ASTRONOMIJA

P-4

Zvijezde

OSNOVNE KARAKTERISTIKE ZVIJEZDA UDALJENOST ZVIJEZDA ZVJEZDANA PARALAKSA SJAJ ZVIJEZDA INDEKS BOJE LUMINOZNOST ZVIJEZDA MASA ZVIJEZDA TEMPERATURA RADIJUS/POLUPRENIK ZVIJEZDA

POLOAJ ZVIJEZDA NA NEBU

Zvijezde se kreu kroz prostor (velika udaljenost i nije primijetno za jedan ljudski ivot) Poloaj zvijezda je odreen koordinatama u nebeskom ekvatorskom koordin. sistemu Na polu N vide se sve zvijezde koje imaju pozitivnu deklinaciju, Polaris je u zenitu Sa ekvatora se vide sve zvijezde, a Polaris je na samom horizontu. Na svim geografskim irinama Sjeverne hemisfere (NH) Polaris/Sjevernjaa se nalazi na visini koja je jednaka geografskoj irini mjesta promatranja.

UDALJENOST ZVIJEZDA
Zvijezde se nalaze na ogromnim udaljenostima Udaljenosti se mjere u jedinicama: Svjetlosna godina (sg) Parsek (pc)

1pc=3,262 sg=3,1.1013 km

Udaljenost zvijezda
Paralaksa (jedna od prvih metoda) Zvjezdana paralaksa je ugao pod kojim se sa neke zvijezde vidi velika poluosa Zemljine putanje oko Sunca. Pomjeranje u poloaju tijela izrokovano promjenom poloaja posmatraa (test sa zatvaranjem jednog oka) Besel je 1837. prvi izmjerio paralaksu (zvijezda 61 Labuda)

Najveu paralaksu ima Proksima Centauri (0.762) Udaljenost ove zvijezde je 4,2 sg

PARALAKSA
Promatrajui prividni pomak zvijezde na svemirskom svodu tokom est mjeseci mogue je odrediti tzv. paralaksu te zvijezde tj. ugao beta. Poznavanjem udaljenosti od Zemlje do Sunca (=1 astronomska jedinica) i pomou elementarne trigonometrije mogue odreivanje udaljenosti do zvijezde. Blie zvijezde imaju veu, a udaljenije manju paralaksu

 Parsek (pc) je osnovna jedinica za mjerenje udaljenosti u svemiru koja u posljednje vrijeme potiskuje iz upotrebe svjetlosnu godinu. (1 pc = 3.26 svjetlosnih godina)

Jedan parsek je definiran kao udaljenost na kojoj bi zvijezda imala paralaksu od jedne lune sekunde. To je, dakle, udaljenost s koje se polumjer zemljine orbite vidi pod kutem od jedne sekunde.

Udaljenost zvijezde d u parsecima i paralaksa zvijezde p su u relaciji

1 d au p
p = (206,265 b)/d p mjereno u uglovnim/kutnim sekundama

Metoda triangulacije

3,262 d ( gs) p
Paralaksa p je mjerena u sekundama, udaljenost d u svjetlosnim godinama

Paralaksa

9 zvijezda se nalazi u polupreniku od 50 sg

(Toliman , Sirius, Procion, Altair, Fomalhaut, Vega, Poluks, Arktur, Kapela )

PRIVIDNA VELIINA ZVIJEZDA

Najoiglednija osobina zvijezda je njihov sjaj
Hiparh je uveo tzv. prividnu veliinu (sjaj) Oznaka je m (eng. magnitude) Hiparh je uveo skalu prividnih veliina zvijezda (podijelio na 6 klasa). Najsjajnija je zvijezda prve klase itd. Skala prividne veliine nije linearna

 Skala je doraena u novije vrijeme Norman Robert Pagaon je 1856. postavio sljedee: ako se prividne veliine zvijezda razlikuju za 1 onda je odnos sjaja zvijezda jednak je 2,52

100 2,512

I1 ( m2 m1 ) 2,512 I2
I1 ,I2 (PRIVIDNI SJAJ ZVIJEZDA)
m1 i m2 prividne veliine zvijezda

Veza osvijetljenosti i zvjezdane veliine

Zvijezda 1.prividne veliine osvjetljava oko 2,5 puta jae od zvijezde 2. veliine Ako se veliine zvijezda razlikuju za 1, omjer osvijetljenosti je 2,512

2,512 100
5 5

Em1 E m2

100 2,512

2,512

m2 m1

log 2,512 0,4

Veoj osvijetljenosti odgovara manja zvjezdana veliina m

Sjaj zvijezda-skala

Sunce: -26.7, Mjesec: -12.6, Venera: -4.4,

Sirius: -1.4, najsjajniji kvazar: +12.8.

Zvijezda moe biti sjajna zato to je jako blizu Solarnom sistemu ili zato to je daleko ali ima veliku luminozitet. Dvije zvijezde iste prividne veliine e se razlikovati u stvarnom sjaju, ako je jedna od zvijezda udaljenija Da bi se odredio stvarni sjaj zvijezda, njena prividna veliina se mora korigovati tako da pokazuje koliko bi bila sjajna ako su na istoj, standardnoj udaljenosti. Ova udaljenost je 10 pc. Sjaj koji bi zvijezda imala da se nalazi na 10 pc se naziva apsolutna veliina. Apsolutna veliina mjeri stvarni sjaj ili luminozitet zvijezde, a prividna veliina mjeri koliko se ini sjajna Sunce ima prividnu veliinu od -26,7 a apsolutnu od skromnih +4,85. Na udaljenosti od 10 pc Sunce bi bilo zvijezda 5 kategorije. Sirius je m=1,46, a M=+1,46, mi je vidimo kao najsjaniju zvijezdu na nebu zato to je veoma blizu Suncu, dok Deneb m=+1,33, M=-8,65, veoma je sjajna zvijezda ali 1000 pc udaljena pa nije veeg sjaj od Mjeseca

VELIINA ZVIJEZDA
Apsolutna zvjezdana veliina je izraena u jedinicama prividne veliine koju bi imala data zvijezda kada bi se nalazila na udaljenosti 10 pc Ako je zvijezda udaljena 10 pc od nas njena apsolutna veliina je NULA

Apsolutna veliina M je odreena relacijom

M=m + 5- 5logd,
udaljenost zvijezde u parsecima.

M=m+5+5logp

Gdje je m prividna zvjezdana veliina, p paralaksa, d

Apsolutna zvjezdana veliina

Apsolutna zvjezdana veliina M je ona veliina koju bi zvijezda imala na udaljenosti 10 pc Osvijetljenost koju daje zvijezda je obrnuto proporcionalna kvadratu udaljenosti Omjer osvijetljenosti koju daje zvijezda udaljena r i na 10pc je

1 2 E1 r 1 E2 2 (10 pc) E1 (10 pc) 2 E2 r

2

Veza izmeu M i m
E1 2,512M m E2
2 ( 10 pc ) 2,512M m log 2 r ( M m) log 2,512 2 log 10 2 log r ( M m) 0,4 2 2 log r M m 5 5 log r m M 5 5 log r M m 5 5 log r

M m 5 5 log p

Vrste zvjezdanih veliina

Veliine zavise od osobine izvora i detektora Podjela prema ovisnosti o detektoru Vizuelne (mv) Fotografske (mf) Fotovizuelne (mvf) Bolometrijske (mb) Ozraenost koju daje cijeli svemir mjeri bolometar

Metode odreivanja zvjezdane veliine

1. Vizualno (okom-osjetljivo na uti i crveni dio spektra
2. Fotografska metoda(fotografska ploa osjetljiva na plavi i ljubiasti dio spektra)
Indeks boje CI Razlika izmeu fotografske mph i fotovizualne veliine mpv CI= mph-mpv
Za ute i crvene zvijezde indeks boje je pozitivan, a za plave negativan

LUMINOZNOST
Broj koji pokazuje koliko puta vie od Sunca zrai data zvijezda Zavisi od njihove fizike veliine (dimenzije), mase i temperature Artur Edington je 1928. dao vezu izmeu mase i sjajnosti (dijagram m-L, m je masa zvijezde izraena preko mase Sunca)

Lm

3,9

Luminozitet u zavisnosti od mase zvijezda

L proporc. m3,9

Luminozitet Sunca
Ukupni tok zraenja se dobije mjerenjem ozraenosti Zemlje (solarna konstanta) Ukupna snaga zraenja cijele povrine zvijezde L=4R2Es Es=1370W/m2 izvan atmosfere Povrina Sunca zrai 6,3.107W/m2

Astronomska fotometrija
Atmosfera dobro proputa svjetlost i radiovalove, ali i rendgensko zraenje, ultraljubiasto i infracrveno.

Prijem EM zraenja pomou optikih teleskopa (ulaz:objektiv, izlaz: oko, fotografska emulzija, dvodimenzionalni elektroniki ili poluvodiki instrumeni, raunar)

BOJA i TEMPERATURA ZVIJEZDA

Posmatranjem se uoava da se zvijezde razlikuju ne samo u sjaju nego i u boji.

Razlikuju se u boji zato to su razliitih temperatura Tanim odreivanjem boje zvijezde astronomi mogu odrediti temperature njene povrine

Kada se zagrije komad metala, mijenja boju sa promjenom temperature. Kada se uari prvo je crven, kako se dalje zagrijava postaje narandast, zatim uto-bijeli i plavo-bijeli. Crvene zvijezde (Antares i Betelgeuse) su tzv. hladne zvijezde, iako su oko 2500 K. Zvijezde koje su narandaste su oko 5000 K. Zvijezde kao Sunce su ute i oko 6000 K. Bijele zvijezde (kao Vega) su toplije od 10000 K. Plavi giganti (Rugak i Deneb) imaju temperaturu povrine oko 20000 K. Odreivanje prividne boje podrazumjeva praenje njihove veliine na razliitim talasnim duinama. Zvijezdina vizualna veliina (V) predstavlja njen sjaj na talasnoj duini za koju je oko najosjetljivije. Zvijezdina plava veliina (B) je talasna duina za koju je fotografski film najosjetljiviji. Razlika izmeu ove dvije vrijednosti se zove indeks boje (CI) i predstavlja tano iskazanu boju zvijezde

Unutar date spektralne klase zvijezde su podjeljene u svjetlosne klase. Ove klase omoguavaju detaljnije razlikovanje, npr. Crveni div ili crveni patuljak.
Svjetlosne klase su: I Superdiv II Svijetli div III - Div IV Poddiv

V Osnovne
VI Pod- patuljak VII - Patuljak

BOJE I TEMPERATURA

NEKE ZVIJEZDE I NJIHOVE BOJE

Katalozi Drapera i Jumpa

1840, John William Draper, kemiar uvodi fotografiju ameriki

1872, Henry Draper-katalog njemu u ast 1901, Annie Jump Cannon uvodi kao klasu zvijezda prema njenoj temperaturi od toplijih ka hladnijim u slovnoj notaciji:

O, B, A, F, G, K, M

 O klasa: svijetlomodre zvijezde T >30000K, najjae linije He, ima i H

B klasa : modre zvijezde, He, H; T(30000,10000)K, Orionova klasatj.helijeva klasa, Spika, Rigel A klasa: bjeliaste zvijezde, H, Ca; T(10000, 7500)K, Sirijus , Vega, Altair F klasa: ukastobijele, Ca; T(75006000)K; Procion

 G klasa: ukaste zvijezde, Ca, H, Fe T(6000, 4500)K; Sunce, Kapela; K klasa: naranaste zvijezde, metali; T(4500, 3500)K; Arktur i Aldebaran M klasa: crvenkaste zvijezde, T<3000K; Antares, Betelgeuse
Zvijezde koje se ne uklapaju u ovu podjelu imaju posebne klase (R, N, W).
W klasa: Wolf-Rayet zvijezde, kontinuiran spektar i linije He, H i C i dr. R i N klasa: ugljikove linije Na O i B zvijezdama vodik je joniziran pa su njegove spektralne linije slabe

Zvjezdana spektroskopija
Njemaki naunik Joseph Fraunhofer (19.st.) je otkrio tamne linije u spektru Sunca. Italijanski svetenik, Pietro Angelo Secchi, je 1866. otkrio da linije zavise od boje zvijezda Podijelio je zvijezde u 4 klase po boji: bijele, ute, crvene i tamno-crvene.

SPEKTRALNA ANALIZA
Spektralna analiza je nauna metoda istraivanja Analiza svjetlosti koja zrae tijela u svemiru Donosi podatke o fizikom i kemijskom stanju i sastavu svemirskih tijela koji stiu do Zemlje brzinom svjetlosti EM zraenje karakteriziraju valna duina () i frekvencija (f), u relaciji

f c

Vrste spektara svemirskih objekata

Svemirski izvori su preteno plinoviti Plin zrai ili apsorbira EMZ Spektri su: linijski i kontinuirani Linijski spektri : svjetlost u uskom pojasu valnih duina Kontinuirani spektri potiu od izvora koji zrae na svim valnim duinama

Spektralni ureaj

Slika zvijezde pada na ulaznu pukotinu koja je u fokusu lee kolimatora Iz kolimatora izlazi paralelan snop koji pada na prizmu Prizma razlae svjetlost na paralelne snopove raznih valnih duina Kamera spektroskopa formira slike pukotine svaku na drugoj valnoj duini Spektralni ureaj stvara spektar objekta ija je slika na ulaznoj pukotini Spektar se nalazi u fokalnoj ravnini kamere Prizma koja se koristi za dobijanje vie spektara je prizma male disperzije Umjesto prizme moe se koristiti difrakciona reetka

Spektar zraenja zvijezda

Vodik apsorbira fotone :656nm, 486nm i 434 nm (crvenu, plavu i ljubiastu) Plinoviti kalcijum apsorbira fotone od 393.3nm i 396.8 nm, dajui duplu liniju u ljubiastom dijelu spektra.

Preciznim posmatranjem, uoava se da spektar zvijezda obino ima seriju tamnih linija koje odreuju talasne duine svjetlosti koje apsorbuju hemijski elementi u atmosferi zvijezde. Suvremeni ureaji mogu da razlikuju do desetine klase, tako imamo spektar B9, G4, itd.

Harvardska klasifikacija Klasa prema slovu:

O,B,A,F,G,K,M, plus W, N, R,S Podklasa A0, A1, ...

Spektralne linije su uske kod A i B klase

Dopplerov efekt

Zvjezdani spektar nam govori i koliko se brzo zvijezda kree prema ili od nas. Ovo moemo odrediti zbog pojave Doplerovog efekta
Frekvencija (i talasna duina) se mijenja zbog relativnog kretanja izvora talasa i promatraa, a posljedica je talasne prirode signala

Isto se deava kada svjetlost dolazi od izvora koji se udaljava od nas. Tu promjenu uoavamo kao promjenu boje Ako se zvijezda kree prema nama, svjetlosni talasi koje emituje e imati manju talasnu duinu i vidjeemo pomjeranje talasne duine prema kraim talasnim duinama plavi pomak Ako se zvijezda kree od nas, svjetlosni talasi koje emituje e imati veu talasnu duinu i vidjeemo pomjeranje talasne duine prema veim talasnim duinama crveni pomak Moemo precizno odrediti pomak poreenjem spektralnih linija zvijezda sa odgovarajuim spektralnim linijama mirujueg izvora

Dopplerov efekt
Ako se izvor od nas udaljava onda je u aproksimaciji:

0 v 0 c

0-za sluaj kada se izvor miruje,

-kada se izvor kree, v brzina

izvora

Dopplerov efekt (relativistiki sluaj)

v 1 0 c 1 v 0 1 c
Brzina v je pozitivna ako se tijelo udaljava, a negativna ako se pribliava.

Svjetlost tijela koje se udaljava pokazuje porast valnih duina (crveni pomak)

Plavi pomak

v 1 0 c 1 v 0 1 c
Ako je <0 -plavi pomak (valne duine blie duini plave svjetlosti) Pribliavanje objekata

Brzina zvijezda

vr c
=-,

Doplerov efekt

Prostorna brzina zvijezda se odreuje pomou njene tangencijalne i radijalne komponente brzine Tangencijalna komponenta se odreuje iz tangencijalnog pomjeranja zvijezde po nebeskoj sferi usporedbom fotografija u nekoliko godina Radijalna komponenta brzine zvijezde odreuje se koristei Doplerov efekt. Hajgens je odredio ovu brzinu u 17. stoljeu

emitirana svjetlost kada se izvor kree, emitirana svjetlost kada izvor miruje

Hertzsprung-Russellov dijagram
Danski astronom Hertzsprung i ameriki Russel su poetkom 20-og vijeka napravili komparaciju sjaja (prividne veliine) i spektralnog tipa zvijezda HR dijagram

HR dijagram je grafiki prikaz apsolutne veliine (vertikalna os) i spektralnog tipa (horizontalna os) Spektralna serija odgovara temperaturnoj

Zvijezde su rasporeene u nizove i otoke

Vrue O i B zvijezde u lijevom, hladne K i M zvijezde u desnom uglu Za veinu zvijezda postoji direktna veza izmeu sjaja i spektralnog tipa, generalno, sa poveanjem temperature se poveava sjaj HR dijagram ima iroki dijagonalni pojas poznat kao glavna serija (niz)

H-R dijagram
Sjaj, povrinska temperatura (poluprenik zvijezde) u funkcionalnoj vezi Svakoj taki dijagrama odgovara par (L,T) a time je odreen i R zvijezde Pomou H-R dijagrama odreuje se apsolutna veliina zvijezda M i udaljenost zvijezda r Ako zvijezda nema stalni sjaj (luminozitet) onda se na ordinatu nanosi srednja vrijednost (za promjenljive zvijezde) H-R dijagram se koristi za analizu razvoja zvijezda

Glavni niz

Modri divovi

Crveni patuljci Bijeli patuljci, malog prenika, slabog zraenja

Crveni divovi i superdivovi su najvee zvijezde, male gustoe, rijetke atmosfere, a mnoge gube materiju u vidu vjetra

 Odnos sjaja/apsolutne veliine zvijezde i povrinske temperature prikazuje se H-R dijagramom

Koje zvijezde imaju najvei luminozitet?

BETELGEZ, dakle njena veliina uzrokuje da bude najsjajnija.

TIPOVI ZVIJEZDA

NEKE POZNATE ZVIJEZDE NA DIJAGRAMU