakle, funkcija f (x) = an x n definirana unutar radijusa konvergencije R. elimo dokazati da je
n =0
suma reda
nan x n1
koji se dobija deriviranjem poetnog reda lan po lan, derivacija funkcije f (x), te da
n =0
je suma reda
n +n 1 x n+1
koji se dobije integriranjem poetnog reda lana po lan, integral funkcije f (x)
n =0
(sve unutar istog radijusa konvegencije R).

itatelju preputamo da (usporeujui redove) sam dokae da lan po lan derivirani, te lan po lan
integrirani red, imaju isti radijusa konvegencije R kao i poetni red.
Sada moemo dokazati da je
f ( x) = lim
yx
f ( y ) f ( x)
f ( y ) f ( x)
= nan x n 1 , tj. lim
nan x n 1 = 0 .
y x
yx
y
x
n =0
n =0
Izraunajmo najprije kvocijent diferencija
f ( y) f ( x)
za f ( x) = an x n :
y x
n =0

f ( y ) f ( x)
y n x n (1)
1
an y n an x n = an
=
= an n nn 1 ,
yx
y x n =0
yx
n =0
n =0
n =0
za vrijednosti n koje su izmeu x i y (usp. gore formulu (1)). Budui da je |x| < R znai da postoji c takav
da je |x| < c < R, pa se pri raunanju derivacije moemo ograniiti na y-e takve da je |y| < c (vidi sl.2.).
n n
Slika 2.
Dakle,
lim
yx
f ( y ) f ( x)
nan x n 1 = lim
yx
yx
n =0
lim
y x
nan ( nn1 x n1 ) = lim
y x
n =0
n =0
n =0
nan nn1 nan x n1 =
nan
n =0
nn 1 x n 1
( n x) ,
n x
to je prema (1), uz y = n i n izmeu x i n (vidi sl. 2), dalje jednako
n2
lim nan (n 1) n ( n x) lim n(n 1) an n

y x
394
n =0
y x
n =0
n2
n x
REDOVI POTENCIJA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
to je, zbog n < c i n x < y x (vidi sl.2.), jo manje od
lim n(n 1) an c n 2 y x = n(n 1) an c n 2 lim y x = 0 ,

y x
n =0
n =0
y x
jer dva puta lan po lan derivirani red, s radijusom konvergencije R, ima i dalje isti radijus konvergencije,
pa
n(n 1) an c n2
ima konanu sumu, za c < R.
n =0
Dakle, red potencije derivira se lan po lan.
to se tie integriranja,
an x n
je derivacija reda
n =0
znai da je
n +n 1 x n+1
n =0
n +n 1 x n+1 ,
koji definira funkciju za |x| < R. To
n =0
antiderivacija, tj. neodreeni integral, funkcije f ( x) = an x n , za |x| < R.

n =0
Dakle red potencija integrira se lan po lan.
7.5 KOMPLEKSNE FUNKCIJE I EULEROVA FORMULA

Najjednostavnije funkcije y = f (x) jesu one ije su vrijednosti y raunaju iskljuivom upotrebom osnovnih
aritmetikih operacija +, , i :. To su, naravno, racionalne funkcije, meu kojima se svojom
jednostavnou posebno istiu polinomi. Budui da osnovne aritmetike operacije znamo izvoditi i s
kompleksnim brojevima (a ne samo s realnim brojevima), onda je i pojam kompleksne funkcije potpuno
jasan ako se ograniimo na kompleksne racionalne funkcije ili, jo jednostavnije, na kompleksne polinome.
Naprimjer, jasno je to su vrijednosti kompleksnog polinoma f (z) = 2z2 z, za z = 2, i, 1 i, .
f (2) = 222 2 = 6,
f (i) = 2i2 i = 2 i,
f (1 i) = 2(1 i)2 (1 i) = 2(1 2i 1) 1 + i = 1 3i, .

Naravno, stvari su sloenije u sluaju funkcija koje nisu definirane uz pomo osnovnih aritmetikih
operacija. Na primjer, to je cos z, sin z ili ez za kompleksne vrijednosti z? Geometrijska definicija kosinusa i
sinusa, ili odgovarajua definicija eksponencijalne funkcije, s kojom smo se upoznali u poglavljima V i VI,
ne nude nam odgovor na ta pitanja. U tim se definicijama pretpostavlja da je argument funkcije realan broj.
Meutim, svaka od tih funkcija moe se razviti u red potencija, to znai da se njihove vrijednosti mogu
izraunati upotrebom osnovnih aritmetikih operacija (s tim da se operacije izvode beskonano mnogo puta).
No ako smo raunanje funkcija cos, sin i exp sveli na osnovne aritmetike operacije, onda nema nikakvih
prepreka da ih raunamo i za kompleksne vrijednosti argumenta, budui da su te operacije definirane i za
kompleksne argumente z:
cos z = 1
z 2 z 4 z 6 z 8 z 10
+
+K
2! 4! 6! 8! 10!
sin z = z
z 3 z 5 z 7 z 9 z 11
+
+K
3! 5! 7! 9! 11!
395
KOMPLEKSNE FUNKCIJE I EULEROVA FORMULA

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
z2 z3 z4 z5 z6
+
+
+
+
+K
2! 3! 4! 5! 6!
ez = 1+ z +
Dapae, ovako definirane kompleksne funkcije cos, sin i exp otkrivaju nam duboku vezu trigonometrijskih i
eksponencijalnih funkcija. Ona je itatelju sigurno upala u oi kao slinost razvoja ovih funkcija u red
potencija. No tek kad cos, sin i exp promatramo kao kompleksne funkcije ta veza postaje sasvim
eksplicitnom. Naime,
e ix = 1 + (ix) +
(ix) 2 (ix) 3 (ix) 4 (ix) 5

x2
x3 x4
x5
+
+
+
+ K = 1 + ix
i
+
+i
K =
2!
3!
4!
5!
2!
3! 4!
5!
x2 x4

x3 x5
= 1
+
K + i x
+
K = cos x + i sin x,
2! 4!
3! 5!
tj. veza je odreena slavnom Eulerovom formulom:

EULEROVA FORMULA
eix = cos x + i sin x
PRIMJER 1.
Koristei se Eulerovom formulom izrazimo funkciju cos i sin preko funkcije exp.
Rjeenje:
Uvrtavanjem x za x u Eulerovu formulu
eix = cos x + isin x
dobijamo
e ix = cos x isin x.
Zbrajanjem gornjih jednakosti i dijeljenjem s 2 nalazimo
1
cos x = ( eix + eix )
2
dok njihovim oduzimanjem i dijeljenjem s 2i nalazimo

sin x =
1 ix
( e eix )
2i
PRIMJER 2.
i
Izraunajmo e , e 2 , e 2i , cos i
Rjeenje:
396
sin i.

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ei = cos + isin = 1,
e 2 = cos
e2i = cos 2 + isin 2 = 1,
1
1
cos i = (e ii + e ii ) = (e 1 + e) ,
2
2
sin i =
3
i
2
= cos
+ i sin
=i,
3
3
+ i sin
= 1
2
2
1 ii
1
(e e ii ) = (e 1 + e) .
2i
2i
Naravno, da bi ovakva razmatranja bila sasvim korektna potrebno je precizno definirati zbrajanje beskonano
mnogo kompleksnih pribrojnika, po uzoru na beskonano zbrajanje realnih pribrojnika, s kojima smo se
bavili u prethodnim odjeljcima. Definicije i (gotovo) svi zakljuci biti e isti kao i u sluaju realnih brojeva.
No, prije nego to pokaemo, prisjetimo se (konane) aritmetike kompleksnih brojeva.
to su kompleksni brojevi? Radi se o sustavu brojeva koji je takvo proirenje sustava realnih brojeva u
kojem 1 ima kvadratni korijen, pa stoga u njemu i svaki negativni realni broj ima kvadratni korijen. Kada
su se kvadratni korijeni negativnih brojeva poeli razmatrati u matematici smatrani su pukim simbolima koji
ne oznaavaju neto to usitinu postoji, pa su stoga prozvani imaginarnim brojevima. Pravi nain da se
definiraju ovi brojevi konano je ustanovljen zahvaljujui radovima Cardana i Bombellia u 16. stoljeu, ali je
znaaj tih brojeva potpuno shvaen tek kroz Eulerove radove u 18. stoljeu. Nain da se oni objasne preko
realnih brojeva, kojim emo se i mi koristiti, otkrili su Argand, Gauss i mnogi drugi matematiari poetkom
19. stoljea.
Da bismo definirali sustav brojeva koji sadri 1 = i, uoimo da takav sustav mora sadravati sve brojeve
oblika a + b 1 = a + bi, gdje su a i b obini realni brojevi. elimo li zadrati elementaran pravila
raunanja i u proirenom sustavu, ti se brojevi moraju zbrajati, oduzimati i mnoiti na sljedei nain:
(a + bi) (c + di) = (a c) + (b d)i,
(a + bi)(c + di) = ac + adi + bci + bdi2 = (ac bd) + (ad + bc)i.
Dakle, zbroj, razlika i umnoak dvaju brojeva oblika a + bi opet je broj istog oblika. No, svi podaci o
broju a + bi sadrani su u paru (a, b) realnih brojeva, koji moemo predstaviti tokom koordinatne
ravnine x, y. Stoga proireni sustav kompleksnih brojeva definiramo na sljedei nain:
KOMPLEKSNI BROJEVI
Kompleksni broj je svaki par realnih brojeva (a, b). Zato svaki kompleksni broj moemo predstaviti
tokom koordinatne ravnine x,y. Kompleksni brojevi zbrajaju se, oduzimaju i mnoe na sljedei nain:
(a, b) (c, d) = (a c, b d),
(a, b)(c, d) = (ac bd, ad + bc).
Broj (0, 1) oznaavamo s i. Dakle, i2 = ( 1, 0). Kompleksni broj oblika (a, 0) identificiramo s realnim
brojem a, pa slijedi da je
(a, b) = (a, 0) + (0, b) = (a, 0) + (b, 0)(0, 1) = a + bi
Os x zovemo realnom, a os y imaginarnom osi koordinatne ravnine u kojoj prikazujemo kompleksne
brojeve. Tu ravninu zovemo kompleksnom ravninom.
397

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Lako je provjeriti da sustav kompleksnih brojeva zadovoljava uobiajene algebarske zakone. Na primjer,
oznaimo li kompleksne brojeve a + bi, c + di, e + fi redom sa z, w, u lako provjeravamo da je
z(w + u) = zw + zu, zw = wz, z(wu) = (zw)u itd.
PRIMJER 3.
Prikaimo brojeve z1 = 3 2i, z2 = 2 + i i z3 = 1 + 2i u kompleksnoj ravnini.
Rjeenje:
i
1
Slika 1.
PRIMJER 4.
Izraunajmo (a) (2 4i) + (3 + 2i), (b) (2 3i)(3 + 2i), (c) (2 3i)2, (d)
Rjeenje:
(a)
(2 4i) + (3 + 2i) = 5 2i
(b) (2 3i)(3 + 2i) = 6 + 4i 9i 6i2 = 12 5i

(c) (2 3i)2 = 4 6i + 9i2 = 5 6i
(d) Traimo kompleksni broj a + bi takav da je (a + bi)2 = i tj. takav da je a2 b2 + 2abi = i. To
znai da trebamo nai a i b takve da je a2 b2 = 0 i 2ab = 1. Iz prve jednadbe slijedi
a = b, pa uvrtavanjem u drugu nalazimo b = 1 / 2 .Dakle,
1
1
1
i =
+
i =
(1 + i ) .
2
2
2
Podijeliti broj a + bi s brojem c + di znai nai takav broj x + yi koji pomnoen sa c + di daje a + bi.
To zapravo znai da je odredbena jednadba kvocjenta
a + bi
= x + yi ekvivalentna jednadbi (x + yi)(c + di) = a + bi.
c + di
Mnoenjem kompleksnih brojeva na lijevoj strani nalazimo
398

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
xc yd = a,
xd + yc = b.
Rjeavanjem ovog para linearnih jednadbi po x i y nalazimo
x=
ac + bd
,
c2 + d 2
y=
bc ad
.
c2 + d 2
Dakle,
a + bi ac + bd bc ad
=
+
i.
c + di c 2 + d 2 c 2 + d 2
Kvocijent dvaju kompleksnih brojeva opet je kompleksan broj. Do istog smo rezultata mogli doi
mnoenjem brojnika i nazivnika kvocijenta (a + bi) / (c + di) s kompleksnim brojem c di:
a + bi c di (ac + bd ) + (bc ad )i
.
=
c + di c di
c2 + d 2
PRIMJER 5.
Izraunajmo
1 i
.
2 + 3i
Rjeenje:
1 i 2 3i (2 3) + ( 3 2)i
1 5
=
= i
2 + 3i 2 3i
13
13 13
Uz svaki kompleksni broj z = a + bi vezane su neke karakteristine vrijednosti (Usp.sl.2.):
(i)
njegov realni dio a,
(ii)
njegov imaginarni dio b (uoite da je imaginarni dio kompleksnoga broja realan broj),
(iii)
njemu konjugirani broj z = a bi,
(iv)
njegova apsolutna vrijednost |z| = r = a 2 +b 2
(v)
njegov argument definiran sa a = |z|cos i b = |z|sin (odakle slijedi b / a = tg ).
399
imaginarni dio od z
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
tna
olu
s
ap
dz
to
s
o
dn
ije
r
v
argument od z
realni dio od z
konjugirani broj od z
Slika 2.
Uoimo da je
z z = ( a + bi )( a bi ) = a 2 + b 2 = z
PRIMJER 6.
Naimo realni dio, imaginarni dio, apsolutnu vrijednost i argument od (8 + 2i) / (1 i).
Rjeenje:
8 + 2i 8 + 2i 1 + i 8 + 10i 2
=
=
= 3 + 5i
1 i
1 i 1+ i
2
Dakle, realni dio je 3, a imaginarni 5. Apsolutna vrijednost je
da je argument = arctg 5 / 3
32 + 52 = 34 . Iz tg = 5 / 3 slijedi
Apsolutna vrijednost r (uvijek vea od 0) i argument , kompleksnog broja z = x + iy, su polarne koordinate
one toke kojom je taj broj predstavljen u kompleksnoj ravnini. Drugim rijeima
x = rcos i y = rsin , pa se svaki kompleksni broj z = x + iy moe predstaviti i u tzv. trigonometrijskom
obliku (vidi sl.3.) z = r(cos + isin ).
z=x+yi
=r (cos +isin )
r
x
Slika 3.
400

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Koristei se trigonometrijskim oblikom kompleksnih brojeva r1(cos 1 + isin 1) i r2(cos 2 + isin 2), lako
emo nai trigonometrijski oblik njihovoga umnoka:
r1(cos 1 + isin 1)r2(cos 2 + isin 2) =
= r1r2[(cos 1cos 2 + sin 1sin 2) + i(cos 1sin 2 + sin 1cos 2)] =

= r1r2(cos(1 + 2) + isin(1 + 2)).
Vidimo da je apsolutna vrijednost umnoka dvaju kompleksnih brojeva jednaka umnoku njihovih
apsolutnih vrijednosti, dok je argument umnoka jednak zbroju argumenta njegovih faktora. Odavde odmah
slijedi da je apsolutna vrijednost kvocjenta jednaka kvocjentu apsolutnih vrijednosti, dok je njegov argument
jedank razlici argumenata djeljenika i djelitelja.
r1 (cos 1 + i sin 1 ) r1
= (cos(1 2) + isin(1 2))
r2 (cos 2 + i sin 2 ) r2
PRIMJER 7.
Izraunajmo (1 i)(i 1) te
1 i
koristei se trigonometrijskim oblikom kompleksnoga broja.
i 1
Rjeenje:
Lako nalazimo (v.sl.4.) da je:
1 i = 2 (cos
7
7
+ i sin
),
4
4
1 + i = 2 (cos
3
3
+ i sin )
4
4
Dakle,
(1 i )(1 + i ) = 2(cos
10
10
2
2
+ i sin
) = 2(cos
+ i sin ) = 2i
4
4
4
4
(Ako je argument od z onda je i + 2k argument od z, za svaki cjelobrojni k.)
Slika 4.
1 i
4
4
= cos
+ i sin
= 1
1+ i
4
4
401

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Vratimo se sada naem osnovnom problemu. Definirajui osnovne raunske operacije s kompleksnim
brojevima definirali smo i racionalne funkcije kompleksne varijable.
Na primjer,
f ( z) =
3z 2 2 z + 1
2z3 + z 1
dobro je definirana kompleksna funkcija koja svakom kompleksnom broju z pridruuje vrijednost f (z), koja
se rauna zbrajanjem, mnoenjem, oduzimanjem i dijeljenjem odgovarajuih kompleksnih brojeva.
Openitije funkcije kao exp, cos, sin itd. mogu se u realnom podruju razviti u red potencija, to znai da se
njihovo raunanje moe svesti na osnovne raunske operacije. Te operacije moemo izvoditi i u
kompleksnom podruju. pa slijedi da funkcije koje moemo razviti u red potencija moemo definirati i za
kompleksne argumente.
402

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Na primjer
ez = 1+ z +
z 2 z3 z 4
+ +
+K
2! 3! 4!
cos z = 1
z 2 z 4 z6 z8
+
+ K
2! 4! 6! 8!
sin z = z
z3 z5 z7 z9
+
+
K itd.
3! 5! 7! 9!
Naravno, definicija je smislena samo ako odgovarajui red potencija konvergira. Budui da je apsolutna
vrijednost kompleksnog broja pozitivan realan broj, apsolutna konvergencija takvoga reda jest apsolutna
konvergencija kojom smo se bavili u prethodnom odjeljku. Stoga moemo zakljuiti da redovi potencija od
ez, cos z i sin z apsolutno konvergiraju, za svaki kompleksni broj z. Odavde slijedi (to se lako dokazuje) da i
obino konvergiraju za svaki kompleksni broj z. Dakle i za z = ix, to dokazuje Eulerovu formulu s poetka
ovog odjeljka:
eix = cos x + i sin x
PRIMJER 8.
Dokaimo da je ei(x + y) = eixeiy.
Rjeenje:
eixeiy = (cos x + isin x)(cos y + isin y) = cos(x + y) + isin(x + y) = ei(x + y)
Jednakost eixeiy = ei(x + y) sadri istu informaciju koju sadri i odgovarajua trigonometrijska adicijska
formula. Upotreba imaginarnih eksponenata izuzetno je korisna i stoga jer je rad s eksponentima puno
jednostavniji od rada s trigonometrijskim identitetima.
PRIMJER 9.
(a) Izraunajmo ei i ei .
(b) Prijelazom na imaginarne eksponente izraunajmo:
1 + cos + cos 2 +... + cos n.
Rjeenje:
(a) e i = (cos + i sin ) = cos i sin = cos( ) + isin( ) = e i
e i = cos + i sin = cos 2 + sin 2 = 1 .

(b) Realni dio od eik je cos k, pa je traena vrijednost realni dio od 1 + ei + ei2 +... + ein.
Sjetimo li se da je
403

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
1 + q + q2 +... + qn =
1 q n +1
1 q
(dokaz u 4.1. vrijedi i za kompleksne brojeve), lako emo izraunati

1 + ei + ei2 +... + ein = 1 + ei + ( ei)2 +... + ( ei)n =
=
1 (e i ) n +1
=
1 e i
1 e i ( n +1) 1 e i 1 e i e i ( n +1) + e in 1 e i e i ( n +1) + e in

=
=
2(1 cos )
2 (e i + e i )
1 e i 1 e i
Realni dio dobivenog kompleksnog broja je

1 1 cos n cos(n + 1)
+
2 2
1 cos
pa je to traena vrijednost.
Upotrebom imaginarnih eksponenata, kompleksni broj z s apsolutnom vrijednou r i argumentom ,
moemo prikazati u sljedeem obliku
z = r(cos + isin ) = rei,
koji zovemo njegovim polarnim oblikom.
POLARNI OBLIK KOMPLEKSNOGA BROJA
Ako kompleksni broj z ima apsolutnu vrijednost r i argument onda je

z = rei
Taj je oblik izuzetno pogodan za algebarske manipulacije.
Na primjer,
r1e i1 r2 e i 2 = r1r2 e i (1 + 2 ) ,
(rei)n = rnein.
e i takav kompleksni broj rei za koji je rn = i n = + 2k, za

2k
k = 0, 1, 2, ... . Slijedi da je r = n i = +
, pa je n e i = n e i ( / n + 2 k / n ) , k = 0, 1, 2,
Iz zadnje formule slijedi da je
n
n
... . Za k = 0, 1, ..., n 1 dobivamo razliite vrijednosti dok se za ostale vrijednosti od k ponavljaju ve
dobivene vrijednosti. Dakle,
e i ima n razliitih vrijednosti koje opisuje De Moivreova formula.

DEMOIVREOVA FORMULA
n
e i = n e
2 k
)
i( +
n n
, k = 0, 1, ..., n 1.
Na primjer 8 1 ima 8 razliitih vrijednosti e2k / 8, k = 0, 1, ..., 7, koje dijele jedininu krunicu kompleksne
ravnine na 8 jednakih lukova. (vidi sl.5.)
404

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 5.
PRIMJER 10.
Izraunajmo 4 1 + i
Rjeenje:
1 + i = 2e
sl.6.).
1 + i = 8 2e i ( /16+k / 2) , k = 0, 1, 2, 3 (vidi
, pa prema DeMoivreovoj formuli slijedi
z2 = 4 1 + i
z=1+i
z1 = 4 1 + i
1
z3 = 4 1 + i
z4 = 4 1 + i
Slika 6.
U 5.5. trigonometrijskim smo se funkcijama koristili za opisivanje jednolikog krunog gibanja toke (x, y),
po krunici radijusa R uz kutnu brzinu . Ono je bilo odreeno parametarskim jednadbama gibanja (vidi
sl.7.):
x = R cos t
y = R sin t
Slika 7.
405

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Isto gibanje moemo shvatiti i kao gibanje kompleksne toke z = x + iy, koje je tada odreeno sa z = x + iy
= Rcos t + iRsin t = Reit (vidi sl. 8.). Dakle, parametarska funkcija
it
z = Reit
Slika 8.
opisuje gibanje toke z po krunici radijusa R, s kutnom brzinom (periodom T = 2 / , frekvencijom
= / 2) i s poetnim poloajem z = R, za t = 0. Jednoliko kruno gibanje kutne brzine , po krunici
radijusa A, s poetnim poloajem z = Rei zadano je funkcijom (vidi sl.9.)
z = Aei(t+)
Slika 9.
Ako se toka z1 = Aei(t+) giba po krunici radijusa A s faznim pomakom , a toka z2 = Bei(t+) po
krunici radijusa B s faznim pomakom , i s istom kutnom brzinom , onda e se njihov zbroj
z = z1 + z2 = Aei(t+) + Bei(t+) = Cei(t+) gibati po krunici radijusa C s faznim pomakom gdje su C i
odreeni dijagramom na slici 10:
z1 = Aei(t+)
z2 = Bei(t+)
z = z1 + z2 = Cei(t+)
Slika 10.
406

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
i t
2
Posebno je zanimljiv onaj sluaj u kojem je z1 = Aeit i z2 = Be
= , tg =
(v.sl.11.).
B
A
C = A2 + B 2
i t
2
Ae it + Be
= Ce i (t ) .
Slika 11.
Izjednaimo li realni dio lijeve i desne strane posljednje jednakosti nalazimo sljedee pravilo za
superponiranje oscilacija jednake frekvencije.
SUPERPONIRANJE OSCILACIJA ISTE FREKVENCIJE
Superpozicija (zbroj) dvaju oscilacija iste frekvencije opet je oscilacija te iste frekvencije, s novim faznim
pomakom i novom amplitudom (vidi sl.12.)
Acos t + Bsin t = Ccos(t )
Slika 12.
PRIMJER 11.
Izraunajmo
2 cos 5t + sin 5t.
Rjeenje:
2 cos 5t + sin 5t = 2 + 1 cos(5t arctg 1 / 2 ) = 3 cos(5t / 4).
Deriviranje i integriranje kompleksnih funkcija moe se definirati analogono deriviranju i integriranju
realnih funkcija i to je predmet rauna kompleksnih funkcija kojim se ovdje neemo baviti. Razmotrit emo
samo posebni ali izuzetno vani sluaj kompleksne funkcije ex, gdje je proizvoljna kompleksna konstanta.
Rije je o kompleksnoj funkciji koja svakom realnom broju x pridruuje kompleksnu vrijednost ex.
Standardni postupak deriviranja moe se primjeniti na tu kompleksnu funkciju kao i na svaku realnu
funkciju:
e ( x + x ) e x
d x
e = lim
x 0
x
dx
407

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Izraunamo li traeni limes koristei se odgovarajuim redom potencija (koji definira ex) nai emo da je
d x
e = e x .
dx
Odavde neposredno izraunavamo i antiderivaciju od ex.
DERIVACIJA I ANTIDERIVACIJA OD ex
Za svaki kompleksni broj

d x
e = e x
dx
dx =
e x
7.6 HIPERBOLIKE FUNKCIJE

Vidjeli smo u prethodnom odjeljku da se realna eksponencijalna funkcija
ex = 1+ x +
x 2 x3 x 4
+
+
+K
2! 3! 4!
sastoji iz parnoga i neparnoga dijela, koji podsjeaju na funkcije kosinus i sinus. Parni dio zovemo
hiperbolikim kosinusom i oznaavamo ga s ch:
ch x = 1 +
x2 x4 x6
+
+
+K ,
2! 4! 6!
dok neparni dio zovemo hiperbolikim sinusom i oznaavamo ga sa sh:

sh x = 1 +
x3 x5 x7
+
+
+ K.
3! 5! 7!
Hiperbolike funkcije ch x i sh x definirane su za svaki realni x, budui da redovi potencija, koji ih definiraju,
konvergiraju za svaki x (usp. 3). Iz definicije hiperbolikih funkcija neposredno slijedi
(1) ex = ch x + sh x,
dok je s druge strane
(2) e x = 1 x +
x 2 x3
+K =
2! 3!
x2
x3
1 +
x+
K
+
+ K , tj. e x = ch x sh x.
2!
3!
Zbrajanjem i oduzimanjem jednakosti (1) i (2), nalazimo

ch x =
e x + e x
,
2
sh x =
e x e x
,
2
to nam pokazuje da se hiperboliki kosinus i sinus mogu definirati pomou eksponencijalne funkcije ex.
408
HIPERBOLIKE FUNKCIJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
HIPERBOLIKI KOSINUS I SINUS
Hiperboliki kosinus je funkcija

1
ch x = (e x + e x ) .
2
Hiperboliki sinus je funkcija
1
sh x = (e x e x ) .
2
Iz definicija hiperbolikih funkcija lako nalazimo njihove grafove. (vidi sl.1. i 2.)
Slika 1.,
Slika 2.
Uoimo da je ch x parna funkcija, ch( x) = ch x, dok je sh x neparna, sh( x) = sh(x).

Slinost hiperbolikih i trigonometrijskih funkcija oituje se u njihovim slinim svojstvima. Paralelno
navodimo neka od tih svojstava:
(3) ch 2x sh 2x = 1
(usp. cos 2x + sin 2x = 1)
(4) ch(x + y) = ch xch y + sh xch y
(usp. cos(x + y) = cos xcos y sin xsin y)
(5) sh(x + y) = sh xch y + ch xsh y
(usp. sin(x + y) = sin xcos y + cos xsin y)
1
(6) ch 2 x = (ch 2 x + 1)
2
1
(usp. cos 2 x = (cos 2 x + 1) )
2
1
(7) sh 2 x = (ch 2 x 1)
2
(usp. sin 2 x =
1
(1 cos 2 x) ).
2
409
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 1.
Dokaimo formule (3), (4) i (6).
Rjeenje:
1
1
ch 2 x = (e x + e x ) 2 = (e 2 x + 2 + e 2 x ) ,
4
4
sh 2 x =
1 x
1
(e e x ) 2 = (e 2 x 2 + e 2 x ) ,
4
4
pa oduzimanjem dolazimo do formule (3).

ch( x + y ) =
1 x+ y
1
(e + e x y ) = (e x e y + e x e y ) ,
2
2
uvrtavanjem ex = ch x + sh x i e x = ch x sh x nalazimo
ch( x + y ) =
1
[(ch x + ch x)(ch y + sh y ) + (ch x sh x)(ch y sh y )] .
2
Sreivanjem desne strane dolazimo do formule (4).

Iz formule (4) slijedi ch 2x = ch 2x + sh 2x, pa zbrajanjem s formulom (3) nalazimo
ch 2x + 1 = 2ch 2x, ime je dokazana formula (6).
Analogno trigonometrijskom tangensu i kotangensu definiramo i hiperboliki tangens i kotangens:
th x =
sh x
ch x
cth x =
ch x
sh x
Iz definicija hiperbolikog tangensa i kotangensa lako nalazimo njihove grafove (vidi sl.3.i 4.).
Slika 3.,
410
Slika 4.
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Derivacije i antiderivacije hiperbolikih funkcija sline su derivacijama i antiderivacijama trigonometrijskih

funkcija:
d
d 1 x
1
sh x =
(e e x ) = (e x + e x ) = ch x
dx
dx 2
2
d
d 1 x
1
ch x =
(e + e x ) = (e x e x ) = sh x
dx
dx 2
2
d
d sh x ch 2 x sh 2 x
1
=
= 2
th x =
2
dx
dx ch x
ch x
ch x
d
d ch x sh 2 x ch 2 x
1
=
= 2
cth x =
2
dx
dx sh x
sh x
sh x
DERIVACIJE I ANTIDERIVACIJE HIPERBOLIKIH FUNKCIJA

d
sh x = ch x
dx
ch xdx = sh x + C
d
ch x = sh x
dx
sh xdx = ch x + C
d
1
th x = 2
dx
ch x
ch 2 x = th x + C
d
1
cth x = 2
dx
sh x
sh 2 x = cth x + C
dx
dx
PRIMJER 2.
Izraunajmo (a)
d
d th 2 x
ch( x 2 2 x) , (b)
e
, (c) 2 th 4 xdx , (d)
dx
dx
ch 2 x 2 sh 2 x
sh 2 x dx
Rjeenje:
(a)
d
ch( x 2 2 x) = sh( x 2 2 x) (2 x 2)
dx
(b)
d th 2 x
2
= e th 2 x 2
e
dx
ch 2 x
(d)
ch 2 x 2 sh 2 x
ch 2 x sh 2 x sh 2 x
1
d
x
=
dx = 2 1dx = cth x x + C .
2
sh 2 x
sh x
sh x
(c)
2dx
ch 2 4 x = 2 4 th 4 x = 2 th 4 x
Trigonometrijski kosinus i sinus vezani su uz krunicu, budui da su cos t i sin t koordinate toke koja
omeuje luk duljine t na jedininoj krunici (v.sl.5.).
411
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
x2 + y2 = 1
ili
x = cos t
y = sin t
Slika 5.
Drugim rijeima x = cos t, y = sin t parametarske su jednadbe jedinine krunice x2 + y2 = 1.
Na slian nain su i hiperboliki kosinus i sinus vezani uz jedininu hiperbolu x2 y2 = 1 (otuda i njihovo
ime). Naime, iz identiteta ch 2t sh 2t = 1 slijedi da su x = ch t, y = sh t parametarske jednadbe jedinine
hiperbole x2 y2 = 1. (v.sl.6.)
x2 y2 = 1
ili
x = ch t
y = sh t
Slika 6.
Geometrijsko znaenje parametra t, u sluaju parametrizacije krunice, poznato nam je. To je mjera luka
krunice. Znaenje parametra t u sluaju parametrizacije hiperbole za sada ne znamo, no dokazat emo da je
t mjera osjenene povrine na sl.7.
412
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(x, y)
P1
1
(x, y)
P2
1
Slika 7.
Slika 8.
x
1
1
1
P = P1 P2 = xy ydx = sh 2t sh 2 t dt =
2
2
4
1
0
t
1
1
1
1
1
1
= sh 2t (ch 2t 1)dt = sh 2t sh 2t + t = t ,
4
20
4
4
2
2
tj. P = t, to smo i eljeli dokazati.
Dakle, hiperboliki kosinus i sinus pridruuju povrini omeenoj hiperbolom koordinate toke koja definira
tu povrinu (kao to trigonometrijski kosinus i sinus pridruuju luku krunice koordinate toke koja definira
luk).
Ipak, veza hiperbolnih i trigonometrijskih funkcija najbolje se vidi u podruju kompleksnih brojeva. Iz
razvoja u redove potencija lako se nalazi
cos x = 1
i sin x = ix
i tg x =
x2 x4 x6
(ix) 2 (ix) 4 (ix) 6
+
+ K =1+
+
+
+ K = ch(ix) ,
2!
4!
6!
2! 4! 6!
ix 3 ix 5 ix 7
(ix) 3 (ix) 5 (ix) 7
+
+ K = ix +
+
+
+ K = sh(ix) ,
3!
5!
7!
3!
5!
7!
i sin x sh(ix)
1
i
=
= th(ix) , ctg x =
=
= i cth(ix)
cos x ch(ix)
tg x th(ix)
VEZA TRIGONOMETRIJSKIH I HIPERBOLNIH FUNKCIJA
sin (ix) = i sh( x) ,
sh(ix) = i sin ( x) ,
cos(ix) = ch x ,
ch(ix) = cos x
tg(ix) = i th( x) ,
th(ix) = i tg x ,
ctg(ix) = i cth( x) ,
cth(ix) = i ctg x
413
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 3.
Razvijmo u red potencija funkcije th x i cth x.
Rjeenje:
x
x x ex 2 + ex 2 x ex +1 x
x
cth =
=
= + x
x2
x2
x
2
2 2 e e
2 e 1 2 e 1
Prema 7.4 primjer 5. slijedi:
x
x B
cht = 2 n x 2 n ,
2
2 n =0 (2n)!
gdje su B2n Bernoullijevi brojevi. Uvrtavanjem 2x umjesto x i dijeljenjem s x konano nalazimo
2 2n
B 2 n x 2 n 1 .
(
2
n
)!
n =0
cht x =
Uz pomo identiteta th x = 2cth (2x)= cth x nalazimo
2 2n (2 2n 1)
B 2 n x 2 n 1 .
(
2
n
)!
n =1
th x =
Iz tih razvoja i ve dokazanih veza tg x = th (ix), ctg x = cth (ix), lako nalazimo razvoje funkcija tg x i
ctg x.
RAZVOJI TANGENSA I KOTANGENSA
tg x = (1) n +1
n =1
2 2n (2 2n 1)
B 2 n x 2 n 1
(2n)!
th x =
2 2n
B 2 n x 2 n 1
(2n)!
cth x =
ctg x = (1) n
n =0
2 2n (2 2n 1)
B 2 n x 2 n 1
(2n)!
n =1
2 2n
B 2 n x 2 n 1
(
2
n
)!
n =0
n + 1
n + 1
n + 1
n + 1
B0 +
B1 +
B 2 + K +
B n = 0 .
gdje su B2n Bernoullijevi brojevi odreeni s B0 = 1 i
0
1
2
n
(Za sve neparne n, osim B1, Bn = 0.)
Funkcije inverzne hiperbolikim funkcijama zovemo area funkcijama (area lat. povrina), jer one
koordinatama toke na jedininoj hiperboli pridruuju odgovarajue povrine. (Sjetimo se da smo funkcije
inverzne trigonometrijskim funkcijama zvali arkus funkcijama , arcus lat. luk.)
Upotrebom testa invertibilnosti (usp. 5.4.) lako emo ustanoviti da je funkcija sh x invertibilna na itavom
podruju realnih brojeva ( , ), funkcija ch x invertibilna je na intervalu [0, ), th x na intervalu
( 1,1) i cth x na uniji intervala ( , 1) i (1, .)
414
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Zrcaljenjem grafova hiperbolikih funkcija oko pravca y = x lako nalazimo grafove area funkcija (v.sl. 9,
10, 11 i 12.).
Slika 9.
Slika 10.
Slika 11.
Slika 12.
Hiperbolike funkcije moemo eksplicitno izraziti pomou eksponencijalnih, pa s pravom oekujemo da se

njihovi inverzi, area funkcije, mogu eksplicitno izraziti pomou logaritamskih funkcija. Ne primjer,
y = arsh x znai x = sh y = (e y e y ) / 2 , odakle mnoenjem s 2ey slijedi 2eyx = eyey e yey, tj.
2
(e y ) 2 x (e y ) 1 = 0 .
Rjeavanjem te kvadratne jednadbe za ey (ey > 0 pa moramo odabrati pozitivno rjeenje) dobit emo
415
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
e y = x + x2 +1
odakle slijedi
y = ln x + x 2 + 1 ,
arsh x = ln x + x 2 + 1 .
Slino bismo nali da je

arch x = ln x + x 2 1 , za x > 1.
PRIMJER 4.
Izraunajmo arsh 5.
Rjeenje:
arsh 5 = ln 5 + 52 + 1 ln(10.1) 2.31 .
Derivacije area funkcija nalazimo lako. Iz y = arsh x i x = sh y slijedi

d arsh x dy
1
1
1
1
=
=
=
=
=
.
dx
dx dx dy ch y
1 + sh 2 y
1 + x2
Slino bismo nali

d arch x
=
dx
1
x2 1
(x > 1).
Odavde neposredno slijede odgovarajua pravila integriranja:
dx
= arsh x + C = ln x + 1 + x 2 + C
1+ x
2
dx
= arch x + C = ln x + x 2 1 + C
x 1
2
PRIMJER 5.
Izraunajmo
Rjeenje:
416
d
arch x 2 + 1 , x 0.
dx
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
d
arch x 2 + 1 =
dx
2x
x +11 2 x +1
1
za x > 0
2
x
x +1
=
x 2 + 1 1 za x < 0.
x 2 + 1
1
x2
Preostale area funkcije istrauju se na slian nain; rezultate navodimo u sljedeem okviru.
AREA FUNKCIJE
arsh x = ln x + x 2 + 1
d arsh x
=
dx
arch x = ln x + x 2 1
d arch x
=
dx
1 1+ x
arth x = ln
2 1 x
d arth x
1
=
, x < 1,
dx
1 x2
arcth x =
1 x +1
ln
2 x 1
dx
= ln x + x 2 + 1 + C
2
x +1
1
2
x +1
1
x2 1
, x > 1,
d arcth x
1
=
, x > 1,
dx
1 x2
dx
= ln x + x 2 1 + C , x > 1,
x 1
2
1 1+ x
2 ln 1 x + C , x < 1,
dx
1 1+ x
= ln
+C =
x
1
1
+
1 x2 2 1 x
ln
+ C , x > 1.
2 x 1
7.7 BESKONANO MNOENJE

Svaki polinom n-tog stupnja y = a + b x ++ c xn1 + d xn ima n kompleksnih korijena x1, x2, , xn (koji
mogu biti viestruki) i moe se prikazati kao produkt linearnih faktora sljedeeg oblika:
y = d (x x1) (x x2) (x xn).
Polinom nije jednoznano odreen svojim korijenima x1, x2, , xn. Za to je potreban jo jedan podatak. U
gornjoj faktorizaciji to je njegov vodei koeficijent d. To moe biti i njegova vrijednost u nuli, tj. njegov
slobodni koeficijent a:
x
x
x
y = a1 1 K 1 .
x1 x2
xn
Lako je provjeriti da polinom s desne strane ima koeficijente x1, x2, , xn, te da mu je vrijednost u nuli a, to
znai da je i ova faktorizacija valjana.
417
BESKONANO MNOENJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Beskonani polinomi y = a 0 + a 1x + a 2 x + a 3 x + imaju beskonano mnogo kompleksnih korijena

x1, x2, x3, , pa moemo oekivati da njihova faktorizacija (ako postoji) ima beskonano mnogo faktora:
x
x
x
y = a0 1 1 1 K
x1
x2
x3
(Uoimo da faktorizacija oblika y = d (x x1) (x x2) nije mogua, jer beskonani polinomi nemaju
vodei koeficijent d.)
PRIMJER 1.
Kako bi, ako postoji, izgledala faktorizacija funkcija (beskonanih polinoma) sin x i cos x?
Rjeenje:
Funkcija
sin x
ima korijene , 2, 3, . Dakle,
x
sin x
x
x
x
x
x
x
= 1 1 + 1
1 +
1
1 +
K ,
x
2 2 3 3
x 2
x 2
x2
K .
sin x = x 1 1
1
(2 ) 2 (3 ) 2
Funkcija cos x ima korijene /2, 3/2, 5/2, . Dakle,

2 x 2 x 2 x 2 x 2 x 2 x
cos x = 1 1 + 1
1 +
1
1 +
K
3 3 5 5
(2 x) 2 (2 x) 2 (2 x) 2
1
K.
1
= 1
2
2
2
(
3
)
(
5
)
Nakon to precizno definiramo beskonano mnoenje iz prethodnog primjera, dokazat emo da su dobivene
faktorizacije tone.
FAKTORIZACIJA SINUSA I KOSINUSA
x 2
x 2
x2
x2
sin x = x 1 1
1
x
1
K
=
(n ) 2
(2 ) 2 (3 ) 2
n =1
4 x 2
4 x 2
4x2
4x2
cos x = 1 2 1
1
1
K
=
(n ) 2
(3 ) 2 (5 ) 2
n =1
Pozabavimo se dakle postupkom mnoenja beskonanog broja faktora, koje emo krae zvati beskonanim
mnoenjem. Da bi takvo beskonano mnoenje imalo beskonani produkt nuno je (to emo uskoro
dokazati) da njegovi faktori tee prema 1, pa emo ih zato prikazivati u obliku (1+a n).
418
BESKONANO MNOENJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
419
BESKONANO MNOENJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRODUKT BESKONANOG MNOENJA
Beskonano mnoenje je postupak u kojem treba pomnoiti beskonano mnogo faktora:
(1 + a1 )(1 + a2 )(1 + a3 ) K = (1 + ai ) .
i =1
Broj Pn = (1 + ai ) = (1 + a1 ) K (1 + an ) zovemo n-tim djelominim produktom beskonanog

i =1
mnoenja
(1 + ai ) .
i =1
Ako niz djelominih produkata P1, P2, P3, konvergira prema P, za n, onda kaemo da beskonano
mnoenje
(1 + ai ) konvergira, i da mu je produkt
P. To zapisujemo ovako:
i =1
(1 + ai ) =P.
i =1
Ako
(1 + ai ) ne konvergira, tj. ako divergira, onda kaemo da beskonano mnoenje nema produkta.
i =1
Ako
(1 + ai ) konvergira (tj. ima produkt) onda postoji

i =1
lim Pn i naravno lim Pn = lim Pn 1 , odakle
slijedi
lim Pn
Pn
= n
= 1 , tj. lim an = 0 .
n
n P
lim Pn 1
n 1
lim (1 + an ) = lim
NUNI UVJET KONVERGENCIJE
Uvjet lim an = 0 nuan je uvjet konvergencije beskonanog mnoenja

n
(1 + an ) . Dakle, ako produkt

n =1
postoji onda je lim an = 0 . Ako je lim an 0 onda produkt ne postoji.

n
Uvjet lim an = 0 nije dovoljan uvjet konvergencije. Uz taj uvjet

n
PRIMJER 2.
(1 + x 2
n =0
)=
1
, za svaki x < 1 .
1 x
Rjeenje:
Izraunajmo djelomine produkte Pn.
420
(1 + an )
n =1
produkt. Da bi se to odluilo potrebna je daljnja analiza.
Dokaimo da je
moe, ali i ne mora imati
BESKONANO MNOENJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
n 1
Pn 1 = (1 + x )(1 + x 2 )(1 + x 4 ) K (1 + x 2 ) = 1 + x + x 2 + x 3 + ... + x 2

1 + 2 + 4 + ... + 2
n 1
(jer je
= 2 1 ). Dakle,
n
lim Pn = 1 + x + x 2 + x 3 + ... = x n =
n=0
1
, za svaki x < 1 .
1 x
(Uoimo da je tada zadovoljen nuan uvjet konvergencije.)

Zainteresiranom itatelju sada nudimo i dokaz da su gornje faktorizacije funkcija sin x i cos x tone.
Dokaimo najprije da vrijedi
N 1
(1) a 2 N b 2 N = (a 2 b 2 ) (a 2 2ab cos

n =1
n
+ b2 ) .
N
Prema De Moivreovoj formuli (usp. okvir u 7.5) kompleksni korijeni polinoma y = x2N 1 su
2N
1 = 1; cos
2n
2n
i sin
, za n = 1, K, N 1 .
2N
2N
Zato x2N 1 moemo faktorizirati na sljedei nain:

N 1
n
n
n
n
+ i sin
i sin
x 2 N 1 = ( x 2 1) cos
x cos
N
N
N
N
n =1
2
2
N 1
N 1
2
n n
n
2
= ( x 2 1) x cos
+
=
+ 1.
x
sin
(
1
)
x 2 x cos
N
N
N
n =1
n =1
Uvrtavanjem x = a /b i mnoenjem s b2N dobijamo (1).

Primijetimo zatim da vrijedi
(2)
sh x ex e x
=
x
2x
1 +
2N
= lim
N
2N
2N
2x
2N
Naime (usp. 6.2), iz e = lim(1 + h)1 h slijedi e = lim (1 + y m) m y , dakle e y = lim (1 + y m) m , iz ega za m
h 0
= 2N i y = x slijedi (2).
Limes izraza na desnoj strani od (2) izraunat emo primjenom formule (1) uz
a = (1+x / 2N) i b = (1x / 2N).
1 +
2N
2N
2N
2x
2N
2 x2
1 2x N 1 x 2 x 2
x 2 x 2
n
+
2
1
cos
1
1 + +
=
2x N n =1 N 4 N 2
N
N 4 N 2
2 N 2
421
BESKONANO MNOENJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
N 1
2x2
n
1
2 n
=
cos 2
+
= 4 sin
2
2N
2 N
N
N n =1
1 N 1
n 2 x 2
n
2
1
cos
1 + cos
2
N n =1
N 2N
N
N 1
N 1
2 x2
1 N 1 2 x 2
n
2 n
2 n
2 n
1
ctg
4
sin
1
ctg
4 sin 2
+
=
+
2
2
N n =1
2N
2 N n =1
2 N n =1
2N
4N
4N
Dakle,
N 1
N 1
2 x2
n
sh x
2 n
= lim 1 +
ctg
lim
4 sin 2
.
2N
2N
x
4N
n =1
n =1
Budui da je lim sh(x) /(x) = 1 , uvrtavanjem x = 0 u gornju jednadbu nalazimo da je desni limes 1, pa
x0
je
N 1
2 x2
n
sh x
.
= lim 1 +
ctg 2
2
N
2 N
x
4N
n =1
Uzimajui u obzir (usp. 7.4 primjer 5), da je tg = + 3/3+, tj. da se tg za 0 ponaa kao ,
zakljuujemo da se ctg2 ponaa kao 1/2, odakle slijedi
2
N 1
N 1
x2 x2
sh x
2 x 2 2 N
lim
= lim 1 +
1 + = 1 + .
N
x
4 N 2 n N n =1 n 2 n =1 n 2
n =1
Odavde (uvrtavanjem x/ za x, te potom ix za x) slijedi
sh x
x 2 sin x
x2
= 1 + 2 2 ,
= 1 2 2 ,
x
x
n
n
n =1
n =1
jer je sin x/x = sh (ix)/(ix) (usp. Okvir o vezi trigonometrijskih i hiperbolnih funkcija u 7.6). Slino se
dokazuje i valjanost faktorizacije kosinusa.
PRIMJER 3.
Funkcija ctg x nema realnih nultoaka ali ima beskonano mnogo prekida u x = 0, , 2,
3, (v. sl. 19. u 6.2). Funkcije 1/x, 1/(x ), 1/(x + ), 1/(x 2), 1/(x + 2), imaju
beskonane prekide u x = 0, , 2, 3, , pa njihov beskonani zbroj ima iste prekide kao i
ctg x. Dokaimo da je ctg x zapravo jednak tom zbroju:
ctg x = K +
1
1
1
1
1
1
+
+ +
+
+K=
x + 2 x + x x x 2
n = x n
Rjeenje:
Logaritmiranjem jednakosti
422
BESKONANO MNOENJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
sin x
x2
= 1 2 2
x
n
n =1
nalazimo
x2
ln sin x ln x = ln1 2 2 .
n
n =1
Integriranjem nalazimo
ctg x
1
2x
1 1
1
1
,
.
= 2
ctg
x
=
+
+
=
2 2
x n =1 x n x + n n = x n
x n =1 x n
RAZVOJ KOTANGENSA
ctg x =
1
n = x n
PRIMJER 4.
Usporeujui razvoje kotangensa iz ovog odjeljka (vidi gornji okvir i odgovarajui okvir u 7.6)
izraunajmo sumu
1 n p , za sve parne p.
n =1
Rjeenje:
Iz razmatranja koja su prethodila ovom primjeru neposredno slijedi
(3) x ctg x =
1
1
2
=
+
x
1
2
x n
x2 n2 .
n =
n =1
S druge strane, iz razvoja kotangensa koji smo nali u 7.6 (usp. okvir u 7.6) slijedi
(4) x ctg x = 1 + ( 1) k
k =1
22k
B2 k (x) 2 k .
(2k )!
Razvoj (3) moemo transformirati koristei se razvojem u geometrijski red:

k
2
x
2x2
( x n) 2
2 .
2
2
=
2
2
2
x n
1 ( x n)
k =1 n
Dakle,

x 2k
(5) x ctg x = 1 + 2 2 k
n =1
k =1 n
1
= 1 + 2 2 k
k =1
n =1 n
2k
x .
423
BESKONANO MNOENJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Usporeujui (4) i (5) konano nalazimo
n 2k
= (1) k +1
n =1
2 2 k 1
B2 k 2 k .
(2k )!
Budui da je B2 = 1/6, B4 = 1/30, B6 = 1/42, (usp. 7.4 primjer 5) slijedi da je
n 2 = 1 + 2 2 + 32 + 4 2 + 5 2 + K =
1
2
6
n 4 = 1 + 24 + 34 + 44 + 54 + K = 90 ,
1
1
1
1
1
6
=
+
+
+
+
+
K
=
1
,
n6
945
2 6 36 4 6 56
i tako dalje (usp. 8.3 primjer 19).
Problem izraunavanja suma harmonijskih p-redova postavio je J. Bernoulli u jednom testu pisanom u
Baselu, pa je on otada poznat kao baselski problem. Za parne brojeve p rijeio ga je L. Euler (na gornji
nain), a za neparne brojeve p on do danas nije rijeen.
EULEROVO RJEENJE BASELSKOG PROBLEMA
Za sve parne brojeve p:
1
1
1
1
n p = 1 + 2 p + 3 p + 4 p + K = (1) p
n =1
2 +1
2 p 1
B p p ,
( p )!
gdje su Bp Bernoullijevi brojevi iz 7.4 primjer 5 (usp. i 7.6 okvir o razvoju tangensa i kotangensa).
Bernoullijevi brojevi javljaju se i kao slobodni koeficijenti Bernoullijevih polinoma, iji su integrali jednaki
konanim sumama potencija prirodnih brojeva:
n 1
1
n2 n
=
+
+
+
1
2
(
1
)
d
K
=
i
n
x
x
2 2 2 ,
i =1
0
n
n 1
n 1
n3 n 2 n
1
2
2
2
2
2
i
n
x
x
x
1
2
(
1
)
d
=
+
+
K
+
+
=
+ ,
6
3
2 6
i =1
0
n 4 n3 n 2
3 3 2 1
3
3
3
3
,
=
+
+
K
+
+
=
+
i
n
x
x
x
x
1
2
(
1
)
d
2 2
4
2
4
i =1
0
i tako dalje. To pokazujemo u zadnjem primjeru ovog odjeljka.
424
BESKONANO MNOENJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 5.
n 1
x k aproksimirana je integralom
Suma potencija prirodnih brojeva
x =0
x dx (v. sliku 1).

k
n 1
x =0
x k x k dx
Odredimo polinome k-toga stupnja Bk(x) = xk + + bx + a, takve da bude tono (a ne samo
aproksimativno, kao za xk):
(6)
n 1
x =0
x k = ( x k + K + bx + a)dx = Bk ( x)dx .
y = xk
(n1)k
3
2k
1k
0
n1
Slika 1.
Rjeenje:
Iz zahtjeva (6) neposredno slijedi
n +1
n +1
n 1
x =0
x =0
Bk ( x)dx =
k
k
k
Bk ( x)dx Bk ( x)dx = x x = n
to (uz zahtjev da vodei koeficijent od Bk(x) mora biti 1) jednoznano odreuje koeficijente polinoma
Bk(x). Na primjer, za k = 3 imamo:
n +1
n +1
n +1
bx 2 cx 3 x 4
n = B3 ( x)dx = (a + bx + cx + x )dx = ax +
+
+
=
2
3
4
n
n
n
3
b c 1
= a + + + + (b + c + 1)n + c +
2
3
4
3 2
3
n + n .
2
Usporeivanjem koeficijenata na lijevoj i desnoj strani dobivamo sljedei sustav za nepoznate

koeficijente a, b i c:
425
BESKONANO MNOENJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
a+
b c 1
+ + =0
2 3 4
b + c +1 = 0
c+
3
=0
2
1=1
Ovakvi trokutasti sustavi uvijek imaju jednoznano rjeenje. U naem sluaju (za k = 3) c = 3/2,
b =1/2 i a = 0. Dakle, B3(x) = x3 3x2/2 + x/2, pa je
n 1
x =0
x 3 = ( x 3 3x 2 / 2 + x / 2)dx = n 4 / 4 n3 / 2 + n 2 / 4
n 1
(usp. gore). Tako moemo izraunati svaki Bk(x) i svaku sumu
xk .
x =0
S druge strane, deriviranjem definicione relacije za Bk(x) nalazimo:

kn k 1
d
dn
n +1
Bk ( x)dx =
n
d
dn
n +1
Bk ( x)dx
0
d
Bk ( x)dx = Bk (n + 1) Bk (n) .
dn 0
Odavde slijedi
(7)
k 0 k 1 = Bk (1) Bk (0)
k 1k 1 = Bk (2) Bk (1)
k 2 k 1 = Bk (3) Bk (2)
M
k (n 1) k 1 = Bk (n) Bk ( n 1)
to nakon zbrajanja svih jednadbi daje
k (0 k 1 + 1k 1 + 2 k 1 + K + ( n 1) k 1 ) = Bk (n) Bk (0) .
Iz (6) sada neposredno slijedi
n
(8) Bk (n) = k Bk 1 ( x)dx + Bk (0) .

0
Ako znamo vrijednosti Bk = Bk(0), onda iz (8) moemo rekonstruirati sve polinome Bk(x):
426
BESKONANO MNOENJE
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
B1 ( x) = x + B1
2
B2 ( x) = 2 ( x + B1 )dx + B2 = x 2 + B1 x + B2
1
0
x
2
3
3
B3 ( x) = 3 x 2 + B1 x + B2 dx + B3 = x 3 + B1 x 2 + B2 x + B3
1
1
2
M
k
k
k
Bk 1 x + Bk
Bk ( x) = x k + B1 x k 1 + B2 x k 2 + K +
k 1
1
2
Uvrstimo li x = 1 u zdanju jednakost i uzmemo li u obzir da je Bk(0) = Bk(1 (usp. (7)), nai emo da je
k
k
k
Bk 1 + Bk ,
Bk = 1 + B1 + B2 + K +
1
2
k 1
to jest (uz uvoenje B0 = 1)
k
k
k
k
B0 + B1 + B2 + K +
Bk 1 = 0 .
0
1
2
k 1
Budui da je to definiciono svojstvo Bernoullijevih brojeva (usp. 7.4 primjer 5) slijedi da su vrijednosti Bk(0)
zapravo Bernoullijevi brojevi.
427

Singer: Racun Beskonacnih Polinoma

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Singer: Racun Beskonacnih Polinoma

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

7.

Taylorova formula i Taylorov red

7.1 TAYLOROVA FORMULA I TAYLOROV RED

za k2 < 1. Ako ih aproksimiramo polinomima moemo oekivati da e i njihove antiderivacije biti

(Naime, iz osnovnog teorema rauna, G ( x) G (a) = G ( x)dx , i G(a) = 0 slijedi

Osim toga koristit emo se i poopenim teoremom srednje vrijednosti za integrale:

Ako su f i g neprekinute funkcije na [a, b] i ako g ne mijenja predznak na [a, b] onda je

f ( x) g ( x)dx = f (c) g ( x)dx,

za neki c[a, b].

m g ( x)dx f ( x) g ( x)dx M g ( x)dx,

TAYLOROVA FORMULA I TAYLOROV RED

koji je pozitivan u prvom, a negativan u drugom sluaju, nalazimo da je

Jednostavnim mnoenjem slijedi na teorem

f ( x) g ( x)dx = f (c) g ( x)dx.

f (a) = f (x) + G1(x).

Oito je G1(a) = 0. Deriviranjem jednakosti (1) lako raunamo derivaciju G1(x):

Iz teorema srednje vrijednosti slijedi

G1 ( x) = f ' ( ) dx = f ' ( )(a x),

za neki izmeu a i x, to nakon uvrtavanja u (1) daje prvu procjenu

f (a) = f (x) + f ()(a x).

f (a) = f (x) + f (x)(a x) + G2(x).

TAYLOROVA FORMULA I TAYLOROV RED

Naravno G2(a) = 0. Deriviranjem lako nalazimo G2(x):

Iz teorema srednje vrijednosti slijedi

za neki izmeu a i x, to nakon uvrtavanja u (2) daje drugu procjenu

Ponavljajui prethodni postupak nalazimo

Uvrtavanjem u (3) dobivamo treu procjenu

Ponavljanjem ovog postupka n puta nalazimo

gdje je neka vrijednost izmeu a i x. Zamjenom a sa x i x sa x0 dolazimo do uobiajenog zapisa Taylorove

TAYLOROVA FORMULA I TAYLOROV RED

gdje je je neka vrijednost izmeu 0 i x.

(Taylorov polinom oko 0 je

i katkada se zove Maclaurinovim polinomom.)

gdje je neki broj izmeu x0 i x.

TAYLOROVA FORMULA I TAYLOROV RED

Budui da je f IV(x) = f (x) vrijednosti se cikliki ponavljaju, pa Taylorova formula glasi

= 0 (usp. 5.3.) to znai da greka aproksimacije

TAYLOROVA FORMULA I TAYLOROV RED

Dakle i cos x je beskonani polinom, jer je lim G2 m + 2 ( x) = 0.

Dakle, traena aproksimacija je

Iz Taylorove formule slijedi

to znai da je traena priblina vrijednost

TAYLOROVA FORMULA I TAYLOROV RED

Prema Taylorovoj formuli

Uoimo da Gn(x) 0 za n , jer je lim

Dovoljno je upotrijebiti Taylorov polinom 2. stupnja. Dakle, s grekom manjom od 10 3,

TAYLOROVA FORMULA I TAYLOROV RED

to znai da je traena vrijednost integrala 0.1003333 s grekom manjom od 10 6.

est je zapis u kojem se x pie umjesto a i x umjesto x:

TAYLOROVA FORMULA I TAYLOROV RED

Uoimo li da iz y = f (x) slijedi

ili uz uobiajenu oznaku y = y(x + x) y(x)

TAYLOROVA FORMULA I TAYLOROV RED

(x) = ( 1)...( (n 1)) x n

= , (ita se: povrh k).

TAYLOROVA FORMULA I TAYLOROV RED

Za pozitivne cjelobrojne dobivamo dobro poznate elementarne razvoje:

Odavde lako izvodimo i opu formulu za (pozitivnu cjelobrojnu ) potenciju binoma:

1.2 na dvije decimale.

TAYLOROVA FORMULA I TAYLOROV RED

jer je 3 / 2 = 1/ 3 / 21, za 1 1.2. Dakle,

Iz Taylorove binomne formule slijedi

Koristei se Newtonovom binomnom formulom izraunajmo