Agriculture/PerspectivesforSerbia

ByLeonidAlbijani&eljkoPa

Poljoprivredaglobalnitrendovi
Poslednjih nekoliko godina dolo je do znaajnog ulaganja kapitala u poljoprivredu na globalnomnivou.Uperiodu200507ovaulaganjasudostiglarekordnovisoknivoodoko $3 milijarde, to sa druge strane predstavlja svega 1% u ukupnim FDI (Foreign Direct Investment)tokovima na globalnom nivou. Ovo se poklapa sa trendom rasta cena hrane i vode uprkos padu kupovne moi stanovnitva. Razlozi za rast cena hrane i vode su pre svega rast potranje izazvan rastom populacije u zemljama sa visokom stopom rasta, ulaganja i prelazak sa poljoprivredne proizvodnje jestivih na proizvodnju ne jestivih proizvoda (rast potronje biljnih ulja koja se koriste za dobijanje biodizela je prema podacima OECD u periodu 200608 bio vei za 9%, a oekuje se dae u 2022. godini biti od oko 22% vei) i konano sve vea ogranienost izazvana estim vremenskim nepogodama i padom izvoza nekoliko veih svetskih izvoznika hrane. Nakon dostizanja maksimuma 2008. godine, zabeleen je znaajan pad cenovnog indeksa hrane usled svetskeekonomskekrize.Meutim,ovajindeksjeidaljevisokuporeenjusanjegovom vrednou u treem kvartalu 2007. godine (Slika 1). I u budunosti se oekuje solidan rastcenakaorezultatpoveanepotranje(Slika2).

Slika1/Izvor:CPIFoodMaineconomicindicators,OECD,OECDSecretariatcalculationsbasedonnational sources,andILOLaboursta,weightedbyGNPPPPpercapita,PennWorldTables.


Slika2/Izvor:OECDandFAOSecretariats.

Na narednim grafikonima moemo videti projektovane cene pojedinih proizvoda u normalnim okolnostimazaperioddo2022godine(Izvor:OECD).

PoljoprivredakaostrategijskisektorSrbije;Problemi,pretnjeiizazovi
Analizirajui stanje ovog strategijskog sektora Srbije dolazimo do zakljuka da: 1) Srbija ima visoke proizvodne potencijale koje slabo koristi; 2) Srbija vie uvozi poljoprivrednih proizvoda nego to izvozi, odnosno imao veoma mali udeo od svega 18% u BDP; 3) u poljoprivredi Srbije dominira tradicionalna poljoprivreda i rigidna populaciona politika; 4) su neophodne pravne i finansijske inovacije u cilju obnove gazdinstava i razvoja prehrambene industrije i 5) je potrebno inteligentno upravljanje investicijama (npr.investicijeuinfrastrukturu). O prirodnim predpostavkama za razvoj poljoprivrede u Srbiji ne treba troiti rei. Srbija ima veoma povoljne prirodne uslove za raznovrsnu poljoprivrednu proizvodnju, iskusne proizvoae, vrhunske strunjake i naune radnike, u svetu priznate selekcije raznih biljnih proizvoda. Poljoprivreda je strategijska grana zbog obezbeenja sigurnosti stanovnitva u uslovima visoke zaduenosti i mogunosti izvoza. Potencijali Srbije su veliki za proizvodnju organske hrane, prehrambenih proizvoda visokog stepena dodatne vrednosti i energenata. Trenutno Srbija vie uvozi poljoprivrednih proizvoda nego to izvozi dok je proizvodnja energenata zanemarljiva. Ukoliko pogledamo globalne trendove u ovim granama zapaziemo da potranja za njima konstantno raste to uzrokuje i rast cena namirnica i prehrambenih proizvoda. Takoe sve su vea ulaganja i prelazaksapoljoprivredneproizvodnjejestivihnaproizvodnjunejestivihproizvoda. Za preokret je potrebno da se sa tradicionalnog i ustaljenog odnosa prema poljoprivredi pree na koncept tkz. ruralnog razvoja1. Dosadanja politika pragmatinih reenja i plitkogodnosapremapoljoprivrediuSrbijidoveladotogada: Danas u Srbiji ima 4.800 sela, a za neto vie od 10 godina sa mape e nestati svakoetvrto,odnosno1.200njih. U Srbiji svake godine 40.000 ljudi vie umre nego to se rodi. Od toga 12.000 u njenom najrazvijenijem delu, Vojvodini. Srbija moe u narednih nekoliko godina postetiagrarnazemlja,alibezselaiseljaka. Danas u Srbiji imamo vie od 200 sela bez ijednog stanovnika mlaeg od 20 godina,avieodpolovinestanovnitvauzemljiivinaselu. Srpsko selo karakterie i sve vea siromatvo2 starih ljudi koji su ostali u njima (imamoak1.961seloukomenemanijednogstanovnika).

Ruralni razvoj je ekonomskosocijalna institucija relativno nova u teoriji razvoja. Vezuje se za zemlje takozvanog ,,treeg sveta u vreme pojave izrazito snanih problema na relaciji hranasiromatvopopulacija. Danas kada se pomenu ruralna podruja prva asocijacija jeste da su to siromana podruja. Zato se integralni ruralni razvoj danas tretira kao ,,pokreta ekonomskosocijalnog progresa ne samo u tranzicionim privredama ve i u razvijenim privredamaiprivredamaurazvoju.
1

U86%srpskihselaopadabrojstanovnika,asamou12%beleiserast.(od1991. godinedodanasbrojpoljoprivrednihgazdinstavasesmanjioza20%). Stopa nezaposlenosti3 u ruralnim krajevima Srbije je daleko iznad republikog proseka. Jedan od najveih strukturno razvojnih problema srpskog drutva danas jeste brzo smanjivanje seoskog stanovnitva (depopulaciji sela) koje prevazilazi tempo smanjivanjapoljoprivrednogstanovnitva(deagrarizaciju). U 60% srpskih sela smanjuje se broj stanovnika odseljavanjem. To su sela sa starijim stanovnitvom, u njima je natalitet manji, smrtnost vea, prirodni prirataj nulti ili negativan, te je depopulacija jo izraenija od emigracije. Poto je u ovim selima stanovnitvo veinom poljoprivredno (preko 60%), to se depopulacija sela manifestuje i kao senilizacija i devastacija poljoprivrede i svih seoskih podruja udaljenih od glavnih komunikacija, veih gradova i optinskih centara bez industrijskih pogona, komunalne i socijalne infrastrukture i bez razvojneperspektive. Prema podacima RZS, poljoprivredno stanovnitvo je 1948. godine inilo 68%; 1953. godine 61%; 1961. godine 49%; 1971. godine 36%; 1991. godine 17% i 2011. godine 9,4% ukupnog stanovnitva (od ovog broja 50% su lica starija od 60 godina,dokmlaihod20godinaimasvega11,5%). Brza i pretarana deagrarizacija je, umesto ranije agrarne prenaseljenosti, prouzrokovaladrugukrajnost:industrijskuiurbanuprenaseljenost4.

Za efikasnije reavanje brojnih problema u ruralnim regionima potrebna je adekvatna proporcija tri kljuna faktora: ljudsko znanje, tehniki i prirodni resursi i investicije (SDI5

2

Siromatvo izazvano demografskim i privrednim neskladom, sa rastuim socijalnim posledicama i niskim ivotnim standardom stanovnita naroito je rasprostranjeno na nerazvijenom i ruralnom podruju (18 okruga belei srednji nivohumanograzvoja,a23,3%siromanihjeuistonojijunojSrbiji)

118 optina i gradova su sa viom stopom nezaposlenosti od republikog proseka; Beograd i podruje Junobakog okruga kumuliraju blizu 42% od ukupne nezaposlenosti u Srbiji, stopa nezaposlenosti u Junom regionu je preko 40% dok su npr. prosene zarade najvie su u Beogradu, a najnie u Toplikom i Pirotskom okrugu. Takoe GDP po stanovnikuglavnoggradajeoko16putaveiuodnosunaToplikiokrug.
Demografska kretanja u Srbiji karakterie izrazita depopulacija, demografsko zaostajanje, slabi demografski resursi i neravnomerni teritorijalni razmetaj stanovnitva, odnosno, drastino pranjenje ruralnog i nerazvijenog podruja. Regionalno posmatrano, najvei broj okruga pripada demografski ugroenom podruju (istoni, zapadni i jugozapadni delovi Srbije),ije se makroekonomske posledice ogledaju u niskoj privrednoj aktivnosti i nivou razvijenosti. S druge strane, grad Beograd i Junobaki okrug se izdvajaju kao podruja izrazite koncentracije stanovnitva. Pesimistina demografska slika ogleda se u niskoj biolokoj snazi stanovnitva, odnosno, prema stopi ukupnog fertiliteta Srbija se nalazivenekolikodecenijaispodgraninognivoa.
5 4

Dosadanji podaci WEF (The World Economic Forum) ukazuju na to da je poljoprivreda, za razliku od drugih profitabilnijihsektoraprivrede(finansijskoposredovanje,preraivakaindustrijaitrgovina),neatraktivnadelatnostza

ili domae investicije). Takoe, neophodna je promena populacione politike koja bi se temeljila naodgovarajuoj ekonomskoj, agrarnoj, regionalnorazvojnoj i kulturnoj politici, bitno razliitoj od dosadanje, rigidne politike, koja je za rezultat dala istiskivanjemladihljudiizsela,atimeipoljoprivrede. Utompogledujeveomaznaajnodase:
prepoznajumogunostirazvojasvakesredine, utvrditiodgovornostzapromeneuprolostiibudunosti, voditikonzistentnapolitikaredukcijesiromatva,

popravi i dalje nepovoljan poloaj poljoprivrede u odnosu na industriju6, trgovinu7ibankarstvo8, preenadecentralizovanmodel(re)idustrijalizacijeiurbanizacije;

ubrzaprocesdecentralizacijevlastiijaanjeulogeiodgovornostilokalnesamouprave,

investicije plasiraju u saobraajnu9 i komunalnu infrastrukturu seoskih (poljoprivrednih)podruja,

SDI. Razlozi minornog uea poljoprivrede u ukupnom plasmanu SDI u Srbiji su: niska profitabilnost sektora,
nestabilni ekonomski i klimatski uslovi za proizvodnju, nepovoljna agrarna struktura, odsustvo standarda kvaliteta i dravnih subvencija neophodnih za plasman poljoprivrednoprehrambenih proizvoda na inotritima i veoma loa infrastruktura(fizikaikonceptualna).
6

Industrijskisektorekonomskidevastirasektorpoljoprivrede(farmerskisektor)podvaosnova:1)stalnimpoveanjem cenaagrarnihinputa(mineralnoubrivo,sredstvazazatitubilja,energenti,semenskiisadnimaterijal,poljoprivredna mehanizacija, veterinarski lekovi i usluge) i porastom dispariteta cena na tetu poljoprivrednih proizvoaa; 2) relativno niskim otkupnim cenama poljoprivrednih proizvoda za potrebe upoljavanja kapaciteta razliitih grana preraivake industrije ime se stalno smanjuje udeo farmerskog sektora u strukturi cene kotanja finalnih poljoprivrednoprehrambenihproizvoda,piaicigaretaidrugihproizvodanabazisirovinapoljoprivrednogporekla.

Trgovina po dva osnova doprinosi ekonomskoj devastaciji poljoprivrede (farmerskog i postfarmerskog sektora): 1) relativno viskom marama na poljoprivrednoprehrambene proizvode; 2) neprimereno dugim ugovornim rokovima i nepotovanjemistihzaisplatupreuzetihroba.

Bankarski sektor sa visokim kamatnim stopama i neprimereno visokim cenama drugih prateih bankarskih usluga duboko pogaa sektor poljoprivrede pre svega farmerski sektor budui da je visina kamata na bankarske kredite neprimerenadugimciklusimareprodukcijeirelativnosporijemobrtukapitalaupoljoprivrednojproizvodnji. Infrastrukturni jaz se manifestuje kao odnos nerazvijenog junog i razvijenog severnog podruja u pogledu kvaliteta puteva, telekomunikacija i uslova stanovanja. Uee nerazvijenih optina u savremenim putevima Srbije, prema podacima RZS je oko 10%, dok je u strukturi lokalne putne mree ak 57,7% neasfaltirano. Tanije, 45 optina u lokalnoj putnoj mrei imaju nisko uee puteva sa savremenim kolovozom to je ispod proseka Republike, odnosno 17 optina imauee ispod 20% proseka. Takoe, je u cilju razvoja poljoprivrede veoma vano investirati u kanale za nadodnjavanjeiodvodnjavanje,protivgradnuzatitu,sistemezapreiavanjeotpadnihvoda,itd.
9

ukae i pree sa poljoprivredne proizvodnje jestivih na proizvodnju ne jestivih proizvoda (proizvodnja biljnih ulja koje se koristi za dobijanje biodizela, biogas i sl), izmeni struktura poljoprivredne proizvodnje u skladu sa zahtevima trita i orjentacijom na profitabilnije linije proizvodnje, pre svega u voarstvu, povrtarstvuistoarstvu,
smanji zavisnost od vlasnitva nad zemljom i omoguiti zapoljavanje u drugim sektorima, poveaizvordohotkaiznepoljoprivrednihaktivnosti, stvoreuslovizaveekorienjebioloke,informatikeikomunikacionetehnologije, radi na podizanju kontrole kvaliteta hrane i standarda prehrambene bezbednosti stanovnitva,

obezbedeodgovarajuepravne10ifinansijske11inovacijekaoi obezbedikulturnoprosveivanjepoljoprivrednikainjihovaedukacija12.

Takoe, Srbiji je potrebna i uravnoteena orjentacija i na domae resurse i na saradnju sa meunarodnom zajednicom13, kao i maksimalno korienje prednosti koje proizilaze izobanavedenapristupa.

U pravne inovacije spada npr. penzionisanje starakog stanovnitva preuzimanjem zemlje od strane drave i formiranje dravnih preduzea u poljoprivrednom i energetskom biznisu kao i modeli za ukrupnjavanje zemljita i poboljanje kvaliteta istog. Prema podacima Privredne komore Srbije, 10% obradivih povrina je u vlasnitvu drave i preduzea dok je 90% u vlasnitvu farmera; u 871,000 privatnih farmi izraena je usitnjenost poseda tako da svega 0,8% gazdinstava imaju posed 1520 ha, 0,5% posed iznad 20 ha, dok najvei broj gazdinstava (58%) ima posed do 3 ha. U finansijske inovacije spadaju npr. odgovarajue inovativne poreske olakice koje bi modernu mehanizaciju uinile pristupanijom poljoprivrednicima bez obzira toe trini mehanizam sam po sebi nametnuti ubrzano uvoenje iste. PremapodacimaPKS,preko35%traktorajestarijeod15godinatoukazujenaveomanepovoljnustarosnustrukturu traktora,brojkombajnajesa6,063u1985.godinismanjennaoko2,000komadau2003.godini. 12 RegionalnaobrazovnastrukturastanovnitvaSrbijepremapodacimaRepublikogzavodazastatistiku(RZS)jeidalje veoma nepovoljna, odnosno skoro 50% odraslog stanovnitva nalazi se na elementarnom obrazovnom nivou ili ispod njega; zavrena srednja kola je najei vid obrazovanja kod oba pola (41%), dok je sa visokom strunom spremom samo 6% stanovnika. Ekonomski slaba podruja usled nieg stepena obrazovanja su na kritinom nivou u pogledu kvaliteta ponude radne snage (Pinjski, Borski, Branievski i Raki okrug). to se tie informatike pismenosti tu je situacija daleko gora. Srbija u informatikoj obuenosti zaposlenih kasni est puta za Slovenijom i Hrvatskom iak 30 do 90 puta za zemljama EU. Vie od 8 miliona itelja EU poseduje ECDL (European Computer Driving Licence) koja potvrujeobuenostzaradnaraunaru. U periodu od raspada SFRJ do petooktobarskih promena 2000 godine, usled ekonomskih sankcija SB UN, ratova u okruenjuiNATObombardovanjaSrbije,neminovnosmobiliorjentisaninadomaetehnikotehnolokeiekonomske resurse za poljoprivrednu proizvodnju. Od 2000 godine postepeno zanemarujemo domae resurse uz znatno oslanjanjenameunarodnuzajednicu(donacije).
13 11 10