T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH BLM TRKYE CUMHURYET TARH ANABLM DALI

II. MERUTYET DNEM OSMANLI HKMETLER VE OSMANLI DI POLTKASI (1908-1913)

YKSEK LSANS TEZ

ner BUUKCU

ANKARA -2012

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH BLM TRKYE CUMHURYET TARH ANABLM DALI

II. MERUTYET DNEM OSMANLI HKMETLER VE OSMANLI DI POLTKASI (1908-1913)

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan ner BUUKCU

Tez Danman Prof. Dr. Kurtulu KAYALI

ANKARA -2012

TEZ ONAY SAYFASI

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH BLM TRKYE CUMHURYET TARH ANABLM DALI

II. MERUTYET DNEM OSMANLI HKMETLER VE OSMANLI DI POLTKASI (1908-1913)

Yksek Lisans Tezi Tez Danman: Prof. Dr. Kurtulu Kayal Tez Jrisi yeleri: Ad-Soyad Prof. Dr. Kurtulu Kayal Prof. Dr. Nee zden Prof. Dr. Hicabi Krlang .. . mzas . . . . .

Tez Snav Tarihi: .

indekiler
NSZ ................................................................................................................................. 5 GR KAVRAMSAL EREVE ...................................................................................... 8 Devlet-D Politika-Diplomasi............................................................................................ 8 Batda Devlet-D Politika-Diplomasi ............................................................................. 9 slmda Devlet ve D Politika .................................................................................... 22 Kurumsal Adan Osmanl Devleti ve Osmanl D Politika lkeleri .................................. 32 Kurumsal Adan Osmanl Devleti ............................................................................... 32 Osmanl Diplomasisi ve Geleneksel Osmanl D Politika lkeleri ................................. 43 1.BLM-II. MERUTYET DNEMNE HAZIRLIK ..................................................... 51 1.1. Devletleraras likiler ve Uluslararas likilerin Ekonomipolitii .............................. 51 1.2. II. Abdlhamid Dnemi Osmanl D Politikas ......................................................... 76 1.3. ttihad-Terakki Cemiyeti ve Hrriyetin ln ............................................................. 98 1.3.1. Merutiyetin lan ............................................................................................ 102 2.BLM-II. MERUTYET DNEM OSMANLI HKMETLER VE OSMANLI DI POLTKASI (1908-1913) ................................................................................................. 118 2.1.(Kk) Sait Paa Hkmeti (22 Temmuz-5 Austos 1908) ...................................... 118 2.2.Kbrsl Kamil Paa Hkmeti 5 Austos 1908 14 ubat 1909 ............................... 125 2.3.Hseyin Hilmi Paa Hkmeti (14 ubat 1909-13Nisan 1909) .................................. 147 2.3.1.31 Mart Olay ve Hseyin Hilmi Paa Kabinesinin D ............................... 151 2.4.Ahmet Tevfik Paa Hkmeti (14 Nisan 1909-5 Mays 1909) ................................... 156 2.5.Hseyin Hilmi Paa Hkmeti (5 Mays 1919-28 Aralk 1909) ................................. 164 2.6.brahim Hakk Paa Kabinesi (12 Ocak 1910-29 Eyll 1911) .................................... 175 2.7.II. ve III. (Kk) Sait Paa Hkmetleri (30 Eyll-31 Aralk 1911, 31 Aralk 1911-17 Temmuz 1912) ............................................................................................................... 197 2.8.Gazi Ahmed Muhtar Paa Kabinesi (22 Temmuz 1912-29 Ekim 1912) ..................... 215 2.9.Kbrsl Mehmed Kmil Paa Hkmeti Dnemi (29 Ekim 1912-23 Ocak 1913) ....... 227 SONU ............................................................................................................................. 235 EKLER .............................................................................................................................. 244 ZET ................................................................................................................................ 255 ABSTRACT ...................................................................................................................... 257 KAYNAKLAR .................................................................................................................. 259

NSZ II. Merutiyet Dnemi siyas, iktisad, hukuk ve sosyolojik adan ok fazla gelimenin bir arada yaand Trk tarihinin hzlandrlm bir dnemini ifade etmektedir. Bu bakmdan, kendisinden sonraki dnem zerinde de derin izler brakan; siyas, iktisad ve sosyal yapda derin atlaklar oluturan II. Merutiyet Dnemi iin Prof. Dr. Tark Zafer Tunayann siyaset ve fikriyatmzn laboratuar tespiti son derece dikkat ekicidir. Son dnemlerde Osmanl tarihi zerine giderek artmakta olan bir ilginin varlyla birlikte II. Merutiyet Dnemine ilikin almalarn saysnda da gzle grlr bir art meydana gelmitir. Bu almalarn btnlkl bir deerlendirmesi II. Merutiyetin lnnn Osmanl tarihi asndan bir kopuu, devrimsel nitelikte bir gelimeyi temsil ettii eklindeki iddiay da tartmal hale getirmitir. II. Merutiyetin ln 18-20.yy arasndaki Avrupa tarihi ve uluslararas politika erevesinde, yeni verilerle tekrar deerlendirildiinde Osmanl tarihinde nemli bir gelimeye isabet etmekle birlikte sreklilikte herhangi bir krlma yaratmad, Osmanl Devletinin bahse konu dnemde kaderinin kendi elinde olmad grlebilecektir. Merutiyet rejiminin yeniden ilnnda byk pay sahibi olan ttihat ve Terakki Cemiyetinin bir vesayet rejimi tesis ettii ancak iktidar tam manasyla ele geiremedii 1908-1913 aras dnemde i ve d politikada yaanan gelimelerin ayrntl dkm de yaanan srecin Osmanl tarihi asndan bir sreklilie iaret

ettiini gstermektedir. Yaklak 1300 ylnda Bizans Devletine komu bir corafyada tekilatlanm ve ok ksa bir srede glenmi Osmanl Devletinin yklmas sreci kurulmas ve ykselmesi srecine gre daha uzun bir zaman dilimine yaylmtr. Bu sre ayn zamanda Osmanl corafyasnn, kabaca 16.yy balarnda Bat Avrupada bir analiz birimi olarak beliren kapitalist dnya ekonomi tarafndan eitli ekillerde iselletirilmesi srecine de tekabl etmektedir. II.Merutiyetin lnnn Osmanl i politik srelerinde yaratt hzl dnmlerin d politikada da yansmas olup olmadnn analizi amacyla tez II.Merutiyetin ln ile yani 1908 ile balamaktadr. Bu sre ierisinde ciddi aksaklklara da sahip olsa anayasal bir idare, muhalefet imkn, hkmetlerin hukuk erevesinde deiimi sz konusudur. 1913te gerekletirilen Babli Baskn ile ttihatlar iktidar tek bana kontrol almay baarmtr. Tezin 1913 ylnda sona erdirilmesinin sebebi bu durumdur. Byk Devletlerin kapitalist geliim srelerini daha salkl bir biimde devam ettirebilmek iin smrge yarna girdii bir dnemde Osmanl Devletinin d politikas byk lde pragmatizmden beslenmitir ancak Byk Devletler arasndaki silahl ya da diplomatik atmalarn boyutunun byd dnemlerde beliren krizlerde aresizlik daha belirgindir. Ksacas Osmanl d politikas, dier devletlerin d politika davranlarn yalnzca dier devletlerin herhangi bir karlarnn olmad yerlerde ve krizlerde etkileyebilmitir. Bu erevede elinizdeki tez, yaklak yz yl sren yklma dneminin ok ksa bir kesitini, ncesindeki gelimelere de atfla biraz daha ayrntl biimde deerlendirmeye gayret etmektedir.

almada siyas tarih literatrnde sklkla karlalan Rusya, ngiltere, Avusturya kullanmlarnn yan sra ayn dnem siyas analiz birimlerini ifade etmek zere Rus arl, Britanya, Avusutrya-Macaristan mparatorluu kullanmlar da tercih edilmitir. Ayrca Britanya, Almanya, Avusturya-Macaristan, Fransa, Rusyay ifade etmek zere Byk Devletler nitelemesi kullanlm; kelimelerin ilk harflerinin byk kullanm tercih edilmitir. alma makro bir anlatya ulamay hedefledii iin yntem olarak dnemi deerlendiren/anlatan ikincil kaynaklardan

faydalanlmtr. Clich olarak deerlendirdiim iin, yaptm almalarda uzun uzadya teekkr fasl amamay adet edindim. O sebepten cmlelerimin, bu almayla nihai ama (yani mezuniyet) asndan benzerlik gsteren dier almalardaki teekkr fasllaryla ayn deerlendirilmemesini okuyucudan rica ediyorum. Aziz hocam Kurtulu Kayal bu metnin oluum srecinde ihtiya hissettiim her an yardmn esirgemeyerek, ufuk ac eletiri ve neriler getirerek elinizdeki metnin meydana gelmesinde ok byk katk salad. Galiba bu tezi hocama ithaf etmek, ona teekkr etmekten daha ok (fakat yetersiz) minnettarlma tercman olacaktr.

GR KAVRAMSAL EREVE Devlet-D Politika-Diplomasi Tez II. Merutiyet Dnemi Osmanl Hkmetleri ve Osmanl D Politikas (1908-1913) baln tamaktadr. Dikkat edilecei zere balkla birlikte ok temel iki teorik messeseye ve bunlarla ilintili olarak telakki edilebilecek bir baka kavrama gndermede bulunulmutur. lk bakta birbirlerinden tamamen farkl

kavramsallatrmalar gibi gzkmekle birlikte d politika devletle ve zaman zaman i ie geerek de diplomasi ile ilintili bir unsurdur. XIX. yydan itibaren bat siyasal dncesi evrensellemi ve kavramsallatrma asndan dier dnce geleneklerini etkisi altna alm; bu durum devlet, siyaset, ekonomi gibi ok temel politik kavramsallatrmalarda da grld gibi siyaset dncesinin kresellemesi ve dier siyas dnce geleneklerinin zamanla grmezden gelinmesi ile neticelenmitir. Batda siyasal dnce tarihi zellikle Aydnlanma a ile birlikte ciddi geliim gstermitir. Aydnlanma filozoflar tarafndan batda siyasal dnceler tarihi Antik Yunana kadar gtrlmekle birlikte bu tasarmn Aydnlanma dneminden geriye bir yaratm olduunun alt izilmelidir. Osmanl Devleti tarihsel olarak Bat Medeniyet havzas ile komu olmasna ve ok eitli boyutlarda ve derinlikli ilikiler gelitirmesine ramen farkl bir medeniyet havzasndan ve dolaysyla farkl bir siyaset dncesi geleneinden de beslenmitir. Dolaysyla Osmanl Devletinin daha salkl deerlendirilebilmesi, iliki kurduu siyaset dncesi geleneklerinde konumuzla ilintili kavram ve messeselere nasl yaklatnn netletirilmesi ile mmkn olabilir.

Batda Devlet-D Politika-Diplomasi

Batda Devlet

ktidar elde etme, iktidar imknlarn meru ekilde deerlendirme veya iktidarn teekkl iin gerekli olan faaliyetlere katlma (Kerimolu, 2008; 15), lke, devlet ve insan ynetimi (Daver, 1969; 5) toplum iindeki deer datmn emredici yoldan gerekletiren sre (am, 1975; 149) eklinde tanmlanan; siyaset biliminde en fazla kullanlan kavram olan devletin anlamnn ne olduu zerinde henz kesin bir konsenss salanamamtr. lka Yunan filozoflarndan Platon (Eflatun) devleti insann tek bana kendi kendisine yetememesi sebebiyle ihtiyalarn karlamak zere meydana getirdii messese olarak tanmlam; insanlarn ihtiyalarn sadece filozoflarn bulabileceini, bu sebeple devleti filozoflarn ynetmesi gerektiini ileri srmtr (enel, 2004; 145-162, Aaoullar, 1994; 198-202 ve 240-249). St. Agustinus Devlet ilk gnah neticesinde cennetten kovulan insanlarn yeryznde tekilatlanmak mecburiyetinde kalmalar zerine ortaya kmtr eklinde bir aklama gelitirirken Niccola Machiavelli rgtlenmi bir kuvvet olarak kendi blgesinde stn ve dier devletlerle balantsnda bilinli bir byme siyaseti izleyen kuruma devlet denir tanmlamasn yapmtr. J. Bodin ise devlet iin birok ailelerin ve onlarn malik olduklar eylerin egemen kudret tarafndan adaletli bir ekilde idaresi aklamasn getirmitir. Hegel Devlet ilah arzudur. u anlamda ki, yeryznde mevcut olan ve ortak uurun rgt olan tzel kiiliktir. Devlet, malum amalara, belli kanun ve ilkelerle ular. Bu sebeple kendini bilen ve emreden ilah iktidardr. Ruhun sonsuz ve zorunlu varln temsil eder. Tanrnn dnyada yrydr tanmlamasn yapmtr (Sabine, 1969; 22-24).

Karl Marx devleti, kabaca, egemen snflarn, dier toplumsal tabakalar bask ve denetim altna alabilmek iin gelitirdikleri kurum eklinde tanmlamtr. Marxn devlet tanm siyaseti bir snf mcadelesi olarak tasarlayan / aklayan gelenein bir yansmas durumundadr. Anarizmin savunucularndan Proudhon ise devlet yalnz bir istikrar salama kurumu deildir. Ayn zamanda kayna ne olursa olsun zel mlkiyeti gvence altna alan ve bunun iin kuvvet kullanma imtiyazn elinde bulunduran bir tzel kiiliktir dncesine sahiptir. Klasik politika bilimi devleti temel / ana konusu olarak ele almtr. Devletin kuruluu, fonksiyonlar, amalar, devlet ve fert ilikileri gibi sorunlar kapsayan geleneksel siyasal bilim esas itibariyle bir devlet bilimi olarak kabul edilmekteydi (Kapani, 2005;27). Devlet ve siyasal olann bu kadar i ie geirilmesi kendisini tarih biliminde de gstermitir. Modern tarih biliminin kurucusu kabul edilen Ranke de tarihi devletle birlikte balatmaktadr ve Rankeye gre devletsiz toplumlarn tarihleri de yoktur (Iggers, 2011; 30 vd.). Bu anlamda klasik historisizm devleti toplumun ve kltrn dier tm ynlerinin baml olduu anahtar kurum konumuna ykseltmitir (Iggers, 2011; s.54 vd.). Ancak zamanla devlete ilikin bu grlere hem politika bilimi asndan hem de tarih bilimi asndan ciddi bir meydan okuma gelmitir. Devlet ve siyasal olann bu kadar btnleik hale getirilmesi, politik alann devletle snrlandrlm olmas, siyaset bilimi ile uraan kimseler tarafndan ciddi biimde eletirilmitir. Bu balamda ifade edilen grlerin zeti Lipson tarafndan yaplmtr denilebilir. Lipsona gre devletin olduu yerde politika vardr ancak politikann olduu yerde her zaman devlet olmayabilir (Lipson, 1973; 66). Zira politika devleti aan bir kavram olarak

10

alglanmak gerekir. Siyasal ilikiler henz devlet aamasna gelmemi toplumlarda da grlebilir. Siyaset bilimindeki bu yaklam klasik historsizm yaklamna da gl bir meydan okumann kapsn aralamtr. Devletsiz toplumlar, dier bir ifadeyle Avrupal olmayan toplumlar tarihsiz olarak kodlama eilimindeki klasik historisizme kar en ciddi meydan okuma yine bu toplumlardan gelmitir. Devletin politika biliminin ve tarihin ana konusu olmaktan kmaya balamas ile devletin ne olduu konusundaki tartmalar kavramn daha da belirsiz bir hal almasna zemin hazrlamtr. Kapani Devlet yzyllardan beri var olan sosyal bir olgudur demektedir (Kapani, 2005; 33). Bu tespitte bulunurken byk ihtimalle Kapaninin zihninde Antik Yunandan gnmze kadar devam eden bir sre canlanmaktadr. Modern dnemde kurumsallam ve kavramlam bir takm mevhumlarla gemie ynelik tasnif yapmann cezbediciliinin yan sra tehlikeli bir giriim olduu da ortadadr. Bugn algladmz manada devlet hakikaten ne zaman ortaya kmtr ya da Antik Yunanda, eski Trklerde veya randa tarihin baz dnemlerinde beliren siyasal rgtlenmeler devlet midir? Ya da yine Kapaninin cmleleriyle ifade edersek yneten ve ynetilen farkllamasnn meydana geldii ilkel toplumlarda da devletten bahsedilebilir mi? (Kapani, 2005; 37). Bu durum toplumlarn devlete gei srelerini tarihsel ve sosyolojik veriler nda ortaya koyan yaklamlarla daha belirgin hale getirilmeye allmtr. Dolaysyla bugnk anlamda devlet ilkel kavimler arasnda da grlebilen bir iktidar ilikisi olarak deil, kurum ve kurumsallamalaryla 14 ve 15.yy dolaylarnda kaba hatlaryla belirmi bir kurum

11

olarak alglanmak gerekir. Kapaninin de ifade ettii zere Hobbes, Locke, Rousseau gibi dnrlerin tabiat hali ve toplumsal szleme balamnda ortaya koyduklar neri, olan deil olmas gerekeni aklama gayretidir. Daha sarih bir ifade ile Hobbes, Locke ve Rousseau gibi dnrler devletin nasl ortaya ktn aklama kaygs ierisinde olmamlar; bahsettiimiz kavramsallatrmalar sadece birer k noktas olarak benimsemilerdir. Devlet, bat dncesinde bireysel iktidardan kurumsallamaya geiin bir sembol olarak deerlendirilmektedir. Bu evrim sonucunda insanlar artk bir derebeyine, bir hkmdara deil fakat onlarn fiziki (ve ounlukla duygusal varlklarnn) stnde ve tesinde adna devlet denilen srekli ve soyut bir varla itaat eder duruma gelmilerdir (Kapani, 2005; 36). Bat dnce sistemi ierisinde Marksizm ve anarizm farkl alardan devleti ktlerken genel olarak bat dncesi devleti insanln vard mtekmil noktann bir sonucu olarak deerlendirmektedir. Bu durumda bat dnce sisteminin tarih algsnn Aydnlanma ile birlikte izgisel (linear) bir ekil kazanmasnn nemli bir pay bulunmaktadr. Gelimeye dnk linear tarih anlay devleti tarihsel olarak ciddi bir merhale kabul edip kutsamtr. Bourdeaunun deyiiyle insanlar dier insanlara itaat etmemek iin devleti icad etmilerdir. Bu erevede aslnda devlet tarihsel adan bir btnlemeyi ve birlemeyi sembolize etmektedir. Bu durumun bat dncesindeki yansmas uluslamadr. Dolaysyla modern dnemde en klasik anlamyla devlet denildiinde aslnda btnletirici ve btnletirdii zerinde ekillendirici bir kurumlar btn olarak ulus-devletten bahseder grnrz.

12

Devletin mahiyetinin ne olduu, devletin toplumdan zerk mi, bamsz m olduu, ortak ve kolektif iyiye mi yoksa ayrcalkl snflarn karna m hizmet ediyor olduu ve bu gibi tartmalardan esinlenerek sorulan iyi ve pozitif mi yoksa kt ve negatif bir g m olduu eklindeki sorular birbiriyle atmal devlet teorilerinin ortaya atlmas ile neticelenmitir (Heywood, 2006; 127-137). Devletin teorik ve pratik ok sayda eyi aklamakta kullanlmas onun tek bir perspektiften deil de birden fazla perpektiften deerlendirilmesi gerekliliini dourmaktadr. Bu erevede devletin kaba bir tanmna idealist yaklam, fonksiyonalist yaklam ve rgtsel yaklam erevesinde ulalabilir (Heywood, 2006;125). Devlete idealist yaklam en ak ifadesini Hegelin yazlarnda bulmaktadr. Hegel aile, sivil toplum ve devleti sosyal varoluun temel unsuru ve birbirlerini takip eden sreler olarak deerlendirmektedir. Hegele gre ailede bireyler ailenin karlarn bireysel karlarn nne koymaktadrlar. Sivil toplumda ise bireysel karlar toplumsal karlarn nndedir ve bu durum sivil toplumun bir tr evrensel egoizm alan olmas ile neticelenir. Devlet ise karlkl sempatiyle, bir tr evrensel alturizmden temellenen etik bir topluluk olarak tasarlanmtr. Devlete fonksiyonalist yaklam devlet kurumlarnn rol ve amac nedir sorusu erevesinde devlet kavramn daha belirgin hale getirmeye almaktadr. Bu erevede devletin temel ilevi deimez bir biimde sosyal dzenin idamesi olarak grlr; devlet, dzeni destekleyen ve sosyal istikrar salayan bir kurumlar dizisi olarak dnlr. Bu yaklam devleti kapitalist sistemi uzun vadede ayakta tutmay salayacak ekilde snf atmasn dzenleyen bir mekanizma olarak deerlendirme

13

eilimindeki

modern

Marksistler

tarafndan

da

benimsenmektedir.

Ancak

fonksiyonalist yaklam aile, medya, kilise, sendikalar gibi eitli ekillerde dzeni salayan kurumlar da devletle birlikte deerlendirdii iin ciddi ekilde eletirilmitir. Son olarak devleti aklamada rgtsel yaklama deinilebilir. rgtsel yaklam en geni anlamda devleti bir hkmet etme aygt olarak tanmlamaktadr. Devlet, sosyal varln kolektif rgtlenmesinden sorumlu ve giderleri toplum tarafndan karlanan kamusal bir dizi kurum olarak deerlendirilir. Bu yaklamla devlet ve sivil toplum net bir biimde birbirlerinden ayrlmaktadr. Bu erevede devlet eitli hkmet kurumlarn kapsamaktadr; brokrasi, askeriye, polis, mahkemeler, sosyal gvenlik vb. hususlar siyasi bir yapyla yani devletle zdeletirilebilir. rgtsel yaklam batda siyasi dnceler tarihi ierisinde devletin servenini anlamlandrmak asndan ciddi ipular vermektedir. Batda modern egemen devlet anlay 1648 Westphalia Antlamas ile resmi bir hal almtr. Bu erevede merkezilemi bir ynetim sistemi olarak onbeinci ve onaltnc yzyllar Avrupasnda ortaya kan; ruhani ve dnyevi kurumlar ve gruplar kendisine tab klan merkezilemi modern devletin kklerinin tespiti rgtsel yaklamla daha mmkn hale gelmektedir. Bu erevede devletin be temel zelliinden bahsetmek mmkndr: a)Devlet egemendir. Toplumdaki tm kurum ve gruplar zerinde mutlak ve snrlandrlmam bir iktidar icra eder, b)Sivil toplum kurumlar zel, devlet kurumlar kamusal olarak tanmlanr, c)Devlet ayn zamanda bir merulatrma mekanizmasdr. Devletin ald tm kararlar toplumun btn kesimlerinde meru ve balayc kabul edilir, d)Devlet bir hkmetme aracdr. Devlet otoritesi zorla

14

desteklenir; meru iddet tekeli ile donatlmtr. Kararlar ihlal edenleri cezalandrma kapasitesine sahiptir. iddet kullanma tekeli bu balamda devletin meruiyetinin pratikteki ifadesi durumundadr, e)Devlet lkesel bir birliktir, yetkili olduu corafi bir alan tanmlanmtr, bu snrlar ierisinde vatanda olsun olmasn herkes yetkinin dahilindedir (Heywood, 2006; 126). Yukarda ifade edilen btn yaklamlar dikkate alnrsa devletin genellikle sahip olduu yetkiler / ayrcalklar erevesinde tanmland dikkati ekmektedir. Bir iktidar aygt olarak tasarmlanm devlet erkinin nasl, hangi enstrmanlarla kullanlaca sorunsal devlet kavram ve hkmet kavram arasnda zaman zaman i ie gemeler olumas ile neticelenmi, bu sebepten devlet, hkmet ile karlatrlarak daha belirginletirilmeye allmtr. Bu erevede hkmetlerin gelip gidici olduklarndan bahsedilerek devletin srekliliini n plana karlmaktadr (Penguin Dictionary, 1985; 307-308). Buradan hareketle devlet ve hkmet arasndaki temel farkllklar ksaca u ekilde ifade edilebilir: Hkmet, devletin bir parasdr. Yani devlet daha genel bir kurumsallamaya iaret etmektedir. Devlet devamllk arzeden bir eydir. Hkmetler ise geicidir, reforme ya da restore edilebilir. Hkmet devlet otoritesinin iletilmesini salayan bir aratr. Basit bir rneklendirme ile devlet bir beden, hkmet ise beyin olarak dnlmtr. Devlet kurum olarak hukuksal anlamda gayriahsi hareket eder, siyas bakmdan ntr olmalar beklenir. Devlet btn toplum kesimlerinin ortak karlarnn mahhas hale gelmi biimi olarak dnlrken hkmet bir toplumdaki bir ya da birden fazla kesimin partizan sempatilerinin temsilidir (Penguin Dictionary, 1985; 307-308, Heywood, 2006; 126-127).

15

Btn bu tartmalar bir arada deerlendirilmek kouluyla devlete ilikin en yaygn tanm olarak devletin kurucu unsurlar zerinden yaplan tanma deinilebilir. Bu tanma gre devlet; lke, insan topluluu ve iktidar kavramlarnn btnnden oluan bir kurumdur. Bu unsurun arasna zaman zaman drdnc bir unsur olarak siyasal ve hukuksal dzen de eklenmektedir. Bu balamda Hans Kelsen devlet etkili olarak yrrlkte olan bir hukuk normlar sistemidir tespitinde bulunmutur. Bununla birlikte devlet ne sadece lke ne sadece iktidar ne sadece insan topluluu ne de sadece siyasal dzen ve hukuktur fakat btn bunlarn bir toplam ya da sentezidir. Bu erevede bat dncesi asndan devlet dnsel bir varlk olarak tasarmlanmtr. Burdeaunun deyiiyle devlet insanlar dndkleri iin vardr. Ve devlet btnletirici/birletirici bir misyon stlenmektedir. Ksacas gnmzdeki anlamyla devlet 1 ortaan sonlarnda ve yenian balarnda Avrupada feodalitenin k ve kilisenin siyasal nfuzunun krl ile birlikte domutur. Ulus-devlet olarak tasarmlanan bu form dank ve atan otoriteler arasnda blnm olan insanlar lke ve millet kavramlar etrafnda toplayan yeni bir kurulutur. Bat dnce sisteminde devlet kavramnn beslendii tarih, dnsel ve teorik arka plan bu ekilde zetlenebilir.

Yukarda da deinildii zere devlet denildiinde ulus-devletler kastedilmektedir.

16

D Politika

D politika kavramnn ne olduunun anlalabilmesi iin modern uluslararas ilikiler disiplininin tarihsel srecinin ve uluslararas politika kavramnn genel hatlaryla ortaya konulmas gerekmektedir. Uluslararas ilikiler bata devletler olmak zere uluslararas sistem ierisinde yer alan eitli odaklar arasndaki ncelikle siyasal, hukuksal ve ekonomik ilikileri inceleyen ve analiz eden sosyal bilim dal olarak tanmlanmaktadr (Snmezolu, 2005(a); 670). Bir anlamda eklektik bir disiplin olan uluslararas ilikiler, dnyada yer alan toplumlarn siyasal, hukuksal ve ekonomik zelliklerinin da ilikin ynlerini ele alarak irdeler bir duruma gelmitir. te yandan deyim ounlukla ve hatal bir ekilde uluslararas politika ile kartrlmaktadr. Hlbuki her iki kavram arasnda belirgin bir kapsam fark dikkati ekmektedir. Bu minvalde uluslararas politika uluslararas ilikiler disiplininin alt dallarndan birisi olarak deerlendirilebilir. Temelde egemen devletlerin birbirleriyle olan ilikilerini inceleyen uluslararas politika nceleri, az sonra ayrntsyla anlatacamz, devletlerin d politikalarnn bir toplam olarak deerlendirilmitir. Bununla birlikte gnmzde uluslararas politikann konusu yalnzca devletleraras ilikileri inceleme olmayp, eitli uluslararas ve ulus-st kurulular, ulusal dzeyde olmakla birlikte uluslararas dzeyde etkili bask gruplarn, etkili karar alclar da kapsamaktadr. Gnmz uluslararas politika literatrnde iki temel analitik eilimin olduu grlmektedir. Bunlardan ilki uluslararas politika ile ilgili olgu veya olaylar analiz ederken egemen devletler ve onlarn d politikalar ya da uluslararas politikann dier baz aktrleri zerinde younlamaktadr. kinci yaklamda ise uluslararas sistem global bir birim olarak ne karlmakta; bu sistemin ileyii ile ilgili genel kurallar saptanmaya allmakta, bu yapnn daha kk birimler zerindeki etkisi ele

17

alnmaktadr (Snmezolu, 2005(a); 675-676). Uluslararas politika alannda bir ya da birka kapsayc teorinin varlndan sz edilememekte; daha ok eitli yaklamlar erevesinde ve dier disiplinlerden aktarlan aratrma tekniklerinden faydalanlarak oluturulan yaklamlar grlmektedir. Devlet ve ulus kavramlar Avrupa asndan tarihin belli bir dneminden itibaren yaklak olarak birbiri yerine kullanlabilen kavramlar haline gelmilerdir. Bu erevede uluslararas ilikiler ve uluslararas politikann devletleraras ilikiler ve devletleraras politikaya atfla kullanldnn balangta altnn izilmesi

gerekmektedir. Ancak temel girdiler bu ekilde kaba hatlaryla ortaya konulduunda uluslararas teriminin kullanm asndan pratikte bir takm sorunlar belirmektedir. rnein ABDnin devletleri arasndaki ilikiler burada bahsedildii ekliyle bir uluslararas ilikiler formu deildir. Dier taraftan Rusya, Belika, Birleik Krallk gibi lkelerde birden ok unsur (etnik varlklar ulus olarak adlandrdmzda) bir devletin egemenlii altnda yaarken Trkler, Araplar gibi toplumlar birden fazla devlet rgtlenmesi ile yaamaktadrlar. Dolaysyla buradaki sorun devlet teriminin sadece ulusa iaret etmemesinden, mevhum-u muhalifinden, ulus teriminin de sadece devlete iaret etmemesinden kaynaklanmaktadr. Modern anlamda ulus szc ile kastedilen belirli bir toprak paras zerinde isel ve dsal egemenlik hakkna sahip devletlerdir. Buna gre bir ulus belirli bir toprak parasna sahip olmadka tanm gerei egemen olmadndan ulus statsne eriememekte; benzer biimde bir unsur bir toprak parasna sahip olmasna, hatta bu toprak paras zerinde baz siyasi ve hukuk messeselere sahip olmasna ramen egemen olmad iin egemen devlet olamamakta, dolaysyla uluslararas ilikilerin

18

bir aktr olamamaktadr. Buradan hareketle uluslararas teriminin yaygn bir biimde egemen devletler arasna gndermede bulunduu tespitini yapabiliriz. Modern uluslararas sistem btn aktrlerin yani egemen devletlerin birbirlerine eit olduklar varsaym zerine ina edilmi durumdadr. Burada devlet denirken yaklak olarak drt yz yl nce Bat Avrupada belirmi; daha sonra btn dnyaya yaylm olan ulus-devlet formunun kastedildiinin alt izilmelidir. Bununla birlikte ulus-devletten nce de var olan otonom siyasal yaplarn uluslararas ilikiler disiplininin dnda kald dnlmemelidir. Ancak uluslararas ilikiler kendisini yeryznde otonom siyasal rgtlenmelerin grlmeye baland gnden itibaren kurgulamasna karn temelde modern dneme ait bir dzenektir ve bu dzenee ait bir takm kavram ve kavramsallatrmalarn da bu minvalde deerlendirilmesi gerekmektedir. Bu erevede uluslararas ilikiler kabaca yle tanmlanabilir: Bata devletler olmak zere uluslararas sistem ierisinde yer alan eitli odaklar arasnda ncelikle siyasal, hukuksal ve ekonomik ilikileri inceleyen ve analiz eden sosyal bilim daldr. Bir anlamda eklektik bir disiplin olan uluslararas ilikiler dnyada yer alan toplumlarn siyasal, ekonomik, hukuksal zelliklerinin da ilikin ynlerini ele alarak irdelemektedir (Snmezolu, 2005(a); 670). Yukarda da ifade edildii zere uluslararas ilikiler ile uluslararas politika kavramlar sklkla birbirleriyle kartrlmaktadr. Oysaki kavramlar arasnda belirgin bir kapsam farknn olduu grlmektedir. Bu anlamda uluslararas politika uluslararas ilikiler disiplininin alt dallarndan birisi olarak deerlendirilmek gerekir. Temelde egemen devletlerin birbirleriyle ilikilerini inceleyen uluslararas

19

politikann yalnzca devletleraras ilikilerin bir toplam olarak alglanmamas gerekir (Snmezolu, 2005(a); 675). D politika ise uluslararas tek ilikiler bir disiplininin bir alt kolu

durumundadr.Kavram ounlukla

devletin

uluslararas

ortamdaki

davranlarn karlar ekilde kullanlmaktadr. Kavram etimolojik olarak bir analize tbi tutulduunda d olann karsnda bir de i politika olduu anlayna gtrecektir. Bu husus devletin snrsz egemen olduu varsaymnn bir yansmas durumundadr. Zira modern devlet ok uzunca bir sre i politik sreler karsnda zerinde bakaca herhangi bir g ya da davranlarn snrlayabilecek bir otorite barndrmayan bir rgtlenme olarak alglanmtr. Bu erevede uluslararas ortam ise herbiri teoride yekdierine eit olan devletlerden olutuu iin ilgin bir anari vaziyetinde olarak dnlmtr. ngilizcede d politika iin kullanlan deyim foreign policydir. Dilimizde policy szcne karlk olarak siyasa nerilmektedir. Bu anlamda d siyasann bir lkenin da, dier lkelere ilikin olarak belirli bir konudaki (ekonomik, asker, politik vs.) tutumunu niteledii sylenebilir. Bu adan dilimizde d politika deyiminin politik d siyasa anlamnda kullanld grlmektedir (Snmezolu, 2005(b); 11). Bu erevede d politikann zaman zaman diplomasi ile e anlaml olarak kullanld da sylenebilir (Snmezolu, 2005(a); 223). Gnlbol, devletlerin balca d politika aralar olarak be temel enstrmandan bahsetmektedir. Bunlar i)Diplomasi ii) Propaganda iii) Ekonomik yntemler iv) ilerine karma v)Silahlar ve siyasal etkidir (Gnlbol, 2000; 112-185). Snmezolu

20

ise Souk Sava dnemi uluslararas ilikiler algsnn ekillendiricilii belirgin olan bu tasnifi alt balklar birer st balk altnda toplamak suretiyle katlr grnmektedir. Uluslararas ilikilerde siyas, iktisad ve teknolojik alanlar bata olmak zere birok parametrede gerekleen kkl dnmler klasik anlaylarn, klasik tanmlamalarn sorgulanmas ile neticelenmi ve uluslararas politika ve d politikaya ilikin farkl teorik nermeler de sz konusu olmutur. Bu balamda ksaca diplomasi kavramnn da tartlmas yerinde olacaktr. Diplomasi, devletlerin d politikada siyas etki arac olarak kulland ve ksaca uluslararas ilikilerin savala deil barl yol ve aralarla yrtlmesi anlamna gelen bir kavram olarak tanmlanabilir (Da, 2004; 146). Harold Nicholson ise diplomasinin dar ve geni anlam olmak zere iki ayr tanmlamas yaplabileceini ileri srmtr. Dar anlamda diplomasi hkmetlerin resm temsilcileri olan diplomatlar araclyla gerekletirdikleri karlkl haberleme ve grme

sreleridir. Geni anlamda diplomasi ise bir lkenin d politikasnda kullanlan eitli siyasal etkileme yntem ve tekniklerini ifade etmektedir. (Snmezolu, 2005 (b); 323) Bu balamda diplomasi veya diplomasi tarihi devletlerin birbirleriyle nasl iliki kuracaklarna dair kararlar btn ya da farkl karlar temsil eden d politika etkileimleridir (Krkolu, 1980; 312).

21

slmda Devlet ve D Politika slmda Siyaset Dncesi ve Devlet Kavram

Sekler-profan kltr benimseyen bir toplumda ynetenler ile ynetilenlerin karlkl hak, grev ve yetkilerini belirlemek iin yazl anayasa hukukuna ihtiya vardr. slm toplumunda mevarid-i nassda ictihada mesa yoktur yani nass hkmnde bir kaidenin bulunduu alanda ayrca hukuk ihdas edilemez hkm benimsendii iin kitap ve mtevatir snnetle sabit olan haklarn, vazifelerin ve yetkilerin tartma konusu haline getirilmesi kolay deildir. slmn bir devlet dncesinin olup olmad bu erevede deerlendirilebilir. Bu balamda gnmzde yaygn olarak kullanlan slm devleti tabiri modernizmin yaylmasndan sonra gndeme giren bir tabirdir. slam devleti tabirini ilk kullanan mellif M. Reid Rzadr. Osmanl hilafetini deiik gerekelerle reddettii iin slam Devlet tabirini n plana karmtr (Kerimolu, 2008; 110). Bu erevede slmn siyasal rgtlenme anlamnda hkmlerini daha salkl analiz edebilmek iin siyaseti nasl tanmlad ve konumlandrd hakknda ksa bir analize ihtiya bulunmaktadr. Siyaset Arapada emir, nehiy, terbiye gibi manalara gelen sse kknden tretilmitir (Kerimolu, 2008, 15). slm dinini temel hedeflerinden birisi inananlar bir cemiyet haline getirmektir. Birden fazla insann bir araya getirilmesi, bir cemiyet tekil ettirilebilmesi iin siyas faaliyetlere ihtiya duyulmutur. Bu balamda mam Ebubekr bn-i Arab insanlara iyilikleri emretmek, onlar ktlklerden sakndrmak dinin ve hilafetin asldr aklamasnda bulunmutur.

22

bn-i Kayym el-Cevziyye siyaseti insanlar hidayete ve hayra ulatrmak, onlar fesaddan kurtarabilmek iin takip edilmesi gereken en gzel yola siyaset denir tanmlamasn yapmtr. slm limleri kaleme aldklar eserlerde siyas iktidar ifade iin halife, emirl-mminin, sultan ve imamet-i kbra gibi kavramlar kullanmlar; devlet kelimesine fazla itibar etmemilerdir. Arapada devlet terimi siyas iktidar deil insanlar arasnda dnp dolaan nimetleri ifade iin kullanlmaktadr (Kerimolu, 2008; 109, Uluda, 2008; 35). Bununla birlikte slm hukukular bir takm kurallar uygulamak zere siyas bir otoritenin varln zarur grmlerdir. slm dini, inananlar yle bir takm eylerle ykml klmtr ki bu hususlarn gerekletirilebilmesi bir devletin, belki daha doru bir ifadeyle rgtlenmi bir siyasi erkin varln gerektirmektedir. ah Veliyullah Dehlevnin ifadesiyle farz gerekletirmek iin varl zarur olan ey de farz olur (Uluda, 2008, 36). Dier bir deyile Mslman bir toplumun bir devlete sahip olmas ncelikli bir farzdr. Bu erevede Mslman limler imamlk / devlet yneticilii meselesini hukuk bir problem olarak grp, bugnk anlamda bir Anayasa hukuku problemi olarak deerlendirmiler ve fakat bu mevzuu eserlerinin akaide ilikin ksmnda ele almlardr. rnein mam afi bu konuyu Kitabus-Salat adl eserinin namaz imaml bahsinde tartmtr (Hamidullah, 2007; 86). Dier taraftan slm limleri tzel kiilii olan modern devlet kavram zerinde hi durmamlardr slm dininin vaz edicisi Hz. Muhammed Mekkeden Medineye hicretinin ardndan burada bir site devleti kurmu ve kendisi de bu devletin bana gemitir.

23

Hz.Peygamberin hayatta olduu sre ierisinde Hz. Peygamber vahiy vastasyla yaratc ile devaml irtibat halinde olduundan ve kendi hayatyla Kuran- Kerimin aklaycs kabul edildiinden devlet ve siyaset ilerine dair herhangi bir sorun ortaya kmam; Hz. Peygamber bu sre ierisinde devlet bakanl grevini, daha doru bir ifadeyle mminlerin yneticilii vazifesini icra etmitir. Hz. Peygamberin ardndan Hz. Ebubekirin devlet bakan olmas ii ve Snn siyaset teorilerinin ortaya kmasna sebep olmutur.
i siyaset teorisi: ilere gre mamet yani slm mmetinin bakan olma nbvvetin

bir paras ve devamdr. Peygamberlik esas, mamet onun farkl bir formda devamdr. Peygamberlik ve mamet; mahiyet, nitelik ve ama bakmndan ou konuda birbirine benzemektedirler. iiler Kuranda Hz. Peygambere ait saylan btn vasflar mamlara da temil ederek yorumlamlardr. Nbvvet Allahn iradesinin bir tecellisidir, dier bir ifadeyle hi kimsenin, Peygamber de dhil, nbvvet konusunda bir dahli yoktur. mamet de ayn Peygamberlik gibidir. mam Allah tarafndan seilmitir ve bu konuda da hi kimsenin bir dahli yoktur. mama ve mmete sadece Allahn iradesini kabul etmek ve ona itaat etmek der. Dolaysyla ii siyaset teorisinde seim yoktur. Allah imamet kadar nemli olmayan birok meseleyi Kuran- Kerimde hkme balamken bu meselelerden ok daha nemli olan, Kurandaki pekok hkmn uygulamas kendisine balanm bulunan imam atamay ihmal etmesi ve mmeti anlamazlk ve kargaa ierisinde brakmas dnlemez. Peygamberlerin ismet sfat, yani gnah ilememe ve hata yapmama zellii imamda da devam etmektedir. Eimme-i masumin denilen 12 imam Allah gnahtan

24

ve hatadan korumutur. lah bir koruma altnda olduklar iin yanlmazlar. Dolaysyla masum imamlarn davranlar, halleri nassdr, yani mutlaka uyulmas gereken birer din hkmdr; zira bu hkmlerde yanlma ihtimali yoktur. Hz. Peygamberden sonra yerine yeeni ve damad Hz. Alinin gemesi gerektiini Allah Kuranda apak bir biimde beyan etmitir. Hz. Peygamber de Hz. Alinin seildiini bilmekle birlikte karklk kar korkusuyla Veda Haccnda bunu aklamaktan vazgemitir. Bunun zerine Allah bir ayetle Hz. Peygamberi uyarmtr: Ey Peygamber! Rabbndan sana indirileni tebli et, bunu yapmazsan elilik grevini yapm olmazsn. Halka kar Allah seni koruyor, Allah kfir bir kavmi doru yola iletmez. (Maide / 67) Bunun zerine Hz. Peygamber sahabesini Gadir-i Hum denilen bir yerde toplayarak Ben kimin mevlas (efendisi / bakan) isem Ali de onun mevlasdr, Hz. Musaya gre Hz. Harun ne ise bana gre de Ali odur diyerek Hz. Aliyi kendisine halef ve veliahd tayin etmitir. mamiye iasna gre ilk halifenin hilafetleri gerek, slam, ilah ve dolaysyla meru bir hilafet deildir. Zira bu halife dneminde de hakiki, ilah, meru halife Hz. Alidir (Kerimolu, 2008, 234-241, Uluda, 2008; 90-96, Humeyni, 1979; 51-131).
Snn siyaset teorisi: Snn ekoln siyaset teorisi diye adlandrabileceimiz hilafet

sisteminin dayana olarak Hz. Peygamberin srailoullar peygamberler tarafndan siyaset ediliyorlard. Bir peygamber ldnde onun yerine bir baka peygamber geerdi. Benden sonra baka peygamber gelmeyecektir. Fakat birok halife olacaktr hadis-i erifi ve Benim ve raid halifelerimin snnetine uyunuz hadis-i erifi gsterilebilir (Kerimolu, 2008; 108). Snn teoride hilafet ve devlet kavramlarnn birbiri yerine kullanldklar sylenebilir. Buna gre hilafet / devlet din ve dnya

25

ilerinin dzenli yrmesi iin kurulan genel ynetimdir, Hz. Peygambere niyabeten slm lkesini korumaktr (Uluda, 2008; 97). Hz. Peygamber dneminde bir devlet ve bu devleti bir ynetme biiminin belirli kaideler etrafnda var olduu sylenebilir. Bu durum raid halifeler dneminde de ok az farkllkla devam etmitir. Fakat Emevilerin iktidara gelmesi ile devletin yapsnda ok temel bir takm deiiklikler ortaya kmtr. Hilafet kurumunun bir saltanat biimine dntrlmesi ile eri hilafet bir anlamda siyas hilafete dntrlmtr (Uluda, 2008; 35). Hilafet nizam kitap, snnet ve icma-i mmetle kodifiye edilmi bir siyaset tekniidir. Kamu alann dzenleyen ahkmn tatbik edilebilmesi iin halifeye ihtiya vardr. mam Ebu Muin en-Nesefi zerimizde slm devlet bakan olan imam grmeden bir gn gemesi caiz deildir. mametin hak olduunu kabul etmeyen kimse kfir olur. nk din hkmlerden bir ksmnn edas imamn varlna baldr. Cuma namaz, bayram namazlar, yetimleri evlendirmek vb. sorumluluklarn yerine getirilebilmesi ancak imamn varlna baldr. mam inkr eden kimse farzlar inkr etmi olur, farzlar inkr eden de kfir olur diyerek Snn ekolde halifenin nemini ortaya koymutur. mam Sadrttin Taftazan eserinde eri vazife ve vecibelerin pekounun yerine getirilmesi halifeye bal olduu iin mellif mer Nesef buna iaret ederek dedi ki: Mslmanlar iin bir imama mutlak surette ihtiya vardr. Mslman halkla ilgili din hkmlerin yerine getirilmesi, cezalarn tatbiki, dmanlara kar lke snrlarnn savunulmas, Mslmanlardan bir ordu tekil edilmesi, sadakalarn yani vergilerin toplanmas, zorbalarn, soyguncularn ve ekiyalarn zabt-u rabt altna alnmas, Cuma ve bayram namazlarnn eda edilmesi,

26

insanlar arasnda ortaya kan ihtilaflarn kaldrlmas, hukuk zerine kaim olan ahidliklerin kabul, velileri bulunmayan kk yataki olan ve kzlarn evlendirilmesi, mallarn taksimi gibi nemli hususlar imam sayesinde icra edilir cmleleriyle Snn ekoln bir dier nemli ismi olan mer Nesefnin hilafet konusundaki fikirlerini aktarmtr (Kerimolu, 2008; 20-22 ve 107-108, Uluda, 2008; 98). Snni ekol, Mslmanlarn kendi ilerinden emir semeleri ve emaneti ehline teslim etmelerini farz olarak deerlendirmitir. Bu erevede Mslmanlarn devlet bakann ve onun tayin ettii kimseleri denetleyecek, devlet siyasetini tespit etmede ve yrtmede nemli vazifeleri stelenecek bir kurul oluturmalar zarur bir ihtiya olarak kabul edilmitir. Ehl-i hl vel akd ras olarak da bilinen bu meclise seilmek iin ilim sahibi olmak, adalete ve hukuka riayet etmek, gr ve hikmet sahibi olmak artlar getirilirken sz konusu mecliste grev alma erkek olma artna balanmamtr. Halife seiminde mmetin ounluunun grnn esas alnmas gerekir. 2 Hanefi fukuhasna gre iktidarn meruiyeti, sreklilii ve istikrar iin mminlerin ounluunun rzasna ihtiya vardr. Bu balamda ehl-i hal vel akd meclisi artlarn olgunlamas halinde halifeyi grevden el ektirebilir (Kerimolu, 2008; 204-207, Uluda, 2008; 99). Hz. Osman dneminde am valisi olan Hz. Muaviye Hz. Alinin halifelii aklannca ona beyat etmemitir. Hz. Muaviye sonrasnda halifenin Mslmanlarn ileri gelenlerince seilmesi anlayndan babadan oula geme usulne geilmitir.

mam Gazzal Hz. Ebubekirin seimi zerinde de durarak Hz. Ebubekire biat edenlerin says ile etmeyenlerin saysnn eit olmas halinde dahi hilafet akdinin gereklememi olacan iddia etmitir.

27

Saltanat

diye

de

kavramsallatrabileceimiz

sistem,

demokratik

rejimlerin

uyguland gnmzde genellikle talihsizlik olarak deerlendirilmektedir. Ancak bn-i Haldun slm limlerinin mlk sistemini bizzat reddetmediini; sadece bu sistemden doan ktlkleri knadn belirtmektedir. Bu grn izah ederken ayet saltanat (mlk rejimi) dorudan knanm olsayd Hz. Sleyman balanmas iin dua etmezdi (Sad Suresi: 38 / 35) nk O, peygamberlik ve mlkte btldan uzak olduunu biliyordu demitir (Kerimolu, 2008; 226-227). Bu erevede mam Maverdinin de ayn kanaatte olduunu syleyebiliriz. Nitekim Ey Davud! Seni phesiz yeryzne halife kldk (Sad 26) ayetindeki hilafet kavramnn nbvvet veya kendinden nceki srailoullarnn saltanatna halef oluu kastedilebilir. Eer saltanat kastediliyorsa mesele yoktur ifadesinde bunu grmek mmkndr (Maverdi, 1994; 54). Bununla birlikte saltanat rejimlerinde, slm siyaset dncesinin kristalize olmu eklinin mahade edildii kabul edilen Hz. Peygamber ve Drt Halife dnemlerinin aksi biimde, devletin anlayna gre dinin ekillendirilmesi anlay hkim olmutur.
slmda D Siyaset

Girite ayrntl biimde aktarld zere uluslararas ilikiler, uluslararas hukuk ve d politika gibi kavramlar tarihin belli bir dneminden sonrasna ait kavramlardr. Bu gibi kavramlarn muhtevasyla kavramlarn ortaya kt tarihsel ve kltrel balamdan uzak bir kltrn, hukuk ve dnce sisteminin yarglarn aklamak salkl bir yaklam olmayacaktr. Bununla birlikte slm toplumlar ve siyas otoriteleri dier toplumlar ve milletlerle iktisad, siyas, kltrel ilikiler kurmulardr. slm hukuku, devletin dier devlet ve toplumlarla ilikisinin ne olmas gerektiine ve muhtevasna ilikin ok gelikin bir dzenek kurmu ve bunun kodifikasyonunu

28

gerekletirmitir. Bu balamda slmda Devlet daresi adyla Trkeye evrilen ancak ierisinde slmda uluslararas hukuk tartmas yaplan eserinde Muhammed Hamidullah slm uluslararas hukukunu yle tarif etmektedir: Fiil ve meru olarak bulunan bir slm devletinin yine fiil ve meru olarak mevcut dier devletlerle olan ilikilerde gz nnde bulundurduu hukukun belli bir ksm, lkenin gelenei ve anlamazlklarn ortaya kard mecburiyetler (Hamidullah, 2007; 12). Eserinde slmn fkh asndan son derece gelikin bir sistem ortaya koyduu fakat gemite slmn uluslararas hukuk yorumu hakknda ok fazla alma yaplmad tespiti zerinde de duran Muhammed Hamidullahn zihninde uluslararas hukuk derken beliren model bir slm devletinin dier devletlerle ilikilerini dzenleyen kurallar btn gibi grnmektedir. Ulus dediimiz modern analiz biriminin henz tarih sahnesinde olmad, egemen eit devlet anlaynn bulunmad bir dnyada modern uluslararas hukuktan bahsetmek hatal bir yaklam olacaktr. Bununla birlikte kavram balamndan koparldnda, slmn dier devletlerle olan ilikileri hukuk bir takm kural ve kaidelerle dzenledii dncesi erevesinde daha salkl bir analizin konusu olabilir. Bu erevede modern uluslararas hukuk disiplininin kurucularndan kabul edilen Pierre Bello, Ayala, Vitoria, Gentiles ve benzerleri gibi yazarlarn slm hukukunun uyguland Endlse yakn corafyalarda yetitiklerinin alt izilmelidir. Hollandada doup uzun yllar Fransada kalm olan Grotius, slm hukukunda post-liminiumun bilinen bir ey olduunun farkna varnca armtr. Bu durum da slmn devletlerararas ilikileri dzenleyen kaidelerinin modern uluslararas hukuk disiplininin kurucular tarafndan incelendiini gstermektedir (Hamidullah, 2007; 92).

29

slm dini siyasetin ve hukuk dzeninin konusu olan insanlar iki ana balk etrafnda rgtlemitir. Mslim ve gayr-i mslim eklinde kategorize edilen bu dzen erevesinde slm fkhn uygulayan devletin muamelesi ayrntl dzenlemelerin konusu edilmitir. Bu kategorilendirme kendi ierisinde de devletleraras ilikiler ve devletin vatandalaryla olan ilikileri balklar altnda mtalaa edilebilir. Zira teoride devletler iin var olduu kabul edilen serbest hareket etme hakk balamnda devletlerin birbirleriyle eit statlerde olduklar kabul edilmekle birlikte pratikte bu durum byle olmamtr. eitli hkmdarlara hitap ederken kullanlan unvanlar, eitli devletlerin elilerine gsterilen muameledeki ller farkllklar gstermitir. Bununla birlikte elilerin can ve mal gvenlii salanr, slm topraklarndayken hi kimse tarafndan rahatsz edilmemeleri temin edilirdi (Hamidullah3, 2007; 181-183). slm hukukular Mslman bir devletin Mslman bir baka devletle olan ilikilerinde temel kriter olarak eriatn baz hkmlerinin uygulanp uygulanmamas durumunu, uygulanyorsa dahi baz nemli emirlerinin ihmal edilip edilmedii gibi hususlar benimsemilerdir. Bu balamda Snn hukukular bir slm devletinin, eriatn nemli baz hkmlerini ihmal eden baka bir slm devletine mdahale edebileceini ileri srmektedirler. Baz ilerin ilk halifeyi aka lanetlemelerini Snnler mdahale iin yeterli bir sebep saymtr. Zira bu eylemleri bir irtidat olarak kabul edilmitir (Hamidullah, 2007; 115). slmda devletleraras ilikilerin dzenlenmesinde en nemli kavramlardan ikisi darl-islm ve darl-harb kavramlardr. Dar mevhumuna mahiyet kazandran en
3

Ayn yazarn Hz. Peygamberin Msr siyasi lideri Mukavksa, Bahreyn siyas lideri Mnzire, Habeistan Kral Necaiye, Bizans mparatoru Herakliyusa, ranl Kisraya ve Umandaki Ceyfer ve Abda gnderdii mektuplarn orijinal metinlerini deerlendirdii eseri iin Bkz: Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamberin Alt Orijinal Diplomasi Mektubu, Beyan Yaynlar, stanbul, 2007.

30

nemli unsur ise hilafet nizamdr. mam Serahsi dar mevhumu, idare ve hkimiyete gre mahiyet kazanr. Mslmanlarn hkimiyeti altnda olan ve slm ahkmnn tatbik edildii beldelere darul-islm denir yorumunda bulunurken mam- Kuhistan Darul-islm mminlerin emirinin sultas altnda olan ve slm ahkmnn tatbik edildii beldedir. Darl-harb ise kfirlerin reisinin idaresi altnda olan ve kfr ahkmnn icra edildii yerdir tanmlamasnda bulunmutur (Kerimolu, 2008, 175). Baz fkh kitaplarnda darul-islm kavram darul-adl olarak da isimlendirilmitir.

31

Kurumsal Adan Osmanl Devleti ve Osmanl D Politika lkeleri

Kurumsal Adan Osmanl Devleti

Osmanl Devleti tarihi Osmanl tarihileri tarafndan kabaca alt dneme ayrlarak analiz edilmektedir. Klasik Dnem, Klasik Sonras Dnem ve Modernleme Dnemi kategorileri altnda incelenen srelerde Osmanl Devleti kurumsallama anlamnda ve refleksler anlamnda eitli farkllklar gstermektedir. Bu

dnemlendirmelerden ilki olan Klasik dnemde Osmanl Devleti belirli bir tarihi sre neticesinde ortaya km, temel sistemlerini yaratm ve bu sistemler ierisine yerletirilen kurumlarn ileterek bu kurumlara dayal politikalar gelitirmitir (Ergen, 1999; 32). Osmanl Devletini klasik bir slm Devleti olarak alglamak ve bu devletin kaidelerini, kurumlarn bu erevede deerlendirmek hatal bir yaklam olacaktr. Nitekim lber Ortayl da bu duruma temas ederek Osmanl Devletinin XV.yy.a kadar bir Balkan devleti olduuna temas etmekte ve egemen kltrn de balkan kltr olduunu ileri srmektedir (Ortayl, 2003; 14). Osmanl Devletinin kurucusu kabul edilen Osman Gazi iktidarnn meruiyetini bir yandan Kay Boyu ve Ouz kolu ile Trk hkimiyet geleneine dayandrmak; dier yandan da bayrak, kl ve at gibi sembollerle Seluklu-slm hkimiyet geleneine balamak suretiyle bir senteze ulamaya almtr. Bu balamda Osmanl devlet sisteminin eitli gelenekleri bnyesinde barndran eklektik bir dzen olduu ileri srlebilir. Devletin henz u beylii olduu ilk dnemlerde ynetim ve hukuk ileri yksek kltr merkezlerinden Osmanl Beyliine gelmi olan ulemann elindeydi. lk Osmanl vezirleri de ulema snfndan olmakla birlikte devletin kurumsallamasn ve

32

ynetimini salayabilecek tecrbeye sahiptiler. 14.yyn ilk yarsndan kalma belgeler, Ortadou lkelerine zg brokratik geleneklerin daha bu dnemde Osmanl ynetiminde yer aldn ve yzyl sonuna doru artarak egemen olduunu gsterir. Bu dnemde yneticiler, Anadoludaki Seluklu merkezleri ile ran ve Msrdan gelerek, eski Ortadou devlet ve ynetim kavramlarn Osmanl Devletine yerletirmilerdir. Hint-ran kaynakl bu devlet ve ynetim kavram slm ncesi dnemde gelimi, ranl ve Hristiyan brokratlarn devlet kadrolarnda istihdam edilmesi yoluyla Abbasilere gemiti. 11. ve 13. yy arasnda Orta Asya Trk-Mool gelenekleriyle deimi haliyle de Osmanllara gemitir (nalck, 2004; 71-73). Osmanllar zellikle mirass olduklarn iddia ettikleri kendilerinden nce ayn corafyada siyasi bir otorite kurmu olan Anadolu Seluklular ve lhanllara ait devlet kurumlarn ve kanunlar rnek alarak gelitirmilerdir (Gkbilgin,1977; 18). Yusuf Has Hacib tarafndan devlet ynetimi ve siyaset bilgisi zerine yazlm olan Kutadgu Biligde yer alan ve birok slm siyaset dncesi eserinde de ortak bir biimde var olduu gzlenen devlet grne gre devleti denetlemek iin byk bir ordu gerekir. Orduyu beslemek iin ok mal ve servete ihtiya vardr. Bu serveti elde etmek iin halk zengin olmaldr. Halkn zengin olmas iin de yasalar adil olmaldr. Bunlardan biri ihmal edilirse devlet yklr (Yusuf Has Hacib, 1991; VII-IX). Kutadgu Biligde yer alan, kavramsal erevede daha ayrntl bir biimde aktarlmaya allan slm siyaset dncesi ile de ortak ynleri bulunan bu devlet ve siyaset anlay Osmanl Devletinde de kendisini gstermektedir. Bu ynetim anlay erevesinde Osmanl dzeninde Mslman veya gayr-i mslim devlete vergi deyen halkn tmne rey denilmi ve rey Allahn yeryznde padiaha brakt

33

emanetler olarak kabul edilmitir. Padiah bu emanetleri adaletli bir biimde idare etmekle sorumludur. Ynetilen rey da dine gre ulul-emr olarak alglanan padiaha itaat etmekle mkelleftir. Adaletli bir ynetim huzuru arttracak, huzur devletin zenginliini arttracak, zengin devlet ok daha byk ordular besleyebilecek, gl bir orduya sahip olan padiahn iktidar ok daha gl olabilecek eklinde zetlenebilecek bu ynetim biimi Osmanllardan ok nce Ortadouda kurulmu olan devletlerde de var olmu ve Osmanl Devletine kadar geen tarihsel srete blgede kurulmu devletlerin birbirleriyle etkileimleri sebebiyle geleneksellemi bir ynetim biimidir (nalck, 2004; 71-73, Timur, 1998; 97-98). Orta Asya Trk gelenei adaleti, devlet kurucusunun bir araya getirdii kanunlar btnnn ya da yasalarn taraf tutulmakszn uygulanmas olarak grmtr (nalck, 2004; 72). Osmanl Devletinde de devam eden bu anlayta adaletten kast tebaann, iktidar temsilcilerinin kt davranlarna kar, zellikle de yasad vergi alnmasna kar korunmasdr. Bu korumay salamak hkmdara yklenmi en nemli vazifelerden birisidir. Osmanl Devleti ismini devletin kurucusu olarak kabul edilen ve devleti ynetmi bulunan hanedana ismini de vermi olan Osman Gaziden almtr. Devletin kuruluundan yklna kadar geen yaklak alt yz yllk dnemde tahta geen 36 padiahn tamam Osmanl hanedanna mensuptur. Osmanl Devletinin asker ve idar adan asl tekilatn kazand dnem Orhan Bey zamandr. Osmanl hanedan iinde devlet bakannn seimi, II. Muradn hkmdarlna kadar ahiler, aknc gazileri, ulema gibi nfuzlu ahsiyetler ve beylerin elindeydi, bu gruplarn desteini alanlar tahta oturabilmilerdi. Bu sre ierisinde btn tartmalara

34

ramen Osmanl hanedan dndan bir kimsenin tahta oturmasna izin verilmemitir. Osmanl Devletindeki beylerin hkm ve nfuzu Sultan II. Mehmedin stanbulu fethine kadar devam etmitir. Osmanllarda saltanat balangtan 1617 ylna kadar tahta kan ilk on drt padiahta babadan oula gemek suretiyle olmutur. Osmanl padiah tipini yaratan hkmdar Fatih Sultan Mehmed olmutur (Ortayl, 2008, 169170). Fatih Kanunnamesi hem Osmanl Sultann nceki dnemden farkl bir biimde yeniden tasarlayp konumlandrm hem de devlet yapsn ekillendirmitir. Eski Trk tresine gre hkmdarlk ailesinin reisi olan ve Ulu Bey adn tayan kii ayn zamanda devletin de reisi olurdu. Osmanl Beyliinin ilk zamanlarnda grlen bu yaklam I. Murad zamanndan itibaren sadece hkmdarn ocuklar iin geerli hale gelmitir. Bu erevede belirtilen dnemden itibaren saltanat hkmdar olan kimsenin ocuklarnn hakk olarak kabul edilmeye balanmtr. Bununla birlikte bir veliahd tayini sz konusu olmamtr. Askerler ve devlet adamlar tarafndan sevilip takdir edilen ehzade babasnn yerine tahta oturmutur (Halaolu, 2007; 2-7). Eski Trklerde devletin hanedann ortak mlk olduu dncesi Osmanllarda zellikle Fatih dneminde deiik bir anlaya brnmtr. Fatih kanunnamesi ile saltanatn babadan oula geiinde kolaylk salanmtr. 1617de I. Ahmedin lm zerine ise ekberiyet yani hanedann en by usul benimsenmitir. Daha sonraki dnemde bir iki istisna dnda ekberiyet usulne gre hanedann en yal yesi padiah olmutur. Osmanl Devletinin topraklarnn byk bir blmnn Hristiyan memleketleri zerinde gelimi olmas ve fethettii Hristiyan memleketlerdeki baz uygulamalar

35

yrrlkten kaldrmayp fetihten sonra da srdrmesi, Osmanl Devletinin slm gelenei ierisindeki dier ynetim biimlerinden farkl zellikler gstermesine sebep olmutur. Hatta kurulu dnemi padiahlar slmn gaza ve cihad dncesini benimsemi olmalarna ramen devlet ynetiminde din dncelerin ok fazla etkisi altnda kalarak tavr ve davranlarn belirleme mecburiyeti hissetmemilerdir (Barkan, 1975; 50-51). Bu balamda Osmanl Devleti er hukuk ve rf hukuk olmak zere ikili bir hukuk sistemine sahiptir. er hukuk, devletin temel dayanaklarndan birisi olmas sebebiyle uygulama alan bulan slm hukukunu meydana getiren kural ve kaidelerin btnne verilen ad olan eriattr. Osmanllar er hukukun yan sra Orta Asya Trk toplumlarndan kalma rf, adet ve geleneklerine dayanan ayrca fethettikleri yerlerde yrrlkte bulunan ve devlet ynetimi ve eriat ile kkten elimeyen kural ve kaidelerin de yrrlkte kalmas yolunu izlemitir. Bahse konu bu hukuk tr ise rf hukuk olarak adlandrlmtr (nalck, 2004; 76). Bununla birlikte eriatn hukuk sistemindeki etkisi daha belirgin durumdadr.Balangta rf nitelikli ve gelenek arlkl hkmdarlk anlaynn zellikle Fatihten itibaren giderek din arlk kazand dikkat ekmektedir (hsanolu, 1994; 140-141). Toplumsal yaamn ilkelerini belirleyen hukuk kurallar, her din cemaatin kendi ilkeleri dorultusunda yrtlm; Mslmanlarn da bu anlamda eri hukuka tab olmalar ilkesi benimsenmitir. Dolaysyla bu alanda padiahn yasama yetkisi sz konusu deildir. Ancak devletin yaps ve genel ileyii ile ilgili rf hukuk eklinde ortaya kan dzenlemelerde tam bir yetkiye sahip olan padiahn bu alandaki yasama

36

gc siyaset-i sultan ya da yasak- padiah olarak isimlendirilmektedir (nalck, 1964, 671-683). Osmanl sultanlar zellikle diplomatik yazmalarda ve dokmanlarda kendileri hakknda ok geni bir niteleme terminolojisi kullanmlardr. Halife, sultan, padiah, ehinah, han, hakan, hdavendigar, bey, gazi, emir gibi Trk, slm ve ran geleneinden gelen ok sayda unvan Osmanl sultanlar tarafndan kullanlmtr (Timur, 1998; 84). Bu unvanlar dnda ilk olarak Yavuz Sultan Selimin Mercidabk Savandan sonra girdii Halepte hadiml-erifeyn unvann kulland bilinmektedir. Bu unvan daha sonra dier padiahlar tarafndan da kullanlmtr. Ayrca Sultan II. Mehmed kendisini Bizansn(Dou Roma mparatorluunun) mirass olarak grdnden kayser-i rum unvann da kullanmtr. Yavuz Sultan Selim dnemine kadar nfusunun ounluunu Hristiyanlarn oluturduu,

Mslmanlarn ynetimindeki bir devlet olan Osmanlda bu unvann kullanlmas Yavuz Sultan Selimin Msr Seferi sonrasnda etkisini yitirmeye balamtr. Bu unvann kullanlmas Sultan I. Selim zamannda terk edilmitir (Ortayl, 1999; 12-17). Halife kavram, hilafetin ilk dnemlerinden sonra lkesinde iktidar ele geirip slmn vaz ettii kaideleri lkesinde uygulamaya sokan btn hkmdarlar tarafndan kullanlmaya balanan bir unvan olmutur. Osmanl sultanlarndan Fatih Sultan Mehmed ve II. Bayezidin de halife unvann kullandklar grlmektedir (nalck, 2010; 198). Daha sonraki dnemde Kanun-i Sultan Sleyman yeryzndeki btn Mslmanlarn halifesi sfatn benimsediinde de bu, slm dnyasnn koruyuculuu rolnn vurgulanmasndan te bir anlam tayor gzkmemektedir. Yine de bu dnemden itibaren Osmanl sultanlarnn tahta kmasnda Abbasiler

37

devrinden beri uygulanmakta olan clus merasimi uygulanmaya balamtr. Abbasi halifelerinin hilafetin nemli iaretlerinden saydklar Hz. Peygamberin hrkas stanbula getirilmi ve tahta kan padiaha Hrka-i erif odasnda biat edilmesi gelenek halini almtr (Uzunarl, 1988, 184-195). Trklerin slm tarihindeki rol, kesintisiz gaza yoluyla gerek Bizans gerek Avrupa kaynakl Hristiyan dnyann ilk zamanlar baarl olan saldrlarna karlk slm dnyasn birletirmek ve korumak, ayrca slam retiyi (Snn reti) medreselerde rgtleyip evrensel olarak benimsenen din ve kltrel hkmleri destekleyerek ayrlk ve heterodoks hareketlerle mcadele etmekti (nalck, 1995; 28-33). Bununla birlikte kabaca 17.yydan itibaren btn Mslmanlar zerinde mdahale olanaklarn kaybetmeye balayan Osmanl sultanlar slm siyaset dncesinin ilk dneminde gelitirilmi olan ve yeryzndeki btn Mslmanlarn yneticisini ifade eden Halife tanmlamasna uygun olarak bu nitelemeyi daha sk kullanmaya baladlar (nalck, 2000, 56). Bu anlamda hilafet kavramnn ilk defa kullanlmas 1774 tarihli Kk Kaynarca Antlamas ile balamaktadr. Bu antlamaya giden srete Krm Hanlnn bamszl konusu ortaya kt zaman Osmanl sultan, Rus arlna kar Krm Hanl gibi Mslman bir devlet zerinde halife sfatyla bir takm haklarn devam ettirmek istemi ve Abbas halifelerinin kulland klasik hilafet teorisi ne srlmtr (nalck, 2010; 144). II. Selimden itibaren ise hilafet unvan resmi unvanlar arasnda yer almaya balamtr. XIX.yya gelindiinde ise kavramn bu ierii hem devlet, hem halk hem de tm dnya Mslmanlarnca benimsenmitir. zellikle Sultan Abdlaziz ve II. Abdlhamid Allahn yeryzndeki glgesi gibi

38

hem pan-islamist hem de mutlak monari grnm yanstan bir unvan kullanmlardr (Ortayl, 2008; 199). Osmanl Devletinin zayflama srecine girmesi ve Osmanl sultanlarnn tm slm dnyasnn korunmasnda fiil g kaybetmeye balamasyla birlikte, evrensel halifelik unvann kullanarak Mslmanlar zerindeki haklarn vurgulayan hilafet anlayna dayal propaganda gelitirmeye balanmtr. Ayn srete Arap dnyasnda ngilizlerin ynlendirdii anlalan bir baka giriim dikkat ekmitir. Bu dnem ierisinde Msrdaki muhalif ilmiye mensuplarnn eserlerinde halifeliin temel art olarak kabul edilen Kureyliin, Osmanllar tarafndan gasp edilerek ortadan kaldrld, halifeliin Kurey soyundan gelen Araplarn hakk olduunun din bir gereklik olduu eklinde propagandalar yaplmtr (Kara, 1998, 1-25). Eski Trk devletlerinin merkezi ynetimleri Osmanllara gelinceye kadar zayf bir grnm arzetmitir. Merkeziyeti ynetim anlayn gelitiren Osmanllar eski Trk gelenei olan ve balangta uyguladklar lkenin hanedan ailesine ait olduu dncesini sonralar deitirmiler ve lkenin sahibi olarak padiah ve erkek ocuklarn kabul etmilerdir (Gkbilgin, 1977; 4). Btn devleti hanedann ortak mal / mlk gren bu anlay merkez otoriteyi iki ayakl bir sistem zerinden tesis etmitir. Toprak ynetimi diye de adlandrabileceimiz tmar sistemi bu ayaklardan ilkini oluturmaktadr. Buna gre padiah kendi mlknden belirli bir blgeyi belirli bir zaman aralndan iletmek zere belirli kimselere devretmektedir. Bu kimse baka bir yere tayin olduunda ona ait tmar onun yerine gelen bir baka kiiye devredilmektedir. Bu sistem Osmanl sultannn toprak ynetimini merkez bir dzene balamasn kolaylatrmtr. Sistemin ikinci ayan ise kul sistemi oluturmaktadr.

39

Kul sistemi, tmar sistemi iindeki grevlileri dorudan padiaha balayan bir dzen durumundadr (Ergen, 1999; 32). Fatihin kul sistemini yaygn biimde uygulamas, nemli devlet adamlarn ve zellikle veziriazamlar kullar arasndan semesi merkez otoriteyi glendirmek ve iktidar erkine ortak olabilecek yeni gruplarn ortaya kmasna engel olmak iin izlenmi bilinli bir strateji grnmndedir. Bilindii gibi Fatih devrine kadar nemli devlet grevlileri ve veziriazamlar soylu Trk ailelerinden seilmekteydi. Bu kiiler devlet ynetiminde padiahn yetkilerini, en azndan hareket alann snrlayan bir yetkiye sahip bulunmalar yan sra hanedan ailesi iinden kimin tahta geeceini belirlemede de rol oynamlardr. andarl Halil Paa, II. Mehmedin ilk hkmdarl dneminde tahttan inip babas II. Muradn yeniden tahta kmasnda etkili olmutu. Bu durumdan rahatsz olduu anlalan Sultan II. Mehmed stanbulun fethinden sonra andarl Halil Paay ortadan kaldrarak kendi dnemine kadar uygulanagelen nemli ailelerin devlet ynetiminde sz sahibi olmalar geleneini sona erdirmi ve kul sistemini byk bir ciddiyetle uygulamaya balamtr. Bu dnemden sonra sadrazamlar gl Trk ailelerinden deil devirme diye adlandrlan ve padiahn kulu (klesi, kapkulu) olan kimseler arasndan seilmeye balanmtr. Toplumun yklendii birok sorumluluktan bamsz bir statleri bulunan kapkullar memur statsnde alglanmamaldr. Doal haklar, toplumsal ve ekonomik fonksiyonlar olmakszn oluturulan bu zmre yalnzca devlet rgtlenmesinin yrtme faaliyetini ve padiaha hizmeti yerine getirmektedir. Bu manada geni yetkilerle donatlm olan kapkullar padiahn klesi kabul edildikleri iin padiahn

40

karsnda can ve mallaryla sorumlu tutulmulardr. Bu erevede padiahlar gerektiinde herhangi bir zorlukla karlamakszn, sadrazamlk makamnda olanlar dhil, bu kiileri azledebilmi, mallarna el koyabilmi, yarglamadan idam edebilmilerdir (nalck, 1987; 136). Fatih Sultan Mehmed dneminden itibaren padiahn iktidar ve otoritesinin devletin her kademesindeki siyas, idar ve asker gruplar zerinde hkim bir duruma ykseltildii grlmektedir. Osmanl Devletinin gerek kurucusu olarak kabul edilen Fatih Sultan Mehmed, merkez ve mutlakyeti bir imparatorluk sisteminin yerlemesi iin hkmdarn yasama yetkisini ilkesel olarak daha da glendirmitir. Dnemin Osmanl tarihisi Tursun Bey dnya dzeninin salanmas iin padiahn mutlak otoritesini ve yasama hakkn zorunlu grmektedir (nalck, 1987; 136). te bu dnemden itibaren Osmanl Devletinde btn tekilat padiahn mutlak ve ortak olunmaz egemenliini gerekletirmek zere kurulmutur. Btn g padiahta toplanm, devlet ynetiminde tek otorite olan padiah gl bir iktidara sahip olmutur. Bununla birlikte, teoride, padiah yasa ve kanunlarn dna kma hakkna sahip deildir, er ve rf hukukun snrlar padiahn yasama yetkisinin de snrlarn oluturmaktadr. Yrtmenin ba olan padiah, bu yetkisini dnya ilerinde sadrazamlara; din ilerde ise nceleri kazaskerlere daha sonra da eyhlislamlara devretmitir. Ancak bu iki makama yaplacak tayin ve azillerde padiahn mutlak yetki sahibi olduu bilinmektedir. Bundan baka Divan- Hmayun toplantlarnda alnan her trl kararn padiaha arz edilmesi padiahn son karar verici makam, en st otorite olduunu gstermektedir (hsanolu, 1994; 143).

41

Mustafa Reid Paa tarafndan Glhane Parknda okunarak iln olunan Tanzimat Ferman Osmanl Sultannn geleneksel bir takm haklarna kstlamalar getirmitir. Bu anlamda Osmanl tarihinde belirli bir dneme adn da veren Tanzimat Ferman ile rnein kullarn sultan karsnda mal ve canlaryla sorumlu olmalar ilkesi kaldrlm; mslim, gayr-i mslim vatandalarn eit hak ve statde olduklarnn kabulyle tek hukuk sisteminin egemen olaca bir topluma / devlete ynelik ilk adm atlmtr. Bununla birlikte Tanzimat, padiahln balca geleneklerine ilimemitir. Topkap Saray Bbs-saadesi nnde tahta oturmak, biatleri kabul etmek, Eypte kl kuanmak, sadrazama mhr vermek, atama ve tevcihler, para bastrma, hutbe okutma, sava ve bar ilan, bakomutanlk, infaz ve af, meclisi toplantya arma ve datma yetkileri padiahn uhdesinde braklmtr. Padiahn resm yazmalarda kulland unvanlar ise bu srete baz deiikliklere uramtr. Hanedan kavram soy kavram ile yer deitirmi; l-i Osmann yerini Hanedan- l-i Osman almtr. Batdaki kralienin e deeri olarak valide sultan dikkat ekerken ehzadeler zgr yaama ve aile dzeni kurma konusunda serbest braklmlardr. Bu gelimelerde Osmanl soyunu Batdaki krallklar benzeri bir kurumsallama balamnda yeniden tasarlama aray etkili olmutur. Bununla birlikte Tanzimat dneminde Osmanl sultanlarnn otoritelerini snrlandrc bir takm hukuksal ve siyasal gelimeler yaanmtr. Osmanl sultanlar, rnein II. Abdlhamid, snrlanan fizik gcn yerini manevi bir gle doldurabilmek iin zillullah-i fil arz (Allahn yeryzndeki halifesi) gibi unvanlar daha ok kullanarak btn slm dnyasnn mutlak hkmdar algsn pekitirme yoluna gitmilerdir (Sakaolu, 1985; 1278-1285).

42

Osmanl Diplomasisi ve Geleneksel Osmanl D Politika lkeleri

Diplomasi ve d politikay birinci blmde ifade edilen geni tanm balamnda ele alrsak klasik dnemde Osmanl Devletinin d politika ve diplomasi anlaynn gaza ve fetih kltr zerinden yrdn syleyebiliriz. Bu erevede Avrupada kabaca Orta a diye dnemlendirilen srecin sonlarna doru uygulanmaya balayan devletleraras kurallara Osmanl Devleti riayet etmemi, riayet etme ihtiyac da hissetmemitir. Asker adan ok gl olduu iin devletlerin d politika davranlarn ekillendirirken Avrupada uygulanmaya balam olan diplomatik srelere ihtiya hissetmeyen Osmanl Devleti Avrupa lkeleriyle diplomatik ilikilerini daha ok geici misyonlar olarak tanmlayabileceimiz ad hoc diplomasi erevesinde srdrmtr. Ad Hoc misyonlar antlama yapma, trenlere katlma, buyruklar bildirme, sava ncesi kan dklmeden teslim olmay nerme gibi bir takm grev ve giriimler eklinde grlmtr (Sander, 2006; 29-31, Versan, 1999; 105, nalck, 1999; 5, Girgin, 1992; 37-40). Fatih Sultan Mehmed dneminde Osmanl Devleti Cenevizlilere kapitlasyonlar vermi, Venediklilere bakentte daim eli bulundurma hakk tannm ve Venedik bayra eken gemilere ate edilmeme ayrcal gibi ayrcalklar verilmitir. lk zamanlarda Osmanl Devletinde srekli elilii bulunan tek lke Venedik iken sonraki yllarda dier Avrupa devletleri de bykeli stats tannmam olsa bile Osmanl Devletinin bakenti stanbulda temsil edilmeye balamtr. Zamanla devletin bakentindeki diplomasi a genilemitir. Bununla birlikte sz konusu gelimelerin Avrupadaki diplomatik gelimelerle uyumayan ynleri de

bulunmaktadr. Bykeli kabulnde dost lke ve dman lke arasnda zaman zaman ayrma gidilmi ve bykelilere yaplacak muamele eitli farkllklar gstermitir.

43

rnein ran elisi huzura alndnda byk itibar grrken Avusturya elisi geldiinde huzura alnmayabilirdi (Sander, 2006; 87-90, Timur, 2001; 117-125, Girgin, 1992; 40). Dier taraftan Osmanl devleti herhangi bir baka lkede daimi temsilcilik bulundurma ihtiyac hissetmedi. Bu balamda Osmanl Devletinin kendisi asndan Ad Hoc diplomasiyi bir stnlk gstergesi olarak alglad; Avrupa tarafndan toprak btnl ve egemenlik haklar tehdit edilmedii mddete diplomatik misyon giriiminde bulunmad anlalmaktadr. Bu durumun en nemli gstergelerinden birisi Kanun Sultan Sleymann Fransa Kralna yazd mektupta kendisini pek ok lkenin ve halkn hkmdar olarak tantrken Fransa Kralna hitabnn sen ki Fransa kralsn eklinde olmasdr (Girgin, 1992; 40). Osmanl Devletinin asker adan zayflamas ya da Avrupann asker adan glenmesinden sonra Osmanl Devleti diplomatik faaliyetlere daha fazla nem vermeye balamtr. Klasik dnemde yabanc devlet bakanlar Osmanl sadrazamna denk saylyorken 1606 Zitvatoruk Antlamas ile bu anlamda eitlik salanmtr (Sander, 2006; 119). Osmanl Devletinin diplomatik yollara daha fazla bavurmasnn bir dier nedeni topraklarnn ok fazla genilemesidir. Kendi snrlar iindeki bir corafyadan bir baka corafyaya asker sevketmekte zorlanmaya balayan Osmanl Devleti Avrupa devletleriyle savama konusunda isteksizlik gstermeye balam, diplomatik giriimleri n plana almtr (nalck, 1999; 16). Bu durumun ortaya kmasnda devletin istihbarat ihtiyacnn artmas da etkili olmutur (Girgin, 1992; 41). III. Selim dneminde Osmanl Devleti Avrupa gelimelerinden daha salkl bilgi alabilmek, Osmanl Devletinin d politikasn buna gre belirleyebilmek iin ad hoc

44

diplomasiden vazgeerek Avrupa bakentlerine srekli bykelilikler almas karar alnmtr. lk srekli Osmanl bykelilii ise 1793te ngilterede alm; misyonun bana Yusuf Agh Efendi bykeli olarak atanmtr (Tuncer, 1997; 19, Girgin, 1992; 41). 19.yzyl Osmanl diplomasisi Bab-alinin n plana kt bir sre olmutur. Bu srete nce 1856da Islahat Fermanndan sonra Osmanl Devletinin Avrupa devletler sisteminin bir yesi saylmaya balandnn alt izilmelidir. Bu dnemde gittike yaygnlamaya balayacak olan daimi temsilcilikler Osmanl Devletinin paralanma srecine girmesiyle birlikte daha ilevsel bir hal almaya balayacaklardr. nceleri Yunan syannn ardndan Osmanl diplomatik ilikilerinde tercman olarak grev alan Rum personelin yerine Mslman personel yetitirmek amacyla kurulmu olan tercme odasnn yetkilerinin genilemesiyle birlikte bu kurum zamanla bir mektep halini alm ve Osmanl d politikasna ilerleyen dnemlerde yn vermi olan birok kimse bu kurumdan gemitir. Dier taraftan Osmanl diplomasisini yrten bu kurumlar ve srekli elilikler devletin modernlemesinde de son derece etkin olacaklardr (Knl, 2006;127-138, Girgin, 1992; 45-46). Tanzimat diplomasisi diye de kavramsallatrabileceimiz srecin en belirgin zellii Osmanl Devletinin st ste gelen asker yenilgilerinin ardndan

gszlnn farkna vararak d politikadaki sorun ve kriz alanlarnda Avrupa diplomasisinin byk glerine yaslanarak d politikasn belirleme kaygs olmutur. yle ki bu durum Msrdaki Mehmed Ali Paa syannda grlebilecei zere zaman zaman i politikadaki gelimelere kar da d destek aranmas ile neticelenmitir. Srecin en nemli kts ise her biri bir baka byk devletle sk ilikiler ierisinde

45

olan yksek dzeydeki devlet adamlarnn belirmesi olmutur. Bu balamda rnein Rus arl ile beliren bir sorun ya da kriz alannda Osmanl Devleti ngiltereye dayanarak d politika belirlemek istediinde sadrazamn deitirip ngiliz dostluuyla tannan ve ngiltere hkmeti nezdinde etki yapabileceine inanlan birisini bu makama getirmitir. Krm Sava ncesi stanbulu ziyaret eden Rus misyonunun resm ziyaretlerde bulunmadan nce Rusu olarak bilinen ve Hnkr skelesi Antlamasn imzalam olan Hsrev Paay ziyaret etmesi sz konusu durumu anlatr gzel bir rnek olarak zikredilebilir (Armaolu, 2006, 234-236). Osmanl Devletinin bahsedilen dengeleme politikasn izlemesini

kolaylatran husus hi kukusuz 1783te ngiltere Babakan olan William Pittin 1791de Rusyaya bir ultimatom gndererek Osmanl Devletinin toprak

btnlnn korunmas gerektii politikasn gelitirmesi olmutur (Armaolu, 2006; 7-8). 1877-78 Osmanl-Rus Harbine kadar bu politikay srdren ngiltere, zellikle Goldstoneun babakan olmasndan sonra Osmanl Devletinin toprak btnln d politikasnn temel unsuru olmaktan karmtr. Bu durum Osmanl Devletini, denge politikasn izleyebilmek iin Almanyaya yaklamaya itmitir. Osmanl Devleti Avrupa / Hristiyan kaynaklarnda yle gsterildii iin ya da kendisi kabaca 17.yy sonlarndan itibaren g kaybetmesiyle birlikte daha sklkla ilemeye balad iin genellikle bir slm devleti / slam devlet olarak kabul edilmitir. Katolik Kilisesinin tesiriyle Avrupa, Osmanl Devletini ilk dnemden itibaren kafir Mslmanlarn Hristiyan dnyasna bir saldrs olarak grmtr. Bununla birlikte yukarda daha ayrntl aktarld zere gaza ve fetih kltr hakim

46

olmasna ramen devlet btn reflekslerini bir dini temel alarak, o dinin kurallar erevesinde gstermemitir. Avrupada hkm sren Bat Roma mparatorluu ile Katolik Kilisesi arasndaki mcadelenin galibi Katolik Kilisesi olmutu. Neredeyse btn Avrupada gerek siyas otoriteyi temsil eder ya da daha doru bir ifadeyle ekillendirir hale gelen Katolik Kilisesine kar yerel hkmdarlarn verdikleri mcadele Avrupada siyasal dnceler tarihinin ve siyas tarihin temel meselelerinden birisini oluturmaktadr. rnein ngiltere tarihi, ngiliz krallarnn, Katolik Kilisesinin adadaki art deeri ekmesini engellemeye almasnn tarihidir. Sonraki dnemlerde Avrupada gelien dnce sisteminin evrensellemesi dinin, istisnasz olarak btn corafyalarda siyas otoritenin zerinde bir erk tesis ettii eklinde bir yanlsamaya sebep olmutur. Bununla birlikte ayn srete zellikle Dou Roma mparatorluunun(Bizans) ahsnda mtecessim hale gelen bir baka devlet gelenei var olabilmitir. Yine Hristiyanlk zerinden konuacak olursak, Bizansta merkezleen Hristiyanlk (daha sonra Rum Ortodoks kilisesi) devletten farkl ve onun karsnda var olabilmise de devlete kar stnlk salayamamtr. Bizansta ayr ve eit iki kurum yerine devletten yardm alan, kendini devlet modeline gre biimlendiren bir kilise Hristiyanl meydana gelmitir (Berkes, 2011; 21). Grlebilecei gibi Hristiyanlktaki her iki byk anlatda da devlet ve din arasnda bir ayrm yapabilmek eitli boyutlarda mmkn gzkmektedir. Dier taraftan Hristiyanlk dndaki dinler iin byle bir ayrm salkl biimde yapabilmek mmkn gzkmemektedir (Berkes, 2011; 23). Bununla birlikte Bizansta grlen

47

devletin kontrolnde / patronajnda din anlay bir istisna olarak deil Dou toplumlarnda genel bir durum olarak alglanmaldr. Sekler diyebileceimiz hukuk dallar son derece gelikin olan Osmanl Devletini bir teokratik devlet olarak gremeyeceimiz gibi o dnemde Avrupada ya da ksmen Japonyada yaanm bulunan nemli bir tarihsel srece karlk gelen feodal devlet olarak da tanmlamak son derece zor grnmektedir. Bu tanmlamalar yerine Niyazi Berkes Dou Tipi Despot Ynetim zmlemesini nermektedir. Berkese gre Antik Yunan dnrlerinden Aristonun eski Grekede kle sahibi efendi anlamna gelen despot szcn Greklerdndaki doulu kavimlerdeki devletin ad olarak kullanmas batl dnrleri uzun zaman yanltmtr (Berkes, 2011; 14-15). Despot terimini modern ada doru biimde tanmlayan Hobbes olmutur. Hobbes devletin kaynan tesis edilen iktidar gcnn miras gibi geer oluu bir baka ifadeyle baba mlk saylmas olarak deerlendirmitir. Bu modelde en dikkat ekici ve konumuz asndan nemli unsur en stn siyasal gcn toplumdan karlm, hatta topluma yabanclatrlm bir kul kitlesi desteine dayandrlmasdr. Sz konusu gelenek Grek ve Bat Avrupa siyasal geleneine aykr bir grnm arzetmektedir (Berkes, 2011; 25). Ancak feodalizme benzeyen ynleri olduu gibi halifelik ya da sultanla benzetilen yanlarnn da bulunmasnn yaratt yanlsama Osmanl Devletinin salkl deerlendirilememesine sebep olmutur. Kul sisteminden yola kan ve Osmanl Devletinin Hint, ran ve Orta Asya Trk siyasal geleneklerinden etkilenmi olduu tezi zerinde duran Metin Heper ise Osmanl Devleti iin lml aknc devlet zmlemesini nermektedir. Bizim giri blmnde analizimizi bina ettiimiz Weberyen devlet tanm ve Bodinin egemenlik

48

kuram erevesindeki siyasal bir kurum olarak devlet analizinin dna kan Heper, kendi analizi iin Badie, Birnbaum, Sacase gibi devleti hukuksal bir yaklamla deil siyasal bir yaklamla ele alan anlaytan hareket etmektedir. Bu yaklam erevesinde devletlerin hkmetlere tabiyetleri bir veri olarak kabul

edilmemektedir. Aksine, deiik yer ve zamanlarda siyasal hayatta otonom bir kurum olarak daha fazla ve daha etkili olabilecei varsaym yaplmaktadr. Bu noktadan hareketle farkl zaman dilimlerinde devletin siyas kurumlara ve topluma ne kadar empoze edildiine bal olarak daha fazla veya daha az devletlilik (stateness) olgusuna rastlandndan bahsedilmektedir (Heper,2010; 23). Devlet olgusu belirli bir siyasal kltrn ortaya kmasna yol amaktadr. Heperin, deerlendirmesinde dayand R.N. Berki bu durumu aknclk(devleti ynelim) ve arasalclk (toplumcu ynelim) olarak ayrtrr. a) Aknclk: nsann aslen ahlak bir toplulua ait olduuna inanc ifade eder, topluluk yelerine nceldir, toplum kar yelerin kar toplamndan daha fazlasn ifade eder, kurumlar tek tipli olarak alglanr, kanun vatandalarn kolektif akl ve iradesinin sonucu olarak grlr, siyaset temelde liderlik ve halkn idare edilmesi olarak anlalr. b) Arasalclk: Bireylerin gruplardan bamsz kimlikleri, ahlak duygu ve amalar vardr, kurumlarn ahlak vecibeleri yoktur. Arasallkta siyaset normal bir faaliyet, eitli gr ve karlarn badatrlmas etkinlii olarak grlr (Heper, 2010; 29-30). Heper, Berkinin kategorilerinin lml modellerinin de grldn ifade etmektedir. Buna gre lml aknc bir ynetimde devlet belirli normlar etrafnda

49

kurumsallamtr. Bu tr ynetim biimlerinde brokratlarn siyaset belirlenmesinde herhangi bir dahli yoktur, belirlenmi siyasalara mekanik bir biimde itaat beklenir, muhakeme sahibi olmalar ve kendi takdir haklarn kullanmalar beklenmez. Ilml aknc ynetim biiminde devlet brokraside de yaplanm olabilir. Bu durumda da devlet roln oynayacak brokrasi ile Weberin hukuksal-rasyonel brokrasisi arasnda yine bir fark vardr. Weberin hukuksal rasyonel brokratlar temelde karar alc deil uygulaycdr; lml aknc ynetim biiminin brokratlar ise karar vericidir ve kararlarn devlet normlarn gz nnde tutarak formle ederler (Heper, 2010; 30-31). Fatih devrinden itibaren gl bir merkez otoritenin ihdas edilmi olmas, bunun dayandrld kul sisteminin yukarda ayrntsyla aktarlan zellikleri ve bu kullarn sarayn siyasetinin pratie dklmesinde grevlendirilmesi, sultana kar can ve mallaryla sorumlu olmalar gibi verilerden yola kan Heper Osmanl Devletini, Orta Asya Trk geleneinin de etkilerini gsteren bir tr aknc devlet, Osmanl tarihini de bu merkezleme neticesi merkezin evreden beklentileri, bu beklentilerin ne lde karland ya da karlanmad diyalekti ierisinde merkezevre mcadelesi olarak okumutur (Heper, 2010; 43-44).

50

1.BLM-II. MERUTYET DNEMNE HAZIRLIK 1.1. Devletleraras likiler ve Uluslararas likilerin Ekonomipolitii Bugn iinde yaadmz dnyann kkenleri daha ok 16.yy dnyasnda yatmaktadr. II. Philipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas baln tayan eserinde Fernand Braudel 16.yy dolaylarnda Akdeniz havzasnda bir dnyaekonomisi sisteminin hatlarnn belirginlemeye baladn ne srmektedir. Dnyaekonomisi derken iinde bir i blm olan ve bu yzden temel ya da asl mallarn dikkate deer bir byklkte isel mbadelesinin yapld ve sermaye ve emek aklarnn gerekletii byk bir corafya alan kasetdilmektedir. Bu dnya ekonomisinin ayrt edici yan birletirici bir politik yapyla snrlandrlmam olmasdr. Dnya-ekonomisi iinde pek ok politik birim vardr ve bunlar modern dnya sisteminde devletleraras bir sistemde gevek bir biimde karlkl olarak birbirlerine balanmlardr (Wallerstein, 2005; 45). 16.yyda belirginlemeye balayan kapitalist dnya-ekonomisi dnyann o gne kadar tecrbe ettii ilk dnyaekonomisi modeli deildir ancak en uzun sren dnya-ekonomisi modeli olacaktr. Osmanl Devletinin dalmasna giden srete nemli bir aral ifade eden 19.yzyl Osmanl Devletinin en uzun ortak snrlarnn bulunduu Avrupada sanayileme ana ve kabaca 16.yy sonlarnda bir analiz birimi olarak belirmeye balayan kapitalizmin o dneme kadarki en ileri safhasnn tecrbe edildii dneme rast gelmektedir. slm medeniyetinin siyas ve kltrel rgtlenme anlamnda en mtekmil hali olarak nitelendirilen ancak sistemsel adan eklektik bir yap arzeden Osmanl Devletinin klasik dneminde dayand bir takm kurum ve kavramlarn yozlamasyla e zamanl ilerleyen bir gerileme dneminin yannda, snrlarn hemen

51

te tarafnda, mthi bir iktisad ve siyas hareketlilik dikkati ekmektedir. Avrupann dnsel anlamda bir dnm yaamaya balamas ve Katolik kilisesinin siyas, toplumsal ve iktisad alandaki ekillendiriciliinin sarslmasyla nceki dnemlerden beri biriktirilmekte olan teknolojiye ilikin bilgilerin pratie dntrlmesinde ciddi bir ilerleme kaydedilmitir. Bununla birlikte Britanya, Belika ve Ren Vadisinde tututuktan sonra hzla Avrupa sisteminin her kesine yaylan modernleme ve sanayileme yangnnn, Osmanl Devleti ve Rus arlnn Hristiyan blgelerini dahi iin iin yakarken, Mslman alann asbestlenmi ucuna gelince aniden snm olmas (Jones, 2008; 103) Avrupa ile siyas, iktisad ve kltrel al-veri ierisinde olan, Avrupann dousundaki en uzun snrlar tekil eden Osmanl Devletinin modernleme ve sanayileme srecinde edilgin bir rolde olmas 20.yy ncesi tarihin en ilgin sorunsallarndan birisi olarak hala nmzde durmaktadr. Osmanl Devletinin kapitalist bir ekonomik dzene ve dolaysyla sanayileme srecine geiine engel tekil ediyor gibi gzken ve eitsiz gmrk tarifeleri oluturan 1838 ngiliz-Osmanl Ticaret Antlamas gibi sreci derinden etkileyen ve kapitalist ekonomiye geite engelleyici vasfyla ne kan bir takm gelimeler olmakla birlikte (Timur, 1996; 181-206) bu gelimelerden hi birisi neden Osmanl Devletinin zellikle Mslman blgelerinin hemen yan bandaki bir corafyada yaanan kkl iktisad deiikliklere eklemlenemediini aklamaya yetmemektedir. Avrupada 19.yya gelinceye kadar ok nemli bir takm gelimeler, yaanan deiimin aklanmasnda yardmc olabilir. ncelikle yaygn kanaatin aksine, Avrupann Kuzeybat kesimlerinde 8.yy sonundaki mal ve para mbadelesinin

52

gsterdii gibi Avrupa belirli alardan zengin ve sermaye birikiminin deiik biimler altnda da olsa gerekletii bir corafyadr (Jones, 2008; 108). Avrupann Viking, Macar ve slm eksenli saldrlar 9.yy sonlarnda durdurmay baarmas nfus artna olanak salam ve 10.yy balarndan itibaren nemli bir demografik bask olumaya balamtr. Bu srada younlaan nfus, ticaretin de gelimesine olanak salamtr. 10.yy balarndan itibaren demografik basknn etkisiyle gerekleen Hal Seferleri Avrupann fazla nfusunun farkl corafyalara aktlmasnn nn at gibi Dou Akdeniz ticaretinin de talyan kent devletlerinin kontrolne gemesine sebep olmutur. Btn bu gelimelere ek olarak 10.yy balarndan itibaren Kilise yapmnn byk lde art gstermesinin iaret ettii gibi Avrupa nfusunun kentleme (bu kavram o dnem iin belki 19. yy kasaba bykln ifade edecek biimde kullanlabilir) orannn artmas feodalizmin sk piyasa d balarn zecek kadar byk bir piyasay ve piyasalar temsil eden bir lde kentlemi youn bir krsal nfusu oluturmutur. Ayn gelimeler zellikle Avrupann kuzey kesimlerinde cansz enerji kaynaklarnn kullanmn (su deirmenlerini) yaygnlatrmtr. Ayrca 12.yydan itibaren i meknda ocaklarn duvara yaslanmas ve dumann eve dolmadan tahliyesi iin bacann gelitirilmesi hem i mekn scaklnn kontrol edilebilir dzeyde tutulmasn salam hem de kmr retim ve kullanmnda gelimeleri tetiklemitir (Jones, 2008; 108-115). 15.yy sonlarna kadar Avrupada hyarckl veba ve benzeri felaketler, sregelen savalar Avrupa nfus ve ekonomisinde gerilemeye yol am olmakla birlikte dou toplumlaryla devam etmekte olan iktisad ve siyas ilikiler teknolojik gelimeyi bir devrim niteliine brndrecek olan bilgi aknn / dei-tokuunu devam ettirmitir.

53

Katolik

Kilisesinin

Avrupann

siyaset

ve

toplumsal

yaamnda

ekillendiriciliinin sorgulanmas Avrupada yaanan byk dnmler iin bir itki oluturmu gibi gzkmektedir. Dinsel kurumlara kar Avrupada balayan hareketlilik Avrupa ekonomik yapsnda bir takm dnmlere sebep olmakla birlikte sanayi devriminin dorudan doruya Protestan reformuna balanmas eklinde beliren yaygn kanaat sanayi devrimi derinlemesine incelendiinde geerliliini yitirmektedir. Zira Protestan reformuna balanan bir sanayi devrimi teorisi sanayi devriminin neden Fransada, Hollandada deil de ngilterede balad sorunsaln

zmleyemeyecektir. Bununla birlikte 16.yya gelindiinde u ok belirgindir ki dnyann herhangi bir yerinde sanayi devrimi olacaksa bu Avrupa ekonomisi snrlar ierisinde olacaktr (Hobsbawm, 2005(a); 34). Sanayileme ya da sanayi devrimi diye adlandrlan sre temel hatlaryla ilk nce Kuzey Bat Avrupada ve Britanyada kendini gstermitir. Sanayi devriminin temelinde denizar smrge ve azgelimi pazarlar zerinde younlama; bunlar kimseye kaptrmamak iin verilen mcadele yatmaktadr. Britanya bu mcadeleyi 1766da inle yaplan ticarette Hollanday safd brakarak ve 1780lerde Afrikadan gtrlen kleler zerinden yaplan ticarette Fransz tccarlar geerek kazanmtr. Bu balamda Britanyann snai ekonomisi azgelimi dnya ile kurduu iktisad ilikilerden domu ve 19.yy boyunca tarih biimini korumutur. Bu dnem boyunca demeler dengesini ticaret ve deniz tamacl salam, uluslararas iktisad ilikilerin temelini ngiliz imalat rnlerinin deniz ar lkelerin ilkel rnleriyle mbadelesi oluturmutur (Hobsbawm, 2005(a); 50).

54

Sanayi devriminin kvlcmnn ngilterede yaklm olmas ngilterenin toplumsal, siyasal ve iktisad yapsyla yakndan ilgili olmakla birlikte yalnzca bu etmenler erevesinde anlalp aklanabilirlikten uzaktr. nk ngiltere, yukarda da aktarld zere Avrupa ekonomisi ya da Avrupa denizci lkelerinden oluan dnya ekonomisi olarak adlandrlabilecek daha geni bir ekonomik dzenin paras durumunda bulunuyordu. Britanya, bazlar sanayileme potansiyeline sahip ya da bunu arzulayan birka gelimi blgeyi, baml ekonomiye sahip blgeleri ve bunun yan sra Avrupa ile henz ciddi lde ilikiye girmemi kenar blgeleri de ieren iktisad bir ilikinin paras durumundayd (Hobsbawm, 2005(a); 33). Dier taraftan sanayileme iin gerekli koullar 18.yy Britanyasnda vard ya da kolaylkla hazrlanabilir durumdayd: Sermaye ktl yoktu, kyllk sosyal bir yap olarak paralanmak zereydi, byk bir nfus art dolaysyla ucuz igc imkn mevcuttu ve birok bakmdan lke tek bir ulusal pazar haline gelmiti (Hobsbawm, Sanayi; 3640, Polanyi, 1986; 57-65). Korunmu bir i pazar ve gelien retim teknolojisi ile birlikte youn seri retim, mamul mallarn pazarlanmas sorununu ortaya kard. te bu noktada ngilterenin sanayi devrimine nclk etme noktasndaki bir baka ayrcalkl durumu belirdi: ngilterede devlet genileyen ekonomik faaliyetin ihtiya duyduu ihracat pazarlarn yaratacak, dier bir ifadeyle sanayi devriminin ihtiya ve beklentileri dorultusunda politika belirleyecek ekilde rgtlenmi bir devlet sistemine sahipti (Hobsbawm, 2005(a); 39). Britanyann 18.yydaki politikas sistematik saldr biiminde oldu. Britanya bu dnemde girdii be byk savatan yalnzca bir tanesinde savunma pozisyonundayd.

55

Bir yzyl kadar sren kesintili sava dneminin Britanya asndan sonucu tarih boyunca hibir devlet tarafndan kazanlmam byk bir zafer oldu. Britanya deniz ar smrgeler ve dnya apnda bir donanma gc tekeline sahipti. Donanmann tonaj 1685te 100,000 ton iken 1760ta 325,000 ton dolaylarndayd (Hobsbawm, 2005(a); 46). ngiliz ihracat sanayisinin hammaddesinin tm tropikal ve astropikal blgelerden ithal edilirken mamulleri de byk oranda darya satlyordu. 18.yy sonlarndan itibaren pamuklu retimi sanayi retiminin en byk blmn; 1805te te ikilik ksmn ihra eder duruma gelmiti. Bu gelimenin temelinde ihra sanayilerinin i talebin art hzna bal olmamas yer alyordu. Bununla birlikte d talebe dayal ihracat sanayinin verimliliinin artmas istikrarl alclarn varlna ve d talebin bymesine balyd. Bu durum sava ve smrgeler yoluyla yeni pazarlarn ele geirilmesi zorunluluunu beraberinde getiriyordu. Ancak ihracat sanayi iin sadece yeni pazarlar smrebilecek bir ekonomiye deil ayn zamanda ngiliz ihracatsnn gerektiriyordu. Britanya 18.yya girilirken iktisad gstergeler bakmndan ayn kategoride deerlendirilebilecei lkelerden bu balamda net bir biimde ayrlyordu. Britanya d politikasn iktisad hedeflere tabi klmaya hazr durumdayd ve savalardan beklentisi ticaret ve hemen hemen ayn anlama gelen denizlerle ilgiliydi (Hobsbawm, 2005(a); 45). te yandan ngilterenin toplam demir tketimi 1720de 50000 tondan daha azd, hatta sanayi devriminin epeyce yol almasndan sonra bile 100,000 tondan sava srdrmeye ve smrgeletirmeye hazr bir devleti

56

fazla deildi. Demir retim ve tketiminde esas art demiryolu dneminde gerekleti (Hobsbawm, 2005(a); 44). ngilterenin sanayileme ekseninde bir d politika izlemesi etkisini zellikle ihracat sanayi zerinde gsterdi. ngilterede ihracat sanayileri ok daha farkl ve potansiyel olarak ok daha devrimci faaliyet gsterdiler. 1700 ile 1750 arasnda i pazara ynelik sanayiler retimlerini %7 arttrrken ihracat sanayii retimlerinde %76 artt. te ngilterede sanayileme ateini tututuran kvlcm bu gelime oldu. Sanayi devriminden bahseden kabaca pamuktan bahsediyor demektir. lk sanayileen rn olan pamuklu retimi esas olarak denizar ticarete dayanmaktayd. Esasen ngiliz sanayi devrimi ne yalnzca pamuk ne de dokuma rnleri demekti ve pamuk birka nesil sonra nc roln kaybetti. Bununla birlikte pamuk snai deiimin hzn belirliyordu ve sanayileme olmasayd var olamayacak olan blgelerin temelini oluturdu (Hobsbawm, 2005(a); 52). 1770e kadar olan dnemde ngilterenin pamuklu ihracatnn % 90 smrge pazarlarna, daha ok da Afrikaya yapld.ngiliz pamuklusu 19.yy ortalarndan itibaren ise esas piyasasn Hindistan ve uzak douda buldu. ngiliz pamuklu sanayi, dneminde kesinlikle dnyann en iyisiydi ancak stnln rekabet cne deil, smrge ve azgelimi ekonomilerin pazarlarnda Britanya mparatorluunun, Britanya donanmasnn ve Birtanyann ticari stnlnn kendisine salad tekel konumundan elde etti (Hobsbawm, 2005(a); 54). hracatta 1750 sonrasnda grlen byk art sanayiye hz kazandran gc salad, 1750-1770 arasnda pamuklu ihracat on kat art kaydetti. 1790dan itibaren pamuklu retiminin byk blm ihra edildi, bu oran 19.yy ierisinde retimin

57

%90na kadar ulat. Bylece pamuk, azgelimi dnya ile karakteristik ilikisini kurdu ve bu ilikiyi eitli dalgalanmalara ramen koruyarak glendirdi. Hammaddesini 1790a kadar bat Hint adalarndaki kle emeine dayal retim; bu tarihten itibaren de Gney Amerikada kle emeine dayal retim salad (Hobsbawm, 2005(a); 54). 19.yy balarnda fabrikalarda gaz lambalarnn da kullanlmasyla alma sreleri uzam, sermaye birikimi ihracat oranlarnn da tesiriyle ciddi biimde artmt. Gittike ikinleen sermaye ekonomik yap zerinde bask oluturmaya balad. Bu dnemde pamuklu sanayinde gelimeler yaanrken sanayi devriminin ikinci aamasnn gereklemesi iin gereken kmr retim ve tketim dzeyi ile demir retim ve tketim dzeyine henz ulalabilmi deildi. iler zerindeki smrnn gittike artmas ngiliz iisinin fabrikalardan ekilmesi ile sonulanm; retim daha ok kadnlar ve ocuklar eliyle gerekletirilir bir hal almt. Bu sre ierisinde kentleme oranlarnn artmas hem demir retiminde hem kmr retimine nemli miktarda artlar getirmeye balad. Napoleon savalar sonrasnda ngiltere, yeni sanayileen lkelerle olan demir ticaretini arttrarak demir iin iyi bir ihracat pazar bulmutu. retimin %15-20 civar d pazarlarda alc bulabiliyordu. Ayrca ngiliz ekonomisi iin demir yalnzca makine ve tehizat asndan deil kpr, boru, inaat malzemeleri ve mutfak gereleri iin de bir pazar meydana getirmi durumdayd (Hobsbawm, 2005(a); 65). Ancak 1830-1840 aras dnemde ngiltere ekonomisinde durgunluk ve buna bal olarak kriz belirtileri ba gsterdi. Aslnda sanayileme srelerinin henz banda olan ngilterede srecin bir biimde devam iin sermaye tedarikinde sknt

58

ekilmiyordu ancak sorun i piyasada ngiliz vatandalarnn yoksullamasna bal olarak oluan daralma ve d piyasalarn yatrlan sermayenin byk oranlarda karlln mmkn klacak verimlilikte olmamasyd. 1840 sonrasnda tekstile dayal ngiliz sanayilemesi yerini demiryoluna dayal bir sanayilemeye terk etmeye balad. Bu durum pamuk sanayinin geliiminden daha devrimci bir gelimeydi ve sanayi devriminin ileri bir safhasna iaret ediyordu. 1850li yllara gelindiinde ngiliz demiryolu sistemi kaba hatlaryla neredeyse tamamlanm gibiydi. Esasen mallarn karadan tanmasnn maliyetini drmek iin 18.yy balarndan itibaren lke ii tamaclkta ok nemli boyutta ve masrafl iyiletirmelere gidilmiti. Bu iyiletirmeler neticesinde tama maliyetleri arasnda eski ve yeni arasndaki maliyet fark, bu alanda yaplacak byk yatrmlar kesin biimde karl klacak kadar bymt. Denize ve akarsulara ina edilen kanallar Liverpool ve Manchester ya da Birmingham arasnda yaplan tamann maliyetini % 80 orannda azaltmt (Hobsbawm, 2005(a); 42-43). Demiryolu hatlarnn tamamlanmas krsal kesimlerin de etkin bir biimde pazara dhil olmalaryla neticelenmesi demekti. 1830 / 40a kadar devam eden sanayi devriminin birinci aamasnda oluan sermaye birikiminin ekonomi zerinde yaratt bask da sermayenin demiryoluna kaymasyla birlikte nemli oranda krlm oldu. Neticede 1840-1860 aras dnemde ngiliz ekonomisi daha nce hi grlmemi, sonraki dnemlerde de grlmeyecek bir byme gerekletirdi. Demiryolu inaat ngiliz ekonomisine hzl bir ivme kazandrmt. Bunun yan sra 1840-1880 arasnda dnyann eitli yerlerinde srdrlen demiryolu inaatlarnda da ngiliz sermayesi ve ngiliz mhendisliinin izi vard. Bu durum art deer aktarmnda yeni bir kalem de

59

ortaya karm bulunuyordu. Demir-elik ve kmr endstrisinde yaanan gelime ve demiryollar sonraki dnemi cidd biimde etkileyecek bir baka gelimenin de kapsn aralad: Buharl gemi. Ayrca eliin kitlesel retimi savunma ve silah sanayinde de kendisini nemli lde hissettirdi (Hobsbawm, 2005(a); 100-106). Ksacas Britanya ekonomisi demiryolu endstrisi ile birlikte tam bir sanayileme dnemine girmi oluyordu. 1873-1896 arasndaki dnem iktisat tarihileri tarafndan byk bunalm dnemi olarak adlandrlmaktadr. ngiliz ekonomisinin 1870lerin bana kadar sren olaanst genileme eilimi 1870li yllarn bandan itibaren durmu ve engellenemez bir inie srklenmitir (Hobsbawm, 2005(a); 116). ngiliz

ekonomisinin 1870 ncesi dnemde yaad hzl bymenin arkasnda yatan en nemli etkenlerin banda ngilterenin sanayileen ilk lke olmas sebebiyle o gne kadar smrlmemi birinci retime ve tarma dayal gelimemi blgelerin smrye almasnda bir adm nde olmasdr. 1870-1890 arasndaki byk bunalm sreci ise kr marjlarnda dn yaratt bir iktisad kriz dnemine iaret etmektedir (Hobsbawm, 2010; 46). nceki dnemde ngiliz rantiyeleri Kuzey Amerikadan ve dnyann gelimemi blgelerinden saladklar gelir akna o kadar almlard ki, 1870lerde yabanc borlularn borlarn deyememeleri, rnein Osmanl

maliyesinin 1876da k, Bournemouth ve Folkestone gibi yerlerde vagonlarn birikmesine ve vagon retiminde geici bir durgunlua yol at (Hobsbawm, 2005(a); 119). 1873-1896 aras iktisat tarihileri tarafndan byk bunalm dnemi olarak deerlendirilmekle birlikte ekonominin temel ritmini oluturan ticaret dngsnn

60

durgunlamamas, aksine arpc bir biimde genilemesi bu dnemin kriz ortamnn ayrt edici zellii olarak nitelendirilebilir. 1870-1890 arasnda demir retimi be ana retici lkede yaklak iki katna (11 milyon tondan 23 milyon tona) bir btn olarak endstrilemenin en nemli gstergesi haline gelen elik retimi ise yaklak yirmi katna (yarm milyon tondan 11 milyon tona) ykselmitir (Hobsbawm, 2010; 45). Bu durumun ortaya kmasnda Britanya ekonomisinin endstrilemedeki nc roln kaybetmesi; ABD, Almanya gibi lkelerin dev admlarla endstrileme ynnde ilerlemesinin etkisi; dier bir ifadeyle rekabet ortamnn sertlemesinin etkisi belirgindir. 19.yy sonlarna doru gelinirken ngiltere sanayileme konusunda artk yalnz deildi ve teknolojide yaanan baz dnmler sebebiyle sanayileme srelerinde rakiplerine kar derinden yaralanm grnyordu. 1890 ve 1895 arasnda hem ABD hem de Almanya elik retiminde Britanyay geride braktlar. 4 Britanya byk bunalm srasnda dnyann atlyesi olma zelliini kaybetti ve yalnzca en byk sanayi gcnden birisi ve baz ynlerden b sna g arasnda en zayf durumuna geldi (Hobsbawm, 2005(a); 117). Dier taraftan teknolojik gelimeler yava yava kauuk ve petrol gibi endstrilemi lkelerde bulunmayan malzemelere ihtiya duymaya balamt. Sanayi devriminin yeni aamasnn en mkemmel numunesi iten yanmal motor kauuk ve petrole ihtiya duyuyordu. lk zamanlar petrol ihtiyac Romanya, Rusya ve ABDden karlanm olmakla birlikte Ortadoudaki petrol rezervleri gittike nem kazanmaya balamt (Hobsbawm, 2010; 74).

Almanya 1913te maml mal ihracnda da Britanyay geride brakacaktr.(Hobsbawm, sermaye; 57)

61

ngilterenin bu durumda gcn koruyabilmek iin yapabilecei tek ey dnyann, o gne kadar smrlmemi blgelerinin iktisad ve siyas adan fethedilmesiydi. Bir baka ifadeyle byk bunalm dnemi emperyalizm an balatt: Afrikann paylalmas biimindeki resmi emperyalizm, ulusal ve uluslararas konsorsiyumlarn zayf lkelerin mal ynetimlerini ele geirme biimindeki yarresmi emperyalizm ve yabanc yatrmlar biimindeki gayri-resmi emperyalizm. Resmi retorik ne olursa olsun smrgelerin ve gayri resmi baml lkelerin ilevi merkez ekonomileriyle rekabet etmek deil onlar tamamlamakt. Dier bir ifadeyle emperyalizmin arkasndaki temel motivasyon verimli pazarlar yaratma kaygsyd. ngiliz pamuklu ihracatnn %60 Hindistana ve uzakdouya gereklemekteydi ve Britanyann uluslararas demeler dengesi Hindistann demeler fazlasna dayanmaktayd. ABD Dileri Bakanlndan bir yetkili 1900de bu durumu u ekilde ifade etmiti: lkesel yaylma, ticaretteki genilemenin yan rnnden baka bir ey deildir (Hobsbawm, 2010; 76-81, Hobsbawm, 2005(a); 120, Hobsbawm, 2005(b); 55-56). Kapitalist lkelerin asker ve siyas stnl uzun zamandr bir meydan okumayla karlamam olmakla birlikte kabaca 1880-1914 arasndaki dnemde olduu gibi resmi fetih, dorudan ilhak ya da dorudan ynetime dnmemiti. Dnyann iki byk blgesi, Afrika ve pasifik tamamen blld. Batl devletlerarasnda nfuz alanlar halinde, hatta btn topraklar kapsayacak ekilde dorudan ynetim biiminde paylalm olmakla birlikte Asyann geleneksel byk imparatorluklarnn ou grnte bamsz kald. Bamszlklar ya tampon devlet olularna uygun olularndan ya da rakip emperyal glerin bir blm forml

62

zerinde anlaamam olmalarndan kaynaklanmaktayd. Bu srete Britanya topraklarn 4 milyon metrekare, Fransa 3,5 milyon metrekare, Almanya, Belika ve talya ise birer milyon metre kare bytt (Hobsbawm, 2010; 68-70). Dnyann haritas karlmadk neredeyse hibir yeri kalmamt ve 19.yy sonlarnda iktisad ve siyas bakmdan kresellemi bir dnya sz konusuydu. Bununla birlikte 18.yy dnyasna gre 19.yy dnyas birok bakmdan daha Avrupalyd. Emperyalizm Britanya iin yeni bir pratik deildi. Britanya asndan yeni olan gelime Britanyann gelimemi dnya zerindeki fiili hakimiyet tekelinin sona ermesi ve bunun sonucunda emperyalist etki blgelerinin, potansiyel rakiplere kar resmen belirlenmesinin gerekli duruma gelmesiydi. Siyas ve iktisad rekabetin emperyal politikalar balamnda birlemek mecburiyetinde olmas aslnda zel giriimin devlet desteiyle birlemesidir ve bunun iktisad yansmas yeni bir korunmaclk dnemi; politik yansmas emparyalist ekime olmutur. Dier bir ifadeyle byk bunalm mal ticareti konusunda uzun sren ekonomik liberalizm an sona erdirmitir (Hobsbawm, 2005(b); 62-84, Hobsbawm, 2010; 49). Bu dnemde ulustesi giriimler bile kendilerini nemli bir ulusla ekonomiye balama noktasnda dikkatli davranmlardr. rnein ticar bankaclk yapan Alman aileler 1860tan itibaren ynetim merkezlerini Londraya tamaya balamlardr. Dier taraftan dnyay dntrmekte olan ekonomik devrimin temellerini oluturan batl lkelerle dnyann geri kalan arasndaki uurum, ondokuzuncu yzylda nce yava, sonra artan bir hzla byd. Ayn hesaplamaya gre, 1880e gelindiinde gelimi dnyada kii bauna gelir nc dnyadakinin yaklak iki katyd. Fransz Devriminden yz yl sonra sahip olduklar silahlarn teknik adan

63

geri olmas sebebiyle yoksul ve geri kalm lkelerin kolaylkla bozguna uratlabilecei ve ok byk deillerse igal edilebilecekleri fikri daha ak bir biimde belirdi. Endstri devrimi tahrip gc yksek patlayclar, makineli tfekler ve buharllar araclyla dengeyi birinci dnya lehine daha fazla bozmu oldu (Hobsbawm, 2010; 24). ngiliz sanayinin yakalad byk ivmenin isel ve dsal etkileri sebebiyle 19.yy dnya ekonomisinin ngiliz endstri devriminin etkisi altnda ekillendiini iddia etmek olanakldr. Bununla birlikte geleneksel retim tketim ilikilerinde inanlmaz bir dnm gerekletiren endstri devriminin dnya iktisadnda oluturduu yarklar Fransz Devriminin n plana kard siyas sylemler marifetiyle tahkim edilmitir. Dier bir ifadeyle 19.yy iktisad ngilizler tarafndan, siyaseti Franszlar tarafndan ekillendirilmitir. ngiltere, Avrupal olmayan dnyann geleneksel ekonomik ve toplumsal yaplarnda derin atlaklar meydana getirecek ekonomik dinamiti salam; an dnyasnn demiryollar ve fabrikalar iin prototip sunmu, bununla birlikte Fransa da onun devrimlerini gerekletirmi, yaanan derin dnme dncelerini vermitir. Fransz Devrimine anlamn veren renk o tarihten sonra doacak yeni uluslarn amblemi haline gelmitir. O zamana kadar Avrupal dncelere direnmi olan eski uygarlklara modern dnyann ideolojisi Fransz Devriminin etkisiyle yerlemeye balamtr (Hobsbawm, 2006; 63, Wallerstein, 2005; 18-19). 20.yya girilriken dnya ekonomisi nceki dneme gre derin farkllklar gstermektedir. ncelikle emperyal ekime ve dalmn neticesinde ekonomik yap / hareketlilik ok daha geni bir corafyay ierisine alm durumdadr. Buna bal

64

olarak endstrilemi ve endstrilemekte olan lkeler kategorisinde de genileme meydana gelmi durumdadr.(Japonya rneinde olduu gibi) Bununla birlikte Britanyann maliye, ticaret ve gemi tamacl alanlarnda sunduu hizmetlere olan bamllk ekonomideki ok merkezli yapy gizlemitir. Bu durum sterlini glendirmi; ngilterenin uluslararas sistem ierisinde hl merkezi g olarak alglanmasn kolaylatrmtr. Ayrca endstrilemekte olan lkelerin Britanyadan birincil mallar ihra etmeye devam etmesi ngiliz ekonomisine art deer aktarmnn azalarak da olsa srmesi sonucunu dourmutur. Emperyalizm anda yaanan en nemli gelime teknolojik devrimlerde hzl gelimelerin yaanmas olmutur. Kimya vb. alanlarda endstrinin gelimesine kout olarak gelien bilim dallar eski teknolojinin yerini almak yerine onu glendirmi ve etkisinin ok eitli alanlarda (iktisad, asker, tbb vb.) gstermesinin nn amtr. Yine bu dnemde kapitalist iletmenin yapsnda ve ileyiinde, iletmenin sunduu hizmetlerin muhtevasnda ve hizmetin sunu eklinde kkl dnmler meydana gelmitir. Dnem ekonomisinin sonraki dnem siyasetini etkilemi olmas bakmndan en nemli zellii ise devletlerin kapitalist rekabet ortamna mdahil olmalar ve d politikalarnn motivasyonu haline getirmeleridir (Hobsbawm, 2010; 60-63). Bu srete bir tek Britanya serbest ticarete sonuna kadar bal kalmtr. Bu dnemde ngiliz endstrisi yabanc rekabeti hissettike finansal adan City of London ve gemicilik asndan ngiliz endstrisini dnya sisteminin merkez bir unsuru haline getirmitir (Hobsbawm, 2010; 49). Bununla birlikte 20.yya giderken Britanya ekonomisinin yaad kriz ve uluslararas sistemdeki gelimeler uluslararas politikadaki dengeleri deitirecek ve yepyeni unsurlar ekleyecektir.

65

18.yy sonlarna doru gerekleen ve eski dnyada uzun sre devam edecek olan bir karmaaya sebep olan Fransz devrimi 19.yy siyas tarihini de eitli alardan ekillendirici etki yapmtr. 18.yyn bir dier nemli kitlesel mobilizasyonu Amerikan Devriminden pratik ve muhteva anlamnda etkilenen Fransz Devrimi esasen, zaman zaman toplumun alt tabakalarn da iine alan, bir orta snf hareketidir ve Avrupann dnmekte olan sosyo-ekonomik yaps ile uyum gstermektedir. Kendisinden sonra yaanan neredeyse btn kitlesel mobilizasyonlarn ortak zellii haline gelecek olan ynetimin marjinal uygulamalar Fransz Devriminin

belirmesindeki gl etkenlerden birisi olmakla birlikte devrimi sadece kt ynetimle aklamak mmkn deildir. Her ne olursa olsun Fransz Devrimine ruhunu veren dnceler kendisinden sonraki dnemin siyasetini ve dncesini belirleyecektir. 1789-1800 arasnda Fransa siyasetine ilgin bir karmaa hkim oldu. Fransa bu dnemde devrim hkmetlerini, terr rejimini ve direktuvar rejimini tecrbe etti. Bu arada Fransz Devriminin Avrupann geleneksel ynetim deerlerine yani hanedanlklara bir tehdit tekil etmeye balamas zerine Avusturya-Macaristan mparatorunun ban ektii monarklarla Fransa birka cephede birden savamak durumunda kald. 1800de yaplan oylamada kabul edilen Anayasa ile konsllk ynetimi kuruldu ve Avrupa siyasetine 1815 Viyana Kongresine kadar yn verece olan Napoleon Bonaparte ynetimdeki inisiyatifi ele geirdi. Napoleon Bonaparte btn Avrupa ktasn Fransann patronajnda bir araya getirmek ve btnleik bir sistem kurmak istiyordu. Napoleonun bu srete ngiltereyi sistemin dnda tutmak istemesi ngilterenin Fransaya kar eitli devletlerle birlikte mcadele etmesinin zeminini hazrlad. ngiltereyi tecrit edebilmek

66

iin ktasal sistem ad verilen bir politika uygulayan Napoleon bu sistemi parlak asker baarlarla sslemesine ramen ngilterenin tartmasz deniz stnlyle salad deniz ablukasna direnemedi. Napoleonun kendi anlarnda da yazd zere Avrupann siyasal kaderi bir f eker evresinde dnmeye balamt. 1807 Tilsit Antlamasndan itibaren Napoleon ile iyi ilikiler ierisinde olan Rus ar Alexandern ktasal sistemden ekilmesi Napoleonun da sonunun balangc oldu. Byk bir ordu ile Rusya zerine yryen Napoleon ar bir yenilgiyle geri dnd ve Napoleon Savalar ad verilen nispeten kk apl fakat uzun sre eitli cephelerde devam eden srecin sonucunda Napoleon ynetimi devrildi. Napoleon iktidara getikten sonra Fransz Devriminin kalc sonularn kendi denetimi altnda glendirdi, ar ynlerini ise bastrd. Bu ekilde Napoleon devrimin hem mirass hem de yumuatcs oldu. Bununla birlikte liberalizm ve milliyetilik akmlarn silah zoruyla Avrupa ktasna yayma giriimi Avrupa ktasnn en nemli glerinden birisi olan Avusturya-Macaristan ve kta ile iktisad ve ticar ilikileri bulunan ngilterenin karlaryla atyordu. Dolaysyla Napoleon Savalar sonras oluan dzenin kurucular ngiltere Dileri Bakan Castlereagh ve AvusturyaMacaristan dileri Bakan Metternich oldu. Napoleon Savalar ngiltereyi adaya kapank halinden kard ve ngiliz devlet adamlar Avrupa siyaseti ile daha sk ilikiler ierisine girdi. Bir ada devleti olarak ngilterenin d politikasnn z, Avrupa ktasnda bir devletin egemen olmasn engellemek ve Man Denizinin gvenliini salamakt. Bu erevede ngiltere Napoleon Savalarndan sonra Fransay cezalandrmak yerine Avrupada g dengesi sistemini tesis etme gayreti ierisinde oldu. Avrupadaki

67

istikrar Avusturya-Macaristan ile Prusya arasnda herhangi bir atma alannn olumamasna ve Rusyann Avrupa ve yakn douda etkinliini arttrmamasna balyd. Napoleon Savalar sonrasnda kurulan yeni uluslararas dzen bu anlay zerine temellendirilmiti. Bununla birlikte Viyana Kongresi ile kurulan yeni dzen Napoleonun 19.yyn ilk onbe yl ierisinde silah zoruyla kabul ettirmeye alt dzeni reddediyordu. Metternich ve dolaysyla Viyana Kongresinin meruiyet iddias mevcut devletlerin snrlarnn dokunulamaz olduu ve her devletin bu kutsal snrlar ierisinde istedii gibi hareket etme ve istedii rejimi kurma hakkna sahip olduuydu. Viyana Kongresi ncesinde Rusya, Osmanl Devleti ve Balkanlar konularnn Kongrede konuulacak konular arasnda olmamasn salad. Bu erevede Osmanl Devleti ile yaplan son savatan ele geirdii Baserebya ve zerk byk dkalk olarak Finlandiyay ele geirdi. ngiltere de deniz ve smrgeler konularn kongre gndeminin dnda tuttu. Viyana Kongresi Napoleonun Ktasal Sisteminin yklmas, bir dier deyile endstri devrimini gerekletirmi, buharl gcyle deniz ar smrgecilkte tekel haline gelmi ngilterenin yz yl srecek dnya egemenlii dnemine girilmesi anlamna geliyordu. Fransz Devrimini tecrbe etmi ve endstrileme yolunda mesafe katetme gayretleri olan lkelerin bulunduu bir yap zerine oturtulmaya allan Viyana Dzeni kendi ierisinde nemli sorunlar barndrmaktayd. ncelikle sistem Rusyann kurulan dzene ve Yakn Doudaki status quoya saygl davranmasna dayanyordu. Rusyann status quoyu deitirmeye ynelik herhangi bir hareketi ince hesaplar zerine oturtulmu Avrupa g dengesi sisteminin ve Viyana dzeninin kmesi ile sonulanabilirdi (Taylor, 1954; 1-2). Nitekim Rusya Osmanl Devleti topraklar

68

zerinde genilemeye alnca Viyana Dzeni kt. Viyana Dzeninin mimar Devrim Doktoru Metternich ise 1848 devrimlerinin Avusturya-Macaristanda da hissedilmesi zerine lkeyi terketmek mecburiyetinde kald (Taylor, 1954; 7-8). 19.yyda kendisinden sonraki dnemi derinden etkileyen iki byk gelime yaand. Bunlardan talyan Birliinin salanmas daha yerel lekte sonular doururken ciddi bir dnsel gelenekten beslenen Alman ulusal birliinin 1871de salanmas dnya tarihi asndan daha nemli neticeler dourdu ve uluslararas sistemde derin atlaklarn olumasna sebep oldu. Alman endstrisi mill birliin salanmasndan itibaren daha hzl bir biimde byd. Gl bir siyasal birim olarak Avrupa ktasnda beliren Almanya Viyana Dzeninin ve dolaysyla Avrupa G Dengesi sisteminin kmesine sebep oldu. Almanyaya yenilen Fransa ve Avusturya-Macaristan Avrupa ktasndaki etkinliklerini nemli lde yitirdiler. Avrupada genileme ansn kaybeden Fransa deniz ar smrgeler edinme yolunu tercih ederken Avusturya-Macaristan gneye ynelerek varl tartmal Osmanl Devletinden aslan payn koparma politikasn benimsedi. Avsuturya-Macaristann Avrupada g kaybetmesini frsat bilen Rusya pan-slavizm politikasna hz vererek Avusturya-Macaristann kar alan olarak grd Balkanlarda etkisini arttrma yolunu seecek ve Avusturya-Macaristan ile srekli anlamazla decektir. Bu srete ngiltere, Balkanlarda ksm denge ve skn salayabilmek iin Osmanl Devletini Balkan politikasnda taviz vermeye zorlamtr. 1876da I. Merutiyet iln edildiinde Avrupa politikasnn merkezi Bosna-Hersek syan nedeniyle Balkanlara kaym bulunuyordu.

69

Avrupa ktasnda stn bir karasal g olarak beliren Almanya stratejik adan nemli handikaplar tamaktayd. Almanya snrlarnn doal artlar asndan korunmas nispeten daha zor bir durumdu. Dier taraftan Alman ulusal birlii Fransz dmanl zerinden Fransaya ramen gerekletirilmiti. 19.yy balarndaki Alman romantizminin temelinde dahi Fransz kltrnn ekillendiriciliine duyulan tepki yatyordu. Dolaysyla Fransann Rusya ile anlaarak Almanyadan intikam alma yolunu tercih etmesi, dier bir ifadeyle Almanyann iki cepheli bir savaa muhatap olmasnn nlenmesi Alman birliinin salanmasnda nemli pay sahibi olan Prens Bismarckn oluturduu politikann temel argmann oluturdu. ngiltere bu srete temel nceliklerini Rusyann Msr, Svey Kanal ve stanbula el srmemesi olarak belirlemi, kta Avrupas siyasetinde pasif hale gelmiti. ngilterede iktidara gelen Goldstone 1793ten beri uygulanmakta olan Osmanl Devletinin toprak btnlnn korunmas politikasndan da vazgemi, Osmanl corafyasnda ngiltereye bal bamsz devletler oluturma politikas izlemeye balamt. Bu dnemde Goldstoneun Ermeni meselesi gibi Osmanl ekalliyetleri meseleleriyle ilgilenmesinin sebebi buydu. Dolaysyla ngiltere ne Fransa ne de Almanya iin mttefik olma potansiyeline sahipti. talya da mal bunalm ierisinde olduu iin Fransa ile Almanyaya kar bir ittifak kurmas mmkn gzkmyordu. Bu erevede Fransann Almanyaya kar ittifak edebilecei iki lke olarak Avusturya-Macaristan ve Rusya belirmekteydi. Bismarck Avusturya-Macaristan kendisine potansiyel mttefik olarak belirledi. Bu srada Avusturyada iktidara gelen Andrassy Avusturyann Balkanlara ynelmesi gerektiini dnyordu. 1872de Avusturya-Macaristan mparatorunun Berlini

70

ziyaret edeceini duyan Rus ar tek bana kalmaktan ekinerek grmelere dhil olmak istediini St. Petersburgdaki Alman Bykelisine bildirdi. Eyll 1872de Berlinde gerekleen grmelerde yazl bir metin kmad ancak I. ve II. mparator Ligi olarak bilinen antlamalar dizisinin temelleri atld. Bu grmelerde devletler Dou Sorununda ortaya kacak herhangi bir krizin birlikte zlmesi noktasnda anlatlar ve 1973 ylnda monarklarn karlkl ziyaretleri ve bu ziyaretler srasnda imzalanan antlamalarla I. mparator Ligi kuruldu. 1877-78 Osmanl-Rus Harbi sonrasnda imzalanan Ayestefanos Antlamas Rusya ve Avusturya-Macaristan ilikilerinin bozulmasna sebep oldu. Bismarckn ars ile toplanan Berlin Kongresinde Bismarck Avusturyay destekledi ve Ayestefanosla alt-st edilmi olan Avrupa dengesi nisp biimde salanm oldu. Ancak Ayestefanos antlamas aleyhine tadil edilen Rusya aniden Polonyaya asker ymaya balad. Bu durum karsnda Bismarck Avusturya Babakan Andrassy ile grerek 1879 tarihli ittifak antlamasn imzalad (Taylor, 1954; 260-262). Avusturya-Macaristan bu ittifak antlamas ile Rusya kanadn gvence altna ald iin Balkanlarda daha rahat hareket etme imkn bulmutur. Orta-Asyada ngiltere ile ihtilaf ierisinde olan, Almanya ve AvusturyaMacaristanla ilikileri bozulan Rusya srecin sonunda yalnz kalma tehlikesinin belirdiini grerek yeni bir ittifak sistemi oluturma giriiminde bulundu. 1881de Rusyann teklifi zerine, bu kez yazl olarak II. mparator Ligi kuruldu. Ancak bu antlama son derece gizli tutulmu, antlamann varlndan 1918 ylnda haberdar olunabilmitir. Antlamaya gre Rusya, Osmanl Devleti ile savaa girmeden nce savan sonular hakknda dier taraflarla mzakerede bulunacaktr. Bylelikle

71

Avusturyann

Balkanlardaki

karlar

garanti

altna

alnm

ve

yeni

bir

Ayestefanosun nne geilmitir. Ayrca taraflar 1878 Berlin Antlamas ile Avusturya-Macaristana verilen Bosna-Hersek kazanmna sayg duyacaklar, taraflar anlamadka Osmanl Avrupasnn statusquosunun muhafazasn salayacaklard. Bu madde ile Rusya, Osmanl topraklarnn bulunduu Kafkas blgesindeki

hareketlerinde serbest braklmtr. Boazlarn istisnasz olarak btn devletlere kapal olduu da antlamada yer almaktadr (Taylor, 1954; 270-273). II. mparator Ligini kuran antlamaya ek bir protokolle Bulgaristan ve Dou Rumelinin birlemesi, Avusturya-Macaristann uygun grd bir zamanda BosnaHerseki ilhk hakk olduu kararlatrlmtr. Bylece Bismarck bu iki blge arasnda kalan blgeler Rus ve Avusturya karlarnn atmasn nlemek amacyla tampon blge olarak brakmak suretiyle Balkanlar Avusturya ve Rusya arasnda paylatrmtr. Avusturya-Macaristan ve Rusyann Avrupa dikkatlerinin Balkanlar zerinde younlamasn salayan Almanya Avrupada karasal stnl ele geirmitir. mparator II. Wilhelm endstrisi hzla gelien Almanyann sosyo-ekonomik ve sosyo-politik itkisinin de tesiriyle smrge politikasnda daha aktif bir tutum taknlmas gerektiini dnyordu. Almanyann d politikasn hassas dengeler zerine ve zarur olmadka uluslararas anlamazlklara taraf olmama zerine oturtmu olan Bismarck ile II. Wilhelmin anlamalar pek mmkn grnmyordu. Bismarck Osmanl Devletine ilikin kar uyumazlklarna Almanyann taraf olmasndan yana deildi (Trumpener, 1968; 4-5). Neticede Prens Bismarck grevinden istifa etti ve mparator II. Wilhelm 1890lardan itibaren Almanyann d

72

politikasnn belirlenmesinde ok daha etkin bir hale geldi. Almanya 1890larda hzl bir donanma yapmna giriti. 1905te dreadnought denen zrhl sava gemisinin yaplmas ngilterenin donanma stnln bir grng haline getirmi ve Almanya-ngiltere rekabetine ayr bir ierik kazandrmt. Yukarda da ifade edildii zere ngilterenin d politikas bu dnemde daha ok Man Denizinin gvenlii ve ngilterenin smrgeleri balamnda son derece jeostratejik bir konumda bulunan Ortadounun gvence altna alnmas olarak belirmiti. Fransa ise bu dnemde Avrupa ktasnda karasal stnln Almanyaya kaptrlmasnn etkisiyle deniz ar smrgeler erevesinde d politikasn belirliyordu. Bu erevede Osmanl hkimiyetinde olan Mezopotamya ve Kuzey Afrika Fransa asndan da nem arzetmekteydi. Fransa ve ngiltere arasndaki ilikiler ise entent cordial olarak bilinen 1904 tarihli Fransa-ngiltere ittifak antlamas zerinde ekillenmekteydi. 1904 antlamasnda ngiltere ile Fransa arasndaki temel pazarlk konusu ngilterenin Msrdaki hkimiyetinin Fransa tarafndan kabul edilmesine karlk ngilterenin, Fransann Tunustaki hkimiyetini tanmasyd (Nevakivi, 1969; 1-4, Taylor, 1954; 415-417). 1870lere gelinceye kadar smrgecilikte szl igal ilkesi geerli olmutur. Buna gre zellikle Afrikada bir toprak parasna kydan kan lke istedii yere kadar hkimiyet alann uzatabiliyordu. Ancak bir baka devletin de hkimiyet iddia edilen toprak paras zerinde hak iddia etmesi olas bir durumdu. Byle bir durumda byk anlamazlklar yaanyor; anlamazlklarn zm iin zaman zaman savaa da bavuruluyordu. Bu sorunu zme kavuturabilmek iin 1884-1885te Berlinde uluslararas bir konferans gerekletirildi. Konferans neticesinde smrgeletirmede

73

fiili igal ilkesi benimsendi. Buna gre herhangi bir devletin hak iddia edebilecei topraklar o devletin fiilen asker denetim altna ald topraklardan ibaret olacakt. Berlin Konferans zellikle Afrika ktasnn smrgeletirilmesini hzlandrd (Sander, 2005; 229-230). Bu blmde son olarak Osmanl Devletinde kapitalist retim ilikilerinin neden gelimedii zerinde durulmas srecin daha salkl analiz edilmesine yardmc olabilir. ncelikli olarak ifade edilmesi gereken husus 19.yya kadar mal ve para ticaretinin devletin gayri mslim tebasna zg bir i olduu ynndeki yaygn kanaattir. Bu durum 19.yyda Avrupa lkelerine verilen kapitlasyonlar balamnda Osmanlda faaliyet gsteren bykelilere verilen Osmanl topraklarnda faaliyet gsteren kendi vatandalarn himaye hakk ile birleince himaye altndaki yerli gruplar ile dier Osmanl tebas arasnda hukuk prosedrler asndan nemli farklar olumutur. Bu balamda Osmanl pazar ile Avrupal kapitalist retici arasndaki ba hristiyan ve levanten nfus tarafndan salanmtr (Keyder, 1990; 23-24). Osmanl Devletinin i ekonomik rgtlenme konusundaki politikas her zaman tketici snfn korunmas olmutur. Bu erevede lks mallarn ve hammaddelerin ithali tevik edilirken lkeye, zellikle byk ehirlere erzak temininin tehlikeye decei endiesiyle ihracata izin verilmemitir. Bu durum dnyadaki mal mbadelesinin ve ticaretin yaratt sermaye birikiminin artt bir dnemde Osmanl tccarlarnn durumdan yararlanamamas sonucunu dourmu; serbest ticaret antlamalarndan sonra hem Osmanl pazar yabanc rnlerin istilasna uram hem de serbest ticaret antlamalarnn getirdii hkmler kapitalist gelime imknn neredeyse yok etmitir.

74

Btn bu gelimelere ek olarak Osmanl Devletinde kk kylnn korunmasnn bir devlet refleksi olarak 19.yy boyunca da devam etmesinin alt izilmelidir. 19.yy balarnda yan ad verilen, genellikle bulunduklar vilayetlerin mltezim haklarn ellerinde bulunduran kimseler merkez otoriteyi tehdit eder bir tutum ierisinde olmular; 1808 Sened-i ttifak belgesi yanlarn merkez otorite tarafndan tannmasn gvence altna almtr. yanlarn toplumsal yap zerindeki en nemli etkisi kyller zerindeki i ykn arttrabilecek durumda olmalardr. Ancak Osmanl Devletinin yanlarn nfuzunun krlmas ynnde att admlar ve gerekletirilen toprak dzenlemeleri bamsz kk kylnn yeniden yaam alan bulmasna sebep olmutur. Bu durum sanayilemenin ve dolaysyla kapitalizmin ihtiya duyduu kentlerin evresine ylan vasfsz, ucuz igcnn olumasn engellemitir (Keyder, 1990; 31-35).

75

1.2. II. Abdlhamid Dnemi Osmanl D Politikas lber Ortaylnn mparatorluun En Uzun Yzyl (Ortayl, 2005) olarak

nitelendirdii 19. Yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl Devleti asndan durum gittike ktlemekteydi. 1861-1876 yllar arasnda padiah olan Sultan Abdlaziz mal ve siyas adan sorunlu bir devlet devralmt. lk defa Krm savanda d bor alan Osmanl mparatorluunun maliyesi her geen gn zayflyor bununla balantl olarak byk emperyalist glerin devlet zerindeki basklar her geen gn artyordu. Abdlazizin saltanat dneminde Balkan uluslarnn isyanlar ard ardna geldi. Osmanl mparatorluunun ierisinde bulunduu bu zor durum zellikle Tercme Odasnda alan ve d dnya ile irtibat salayabilen Osmanl aydnlarn, memleketi ierisinde bulunduu zor durumdan kurtarmak zere areler dnmeye sevk etmiti. Dolaysyla Abdlazizin saltanat Osmanl corafyasnda Avrupa anlamda ilk zgrlk hareketi olarak nitelendirilen Gen Osmanllar hareketinin domas ile de ayn yllara rastlad (Akin, 1990, 141). Osmanl aydnlarndaki devleti nasl kurtarabiliriz? dncesi zamanla btn sorunlarn Abdlazizin tahttan indirilmesi ve merutiyetin ilan ile zlebilecei halini ald. 1875 Hersek isyan (Tuncer, 2009; 119-125) ve 1876 Bulgar isyan stanbulda medrese rencilerinin hkmet aleyhtar gsteriler dzenlemesine sebep oldu. Sultan Abdlazizin mal ve siyas bunalmlarn zorlamasyla kabineye almak zorunda kald Mithat Paa ve grubu, 30 Mays 1876 gn Dolmabahe Sarayn karadan ve denizden kuatmak suretiyle Abdlazizi tahttan indirdi ve yerine V. Murad tahta kard (Akin, 1990; 150, Lewis, 2009; 219-222, Tuncer, 2003; 114-115). V. Muradn salk

76

asndan problemli oluu onun tahtta uzun sre kalmasna engel tekil edince merutiyeti ilan edeceine sz veren Abdlhamid V. Muradn yerine tahta geti. Bu arada Hersek ve Bulgaristan isyan dolaysyla, halen Osmanlnn hukuk hkimiyetinde bulunan Srbistanda asker bir hareketlilik yaanyordu. Osmanl hkmeti bu hareketliliin sebebini Srbistan Beyi Milandan sordu. Milan verdii cevapta Bulgaristan ve Hersek isyanlar dolaysyla Srbistann bir istikrarszlk ierisinde bulunduunu, Bulgaristan ve Hersekteki halk ile Srbistandaki halkn ayn soydan geldiklerini ve bu balamda her iki corafyadaki dzenin Srbistan asker gleri tarafndan salanmas gerektiini ifade etti. Osmanl Devletinin hukuken kendi hkimiyetinde bulunan bir siyas birimin byle bir teklifini kabul etmesi mmkn deildi. Zaten bu esnada Avrupa kamuoyunun Osmanl aleyhine dnm bulunmas,5 Karadan Srbistan desteklediini aklamas gibi durumlarn da etkisiyle Srbistan Osmanl Devletine sava iln etmiti. Bu srada biraraya gelen Rus ar ve Avusturya mparatoru arasnda imzalanan Reichstad Antlamas erevesinde her iki devlet harpten Osmanl Devletinin galip kmas halinde status-quonun temini; Srbistann galip kmas halinde BosnaHersekin Avusturya-Macaristan, Srbistan ve Karada tarafndan paylalmas; Bulgaristann da Rusya tarafndan igali zerinde anlamlard (Taylor, 1954; 237238, Tuncer, 2003; 121-122,Karal, c.IV; 18). ki aamal savatan Osmanl Devleti galip ayrld ancak Byk Devletler Osmanl Devletine galip muamelesi yapmadlar. Bu durumun ortaya kmasndaki balca mil Rusyann tutumu idi. Osmanl Devletinin yannda yer alabilecek Fransa, mill birliini saladktan sonra kendisi iin
5

ngilitere siyasetinin muhafazakr isimlerinden Gladstone yaynlad risale ile Trklerin Avrupadan atlmalar gerektii fikrini ileri srmt.

77

bir tehdit haline gelen Almanyaya kar Rusyaya yaklama politikas izliyordu. ngiltere ise Rusyann Balkanlarda kendisinden bir adm ne gemesini engellemek iin en az Rusya kadar Osmanl Devletine kar sert tutum iindeydi (Tuncer, 2009; 135-136). Hersek ve Bulgaristan syan ile gndeme gelen byk devletlerin sz konusu yerlerde reform isteklerini iletecekleri Tersane Konferans topland gn Merutiyet ilan edildi ve Merutiyetin ilan ile sz konusu corafyalarda yaayan Osmanl vatandalarnn kendi reform almalarn kendilerinin yapabilecei bir ortam olutuu gerekesi ile Konferansn artk anlamsz olduu duyuruldu. 6(Davison, 1963; 358) Ancak konferansa katlmak zere gelen eliler toplantya Osmanl hkmetinin temsilcisi katlmadan devam edip belirli noktalar zerinde uzlatklar bir plan hazrladlar. Fakat teklifler Osmanl hkmeti tarafndan reddedildi (Taylor, 1954; 241-242, Karal, c.IV; 31-35, Tuncer, 2003; 126-128). stanbul Konferansna katlan devletlerin temsilcileri Londrada biraraya gelerek Osmanl Devletindeki durumu yeniden masaya yatrdlar. Sz konusu devletler Bulgaristan, Bosna ve Hersekte bir takm reformlarn gerekletirilmesini istiyorlard. Yaplan toplantlar neticesinde Londra Protokol imzaland ve reform talepleri tekrar edildikten sonra Srbistanla imzalanan bar antlamasnn tannd aklanmakla birlikte Osmanl ordusunda gvenliin korunmas iin gerekli olandan fazla ksmn silahszlandrlmasn istediler. ngiltere Babakan bu protokol sadece Osmanl Devletinin deil Rusyann da gvenliin salanmas iin gereken miktarn
6

Merutiyetin bu ekilde duyurulmu olmasnn Byk Devletler temsilcilerinde ne gibi bir etki dorduunu merak eden Sadrazam Mithat Paa Hariciye Nazrna Ne dediler? diye sorduunda Hariciye Nazr Saffet Paa ne diyecekler, ocuk oyunca dediler diye cevap vermitir. (nal; 1965; 349)

78

fazlas askerini silahszlandrmas artna balamt. Rusya bu art Osmanl Devletinin St. Petersburga bir eli gndermesi art ile kabul etmiti. Londra Protokol Osmanl Devletinin egemenlik haklarna ak bir saldr hkmndeydi. Paris Antlamas hkmlerine de aykr olduu dnlen protokoln grmeleri srasnda Osmanl Devletinin temsilcisinin bulunmamas da Osmanl Hkmeti tarafndan souk karlanmt. Hkmet Londra Protokolnn reddedildiini duyurdu. Hkmetin Londra Protokoln reddetmesi zerine Rusya, Osmanl Devletine sava iln ettiini bildirdi (Karal, c. IV; 38-40, Tuncer, 2003; 134-143). nl Plevne ve Erzurum savunmalarnn yaand ve tarihe 93 Harbi olarak geen 1877-78 Osmanl-Rus Harbini Osmanl Devleti yrtemeyecek noktaya gelince Byk Devletlerin arac olmas iin giriimlerde bulunuldu. nce Fransaya bavuruldu fakat cevap alnamad. Ardndan ngiliz hkmeti nezdinde giriimlerde bulunuldu. ngiltere hkmeti ilk nce Rus hkmeti nezdinde alma yapacan bildirmise de ardndan verdii cevapta Rusyann mtareke artlarn ordu komutanlarna bildirmi olduunu; dolaysyla bu iin ordu komutanlar arasnda zmlenmesi gerektiini syledi. Byk Devletler nezdinde soruna bir zm bulamayacan anlayan Osmanl hkmeti dorudan Rus hkmeti ile temas etti. II. Abdlhamidin Rus ar II. Alexandrea mtarekeye talip olduunu bildiren telgrafna Rus ar mtareke iinin Rus ordular komutan Grandk Nikola ile grlmesi gerektii eklinde bir cevap verdi. Bu srada Edirneyi de ele geirmi bulunan Rus komutannn ortaya koyduu hkmler sava ncesi Londra Protokolnde ortaya konan hkmlerden daha ard fakat Osmanl Devletinin bu sava daha fazla srdrmeye gc yoktu. Neticede mtareke artlar kabul edildi fakat artlarn arl

79

Avrupa kamuoyunda ciddi bir infial yaratmt. Rusya Hasta Adamn mirasn tek bana ele geirmek ve Avrupa sistemine yepyeni bir ekil vermek zereydi. Osmanl Devleti ile Rus arl arasnda imzalanan 1878 Ayestefanos Antlamas Avrupadaki huzursuzluu iyice arttrd (Tuncer, 2003; 154-160). Sultan Abdlhamid Kanun-i Esasinin iln ile byk devletlerin basksn krabileceini umuyordu ama bekledii gereklemeyince daha nce sadrazam yapt Mithat Paay grevinden azlederek talyaya srgne gnderdi. Ancak Abdlhamid Merutiyet rejiminden hemen vazgemedi zira bu bir Osmanl padiah iin byk bir laubalilik olurdu (Akin, 1990; 160). Ayn zamanda Abdlhamid Merutiyetin ne getireceini de grmek istiyordu. Bu srada tersane konferansnn sonusuz kalmasndan dolay Osmanl Devletine sava ilan eden Rus arl Sultan Abdlhamide en azndan i politika iin nemli bir frsat sunmu oldu. II.

Abdlhamid ngiliz ve Rus donanmalarnn stanbula yaklat bir srada toplad danma meclisinde byk babas II. Mahmudun yolundan gideceini ve Allahn kendisine gvendiine inandn syleyerek Meclis-i Mebusan tatil ettiini duyurdu. Bylece Osmanl imparatorluundaki ilk anayasal deneme akim kalm oluyordu (Lewis, 2009; 231-237, Davison, 1963; 403). Osmanl Devleti ile Rus arl arasnda imzalanan Ayestefanos Antlamasnn balca hkmleri u ekildeydi: Karadaa bamszlk verilmitir. Srbistana bamszlk verilmitir. Romanyann bamszl Osmanl Devleti tarafndan tannmtr. Bu balamda Romanya da harp tazminat hakk sahibidir.

80

Bulgaristan Osmanl Devleti hakimiyetinde zerk bir prenslik haline getirilecektir. Bulgaristann snrlar Rus ordularnn blgeyi terk etmesinden sonra saptanacak olmakla birlikte bu snrlar Tunadan Ege Denizine kadar olan topraklar, Kosova ve Manastr vilayetlerinin tamamn, Bat Trakya ve Selanik vilayetlerinin de bir ksmn kapsayacaktr.

Bosna ve Hersek iin daha nce stanbul Konferansnda kabul edilen hkmler Avusturya ve Rus hkmetlerinin birlikte belirleyecei yeni hkmleri de ierecek ekilde kabul edilecektir.

Osmanl Devleti 1,410,000,000 ruble tutarndaki sava tazminatnn bir blmne karlk olarak Kars, Ardahan, Batum ve Beyazt (Karakse) vilayetlerini Rus arlna terk edecektir. Toprak terkleri karlnda Osmanl sava tazminat 400,000,000 rubleye drlmtr.

Osmanl Devleti Dou Anadoluda Ermenilerin meskn bulunduu mahallerde slahat yapmay kabul etmitir (Tuncer, 2003; 154-160). Ayestafanos Antlamas ile Rusyann Avrupaya yepyeni bir ekil vermesi,

Balkanlar ve Dou Anadoluda elde ettii 4 byk ehir sebebiyle kayg uyandrc bir g olarak belirmesi ngiltere ve Avusturyada endieye sebep oldu. ngilizlerin ihtiyat kuvvetlerini de askere alp bir sava hazrl ierisine girmesi Rusyada da tedirginlik yaratt. 93 Harbinde hem insan hem de para asndan byk kayplar yaam bulunan Rusyann ngiltere ile bir sava kaldrabilecek gc bulunmuyordu. Bu erevede kacak bir savata Almanyann da ngiltere ve Avusturya safnda yer alaca dncesi Ayestefanos Antlamas yerine toplanacak bir kongre neticesinde imzalanacak antlamann hkmlerinin uygulanmas teklifi Rus arl tarafndan

81

kabul edildi. Kongreye katlan Osmanl temsilcilerine Alman anslyesi Bismarck bu durumu yle izah etmiti: Bugnk durumu sizden saklamak istemem, Kongrenin Osmanl Devleti iin topland zannna kaplarak kendinizi aldatmayn. Osmanl Devleti ile Rus arl arasnda imzalanan Ayestafanos Antlamas Avrupa devletlerinin menfaatlerine dokunur baz hkmler ihtiva etmeseydi olduu gibi braklrd. Kongre bu menfaatlerin uzlatrlmas iin toplanmtr (Karal, c.IV; 75). Berlin Kongresi sonrasnda imzalanan, Ayestafanos Antlamasnn yerini alacak olan Berlin Antlamasnn balca hkmleri u ekildedir: Srbistann bamszl tannmtr. Karadan bamszl tannmtr. Romanya bamsz devlet olarak tannmtr. Ayrca ounluu Romen olan Baserabyay Rusyaya terk edip ounluu Trk olan Dobrieyi almtr. Bulgaristan iin Ayestafanos Antlamasnda ngrlen snrlar paraya ayrlmtr. Bu paralardan birincisinde Osmanl hkimiyetinde, zerk bir Bulgar Prenslii oluturulmutur. kinci paraya Dou Rumeli denilerek Osmanl hkimiyetine braklmtr. Dou Rumeli Padiahn atayaca Hristiyan bir vali tarafndan ynetilecektir. nc blge ise Makedonya olup slahat yaplmak artyla Osmanl Devletine braklmtr. Bosna-Hersek Osmanl hkimiyetinde braklm fakat Avusturya-Macaristan mparatorluu tarafndan igal edilip idare edilecektir. Bosna-Hersekin Avusturya-Macaristana braklm olmas Srplar arasnda derin bir znt douracaktr.

82

Rusya Kars, Ardahan ve Batum ehirlerini muhafaza edecek; Beyazt Osmanl Devletine iade edecek, Batumda ise asker tesisler yapmayacaktr.

ngiltere Kbrsa yerleecektir. Ermenilerin yaad vilayetlerde yeni bir idare tarznn oluturulmas hkme balanmtr (Taylor, 1954; 250-254, Karal, c.IV; 75-77, Tuncer, 2003; 164168). 1877-78 Osmanl-Rus Harbinin ve ardndan imzalanan(nce Ayestafanos)

Berlin Antlamasnn Osmanl siyaseti ve d politikas zerindeki etkisi olduka derin olacaktr. Hem Hersek ve Bulgaristan syanlar sonrasnda Srbistanla yaplan savata hem de 93 Harbinde Osmanl Devletinin Byk Gler tarafndan kendi kaderine terk edilmi olmas Osmanl ynetici snfnda ngiltere ve Fransaya kar bir tepki meydana getirecektir. Buna bal olarak Osmanl d politikasnda da ilgin bir dnm yaanmtr. Uzun yllardr Avrupal byk glerin Osmanl Devleti zerindeki kar uzlamazlklar dolaysyla Babli denge politikas ad verilen deiken ittifaklar balamnda d politika belirleme stratejisini uygulayabilmiti. 1877-78 Osmanl Rus Harbi ncesi ve sonrasnda bu politikann izlenmesinin zorlamas ve ngiltere-Fransaya duyulan tepkinin neticesinde Osmanl Devletinde Almanyann nfuzu gittike artacaktr. Mill birliini ge salam olan ve smrge yarna ge giren Almanya, gittike artan smrge ihtiyacn karlayabilmek amacyla henz zerinde anlama salanamam Osmanl mirasndan aslan payn almak zere harekete geecek; bu durum Birinci Byk Savaa giden sreci hzlandracaktr.

83

1877-78 Osmanl-Rus Harbi ve sonrasnda imzalanan Berlin Antlamasnn Osmanl i ve d politikas asndan bir dier nemli sonucu Ermeni Meselesi olmutur.
Ermeni Meselesinin Geliimi ve lk dnem Ermeni Faaliyetleri: Karal Osmanl

mparatorluunda Osmanl- Rus harbinden nce bir Ermeni meselesi bulunmadn dnmektedir. Ermenilerde milliyeti dncenin yaylmasnda en nemli

etmenlerden birisi zellikle Fransaya giden Ermenilerin stanbula geri dnmeleri olmutur. Milliyetilik dncesini besleyen Fransz Devriminin temel kabulleriyle yurtlarna dnen Ermeniler cemaatlerini bir Ermeni kimlii etrafnda rgtleme gayret ierisine girdiler. Ermeni cemaati bu esnada dini esaslara gre belirlenmi bir toplumsal rgtlenme modeline sahipti. 1854 Krm Sava sonras Ermeniler isteklerini ieren bir belgeyi Sadrazam Mustafa Reit, Ali ve Fuat kabinesine iletmi ve bunun kabul edilmesini salamlard. Nizamname-i Ermeniyan ismiyle anlan bu belgenin kabul Ermenilerin siyasal ve toplumsal varlklar asndan yeni bir dnemin balangc olmutur. Nizamname-i Ermeniyan ile Patrikhanenin yetkilerinin mutlakl tartmaya almtr (Uzun, 2000; 81-91). Bu durum yetkinin patrikhane- cemaat arasnda bllmesi ilikisinde gelenekselin aksine toplum lehine gelimelerin olmasyla sonulanmtr. Bundan sonra Patrikhane varln devam ettirebilmek iin Ermeni Milliyetilii ile ibirlii yapma noktasna gelecektir. Bir dier deyile Patrikhane bozulan otorite dengesini kendi lehine yeniden tesis edebilmek iin Bamsz Ermenistan fikrinin destekisi olacaktr.

84

Ermenilerin milliyeti kimlik tayan ilk ayaklanma eylemi Zeytun7 adl blgede ortaya kt. Bu blgedeki isyanlar kabaca 1545 ylndan beri devam ediyordu. Zeytun halk blgenin dalk ve engebeli olmasndan faydalanarak sklkla ayaklanmlar; civardaki kyleri vergiye balamlar, ihan adn verdikleri Ermeni kiiler tarafndan ynetilmilerdir. 1862 ylndaki ayaklanmada ise Zeytuna stanbuldan gelen Ermeni milliyetilerinin katklar dikkat ekmektedir (ATESE, 2008; 12-27). Bu tarihten sonra Ermeni milliyeti isyanlar 1890 ylna kadar nisb bir azalma yaanmtr. Ermenilerin ba ektii bir takm ayaklanmalar aralklarla devam etmektedir ancak bu isyanlarn milliyeti kimlii hakknda bir tespitte bulunmak zor gzkmektedir. zellikle 1890 ylndan sonra gerekletirilen eylemlerin karakteristik zelliinin byk glerin dikkatini Anadolu corafyasna ekebilmek olduu sylenmelidir. Ermeni milliyetileri 1890 ylnda Erzurumda bir ayaklanma balatt. Hnak tekilat tarafndan balatlan ayaklanma Erzurum Piskoposluunda yaplan hkmet aramas sebebiyle balatlmt. Rus Ermenileri tarafndan snrdan silah sokulduu haberini alan hkmet snr blgelerinde etkili nlemler alm ve piskoposlukta yzeysel bir arama gerekletirmiti. Ksa sren ayaklanma esnasnda ehirde sosyal hayat durmu dkknlar kapatlmtr (ATESE, 2008; 19-21). 1894 ylnda ngilterenin Van konsolosu incelemeler yapmak maksadyla Ermenilerin youn bulunduu yerlere bir seyahat yapt. Ermeniler bu seyahati bir iaret olarak algladlar. Zaten -o sralarda merkezi Tifliste olan- Hnak cemiyeti de bu blgeye szdrd militanlar araclyla hem blge halknn bir ksmn

Zeytun: Yeni ad Sleymanl olan Kahramanmaran bir ilesi.

85

silahlandrmaya alyor hem de bir ayaklanma iin uygun zemin oluturmaya gayret ediyordu. Nitekim 1895 ylnda Sasunda milliyeti kimlik tayan bir Ermeni ayaklanmas patlak verdi. Ayaklanmann balangcnda Ermeniler Mslmanlar arasnda snrl katliamlara giriti. Sultan Abdlhamid olaylarn bastrlmas iin 4. Orduya emir gnderdi ve gereken tedbirlerin sert bir ekilde alnmasn istedi. Sasun ayaklanmas bastrlrken Ermeniler arasndan ok sayda insan da ldrld. Avrupada bu devrede ykselen Abdlhamid aleyhtarl ile Sasun ayaklanmas birleince hadise bir Ermeni Katliam olarak yanstld. Mitingler tertip edilip byk devletlerin Ermeni corafyasna mdahale etmesi iin kamuoyu oluturuldu. ngilterenin de basksyla bir slahat plan Babli tarafndan kabul edildi (Karal, c.IV; 139-140). Sasun olaylar ve byk glerin olaya tepkileri zerine Ermeniler stanbulda Babli zerine yry gerekletirdiler. eitli sebeplerle yry engellenemedi ve yryn engellenememesi Mslman halkn Ermeniler aleyhine hareketlenmesine sebep oldu. Anadolunun eitli vilayetlerinde Ermenilerle Mslmanlar arasnda arpmalar meydana geldi. 1896 ylnn Haziran ay balarnda Ermeni milliyetileri Vanda bir ayaklanma balattlar. General Mayewskinin verdii bilgiye gre 12-13 tanesi Avrupadan gelmi olmakla birlikte silahl Ermeni isyanclarnn saysnn 600 civarnda olduu anlalmaktadr (Mayewski, 1986; 42-52). Osmanl hkmeti ayaklanan bu Ermenileri adl olarak cezalandramaynca Vandaki Mslman ahali Ermenileri cezalandrma yoluna gitti. Yaklak 15 gn sren atmalar esnasnda ok sayda Ermeni ve

86

Mslman ldrld, devlet duruma mdahale edemeyince blgesel gler -airetlerdevreye girerek atmalar yattrd. Byk devletlerin Ermeni davasna dikkatini ekmeye alan Ermeni komitecileri 1896 ylnda Osmanl Bankas Basknn gerekletirdiler. stanbula ehir dndan gelmi 20 kadar komiteci silahl ve bombal halde bankay koruyan grevlileri ldrdler. Hadise duyulunca stanbul halk da galeyana geldi, Ermenilerle Mslmanlar arasnda eitli semtlerde atmalar meydana geldi. Baskn

gerekletiren komiteciler yabanc devlet elileri tarafndan yurtdna karld. Banka basknndan sonra geni katlml ayaklanmalarn saysnda azalma grlrken komite faaliyetleri devam etmitir. Rusyann bu dnemde Erzurum ve Van konsolosluk grevini icra eden General Mayewskinin hkmetine sunduu raporda komitelerin bu faaliyetleri hakknda bilgi verilmektedir. rnein 1897 Temmuzunda Hnak komitesinin Bakaleye yapt saldrda yaklak 150 kii lmtr (Mayewski, 1986; 63-94). Daha evvel de ifade edildii gibi Ermeni milliyeti komitelerinin ksa vadedeki esas amalar Ermeni vilayetlerinde karklklar karp byk devletlerin dikkatini bu blgeye ekmektir. 1902 ylndan itibaren Ermeni komite faaliyetlerinde bir azalma dikkat ekmektedir. Bunun ncelikli sebebi Makedonya sorunu dolaysyla hkmetin Ermeni komiteleri zerinde ald etkili tedbirler gibi grnmektedir. Hkmet Sasun ve evresinde etkili bir gvenlik kua oluturmu ve komitelerin faaliyetlerinin yaylmasn nlemitir.

87

Bu arada Ermeni komiteleri de Makedonya sorununu dikkatle takip etmeye balamlar ve hkmetin bu sorun dolaysyla sktrlabilirliinin arelerini aramlardr. Burada zikredilmesi gereken son sebep Osmanl muhalefet evrelerindeki yaknlamann Ermeni komite faaliyetlerine de yavalatc tesirde bulunmasdr. Yukarda ifade edildii gibi Abdlhamid kartl Osmanl muhalefet hareketinin asgari mtereki haline gelmi ve sz konusu hareketler bu erevede ibirlii olanaklarn aratrmaya balamlardr. Ancak bu durum komite faaliyetlerini tamamen durdurmamtr. Bunlar arasndan ikisi zellikle dikkat ekicidir: 1905 ylnda Sasunda yeni bir ayaklanma balad ve Ermeni komiteleri ayn yl ierisinde mehur Yldz Suikastn gerekletirdiler.
Bulgaristan Meselesi:

Bulgarlar Osmanl Devletinde eyalet statsne sahip

olmulardr. Osmanl millet sistemi rgtlenmesi erevesinde din ve mezhep ileri bakmndan stanbuldaki Fener Patrikhanesine balanmlardr. Bu balamda dnya 18.yyda Bulgar diye bir etnik grubun varlndan habersiz gibidir. Ruslar da Bulgarlar 1829 Osmanl-Rus Sava srasnda farketmilerdir. 19.yyda gelien milliyeti hareketlerin tesiri, Fener Patrikhanesinin 19.yyda kendisine balanm etnik gruplar Rumlatrma abalarn arttrmas, Srbistan ve Rusyann Bulgarlar zerindeki tahriklerinin artmas Bulgarlarn da 1830lardan itibaren hareketlenmesi ile neticelenmitir. zellikle 1830 Yunanistann bamszlnn ardndan Bulgarlar ardardna isyan etmeye balamlardr. Bu erevede 1848de Avrupada gzlemlenen halk hareketleri Bulgaristanda da etkisini hissettirmi; 1849da Vidin syan patlak vermitir. syan aralklarla iki yl kadar srmtr.

88

Rus ar I. Nikolann temel politikas Rusyaya baml mstakil bir Bulgaristan oluturmakt. Ancak 1856 Krm Muharebesi arn bu plannn uygulanmasn engelledi. Bulgarlar ise 1856dan itibaren Bulgar milliyet fikrinin de geliimini salamak iin bamsz bir Bulgar kilisesi iin mcadele etmeye baladlar ve 1860da, 1856 Islahat Fermanna dayanarak Fener Patriini ruhan lider olarak tanmadklarn iln ettiler (Tuncer, 2009; 109-111). Ancak mill kilise talepleri kabul edilmeyen Bulgarlar aykr bir strateji izleyip Katolik Kilisesine balanmaya baladlar. Rusya bu durumdan ciddi biimde rahatsz oldu nk Katolik Kilisesinin etkisi altna giren Bulgarlar Fransz etkisine ak hale gelebilirdi (Davison, 1963; 115-116). Bu yzden Rusya, Osmanl Devleti zerinde bamsz Bulgar Kilisesinin kurulmas ynnde basklarn arttrd. Neticede 1870 tarihli bir fermanla bamsz Bulgar Kilisesi kuruldu.Bulgar tarihi zerine alan birok aratrmac bamsz Bulgar kilisesinin olumasnn Bulgar kimliinin ve intelijansiyasnn olumasnda son derece nemli bir dnm noktas olduu fikrindedir (Crampton, 1983; 16, Todorov, 1979; 66-67, rtem, 1999; 79-81). Bu tarihten itibaren Bulgarlarn faaliyetleri daha da artmaya balad. 1876da Rus Konsolosu Naydankerofun rgtledii bir isyan patlak verdi. syan planna gre Bulgarlar blgedeki Mslman kesimleri yldrma harektna giriecekti. syan ksa zamanda btn Bulgaristana yayld ancak blgeye sevkedilen hkmet kuvvetleri isyan bastrmaya muvaffak oldu (Crampton, 1983; 19-20, Todorov, 1979; 76-78). Ancak 1877-78 Osmanl-Rus Harbi Bulgaristan Meselesi asndan da bir dnm noktas oldu.

89

Berlin Dzenlemelerine dayanrak Rusya, Bulgar Prenslii iin bir anayasa hazrlanmasn ve Sabranya ad verilen bir meclisin toplanmasn salad. Meclis Nisan 1979da hazrlanan Anayasay kabul etti ve Batembergli Alexandre Bulgar Prensi seti. Prens tahta kar kmaz Rus arna ballklarn bildirdi. Ancak halk arasnda Bulgaristan zerindeki Rus nfuzunun azaltlamas gerektiini savunanlarn says da az deildi. Tartmalar sebebiyle 1881de Prens Alexandre Sabranyay datt (Crampton, 1983; 37-43) ancak halktan gelen bask karsnda meclis 1883te yeniden toplantya arld (Crampton, 1983; 54-57). Kurulan kabinenin programnda Dou Rumeli ile birlemek bulunuyordu (rtem, 1999; 93-94). Dou Rumeli tabiri ilk kez Ayestefanos Antlamasnn Rusya ve ngiltere arasnda sebep olduu ihtilaf zerine ngiliz Bavekil tarafndan ortaya atlm, Berlin Dzenlemelerinde farkl bir statyle Osmanl Devletine braklmt. Jeo-stratejik doal geitleri barndran bu blge Ayestefanos Antlamasnda Byk Bulgaristan snrlar ierisinde braklmt. Berlin Dzenlemelerinden ksa sre sonra Rusya Bulgarlar Dou Rumeli ile birlemeleri dorultusunda tevik etmeye balad. Dou Rumelide ilk byk buhran 1879da Osmanl Devletinin blgede asayii salamak iin asker sevketmek istemesiyle ba gsterdi. Blge halk gnderilen askerlere kar kt. Gelimeler zerine Rus ar, Sultan Abdlhamide bir mesaj gndererek bir Rus temsilcisinin blge halkn sknete davet etmek iin blgeye gnderilmesine izin verilmesini, bunun yan sra blgeye asker sevkedilmesi fikrinden vazgeilmesini istedi. Sultan Abdlhamid neriyi kabul etti ve bylece ilk bunalm alm oldu (rtem, 1999; 94-96). Ancak Rusya Dou Rumeli ile Bulgaristann

90

birlemesini salamak zere ngiltere hkmeti nezdinde de giriimlerde bulunmaya devam etti. 1885te ise daha byk bir kriz patlak verdi. Bulgar Milis gleri Filibede bir ayaklanma balatarak hkmet konan igal edip vali Gabril Paay tutukladlar. Dou rumeli ile Bulgaristann birletiini iln eden milis gler Prens Alexandre Filibeye davet ettiler. Prens Filibede cokun tezahratlarla karland, Sabranya birlemeyi onaylayarak Prensi Dou Rumeli ve Bulgaristann prensi olarak tasdik etti. Ancak yaanan gelimelerden Rus ar rahatsz oldu nk birleme kendisine haber verilmeden gerekletirilmiti, karar Bulgaristan Prensinin Londra ziyaretinin ardndan uygulanmt ve I. mparator Ligini oluturan antlamalar erevesinde Rusya, Avusturya-Macaristana Osmanl Avrupasnn statusquosunun korunmas ynnde teminat vermiti (Crampton, 1983; 85-103, Castellan, 1995; 336-337, Adanr, 1996; 113-114). Dou Rumeli Krizi zerine Rus ar Babliye stanbulda bir konferans toplanmas ve sorunun Berlin Antlamasna taraf devletlerce tartlmasn nerdi. Konferans stanbulda toplanp almalarna balamken Srbistan, Dou rumeli ile Bulgaristann birlemesinin Balkanlardaki muvazeneyi bozduunu syleyerek Bulgaristana sava iln etti. Herkes Srbistann Bulgaristan yeneceini beklerken Bulgar ordular Srp ordularn pskrtp Belgrad yolunu anca Byk Devletler, zellikle Avusturya araya girerek bar antlamasnn imzalanmasn salad (Castellan, 1995; 337, rtem, 1999; 101). mzalanan Bkre Antlamasna gre Srbistan ve Bulgaristan sava ncesi durumlarna geri dnd ancak Haziran 1886da Prens Alexandrea bir darbe giriimi

91

oldu. Prens darbe giriiminden kurtuldu fakat srecin sonunda tahttan ekilmek zorunda kald. Alexandren yerine Viyana doumlu, Alman asll Ferdinand prens seildi (Crampton, 1983; 120-124, Castellan, 1995; 338). Avusturya, Almanya ve ngiltere Ferdinandn prens seilmesini

desteklemilerdi. Bu durum Rusyada Avusturyaya ynelik ciddi bir tepki olumasna sebep oldu. Alman anslyesi Bismarck, Rusyann Avusturyaya tepkisinin dozunun kaabileceini dnerek 1879 Almanya-Avusturya ittifak antlamasn aklad ve herhangi bir savata Avusturyann yannda yer alacan duyurdu. Gelimeler zerine Rus ar geri adm att ve btn Avrupa devletlerinin tand Prens Ferdinand 1896 ylna kadar tanmad (Forbes, 2007; 56). Dou Rumeli krizinin Osmanl Devleti asndan sonucu Dou Rumeliden bir para topran Osmanl hkimiyetine braklarak blgenin Bulgaristana balanmas olmutur. Dou Rumeli Buhran Yunanistan da Makedonya, Epir, Teselya zerindeki hak talepleri erevesinde hareketlendirecek ve neticede 1897 Osmanl-Yunan savana giden sre balayacaktr.
Makedonya Sorunu: Makedonya tabiri Osmanl Devleti dneminde kullanlm bir

terim deildir. Terimin kullanl ise kabaca 6.yya kadar uzamaktadr. (Castellan, 1995;364) Osmanlda ilk kez 1902 ylnda Bulgaristanda kurulan ve Makedonya nitelemesini isminde kullanan bir rgt tarafndan Osmanl Rumelisinin bir blm iin kullanlmtr. Kosova, Selanik, Manastr vilayetlerinin tmn kapsayan blgeyi niteler biimde kullanlyordu. Blgeye 1902 ayaklanmalarn soruturmak iin gnderilen Hseyin Hilmi Paann verdii bilgilere gre 1,5 milyon Mslman, 900 bin Bulgar, 300 bin Rum ve yzer bin civarnda Srp ve Ulah yayordu. Blge kark

92

bir salatay andrmasna ramen Bulgarlar, Yunanlar ve Srplar blgede hak iddias ierisindeydiler (rtem, 1999; 148-154). Bu devletlerin oluturduklar komisyonlar tarafndan yaynlanan raporlarda blgede yaayan halklarn dalmn gsterir aadaki tablo Makedonya sorununun mahhas hale getirilmesine yardmc olabilir (Castellan, 1995; 369).

Bulgar statistikleri (1900 yl)

Yunan statistikleri (1904 yl, Kosova vilayeti hari)

Srp statistikleri (1889 yl)

Trk Bulgar Yunan Srp Eflakl Arnavut Yahudi ingene Dierleri Toplam

499,200 1,181,000 228,700 700 80,700 128,700 67,800 54,500 16,500 2,258,000

634,000 332,000 652,700 25,000 53,100 8,900 18,600 1,724,000

231,000 57,600 201,100 2,048,000 69,600 165,000 64,600 28,700 3,500 2,870,000

93

Makedonya, Ayestefanos Antlamasnda Byk Bulgaristan snrlar ierisinde bulunuyordu. Ancak Berlin Dzenlemeleri ile Makedonyann slahat yaplmas artyla Osmanl Devletine geri verilmesi Makedonya Meselesinin balangc olarak deerlendirilebilir. Bu tarihten sonra Bulgarlar Makedonyann Bulgaristann bir paras olduu ynnde propagandaya balamlar ve 1890l yllarn balarnda Makedonyadaki ilk komitay kurmulardr. Bulgaristann Makedonyaya sert angajman zerine blgede hak iddiasnda bulunan Yunanllar ve Srplar da komitaclk faaliyetlerine giriecektir (Castellan, 1995; 370). Aslnda Avrupann byk gleri blgenin Osmanl egemenliinden karlmas zerinde st rtk bir anlama ierisindeydiler. Ancak blgede yaayan etnik ve dinsel gruplarn ok dank olmas blgenin kimler arasnda pay edilecei sorununu derinletiriyor ve blgede Osmanl hkimiyeti bu zmszlk vesilesiyle srp gidiyordu. 1897 ylndan itibaren Bulgar komitaclar blgedeki dier etnik ve dinsel gruplar yldrabilmek iin tedhi faaliyetlerine balamt. Bu srete Osmanl Devleti Bulgaristan kontrol altna alabilmek iin 1896da Bulgar Prensini tand ve Rumeli vilayetlerinde slahat yaplacana dair bir nizamname yaynlad. 1897de Rusya ve Avusturya Balkanlar zerindeki karlarn yeniden uyumlatrdlar. Buna gre Makedonyadaki statusquonun devamnn salanmas, eer statusquo bozulacaksa bir Arnavutluk Devletinin kurulmas; geri kalan Makedonya topraklarnn da dier Balkan Devletleri arasnda adilane paylam zerinde mutabk kaldlar. Ancak Bulgaristan Makedonyann blnmesi taraftar deildi. 1901den itibaren Makedonyada adeta bir devaml isyan hali mevcut oldu. 1902de Byk Devletlerin teklifi, Sultan Abdlhamidin emri ile Makedonyada bir

94

slahat program hazrlanp uygulamaya konulmu fakat ekiyalk faaliyetlerinin nne geilememitir (Adanr, 1996; 172-175). Ekim 1904te ise Avusturya ve Rusya Dileri Bakanlar Balkanlarda bar salamak ve statusquoyu temin amacyla Murzsteg de yeni bir program meydana getirdiler. Berlin Antlamasnda imzas olan devletlerin de Almanya hari muvafakati alndktan sonra plan uygulanmak zere Osmanl hkmetine verildi. Jandarma tekilatnn komutasnn yabanc bir generale devri, umumi af karlmas, yklan kylere destek salanmas gibi maddeler ieren plan Osmanl hkmeti tarafndan kabul edilmitir (Castellan, 1995; 371, Adanr, 1996; 216-223). 1908e kadar geen srede Osmanl Devleti, Bulgar etelerine kar bir denge unsuru oluturmalar iin Srp ve Yunan etelerine gz yumdu. Bu srada Trkler de Makedonyada komitaclk faaliyetlerine balad ve bu durum Makedonya sorununun kronik bir hl almasna sebep oldu (Jelavich, 1997; 207-213). Sultan Abdlhamid oluturduu istibdat rejiminin gvence altnda olabilmesi iin Mekteb-i Harbiyeden mezun olanlar Payitahttan uzakta grevlendiriyordu. nk sz konusu zabitler bat tarz askeri eitim veren okullarda askeri eitimin yan sra Abdlhamid rejimini tehdit edecek bat tarz ilimler de alyorlard. Abdlhamid gvenlik gerekesiyle bakent dnda vazifelendirilen bu zabitlerin Makedonya havarisinde bulunan 2. ve 3. Orduda istihdam edilmesini salyordu. Zira bu zabitler sava konusunda uzman eitimi alm kimselerdi. Bylelikle hem zabitlerin iyi bir geliim sreci geirmesi salanyor hem de Makedonyadaki durum kontrol altnda tutuluyordu. Ancak Sultan Abdlhamidin 33 yllk tek elden iktidarnn sonunu

95

getiren gelimenin nn aan yani Merutiyetin iln edilmesini salayan dinamikler de bu subaylar tarafndan harekete geirilecektir.
II. Merutiyet ncesi Arnavutluk Meselesi: Arnavutlar arasnda ulusal bilincin

uyanmas 1878 Berlin Dzenlemelerine kadar gtrlebilirse de 1908den sonra grlen mill nitelikli isyanlara yakn nitelikte isyanlar tespit etmek mmkn deildir. Berlin Dzenlemeleri neticesinde Arnavutluk topraklarnn Balkan devletleri arasnda taksiminin nne geebilmek iin 1878de Prizrende Arnavut Birlii adnda bir yaplanmaya gidlimitir. 1880de Arnavutlukun baz blgelerinin Karadaa verilmesini nlemek zere rgtlenen Arnavutlar silahl direnie balamlar ve bu erevede Babliyle zaman zaman atma halinde olmulardr (Castellan, 1995; 373). rnein Osmanl hkmeti tarafndan nasihati olarak gnderilen Mehmed Ali Paa Arnavut komitaclar tarafndan katledilmitir. Arnavutlarn 1880den itibaren silahl direni rgtlemeleri ngiliz hkmetinin dikkatini ekmitir. Arnavut silahl direniinin yaand dnemlerde ngilterede iktidara gelen Goldstone Osmanl Devletinin kontrolsz dalmas durumunda Avrupada Rusyann ya da Avusturyann glenecei dncesiyle zerk bir Arnavutluk fikrini savunmaya balamtr. ngilterenin Osmanl hkmeti nezdinde zerk bir Arnavutluk tekil ettirilmesi iin yapt giriimler Sultan Abdlhamid tarafndan kabul edilmemi bununla birlikte Arnavutlarn merkez hkmetle ilikilerinin glendirilebilmesi admlar atlmtr (Castellan, 1995; 375, Bozbora, 1997; 207-212). II. Abdlhamid dnemi Osmanl Devletinin nisb bir rahatlama yaad dnem olarak adlandrlabilir. Uzun yllardr ykc savalarn tesiri altnda kalm ve eitli

96

kurumlarnda byk tahribat olumu devlet bu dnemde ksm bir yeniden yaplanmann ierisine girmitir. Bu dnemde yaanan Osmanl-Yunanistan Sava byk boyutlu olmam ancak muhtevas bakmndan nemli sonular dourmu; Jn Trk hareketinin etkili bir muhalefet olarak geliimini geciktirmitir. II. Abdlhamid Dneminde Osmanl kurumlarnn ve toplumsal yapsnn modernletirilmesinde cidd mesafeler katedilmitir. D politikada ise Sultan Abdlhamid ihtiyatl bir Almanya yanls politika izlemi; o dnem iin olduka nem arzeden demiryollar ihalelerini Almanlara vermek suretiyle ngiltere ve Fransa karsnda elini glendirmeye gayret etmi; ancak aktan bir atma ierisinde olmamaya almtr. Almanya mparatoru II. Wilhelmin nce stanbula ardndan Kuds ve ama ziyaretler gerekletirmi ve kendisini slm dnyasnn byk bir dostu olarak takdim etmitir (Trumpener, 1968; 4).

97

1.3. ttihad-Terakki Cemiyeti ve Hrriyetin ln Sultan Abdlhamid 1878 ylnda meclisi tatil etmesinden itibaren tam 30 yl lkeyi tek elden ynetmeyi baarabildi. Osmanl corafyasndaki muhalif hareketleri 30 yl kontrol altnda tutabilmesi, hele ki Fransz Devriminin Avrupada sarsc tesirlerinin hissedildii bir dnemde sarslmaz bir istibdat rejimi kurabilmesi, bunu gerekletirebilmesi asndan, baarl olarak nitelendirilebilir. Abdlhamid oluturduu istibdat rejimini gvence altna alabilmek iin ciddi bir polis rejimi kurdu. Kendisine bal hafiye tekilat oluturan Sultan Abdlhamide memleketin her kesinden byk miktarda jurnaller geliyordu. Sultan Abdlhamid bu jurnallerin kesilmesini nlemek iin anlamsz ve mantksz olanlarna dahi tepki vermiyordu. Toplumda jurnalleme korkusunun kklemesi, Abdlhamidin istibdat rejimine kar muhalefetin de nispeten ge bir tarihte, 1889da, domasna sebebiyet verecektir. Sultan Abdlhamid rejimini gvence altna almak iin oluturduu polis devletinin dnda ey daha yapt: i) Mithat Paay yok ederek olas bir muhalefetin nne geti, ii) V. Murad bir saraya hapsederek meruiyetinin tartlmasn engelledi, iii) Ordu ve donanma iktidarn tehdit etmemesi iin sk bir kontrol altna alnd. Sultan Abdlhamid rejimine kar ilk rgtl muhalefet 1889 ylnda be askeri tbbiye rencisi tarafndan kurulan ve hcre tipi rgtlenme modeli ile genileyen ttihad- Osmandir. Bu be Askeri Tbbiye rencisi shak Skuti, Mehmet Reit, Abdullah Cevdet, brahim Temo ve Hseyinzade Ali idi. Daha sonra ttihad-i Osman ile irtibat kuran Ahmet Rzann telkinleriyle rgt ttihat ve Terakki ismini benimsedi (Lewis, 2009; 267-280).

98

Ermenilerin, Ermeni nfusunun bulunduu mahallerde tedhi faaliyetlerini arttrmalar; bakentte yryler tertip etmeleri Jn Trklerde her geen gn devletin sonunun biraz daha yaklat ynnde bir kayg uyandrd. 1889 ylnda Parise giden ve Albert Fua(Selanikli Yahudi), Aristidi Paa(Rum), Halil Ganem(Lbnanl Marun) ile Meveret Gazetesini karmaya balayan Ahmet Rza, artan Ermeni faaliyetleri karsnda ttihad-i Osmani Cemiyeti yeleri ile irtibata gemiti. 1895 ylnda Ahmet Rzann ttihat ve Terakkinin Paris ube bakan olmas 2. Jn Trk Hareketine belli bir ivme kazandrmt (Akin, 1990; 173). Hareketlilik kazanan Osmanl muhalefetine byk bir darbe 1897 Yunan sava ile geldi. Yunan Savandan Osmanl Devletinin galip kmas Osmanl corafyasndaki muhalefet hareketlerinin yumuamasna sebebiyet vermiti. Bunun sebebi Abdlhamidin istibdat rejiminin lkeyi bir arada tutabilmek noktasnda ilevsel olabilecei ynnde umutlarn belirmi olmasdr. Tunayann ok yerinde tespiti ile Jn Trk hareketine mensup olanlarn temel kaygs Bat emperyalizminin basks karsnda devletin ierisinde bulunduu kt durumdan nasl kurtulabileceidir. Yunan Savandan sonra Sultan Abdlhamidin akllca hamleleri ile iyice paralanan Jn Trk hareketi 1906 tarihine kadar ciddi bir varlk gsteremeyecektir. 1902 ylnda toplanan 1. Jn Trk Kongresi, Jn Trk hareketi ierisindeki ayrmay tm hatlaryla ortaya karm; 1906 ylnda toplanmas planlanan 2. Jn Trk Kongresi bu ayrmann derinlemesi sebebiyle

gerekletirilememitir. Paralanm ve ciddi g yitirmi Osmanl muhalefet hareketinin dirilmesi iin 1906 ylnda Osmanl Hrriyet Cemiyetinin kurulmasn beklemek gerekecektir (Tunaya, 1989 (a); 21).

99

Bu srete dank ve uyuuk haldeki Jn Trk hareketinin toparlanp g kazanmasn tetikleyen iki nemli hadise gerekleti. Bunlardan birincisi Yldz Suikasti diye tarihe geen Sultan Abdlhamidin Ermeni komitaclar tarafndan ldrlme giriimidir. Akine gre gerekletirilen bu suikast daima devletin blnmesi, st rtk Ermenilerin Anadoludan toprak alarak bamszlklarn ilan etmesi kukusunu tayan Jn Trklerin uyuukluunun dalmasna sebep oldu (Akin, 2001; 81). Jn Trk hareketine dinamizm kazandran ikinci ve en nemli etmen Makedonya sorununun iinden klmaz bir hal alm olmasyd. Makedonya sorunu bizim tandmz ttihat ve Terakki Cemiyetinin

olumasnda eitli alardan ciddi bir rol sahibi oldu. ncelikle Makedonya Sorunu daha sonra ttihat ve Terakki Cemiyetinde ciddi roller stlenecek gen zabitler iin bir milliyetilik mektebi vazifesi icra etti. Blgede mensubu bulunduu etnik grup iin faaliyet gsteren tedhiiler, gen zabitlerin zihninde Trk kelimesinin daha byk bir anlam ifade etmesine sebebiyet verdi. Dier taraftan Makedonyada her geen gn oalan ve saylar tehlikeli bir boyut arz etmeye balayan mektepli subaylar, ancak iki ayda bir maa alabilip etelerle mcadele yrtrken, daha sadk olmalar sebebiyle birinci orduda istihdam edilen alayl subaylar sklkla terfi ediyorlar ve dzenli ekilde maalarn alyorlard. Makedonyada grevli zabit, sadece stanbuldaki rakibine kar deil Makedonya sokaklarnda her gn grd yabanc mevkidana kar da eziklik duygusu hissediyordu. Btn bu etmenler ttihat ve Terakki ideolojisinin olumasnda eitli oranlarda pay sahibi olacaktr (Akin, 2001; 67, 96- 97). Makedonya Sorununun arlat 1906 ylnda Selanikte Mithat

krnn(Bleda) evinde bir toplant yapan on arkada Osmanl Hrriyet Cemiyetini

100

(OHC) kurdu (Akin, 2001; 87, Tunaya, 1989(a); 21). Hcre tipi rgtlenme gerekletiren cemiyet, mason localarndan da hem rgtlenme hem de rgtn i ileyii konularnda faydalanmtr. OHC ok ksa zamanda 2. ve 3. Ordu zabitleri arasnda yayld. Mart 1907de tutuklanma korkusuyla Parise kaan Cemiyet yeleri burada Ahmet Rzann ve Sabahaddin Beyin yaplanmalarn incelemekle grevlendirildiler. Ama bu rgtlerden birisiyle birlemekti. Pek tabii yaplan inceleme sonucunda Ahmet Rzann Terakki ve ttihat Cemiyetinin program ile Osmanl Hrriyet Cemiyetinin programnn birbirine daha yakn nitelikler arz ettii grld. Dolaysyla birleme Ahmet Rzann Terakki ve ttihat Cemiyeti ile gerekleti (Tunaya, 1989(a), 22, 50-51). 1907 tarihinde toplanan 2. Jn Trk Kongresinin Osmanl corafyasndaki muhalif hareketleri biraraya toplandn gryoruz. Bunlar arasnda en nemlisi hi kukusuz Ermeni hareketlerinin temsilcilerinin de bu kongrede hazr bulunmu olmasdr. T ile Ermeni rgtlerinin bu kongrede uzlamac bir tutum taknmalar sebebiyle gnlsz de olsa ortak bir noktada bulutuklar gzlenmektedir. rnein Ermeniler Osmanl Devletinin mlki ve idari bamszln kabul etmiler; asker vermemek ve tedhiilik gibi faaliyetlerden vazgemek ynnde kararlar almlardr. 29 Aralk 1907 gn almalarn tamamlayp bir bildiri yaynlayan kongrenin bildiri metnine u rgtler imza atmlard: Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti, Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyet-i Merutiyet Cemiyeti, Ahd-i Osmani Cemiyeti(Msr), Tanak-styon, Msr Cemiyet-i srailiyesi ve baz yayn organlarnn ynetim kurullar (Akin, 2001; 96). Dikkat edilecei zere birbirine zt amalar gerekletirmek zere kurulmu olan rgtler ayn metnin altna imza atmlardr.

101

Osmanl muhalefetini bir araya getiren e Abdlhamid kartl idi. Daha sonra da grlecei zere bu birletirici unsurun ortadan kalkmas muhalefetin oluturduu g birliinin de dalmasna sebep olacaktr. Osmanl muhalefetinin birleme ve genileme abalar devam ederken sreci hzlandran bir gelime oldu. Haziran 1908de Rus ar ile ngiltere Kral Revalde bir araya gelmilerdi. Bu grmede Avrupann gl iki devletinin monarklarnn Makedonya konusunu tarttklar dncesi TC yeleri arasnda sratle yaylmaya balamt (Armaolu, 2006; 600).
1.3.1. Merutiyetin lan

1908 Mays ayna kadar baz duyumlar olmasna ramen Terakki ve ttihat Cemiyeti 8 nin var olup olmad konusunda dahi kesin malumat bulunmuyordu (Ahmad, 1995, 15). Cemiyet Mays aynda kendisini ifa etmeye karar verdi. Manastrda bulunan byk devletlerin temsilciliklerine Cemiyet adna bir manifesto gnderilerek Makedonya Sorununun zm iin dardan slahat dayatmasndan vazgeilmesi arsnda bulunuluyordu (Ahmad, 1995; s.16). Manifesto Rusya hari btn byk devletlerin temsilciliklerine gnderilmiti. Elbette ki gizli ve gcnn ne olduu bilinmeyen bir rgte byk devletler bir mukabelede bulunmadlar. Ancak stanbul hkmetinin Tyi sindirme almalarna hz verdii aka grlyordu. Sultan Abdlhamidin hafiye tekilatnn gcn iyi bilen cemiyet stanbul hkmetini yldrmak iin iddet politikasna geme karar ald. stanbul hkmetinin ubat aynda yaanan Selanik Hukuk Mektebi olayn soruturmak zere gnderdii Albay Nazm Bey bu erevede hafiyeler listesinin banda geliyordu. Nazm Bey 11
8

Cemiyetin ad daha sonra ttihat ve Terakkiye dnecektir. Dolaysyla devam eden blmlerde T kullanlacaktr.

102

Haziranda Cemiyetin dzenledii suikasttan sa kurtulmay baard ve stanbula ulat (Ahmad, 1995; 16- Karal; 27). Btn bu gelimeler yaanrken, Albay Nazm Beyin vurulmadan iki gn nce, 9 Haziran 1908de, hem uluslararas kamuoyunda hem de Osmanl kamuoyunda byk bir etki douran Reval Grmeleri balad.
Reval Grmeleri: Rusya Krm Savanda ald yenilginin ardndan Avrupada

yaylma abasn azaltm; zellikle Berlin Antlamasndan sonra ilgi alann Orta Asya ve Uzak Douya yneltmiti. Bu durum Hindistanda bir smrge ynetimi kurmu olan ngiltereyi rahatsz etti. zellikle Rusyann Kuzey randa durumunu salamlatrmas, Afganistan zerindeki talepleri ve bu erevede Afganistandaki baz emirlikleri ngilizlere kar desteklemesi ve son olarak Sibiryada ilerlemeye devam ederken dier taraftan Tibet ile ilgilenmeye balamas ngiltereyi

Hindistandaki smrge ynetiminin gelecei asndan endielendirmiti. ngiltere 1894-95 in-Japon savandan sonra Uzak Douda bir g olarak belirmeye balayan Japonya ile 1902de bir ittifak imzalayarak Rusyann karsna Japonyay kard. 1905 ylndaki Japon-Rus Savanda Rusyann ar bir yenilgiye uramas Rusyann kendisini derin bir yalnzlk ierisinde hissetmesine sebep olmutu. Btn ilgi alanlarnda ngiltere ile kar atmas ierisinde olan Rusya, bu kar atmalarnda Fransann kendisine yeteri kadar destek olmadn da dnyordu. Ayrca Almanyann ban ektii l ttifak Bloku Fransz-Rus ttifakna kar ar basmaktayd. Rusya, ngilterenin Fransz-Rus ttifak ierisine alnmasyla hem kendisini ar derecede ypratan kar atmalarnn maliyetini drebileceini hem de l ttifak karsnda daha gl bir duruma gelinebileceini dnmeye balad

103

(Armaolu, 2006; 443-444). Rusyay ngiltereye yaklatran en nemli sebeplerden birisi de Almanyann stanbul-Badat Demiryolu Projesini almas oldu. II. Wilhelmin ziyaretiyle ziyadesiyle artan Osmanl-Almanya siyas yaknlamas Badat Demiryolu Projesi ile iktisad bir nitelik de kazanm oluyordu. Dier taraftan Rusyann gneyinde nfuzunu arttracak bir Almanyaya tahamml olamazd (Sander, 2005;265). Dier taraftan ngiltere de Fransz-Rus Antlamasnn dengeyi salamaktaki eksikliini grm; Almanyann siyas ve ekonomik ykselii karsnda sz konusu eksenin gn getike etki alann yitirdiini dnmeye balamt. 1904 ngilizFransz Antlamas ksa vadede ngiltere iin ferahlatc bir gelime oldu (Armaolu, 2006; 445) ancak Almanyann deniz silahlar yapmnda byk baarlar gstermesi ngilterenin uzun yllardr sren denizlerdeki hakimiyetini tehdit eder boyutlara ulamt. Neticede ngiltere de Rusya ile yaknlama ihtiyac hissetmeye balad (Sander, 2005; 265). Bu dnemde Rusyada Dileri Bakan olan Iswolsky de ngiltere Kral VII. Edward ve Dileri Bakan Sir Edward Grey de ngiltere-Rusya ilikilerinin gelimesi gerektiini dnyorlard. Ancak ngiltere bunun gerekleebilmesi iin ncelikli olarak Uzak Doudaki atmann sona ermesini art kotu. Neticede 1907 ylnda Rusya ve Japonya Uzak Doudaki statusquoya ve birbirlerinin karlkl karlarna sayg gstermeyi, inin toprak btnln tanmay ve inde uygulanan Ak Kap

104

politikasn takip etmeyi taahht ettiler9 (Armaolu, 2006; 447). Ardndan 31 Austos 1907de ngiliz-Rus Antlamas imzaland. Btn bu gelimeleri takiben 9-10 Ocak 1908 tarihinde Revalde 10 ngiltere Kral VII. Edward ile Rus ar II. Nikola Avrupa sorunlarn grmek zere bir araya geldiler. Grmelere ait tek yazl belge, ngiltere eski Petersburg elisi ve o tarihte ngiltere Dileri Bakanl mstear olan Sir Charles Hardingenin tuttuu rapordur. Bu yzden sonraki dnemde Reval Grmeleri yorumlanrken oka tartma yaanmtr (Taylor, 1954; 448, Armaolu, 2006; 600). Reval grmelerinin odakland nokta Almanya ve Avusturya gibi gzkmektedir. Almanyann deniz kuvvetlerinde glenmesi ngiltereyi;

Avusturyann Yeni Pazardan itibaren girimek istedii Sancak Demiryolu Projesi ise Srbistan ve dolaysyla Rusyay endielendirmiti. Bu balamda Makedonya sorunu gndeme gelmi; Hardingein raporuna gre ngiltere Kral ile Rus ar Makedonyaya uygulanacak reform projeleri konusunda tam mutabakata

varmlard. Bununla birlikte grmeler dolaysyla Almanyay rktmek istemeyen ngiltere ve Rusya grmeler sonrasnda Makedonyaya yaplacak slahat ve reform programlarn ilan etmi; bu ekilde dikkatleri baka bir noktaya ekmiti11 (Taylor, 1954; 448, Armaolu, 2006; 601). Ancak belirli bir slahat program hazrlanm deildi. Osmanl Devleti bu grmeyi Makedonya konusunda ngiliz-Rus karlarnn uyumlatrlmas olarak alglad.
9

10 11

yl sonra Japon-Rus ttifak Antlamasna dnecek olan bu antlamann gizli maddelerinde Manurya nfuz blgeleri eklinde taksim edilmitir. Bugnk Estonyann bakenti Talinn. Harding grmelerde Boazlar konusunun gndeme gelmediini iddia ederken Taube grmelerde Boazlar konusunun gndeme geldiini iddia etmektedir. Ayrnt iin bkz. Armaolu, 2006;613-614.

105

T Reval Grmelerinin yaratt etki ile 1908 yl sonbahar aylarna doru bir ayaklanma planlad. Ama Kanun-i Esasyi yeniden iler hale getirip Makedonya Sorununa yabanc devletlerin mdahalesini nlemekti. Planlanan ayaklanmann bir bayram gnne rastlatlmas dnlyordu. Ayaklanmaya katlacak asker birlikleri ve bunlarn komutanlar belirlenmi; moral-motivasyonlarn arttrmak amacyla eitim verilmeye balanmt. Hkmetten gelecek direnii de hesaba katan T alt ay srebilecek bir i sava da gze alm bulunuyordu (Karal, C.V; 27). Bununla birlikte sonbahara doru gerekletirilmesi dnlen ayaklanma gelimelerin de tesiriyle daha erken bir tarihte ortaya kt. Reval Grmeleri sonras gzne gece uyku girmedii sylenen Resne Kolaas Niyazi Bey (Ahmad, 1995; 17) 4 Temmuz gn etrafna toplad 200 kiiyle daa kt. Niyazi Bey Manastr merkez valiliine gnderdii bildirilerinde daa kma sebeplerini yle aklyordu: Kamuoyu Anayasann tekrar yrrle konulmasna ynelmitir.

Padiaha kar millet sayg beslemekte ve imdiye kadar yaplan fenalklarn hesabn sormamaktadr. () Biz anayasann hemen bugn yrrle konmasn isteriz. Bunu hkmet yapmazsa millet zorla yapacaktr. Mebuslar Meclisinin derhal almasn isteriz(Karal, c.V; 30). Sultan Abdlhamid Makedonyada yaanan olaylar duyduunda ciddi kukuya kaplm ancak Arnavutlarn saltanatna olan sadakatine gvenmeye devam etmitir.

106

Bu sebepten bir taraftan ems Paay isyan bastrmakla grevlendirirken dier taraftan Anadoludan Makedonyaya yryecek bir kuvvet hazrlanmasn emretmitir (Karal, c. V; 32). ems Paa 7 Temmuzda Manastra vard, durumu bildirmek zere girdii telgrafhaneden karken ttihat Temen Atf tarafndan ldrld. ems Paa yerine greve atanmak istenen Hac Nazm Bey grevi almak istemeyince Tatar Osman Paa isyan bastrmakla grevlendirildi. Bu erevede Saray Rumelide her geen gn g yitirirken T konumunu glendirmitir. 12 Saraya gnderilen bir telgrafta ordu subaylarnn hemen hepsinin T ile ilikisi olduu yazlarak Padiah aleyhinde faaliyette bulunduklar sulamasyla tutuklanan iki subayn derhal salverilmesi, aksi halde durumun daha da ktleebilecei ifade ediliyordu (Ahmad, 1995; 25). Tatar Osman Paa 12 Temmuzda Manastra gelip durumu ve ordunun siyasi pozisyonunu grnce yumuak bir yol izlemeyi tercih etmi; subaylarn rtbelerinin ykseltilecei, sulular iin af karlaca, maalarn arttrlacan duyurmutur. Tatar Osman Paann baarl olmas artk iyice isyann dmenine gemi Tnin sonu demek olabilirdi. Niyazi Bey Manastr Merkezinden ald emirle 23 Temmuz 1908 gn Tatar Osman Paay daa kaldrd (Karal, c.V; 35).

12

Saray Tnin Rumelideki gcn azaltabilmek iin uluslararas kamuoyunda Tnin Hristiyan dman olduu sylencesini yayarken ierde de Tnin din dman olduu zerinden sylem kurmaktadr. Bununla birlikte T kurulduu gnden itibaren Hristiyan ve yabanc dman etiketini silmeye uramtr. Manastrdaki ngiliz konsolosu 12 Temmuzda kendisini ziyaret eden Cemiyet yelerinden bir yzbay yle rapor etmitir: Hristiyanlara kar dmanca davranlmayacan syledi. Beni ziyaretinin nedeni, zellikle yerel bir merut hkmet kurulmas durumunda ngiliz hkmetinin tutumunun ne olacan renmekti. Arkadalarnn ngiltere ile eskiden beri srdrlmekte olan dostluk politikasna dostluk politikasna dnlmesine taraf olduklarn tekrar tekrar belirterek, () ayrnt iin bkz. Ahmad, 1995, s. 24.

107

Merutiyetin ilannda Firzovik Olay stanbulun isyana bak asn deitirmesi asndan nem arzetmektedir. Olay Avusturya-Alman Demiryollar Okulunun dzenleyecei geziyi protesto eden bir gsteri olarak balam; zamanla Osmanl idarecilerine kar bir hale dnmt. Olay incelemesi iin Kosova Valisi Mahmut evket Paa tarafndan grevlendirilen Galip Bey13 olay T lehine kullanmak gerektiini cemiyet merkezine bildirdi. Firzovikte gsteri yapanlar Sultan

Abdlhamidin gven duyduu Arnavutlard ancak grup ierisindeki Hac aban Efendi adndaki T taraftarnn abasyla hareket merutiyet talep eden gsteriler halini ald (Ahmad, 1995; 27, Karal, c.V; 35-36). 21 Temmuzda Padiah ve Sadrazama hitaben Anayasann yrrle konulmasn ve meclisin almasn isteyen 150 imzal bir telgraf stanbula gnderildi. Ayn gn Ohride Redif Alay Komutan Eyp Sabri Bey14 askerleriyle daa karak Niyazi Beyin kuvvetleriyle birleti (Karal, c.V; 36). Sultan Abdlhamid olaylarn vard noktadan Sadrazam (Avlonyal) Ferit Paay sorumlu tutuyordu. 21 Temmuz gn eski sadrazamlar (Kk) Sait Paa ve (Kbrsl) Kamil Paay saraya ararak blgeden gelen telgraflar incelemelerini ve kendisini bir fikir beyan etmelerini istedi15 (nal, 1982; 1060). Neticede Sait Paa 22 Temmuzda sadaret makamna atand (Karal, c.V; 38, Ahmad, 1995; 29, Sait Paa, 1977; 311-312). Bu srada Makedonyadan gelen telgraflar younluk kazanmt.

Makedonyadaki durumu deerlendirmek iin Sadrazam Sait Paann bakanlnda nazrlar heyeti bir araya geldi. Sait Paa hatratnda Rumeli olaylarn ele almak iin
13 14 15

Galip Pasinler. Cumhuriyet dneminde General. Eyp Sabri Akgl, Cumhuriyet dneminde Erzurum Milletvekili. Karal Padiahn istedii tutanan Ferit Paadan sonra Sadrazamn kimin olacana dair bir yazl imtihan olduunu ifade etmektedir.

108

toplanan komisyonda deerlendirilen telgraflara baklacak olursa Kanun-i Esasnin ilan geciktirilecek olursa veliahta biat edilecek, onun adna hutbe okutulacak. Byle bir hl karsnda gecikilmemesi gerekir dediini aktarmaktadr16 (nal, 1947; 1062). Toplanan komisyonda neredeyse herkes anayasann ilan edilmesi konusunda hemfikirdi ancak Kmil Paann hatratnda naklettiine gre bunu Padiaha syleyebilecek bir babayiit tahayyl edilemiyordu (nal, 1947; 1062). Grmelerin kmaza girdii bir noktada Padiah tarafndan gnderilen Ahmet zzet Paa ile Rza Bey Padiahn Kanun-i Esasinin iln edilmesini istediini syledi. Sultan Abdlhamid Ahmet zzet Paa ve Rza Beye u yolu gstermiti: Anayasann iln benim zamanmda olmutur, kurucusu benim. Bir mddet grlen lzum zerine yrrlkten durdurulmutu. Nazrlar Kuruluna gidiniz, bunlar syleyiniz ve iln iin tutanan yazlmasn istediimi bildiriniz. Sultan Abdlhamid son kararn vermeden eyhlislam Cemaleddin Efendi ve Ebulhdann da grlerini sormu; onlarn da Anayasann iln yanls olduunu renmiti (Karal, c.V; 40). Sadrazam Sait Paa 24 Temmuzda Manastrda Hilmi Paaya gnderdii telgrafta Padiahn halkn isteine uyarak merut idareyi geri getirdiini syledi. Haber Hilmi Paa tarafndan okunduktan sonra merutiyetin ilan 101 pare top atyla kutland. stanbulda ise halk ertesi gn alelade bir gazete haberiyle Merutiyetin yeniden iln edildiini rendi (Ahmad, 1995; 29). 1908 Devrimi ise hem lkemizin hem de Yakndounun siyasal

modernlemesinde nemli bir dnm noktasn oluturmutur. Merutiyet hareketi Osmanl Devletinde hi beklenmedik bir anda balamt ve Sultan Abdlhamid
16

Konu hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. Bayur, 1991;59-61.

109

dneminde Osmanl Devletine iyice yerlemi olan Almanya ilk anda Merutiyet hareketine kar nasl bir tavr gelitireceini belirleyemedi: Sultan Abdlhamid mi yoksa Jn Trkler mi desteklenmeliydi? Almanya ilk anda Jn Trk hareketini ngiliz etkisinde gelien bir hareket olarak deerlendirme eiliminde olduklar

gzlenmektedir ancak zamanla gerek i evrelerinin gerekse liberal evrelerin de etkisiyle yeni ynetime olan sempati artmtr. Zaten Jn Trklerin ciddi bir Alman kartl ierisinde olmadklar da ksa srede anlalacaktr (Ortayl, 2006, 168-169). Hrriyetin iln ngilterede ise Osmanl Devletinde Britanyann siyas ve ekonomik durumunun restore edilmesine ynelik bir umut olarak belirdi. Devrimden yalnzca birka hafta nce ngiltereye bir bilgilendirme mesaj geen ngilterenin diplomatik misyonunun temsilcilerinden Fitzmourice Sultann kendilerine kar olan tutumundan ikayet ediyordu. Devrimden sonra ise ngilterenin stanbul Bykelisi Alman Bykelisi ile yaplan antlamann geri dnebileceini durumdan son derece memnun bir biimde merkeze bildirdi (Platt, 1968; 191-192). ngiltere zellikle Almanlar tarafndan yrtlen Badat Demiryolu projesinden olduka rahatszd ancak ngiltere Dileri Bakan Sir Edward Greyin 1906 Nisannda ngilterenin Rusya ve Fransa ile uzlamadan Badat demiryolu tartmasna dorudan girmek istemediini ve entent cordialin korunmasnn birincil ncelikleri olduunu bildirmiti (Cohen, 1976; 46). mparatorluk ann ve dolaysyla emperyalizmin en sert hissedildii bir dnemin ierisinden geiliyordu. Emperyalizm sadece siyas ya da iktisad bir grng olarak deil kltrel bir gereklik olarak da belirdi. Emperyalizmin baml dnyann sekinlerine ya da potansiyel sekinlerine sunduu ey esas olarak batllamayd. Emperyalizm bunu

110

ok daha nceden yapmaya balamt. Bamllkla ya da igalle kar karya kalan lkelerin hkmetleri ve sekinleri iin batllamalar gerektii yoksa mahvolacaklar on yllardr alt izilerek vurgulanan bir husustu. Emperyalizmin en gl kltrel miras ise eitli kesimlerden aznlklara, okur-yazar hale gelen, hrs kefeden gzde bir aznla ynelik batl tarzda eitimdi (Hobsbawm, 2010; 90-92). Siyasal adan ise hukuksal zgrlk ve eitlik lks erevesinde ekillenmi bir retorik temel ynelimi belirlemekteydi. Liberal burjuva toplumun lks, en derli toplu ifadesini Anatole Francen u alayc szlerinde bulmaktayd: Hukuk grkemli eitlik ilkesiyle, herkese ayn Ritzde akam yemei yeme ve kpr altnda uyuma hakk vermektedir (Hobsbawm, 2010; 32-33). 19.yy bir deiim yzylyd ve bu yzyln sihirli szc ilerlemeydi. nl tarihi Arnold Toynbee slam ve Bat ilikilerini irdeledii makalesinde slam ve Bat ilikilerini evreye ayrm gzkr: lk Arap fetihlerinin balad tarihten Hal seferlerine kadar olan dnem, hal seferlerinden Osmanl

mparatorluuna kadar olan dnem ve sonras (Toynbee, 1980; 177-201). ada Avrupa henz yrmeye baladnda, snrlar boyunca uzayan devasa byklkte bir devletle muhatap durumdayd. Osmanllar, Avrupada dinsel reform baladnda mcadele halindeki mezhepler iin farkl bak alarndan ayn eyi ifade ediyorlard. Luther Katolik Kilisesi bozulduu iin Osmanllarn Tanr tarafndan gnderildiini zaten yazmt. Katolik Kilisesi ise Osmanllarn varln Protestanlara ve dier sapkn kollara kar yeteri kadar mcadele verilmemesi neticesinde gnderilmi bir Tanrsal gazap olarak deerlendirmekteydi.

111

Osmanllar Avrupay ok farkl alanlarda etkilemilerdir. rnein bugn Dnya tarihinde Avusturya diye bir devletten bahsedilebiliyorsa bu durumun msebbibi Osmanldr, zira Avusturya Habsburglar tarafndan Osmanl aknlarna kar bir tampon blge oluturulabilmek iin kurulmutur. 17.yy Fransz Edebiyatnda

Osmanl Padiahlar birer cani olarak tasvir edilen nemli malzemelerdir. Bu dnemde de Avrupann Osmanlya baknda korku ve endienin hkim olduu tespiti rahatlkla yaplabilir. Ancak 1613le birlikte Avrupalnn, snrlar boyunca nereye ban evirse karsnda grd Osmanlya kar algsnda ufak bir krlma yaanmtr denilebilir. Osmanlnn Viyana Bozgunu, batl iin Osmanlnn i dnyasna bakabilme cesareti bulmasnn sebebidir. 18.yy Avrupa iin bir Trkomanya Asrdr. Trk mzii Avrupa mziini derinden etkilemitir. 1850lere kadar sren Trk Mziinin poplaritesi Avrupa Klasik mzik eserlerinde rahatlkla grlebilir: 1824te yaymlanan Beethowenn Dokuzuncu Senfonisinin sonunda Yenierilerin yryn andran bir pasaj bulunmaktadr. Brahmsn Drdnc Senfonisinde, Haydnn Askeri Senfonisinde Trk Mziini duymak mmkndr. Yine Trk mziinin Avrupaya yansmasnn bir sonucu olarak deerlendirilebilecek Mehteran Blklerine ksaca deinmekte fayda var. Lehistan Kral II. Augustus mehter mziini o kadar beenmitir ki padiah kendisine 15 kiilik bir mehter bl hediye etmitir. Lehistann ardndan Ruslar, Habsburglar, Prusya ve ngilterede 18.yyda -daha sonra bando adn alacak olanmehter blklerine sahip olmulardr. Avrupada Osmanl usul kahvehaneler, lokantalar; evlerde Trk keleri hzla yaylmtr. Fakir halk dahi bir keye sedir

112

yerletirmek ya da kilim sermek gibi dk maliyetli dekorasyonlarla bir Trk kesi sahibi olma abas ierisinde olmutur (Quataerd, 2009; 34-37). Osmanl Devleti 17.yya gelindiinde genileyen devletlerin kanlmaz sonu ile kar karya kalmtr. Nicelik olarak byyen devlet nitelik olarak yetersiz kalmaya balamt. Tek ordusuyla zaman zaman douya, zaman zaman da batya kampanya aarak, yani genileyerek varln srdren mparatorlukta, (Kkmer, 2007; 39) devlet hizmetlerinin yrtlmesi iin gereken admlarn atlmas brokraside ikinlie ve duraanla sebep oldu. Klasik Trk iirinin en byk airlerinden birisi olarak gsterilen Fuzulinin Selam verdm, rvet deildir dey almadlar diye ikyet etmesinin Kanuni dnemine rastlamas, srecin ne zamandan sonra zorlanmaya baladn gsterir gzel bir rnektir. Hegemonya Paradoksu ile mcadele eden devletin Pax Ottomanay kabaca 17.yy dolaylarnda gerekletirmi olmas tesadf bir durum deildir. Padiahn devlet iindeki konumu ve meruiyeti, toprak sistemi, mlkiyet dzeni gibi kavramlar asndan her eyin orduya baland bir dzende, askeri sistem dna yaplan harcamalarn artmas mparatorluun hayat damarlarnda tahribat yaratmaya balamtr. Batda ise bu dnemde askeri alanda ciddi ilerleme kaydedilmiti, sava teknolojisi ve stratejilerinde ciddi deiimler yaanmaktadr. Savalarda birbiri ardna alnan malubiyetler neticesinde mparatorluun varlk sebebi olan padiahlar, orduda dzeltim faaliyetlerine giritiler. Bu faaliyetlerin en nemli neticesi mparatorlua batlama virsnn bulatrlmas olmutur. Yani batlama nce askeri alanda uygulanmaya allmtr.

113

Askeri

batlama

neticesinde

arzu

edilen

baarnn

salanamamas

mparatorlukta bat dncesinin Osmanlya uygulanmas gerektii gerektii ynnde fikirlerin ileri srlmesi ile neticelenmitir. Askeri batlama ile balayan sre siyasi, hukuki, eitim hatta toplumsal yaam kalplarnda da devam etmitir. Hlbuki, Osmanl Devletine giydirilmek istenen Bat dncesi kendine has tarihsel ve kltrel dinamikler ierisinde yorulmutu ve Osmanlnn toplumsal, siyasal ve kltrel dokusuyla uyumuyordu (Sait Halim, 1981; 48-50). Kabaca ifade edilecek olursa Avrupada palazlanmaya balayan burjuvazi kilisenin otoritesine kar sava am, sermaye birikimini kontrol altna alabilmek iin din ve mezhep farklarnn gzetilmedii laik bir dnya yaratmt. Aydnlanma felsefesi ya da modernizm Tanrsal akla kar insan akln yceltiyor, insan cemaatinden kopararak kendi kendine yeterli bir birey haline getirmeye alyordu. Her eyden nemlisi bu dncenin tayc stunu olan bir burjuva snf teekkl etmiti. nsan aklnn kalba dklm ekli olan yeni dinler, ideolojilerin her birinin arkasnda burjuvazinin tetikledii toplumsal tabakalar bulunuyordu. Bat dnce aacnn Osmanl toprana dikilmesi macerasnn hsranla sonulanaca en bandan belliydi. Tanzimat Ferman Osmanl mparatorluunda ciddi bir dnm noktasna iaret eder. Ayn zamanda tarih yazm asndan 1908e kadar olan dneme adn vermektedir. Esasen Franszca kaleme alnm olan metnin ilan ile geleneksel Osmanl toplumu ierisinde de ciddi bir krlma meydana gelmitir. Ferman esasnda bir gemile hesaplama metni olarak grlmelidir. Zira metin yap bozuma uratldnda ortaya kan gerek, Tanzimatla ortaya kan yeni dnem koullarnn gemite var olmaddr. Yani gemite kimsenin can gvende deildir

114

fakatfermandan sonra gvende olacaktr, gemite vergide adalet yoktur fakat fermandan sonra vergide adalet olacaktr, en nemlisi ise gemite adalet mefhumu yoktur fakat fermandan sonra adaletle hkmedilecektir. Bu bakmdan Tanzimat Ferman ile Osmanl devlet gelenei ve Osmanl toplumunun kendine olan gveni yok olmutur. Ayn zamanda Tanzimat Ferman etkileri bugne kadar devam eden bir alg krlmasna sebep olmutur. Osmanl Devleti brokratlar, aydnlar gemile hesaplarken kendi kltrlerine yabanc yeni kavramlar kutsallatrmaya balamlar; bir devletin var olabilmesi iin ihtiya duyduu en nemli mefhumu, tarihsel birikimi reddetmilerdir. Tanzimat

Fermanndan sonra Osmanl tarihi yazlrken kullanlan kavram kmeleri deimeye balayacaktr. Ahmed Hamdi Tanpnarn ifadesi ile Tanzimat dneminde mparatorluk asrlardr iinde yaad bir medeniyet dairesinden karak mcadele halinde olduu baka bir medeniyetin dairesine girdiini ilan ediyor; onun deerlerini aka kabul ediyordu(Tanpnar, 1969; 97). Tanzimat Fermannn Osmanl toplumu zerindeki etkilerini, Fermandan bir sene nce imzalanan Balta Liman Ticaret Szlemesi ile birlikte deerlendirmek gerekir. Balta Liman Szlemesi ngilterenin dnyaya dayatt sermaye birikim tarznn Osmanl mparatorluundaki tezahrdr: Tam liberalizasyon. Sanayi devrimini en erken gerekletiren lke olan ngiltere, sembolik bir balang tarihi belirlemek gerekirse 1815 Viyana Konferans ile birlikte hegemonyay devralmt. Hem hammadde hem de pazar ihtiyac artan ngiltere evre (periferi) lkelerle serbest ticaret antlamalar imzalayarak kendisine gereken oyun sahalarn oluturuyordu. En geni oyun sahalarndan birisi de Osmanl corafyasyd. Bununla birlikte Balta

115

Liman ile getirilen ticaret rejimi hem Osmanl maliyesinin sarslmasna sebep oldu hem de geleneksel Osmanl ticaret kalplarn yok etti. Seri retimin kar maksimizasyonu ile sonulanabilmesi iin insanlarn tketim kalplarnn deimesi gerekir. Yani retimi karlayacak bir tketim yoksa kapitalist griimcinin elde etmeyi umduu oranlarda sermaye birikimi mmkn olmayacaktr. ngilterenin 19.yyda benimsedii sermaye birikim tarz modern tketim asndan bakir topraklar ngiltere endstrisine amak olmutur. 19.yya kadar tasavvuftaki ifadesi ile bir lokma, bir hrka diye yaam olan Osmanl toplumu, Tanzimat Fermannn ahsnda kendisini bulan batya yknmenin de tesiriyle yava yava retmeden tketen bir halk halini almaya balamtr. Klasik Osmanl toplumunda retim tketim kadarken bir anda lkede tketim seviyesinin stnde mallar piyasay igal etmitir. Tanzimat Dneminde yaynlanmaya balayan gazetelerde zamanla Avrupadaki ekliyle reklamlar yer almaya balamtr. Modern tketim kalplarnn hzla Osmanl corafyasna girii al-veri kalplarnn ve sat usullerinin de deimesiyle neticelenmitir. Daha sonra kullanlan dile de yerleecek olan Bon Morche ve Magazzalarn almas Tanzimat Dnemine rastlamaktadr. Hi kukusuz batlama elence kltrnde de kendisini gstermi, geleneksel Osmanl vakit geirme yerleri olan kahvehanelerin yerine Cafe tarz yerler yaygnlamtr. Zamanla biraz zorlamayla-geleneksel tiyatro olarak nitelendirebileceimiz meddah, orta oyunu gibi geleneksel elencelerin yerini bat tarznda tiyatro almtr (Oran, 2008; 103). Tanzimat Dneminde Osmanl kadnnn yaam tarznda da deiiklikler balamtr. Tanzimat dnemine kadar rtnme iin kullanlan araf, Tanzimat

116

Dnemiyle birlikte fonksiyon deitirmi gzkmektedir.17 Yine arafn tamamlayc unsuru olarak kullanlan feracenin bu dnemde yava yava giysiyi tamamlayan bir aksesuar haline dnt dikkat ekmektedir. Kadnlarn araf altndan ise batl kadnlar gibi giyindikleri anlalmaktadr. Yine bahsedilen dnemde Mehasin, Mefaret, Demet, Hanmlar lemi gibi ba ak Avrupal kadn fotoraflar yaynlayan moda dergilerini takip etmenin kadnlar arasnda bir stat gstergesi olduu yaanan deiimi gstermesi adna ilgin rnekler olarak dikkat ekmektedir (Oran, 2008; 52118). Yukarda izilmeye allan ereve ciddi bir toplumsal ve siyasal travmaya iaret etmektedir. Toplumsal hayatta yaanan grece hzl deimenin ve krlmann mparatorluun iinde bulunduu siyasi koullarla dorudan ilintili olduu gzlemlenmektedir.

17

araf bu dnemden itibaren bir moda malzemesi halini almtr.

117

2.BLM-II. MERUTYET DNEM OSMANLI HKMETLER VE OSMANLI DI POLTKASI (1908-1913)

2.1.(Kk) Sait Paa18 Hkmeti (22 Temmuz-5 Austos 1908)

22 Temmuz 1908de (Avlonyal) Ferit Paa yerine sadrazamla atanan Sait Paa II. Merutiyet dneminin ilk sadrazam olmu oldu. Hrriyet iln edilmiti ancak 32 yl sren bir istihbarat rejiminin ardndan hem devlet yeni rejimin muhtevasn anlamakta ve gemleri eline almakta zorlanyordu hem de halk durumu tam olarak anlamlandramyordu. rnein Trabzonlular merkeze Trabzon valisinin iten el ektirilmesi aksi halde onu zorla makamndan indirecekleri ynnde telgraflar gemeye balamlard. Dhiliye Nazr Memduh Paa kacak olaylardan ekinerek valinin grevine son verdiini aklad (Ahmad, 1995; 31-Trkgeldi, 1949;6 19 ). Bakentte ise eski rejimin memurlarn cezalandrmaya karar vermi gstericileri durdurabilecek bir g yoktu. Bu noktada eyhlislam Cemaleddin Efendi hatratnda ilgin bir ayrntya dikkat ekmektedir. Buna gre Merutiyetin ilanndan sonra stanbulda devam etmekte olan sokak gsterileri zerine memleketin refah muhtel olacandan devlete alnacak baz tedbirler hakknda Sadrazam Sait Paaya gr soran II. Abdlhamide Sait Paa Kulunuz ehalimizin henz merutiyete kabiliyet
18

Mehmet Sait Paa (d.1838, Erzurum - .1 Mart 1914, stanbul), Osmanl devlet ve siyaset adam. II. Abdlhamit saltanatnda yedi kez ve kinci Merutiyetdneminde iki kez olmak zere, toplam dokuz dnemde dokuz yla yakn sadrazamlk yapmtr. Kendi dnemindeki dier Said paalara nisbetle Kk Said Paa veya apur elebi olarak anlr. Gelik yllarnda Mabeyn Bakatibi Said Bey lakabyla n yapmtr. Srekli rakibi Kmil Paa ile birlikte II. Abdlhamit dneminin iki simge isminden biri iken, Merutiyet'ten sonra yine Kmil Paa ile birlikte, iki rakip siyasi zmreden birinin liderliini stlenmitir. Son iki sadrazamlnda Sait Paa'y Meclis-i Mebusan'daki ttihat ve Terakki grubu desteklemi, ve son sadrazaml 1912'de ttihat ve Terakki'ye kar verilen bir askeri muhtra ile sona ermitir. 19 Trkgeldi hadisenin Hac Akif Paann Dhiliye Nazr olduu dnemde gerekletiini yazmaktadr.

118

kesbetmediklerini bildefaat efendimize arz ettiim halde isga buyrulmad eklinde mukabele etmitir20 (nal, 1946; 1064, Cemaleddin Efendi, 1990; 26-27). Osmanl i siyaseti dalgalanrken uluslararas ortamda Osmanl Devletini ilgilendiren bir takm hadiseler yaanmaya balamt. Henz Sait Paa sadaret makamna atanmam olduu bir dnemde, 21 Temmuzda Rusya ngiltereye Reval Grmelerinin bir sonucu olarak Makedonyada jandarma ve adliye slahatna dair uzun bir muhtra verdi. 27 Temmuzda ngiliz Dileri Bakan Sir E.Grey muhtray cevaplad. Greyin verdii cevapta etelerin faaliyetlerini durdurmu olmalar dolaysyla Makedonyada durumun iyiletiinin; bu hal devam ettike ve Osmanl hkmeti onu korumaya altka beklemenin daha uygun olduunun alt iziliyordu. 29 Temmuzda Rus hkmeti byk devletlere bir genelge gndererek Trkler tarafndan yeni duruma gvensizlik saylabilecek her trl teebbsten saknlmak istendii iin yeni bir slahat tasla vermekten vazgetiini, fakat ilerisi iin Merutiyetin baarsn takdirde tamamyla serbest olduunu duyurdu (Bayur, 1991(a); 93). Boazlar konusunda kendi lehine bir takm kazanmlar elde etmek isteyen ve bu amala ngiltere, Fransa ile grp istediini alamayan Rusya Dileri Bakan Islowsky 2 Temmuz 1908de Avusturya-Macaristan mparatorluuna bir nota vermiti. Notada Boazlarn yalnz Rus gemilerine ak olmasna karlk Avusturyann da Bosna-Hersek ve Yeni Pazar Sancan ilhak etmesini teklif
20

Buna ramen Said Paa hem hatratnda hem de ilerleyen dnemde Tanin Gazetesinde yaynlad makalesinde Hayreddin Paann sadaretinde Kanun-i Esasinin iln edilmesi meselesinin tartldn, 4 kiinin Kanun-i Esasnin iln edilmesi ynnde oy kullandn, bu 4 kiiden birisinin de kendisi olduunu iddia etmektedir. bnlemin M. Kemal nal da Mahmud Nedim, Hayrddin ve Subhi Paalardan mrekkep komisyonun ihtiyacatl memlekete mutabk bir kanun layihas yaplmak kaydyla Kanun-i esasinin meriyyetinden sz ettiini gsterir layihaya Yldz Evraknda rastladn ifade etmektedir. Ayrnt iin bkz: nal, 1983; 1064.

119

ediyordu. Islowskye gre Merutiyetin iln edildii stanbuldan gelen haberler imparatorluun sonunu iaret ediyordu ve bu durumda mirasn nceden taksimi iyi bir politika olarak alglanmalyd (Armaolu; 2006, 615). Avusturya Dileri Bakan Aehrenthal Rus notasna 27 Temmuzda cevap verdi. Notada Aehrenthal u hususlarn altn izdi: Yeni Balkan Demiryollar iinde her iki hkmet de ayn surette tevecchkar durum alacaklardr. ki hkmet durum msait olduka Trkiyede statusquoyu korumak ve aralarnda anlamaya varmadan Yakn Douda hibir mdahalede bulunmamak dncesine sadk kalacaklardr. ayet zorlayc sebepler Avusturya-Macaristan, Bosna-Herseki igale mecbur klarsa Rusya ona kar dostasna bir durum alacaktr. Buna karlk olarak Avusturya Yeni Pazar Sancan derhal tahliye edecek ve icabnda Boazlar hakknda Rusya ile mahremane ve dostasna grmeye hazr olacaktr21 (Bayur, 1991(a); 95). Darda bunlar yaanrken Sait Paa ve siyasal elitler Merutiyetin ilan ile oluan kaos ve ardndan gelen krizle mcadele halindeydi (Sait Paa, 1977; 315-324). Sait Paann bu ilk kabinesi daha batan l domu gibiydi. ncelikle eyhlislam Cemaleddin Efendi ile Sadrazam Sait Paa arasnda anlamazlklar mevcuttu (Cemaleddin Efendi, 1990; 26-28). Padiah stanbulda srmekte olan gsterilerden veliaht Reat Efendiyi sorumlu tutuyordu. eyhlislam Cemaleddin Efendiye de bu grnden bahis am ve sizin karnzda irad- nutk edenler

21

Aehrenthal bir bakanlar kurulu toplantsnda da bu konuyla ilgili u ifadeleri kullanr: Berlin Kongresinde Yeni Pazar Sancan Trkiye ile mterek olarak igal etmeyi istediimiz vakit bir taraftan bu devletle mtenasit olduumuzu gstermek br taraftan da Srbistanla Karada birlemesinin nne gemek istemitik; hlbuki bu igal bizim iin bir sr sknt dourdu. Bu yzden eski siyasamz deitirmeliyiz. Trkiyede merutiyetin iln Bosna-Hersekte de ayn eyin yaplmasn icap ettiriyor: bunu yapabilmek iin oradan askerlerimizi geri ekmemiz lazm. Ayn srada Yeni Pazar Sancandaki askerlerimizi geri alacaz. ayet bu ite Rusya bize dostasna davranrsa bizde Boazlar konusunda ona dosta davranacaz.(Bayur,1991(a); 94)

120

biraderin parasyla sz syleyenlerdir. Bunlar hep bir tahrikt eseridir demiti (Bayur, 1991(a); 67). eyhlislam Cemaleddin Efendi Padiaha bu zannnda hata ettiini, gstericilerin esas isteklerinin merutiyet rejiminin korunmas olduunu sylemi; bunun zerine Padiah Cemaleddin Efendiye halka da duyurulmas isteiyle Merutiyeti koruyacana dair yemin etmiti. Ayrca byk devlet temsilcilerini de ararak yemininin kesin olduunu ifade etmi ve bu durumu devletlerine bildirmeleri ynnde tavsiyede bulunmutu. Dier taraftan Sadrazam Padiah yeminin eriat asndan sakncal olduuna eitli deliller getirerek inandrd ve yemin yerine bir hatt- hmayunla durumun iln kararlatrld (Karal, c. V; 44-45). Sait Paa hkmetinin sonunu getiren de bu hatt- hmayun oldu. Sait Paa, Padiahn Bulgaristan, Karada ve Avusturya temsilcilerine merutiyeti koruyacana dair sz byk devletlere vermesi konusunda da Padiah ikna etmi; bu konunun hatt- hmayunda yer almasn salamt (Bayur, 1991(b); 68). Btn bu gelimeler yaanrken T stanbul basnna ilan vererek Merutiyeti ilan ettirdiklerini, onu korumann ve btn milleti istifade ettirmenin esas amalar olduunu duyurmu ayrca Cemal, Hakk, Talat, Cavit Beyleri de ieren bir heyetin grmeler yapmak zere dersaadete vardklarn ilan etmiti (Bayur, 1991(b); 69). 3 Austosta Padiahla gren heyete Sultan Abdlhamid Btn millet ttihat ve Terakki Cemiyeti yeleridir. Ben de bakanym. Artk birlikte alalm, vatanmz kurtaralm dedi. 22

22

Trkgeldi, o gnlerde Dhiliye Nazrlndan istifa etmi olan Haci Akif Paann Said Paa o eski bildiimiz Said paa deil. Selanikten birka adam istemitik, dn geldiler grtk. Said paa yle laflar syledi ki ben utandm dediini aktarmaktadr. Buradan hareketle Said Paann gelen heyetle salkl bir iliki kuramad grlmektedir.(Trkgeldi, 1949; 7) Zaten heyette Padiahla gerekletirdii grmesinde Kmil Paa bakanlnda bir hkmetin kurulmasnn daha doru olduuna inandklarn ifade etmitir. (Bayur, 1991; 68-69)

121

Hatt- Hmayun 1 Austos 1908de Bablide trenle okundu. Sultan Abdlhamid hatt- hmayunda Anayasal idareye bal kalacan ifade etmekle birlikte yasamaya dair bir takm eklemeler de yapm bulunuyordu. 1876da iln edilen Kanun-i Esasiye gre Padiahn sadece eyhlislam belirleme yetkisi vard. Geri kalan btn nazrlar sadrazam tarafndan belirleniyordu. II. Merutiyeti duyuran hatt- hmayunda ise Harbiye ve Bahriye nazrlarnn dorudan doruya Padiah tarafndan, dier nazrlarn ise Sadrazam tarafndan belirlenecei ilan ediliyordu. Ayn gn aklanan kabinede Harbiye Nazrlna mer Rt Paann, Bahriye Nazrlna ise Rmi Paann 23 atanm olduklar renilince, uygulanan sansrn kaldrlmasnn da etkisiyle, kyamet koptu24 (Karal, c.V; 45-46, Ahmad, 1995; 36-37, Bayur, 1991(b); 74-75, Trkgeldi, 1949; 4-6). 1 Austosta okunan hatt- hmayun ayn zamanda 15 gnlk sadaret srecinde Sait Paann ikinci kabinesini kurmu oluyordu. nk Sait Paa 22 Temmuzda sadarete atandnda kabinede bir deiiklik olmam gibiydi. Sadece Ferit Paa yerine Sait Paa sadrazam olmu; Harbiye nezaretine de Rza Paann yerine mer Rt Paa getirilmiti. 1 Austosta okunan hatt- hmayun erevesinde Sait Paa ikinci kabinesini kurmu oldu (Bayur, 1991(b); 71-72, Sait Paa, 1977; 322-323). Bununla birlikte Kanun-i Esasinin 21.maddesine aka aykr olan hatt- hmayunun 15.

23

24

Ayrca 80 yann zerinde olan Hac Akif paa Dahiliye nezaretine, Trkeye vukufiyeti az olduu bilinen Turhan Paa uray- Devlet riyasetine, Sadaret eski mstear Tevfik Paa Orman ve Maadin ve Ziraat Nezaretine, Maliye Mstear Ragp Bey Maliye Nezaretine atanmlard. Halk arasnda kabinedeki hi kimsenin yerli yerine oturmad tartlyordu. Ayrnt iin bkz Trkgeldi, 1949; 5. bnlemin M. Kemal nal II. Merutiyetin iln edildiini duyuran hatt- hmayunun Sait Paa tarafndan kendisine dikte ettirildiini sylemektedir. nal, Paann dikte ettirmeye ara verdii bir srada yrrlkten kaldrlmam ancak tatil edilmi bir Kanun-i Esasinin yrrle konulmas iin bir hatt- hmayuna gerek olmad fikrini ifade ettiini; Sadrazamn ise Hatt- hmayuna gerek vardr diyerek konuyu kapadn aktarmaktadr. nal ayrca Harbiye ve Bahriye Nazrlarnn Padiah tarafndan seileceine dair hatt- hmayunun 15.maddesine de itiraz ettiini de ifade etmektedir. Ayrnt iin bkz. nal, 1983; 1067.

122

maddesi sebebiyle tartmalar iddetlenmi; hkmet meruiyetini yitirmiti. Hatt- hmayun cemiyet tarafndan da kabul grmemiti. Basndan ve toplumdan gelen tepki zerine eyhlislam Cemalettin Efendi, ray Devlet Reisi, Nafia ve Maliye Nazrlar grevden ekildiklerini akladlar. Bahriye Nazr ise grevden azledildi. Gelimeler zerine Sait Paa birka kez istifa etmise de istifas padiah tarafndan kabul edilmemitir. Ancak kargaann gittike artmas Sait Paann istifasnn kabuln zorunlu hale getirmitir (Bayur, 1991; 75-76, Sait Paa, 1977; 323). Sait Paann yerine ise 6 Temmuzda Kmil Paa atand. Sait Paa istifasndan hemen sonra grt ngiltere temsilcisine Harbiye ve Bahriye nazrlarnn Padiah tarafndan atanmasn neden kabul ettiine dair bir aklama yapm; II. Abdlhamidin fazla zddna gitmekten ekindiini nk merutiyetin tatbikindense Bulgaristan ve baz dier devletlerle glkler karmay dndn bylelikle oluacak bir sava ortamnda i glklerden kurtulmay tasarladn ifade etmitir (Bayur, 1991; 76). II. Merutiyetin iln ksa vadede Osmanl d politikasnda ciddi bir krlma meydana getirmitir. Yukarda grld zere Sultan II. Abdlhamid dneminde Osmanl Devleti yava yava ngiltere-Fransa ekseninden Almanya eksenine doru kaymt. II. Merutiyetin iln ise Osmanl Devletinin d politikada yeniden ngiltere-Fransa izgisine kaymas iin uygun bir zemin oluturdu. Her eyden nce ttihatlar ngiltere ve Fransada hkim olan liberal dncelerle donanmlard. Almanya ise daha ok otoriter davranlaryla bilindii iin Sultan Abdlhamidin yasland bir lke olarak dikkat ekiyordu. Almanyann Sultan Abdlhamid rejimiyle sk ilikileri ttihatlarn bu lkeye pheyle yaklamalarna sebep

123

oluyordu. ngilterenin Sultan Abdlhamid rejimiyle ilikileri ise ngiliz Bykelisi Nicholos OConorn deyiiyle tolare edilebilir dzeydeydi (Heller, 1983; 2). Bu erevede Jn Trkler Almanyann Osmanl Devletinden Sultan Abdlhamid dneminde alm olduu imtiyazlara da pheyle yaklayorlard.

124

2.2.Kbrsl Kamil Paa25 Hkmeti 5 Austos 1908 14 ubat 1909 6 Temmuz 1908de Kamil Paa sadarete atand. Hkmet u kimselerden oluuyordu: Harbiye Nazrl-Recep Paa (Trablusgarp Vali ve Komutan), Bahriye Nazrl-Ate Mehmed Paazade Arif Hikmet Paa, Dhiliye Nazrl-Reid Akif Paa (Sivas Valisi), Zaptiye Nazr-Sami Paa, Maarif Nazrl-Hakk Bey, Adliye NazrlHasan Fehmi Paa, Evkaf Nazrl-Recaizade Ekrem Bey, Maliye Nazrl-Ziya Paa(eski nazr), Ticaret ve Nafia Nazrl-Gabriel Noradonkyan Efendi, Orman, Maden ve Ziraat Nazrl-Mavro Kordato Efendi, eyhlislam-Cemaleddin Efendi, uray- Devlet Riyaseti-Tevfik Paa(Sadrazamlk eski mstear)26 (Trkgeldi, 1949; 7, Karal, c.V; 46). Padiah Kamil Paa kabinesi tekil edilirken Harbiye ve Bahriye nazrlarnn kendisi tarafndan seilmesi gerektii fikrinde olduunu tekrar ifade etmesine ramen Kamil Paa bu durumun Kanun-i Esasiye aykr olduunu syleyerek isteini geri evirdi (Unat, 1991; 8, Sait Paa, 1977; 324). Kbrsl Kamil Paa Osmanl siyaseti ierisinde ngilizci olarak bilinirdi. Sultan Abdlhamid ngiltere siyasetine meyletmesi gereken zamanlarda Kamil Paay birka kez sadrazamla getirmiti. Kamil Paa esasen merutiyet idaresinden yana deildi. Memleketin irfan seviyesinin merut idareyi gtrecek seviyede olmadna

25

Kbrsl Mehmet Kamil Paa (d. 1833, Lefkoa - . 14 Kasm 1913, Lefkoa), Osmanl Devleti'nin son dneminde 4 kez sadrazamlk yapm bir Osmanl devlet adamdr. II. Abdlhamit saltanatnda 25 Eyll 1885 - 4 Eyll 1891, 2 Ekim 1895 - 7 Kasm 1895 ve 5 Austos 1908 - 14 ubat 1909 tarihleri arasnda ve V. Mehmet Reat saltanatnda 29 Ekim 1912 - 23 Ocak 1913 tarihleri arasnda toplam alt yl dokuz ay yirmi gn sadrazamlk yapm ve st dzey brokrasinin eitli kademelerinde grevlerde bulunmutur. 26 Bu ilk kabinede ilerleyen dnemlerde baz deiiklikler olacaktr.

125

inanyordu. Bu sebepten parlamento ile ynetimi yalnzca batl memleketler iin uygun buluyor; Osmanl devleti iin mert idarenin zararl olduunu dnyordu. Kamil Paaya gre memleketin kurtuluunun yegne yolu i politika ile d politikay birbirinden ayrmaktan ve iileri iin geni yetkili bir subay getirterek birka yl bu ngiliz uzmann lkeyi tasarlamasna imkn salamaktan geiyordu.(Karal, c.V; 47) stanbuldaki ngiliz eliliinin Batercman Fitzmaurice yazd bir mektupta Kamil Paa iin lgnlk derecesinde ngiliz taraftar ifadesini kullanyordu. ngiltere Kral Edward da Kamil Paann bu tavrn bildii iin diplomatik teamllerin dna karak Sultan Abdlhamidi antik anglofil Kamil Paann sadarete getirilmesi dolaysyla tebrik ediyordu (Akin, 1994; 26, Waugh, 1930; 110). Merutiyetin iln ve Kmil Paa hkmetinin kurulmu olmas ngilterede Osmanl Devletine kar sempatinin artmasna sebep oldu. Mark Sykes Trklerin doasnda herkesi aknla drecek kadar olumlu bir eyin varlndan bahsederken ngiliz Dileri Bakan E. Grey Merutiyetin ilnn tarihteki en hayrl deiimlerden birisi olarak yorumlam; Kmil Paay Doulu Mirebau olarak selamlamt. Bykeli OConorn lm zerine stanbula bykeli atanan Lowther kendisi iin Yldzdan Babliye kadar gsterilen ilginin ngilterenin Osmanldaki poplaritesinin ne kadar arttnn ispat olduuna inanyordu. ngiliz Dileri Bakan Sir. E. Grey ise Lowtherdan ngilterenin gemiteki

anlamazlklarnn Trk halkyla deil Trklerin kendilerinin de en sonunda isyan ettikleri hkmetle olduu grn Osmanl yneticilerine iletmesini istemiti (zyksel, 2008; 242-243).

126

Kamil Paa hkmeti kurulduktan sonra T bir bildiri yaynlayarak hkmeti almalarnda serbest brakacan; hatta onu destekeleyeceini duyurdu. Kamil Paa hkmeti ise hukukun stnln ve adaleti egemen klma, ekonomiyi yoluna koyma vb yuvarlak laflardan mteekkil bir hkmet programn 16 Austosta aklad (Ahmad, 1995; 39-42). Kamil Paa bu yuvarlak szlerle dolu programn yrtlmesini dahi ok zor grdn u szlerle ifade etmitir: Eer yklan bir byk adr olsayd onun yerine tez elden baka adr kurmak mmkn olurdu. Oysa ykntya urayan eski bir yapnn ie yarayan krk dkkleriyle yeni bir bina yapmak 24 saatte olacak i deildir (Bayur, 1954; 245). Merutiyet idaresi kurulmu olmasna ramen ortada partiye benzer tek rgtlenme olarak T bulunuyordu. T btn memleket apnda rgtlenmeyi henz baaramamt ama en yaygn rgtlenmeye sahip olan siyasi organizasyon T idi. Dolaysyla Sait Paann sadrazamlktan ekilmesinin sebepleri arasnda Paann Tnin desteini yitirmesi de bulunuyordu. Kamil Paa ile T arasndaki ilikiler ilk dnemlerde iyi grnyordu. T ile Kamil Paa arasnda memleket ynetimine ilikin bir centilmenlik antlamas sz konusuydu. Buna gre Tnin oluturaca zel kurul stanbulda bulunacak ve ihtiya hsl olmas halinde Kamil Paaya yardm edecekti. T Kamil Paaya olan gvenini bir bildiri yaynlayarak belirtti. 27 Ancak yardm etmenin snrlar tam olarak belirlenmemiti. T ise Kamil Paay cemiyetin tedbir ve tasarlarn yrtmekle grevli addediyordu (Karal, c. V; 52).

27

Bildiride Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti milletimizi yoksun bulunduu merutiyet ynetimine kavuturmak iin alt. Padiahmz milletin Anayasaya kavumasn emir buyurdu. Artk padiah ile millet arasnda grnle hibir g kalmamtr. Milletin bekledii namuslu nazrlar kurulu atanmtr. Bu kurula milletin kesin olarak gvenmesini neririz denilmekteydi. Esas metin iin bkz. Bayur, 1991;79.

127

Uluslararas aktrlerin Osmanldaki rejim deiiklii karsndaki tepkilerinin netlemeye balamas Kamil Paann sadareti dneminde oldu. Kamil Paa kabinesinin kurulmasnn ardndan Babliye gelen Rus Bykelilii iyar hkmetinin Kanun-i Esasinin devaml surette yaayacana inandn; bunun btn Osmanl uyruklarnn haklarn koruyaca iin Rusyann memnun olduunu, merutiyetin hakkyla uygulanmasyla Makedonya Sorununu zme kavumu olacan ifade etti. Ancak esasnda Rusya Osmanl Devletindeki merutiyet hareketinden hi de honut deildi. Osmanl hareketinin Rusya Mslmanlarnca rnek alnmasndan ekiniyordu (Bayur, 1991(b); 93). ngiltere ise Osmanlda meruti idarenin yeniden yrrle girmesinden memnun gzkmektedir. ngiltere Dileri Bakan Greyin stanbuldaki ngiliz Bykelisine gnderdii talimat bu durumu somutlatrmaktadr.28 ngilterenin Tye verdii destein temelini Abdlhamid dneminde Osmanl Devletinde Alman nfuzunun artmasnda aramak gerekir. ngiltere ilk planda Sultan Abdlhamide kar gelien bu hareketi Osmanlda Almanya etkisine kar da gelimi bir hareket olarak deerlendirmi gzkmektedir. Dier taraftan Grey mstemlekeler hakknda stanbuldaki bykeliye gnderdii mesajda stanbulda salkl bir ekilde ilemeye balayacak merutiyet idaresinin Msr, Hindistan gibi lkelerde Mslmanlarn merutiyet taleplerinin artmasna sebep olabileceini ifade etmitir (Bayur, 1991(b); 99).
28

Greyin gnderdii talimatta zellikle u hususlar nplana kmaktadr: i)Gen Trkler acele etmemelidirler, yoksa irtica olabilir. lk i hkmeti namuslu, muktedir ellere geirmektir, br iler bunun arkasndan gelir ii)salam maliye her iyi hkmetin temelidir. ii)Gen Trkleri tevik iin elimizden geleni yapmal ve dilekler srerek onlara glkler karmamalyz. Trk hkmeti ktyken nasl onu dardan slahat yaplmas konusunda sktrdysak imdi ierde slahata girien Trk hkmetini d basklardan korumalyz iv) ngiliz sermayesine almak iin iyi frsatlar verileceini umarz. (Bayur, 1991(b); 98)

128

Merutiyetin

iln

edildii

siyas

atmosferde

ngilizlerin

Osmanllarla

yaknlama abalar ttihatlardan da karlk grd. Kmil Paann banda olduu yeni ynetim stanbuldaki ngiliz temsilciliinin gr ve nerilerini dikkate alyordu. Merutiyetin ilnndan hemen sonraya rastlayan gnlerde Osmanl donanmasnn yeniden organizasyonu iin bir ngiliz amiralinin gnderilmesi talep edilmiti. Birka ay sonra da Babli Crawford isimli bir ngiliz gmrk grevlisini Osmanl gmrklerini dzenlemekle grevlendirecekti. Sultan Abdlhamid de ngiliz bykelisini kabulnde ona byk tevecch gstermi ve anayasann yrrlkte kalmas iin zerine den her eyi ifa edeceini sylemiti (zyksel, 2008; 243). Merutiyetin iln ve Kamil Paa hkmeti stanbuldaki Alman nfuzunu menfi biimde etkilemiti. ngiliz diplomatlarnn yazmalarnda Merutiyetin iln sonrasnda Almanyann ierisine dt durumun alt dikkatle iziliyor; buna neden olarak Sultan Abdlhamidin Alman mparatoru ile olan yakn ilikisi gsteriliyordu. stanbuldan merkeze gnderilen raporlarda Merutiyetle birlikte Almanyann prestijinin yerlerde srnd belirtiliyordu. ngiliz uzmanlar bu ani deiimden faydalanmak amacyla zellikle Badat demiryolu konusunda inisiyatif stlenmeye alyorlard. Ayrca Badat Demiryolu tartmalar ngilizlerce ngiliz-Alman hissiyatnn gerek anlamda barometresi olarak alglanyordu (Cohen, 1976; 98). ttihat mebuslar Abdlhamid dneminde byk bir gizlilik ierisinde Almanlara verilen Badat Demiryolu imtiyaznn Osmanl Devletinin karlarna aykr hkmler tadn dnyorlard. Meclisin alndan hemen sonra konuyu meclis gndemine getirdiler. 5 Ocak 1909da Badat Milletvekili smail Hakk Bey tarafndan verilen szl soru nergesi 27 ubat 1909da Nafia Nazr Gabriyel

129

Noradunkyan Efendi tarafndan yantland. smail Hakk Bey nergesinde ncelikle Badat Demiryolu projesinin gizli tutulmasn eletirmi; 2800 km uzunluunda bir giriimin aka tartlp en uygun koullarda ihale edilmesi gereini savunmutu. Konya Mebusu Mehmet Emin Efendi de Konya-Ereli arasndaki hattn yapmyla ilgili belgeleri defalarca istettiini ancak kendisine gnderilmediini ifade etti. Cavit Bey ise bedeli 800 milyon frank civarnda bir projeye dnlmeden girildii konusunda eletirilerde bulundu (kn, 1970; 22-23). Osmanl Devletinde Alman nfuzunun gittike zayfladnn bir dier gstergesi ise Alman sermayesinin Osmanl Devletindeki balca temsilcisi konumunda bulunan Deutsche Banka kamuoyunun gittike byyen tepkisinin yan sra 14 Eyll 1908de demiryolu iilerinin bu irkete kar greve gitmeleriydi. II. Merutiyetin ilnnn getirdii zgrlk ortam ierisinde i ve yaam koullarn dzeltebilmek amacyla stanbul ve zmir tramvay iileri, Aydn demiryolu iileri, Zonguldak maden iileri, irket-i Hayriye iileri, Ttn Rejisi iileri gibi eitli sektrlerin emekileri greve gitti. Anadolu-Badat demiryolu hattnda alan iilerin cretlerinin dk olmas, sosyal haklarnn olmamas gibi hususlarn tesiriyle balayan grev de II. Merutiyetin bir rnyd (zyksel, 2008; 251). Avusturya ise merutiyet idaresinden memnun gzkmeye alyordu. Austos ay ierisinde Avusturya, Makedonyada grevli subaylarna sresiz izin vererek blgedeki askeri varln sona erdirmi bylelikle Osmanlnn Makedonyada egemenliinin yeniden tam olarak kurulmasna zemin hazrlamtr (Bayur, 1991(b); 93-94). Bununla birlikte Avusturya-Macaristan mparatorluunun ksa vadedeki en nemli hedefi olarak Bosna-Hersekin ilhak n plana kmaktadr.

130

Yukarda ayrntl biimde aktarld zere Bosna-Hersek 1878 Berlin Antlamasnda hukuken Osmanl topra olarak braklmakla birlikte fiilen Avusturya-Macaristan mparatorluuna balanmt. gal, Osmanl Sultannn Bonaklar zerindeki otoritesine herhangi bir halel getirmeyecekti ( Malcolm, 1999;226). Ancak Avusturya-Macaristan, Bosna-Hersekin hukuken Osmanl topra olarak kalmasndan rahatszlk duymu, ilk frsatta sz konusu topraklar ilhak etme niyetinde olmutur. Bosna-Hersek, Avusturya-Macaristan mparatorluu iin balca noktada son derece nemlidir. lk olarak 1878 BerlinAntlamas ile Bosna-Hersekin fiil idaresini ele alan Avusturya-Macaristan bu sayede ok geni bir hat boyunca Adriyatik Denizine kmt. Bir dier nemli husus Avusturya-Saraybosna-Yeni Pazar-skpSelanik demiryolu projesiydi. 29 Bu erevede Avusturyann Balkan politikas bir anlamda Bosna-Herseke yaslanm durumdayken bu topraklardaki statsnn geici olmas Avusturya-Macaristan rahatsz ediyordu. Son olarak ise

Avusturyann gelecekte oluabilecek bir Byk Srbistan nleme kaygsnn alt izilmelidir. Zira Srbistan da Bosna-Hersek zerinde kk tarihte olan bir hak iddiasnda bulunuyordu (Armaolu, 2006; 613, Karal, c.V; 220). 12 Austos 1908de Avusturya-Macaristan mparatoru ile ngiltere Kral Avusturyann Ischl kaplcalarnda bir araya geldiklerinde Avusturya-Macaristan Dileri Bakan Aehrenthal, ngiliz Dileri Daimi Mstear Sir Hardingten

29

1907 yl itibariyle Avusturya-Macaristan btesinden yaplan harcamalarla 111 kilometrelik geni aralkl ve 911 kilometrelik dar aralkl tren hatt, 1000 kilometreden fazla ana yol ve 121 kpryle birlikte yine ayn lde yerel yollar ina edilmiti. 1906da, bir ngiliz seyyah olan Edith Durham Bosna-Hersekteki da yollar Avrupann en iyisi yorumunda bulunmutu. (Malcolm, 1999; 232233)

131

Osmanl merutiyeti dolaysyla Msrn durumunda bir deiiklik yapmay dnp dnmediklerini sorarak Msr ve Bosna-Hersek arasndaki benzerlikleri ortaya koydu (Bayur, 1991(b); 95). Bosna-Hersekin Avusturya tarafndan ilhak edilmesini hzlandran gelimelerin hazrlaycs ise Rusya oldu. 1906da Rusya Dileri Bakan olan Islowsky Rusyann Uzak Dou politikasndan Avrupa politikasna dnmesi gerektiine; bu sebeple ngiltere ile Uzak Doudaki anlamazlklarn sona erdirilmesi gerektiine inanan bir diplomatt (Taylor, 1954; 449). ngiliz-Rus ilikilerinin Osmanl Devletine bakan yn ise Boazlar meselesiydi. 1907 ngiliz-Rus Antlamasnn mzakerelerinde Islowsky Boazlar konusunu gndeme getirdi; Boazlardan Rus gemilerinin gemesi konusunda antlamaya baz maddeler eklemek istedi ancak bunda baarl olamad. Bu dnemlerde AvusturyaMacaristann demiryolu projesine Osmanl Devletinin izin vermesi de Rusyada byk bir rahatszlk meydana getirdi. 9-10 Haziran 1908de gerekleen Reval Grmelerinde Boazlar konusu gndeme geldi.30 ngilterenin Rus teklifine scak bakmamas Rusyay bu konuda Avusturya-Macaristan mparatorluu ile grme yapmaya sevketti. Boazlar konusunda ataca bir admda Fransann sert tepki vermeyeceinden emin olan Islowsky, Almanyadan gelebilecek tepkiyi ise Avusturya-Macaristan ile anlaarak etkisiz hale getirebileceini dnyordu. Rus Dileri Bakan Islowskyi Avusturya konusunda mitlendiren ise Avusturyann Bosna-Herseki igal etme dncesiydi. Islowsky, Avusturya Dileri Bakan Aehrenthale boazlar konusunda kendilerini desteklerlerse Bosna-Hersekin igal
30

Daha nce de ifade edildii zere Hardingee gre grmelerde Boazlar konusu gndeme gelmemiti. Ancak Taube Boazlar konusunun Revalde grldn iddia etmektedir.

132

edilmesini destekleyeceklerini syledi (Taylor, 1954; 451). Zaten 1907de Viyanada, bir bakanlar kurulu toplantsnda Bosna-Hersekin uygun bir zamanda ilhk edilmesi ilke olarak kabul edilmiti. Merutiyetin ilan sonrasnda yaplacak mebus seimleri dolaysyla bir stanbul gazetesi Bosna-Hersekin de Osmanl topra olduu, dolaysyla meclise temsilci gndermesi gerektii dncesini dillendirdi. Austos ay boyunca Avusturya gazeteleri Avusturya-Macaristann Bosna-Herseki ilhk

edeceine dair haberler yaynladlar. Sadrazam Kamil Paa ise haberler zerine verdii bir demete Avusturya-Macaristan hkmetinin dnya barn bozmak suretiyle uygarlk lemine kar byk bir sorumluluk yklenmek hareketinde bulunmayacana inanyoruz dedi (Karal, c.V; 218). Nota teatisiyle prensipte anlaan Aehrenthal ve IslowskyAvusturyann Petersburg Bykelisinin Moravyadaki Buchlau atosunda 15-16 Eyll 1908 gnlerinde biraraya geldiler. Buchlau grmelerinde iki kesin noktada anlama saland. Buna gre Avusturya Yeni Pazar Sanca hari Bosna-Herseki igal edecek, buna karlk Rusyann Boazlar Rus sava gemilerine atrmasna ses

karmayacaktr. Bununla birlikte iki bakan arasnda varlan mutabakata gre kararlarn uygulanmas iin Islowsky bir memorandum hazrlayp Aehrenthale gnderecekti (Armaolu, 2006; 615, Taylor, 1954; 451-452, Jelavich and Jelavich, 1997; 215). Avusturya-Macaristan mparatoru Eyll ay sonlarna doru Bosna-Hersekin ilhakn bildiren mektuplar Avrupadaki bykeliliklere gnderdi. 5 Ekimde sz konusu mektuplar ilgili devletlere verilerek ilhak duyurulmu oldu.

133

Islowsky ise Buchlau Grmelerinden sonra Boazlar konusunu grmek zere nce talyaya gitti. talyanlar Rusyann kendilerini Trablusgarp konusunda desteklemesi artyla Rusyaya olumlu cevap verdiler. Islowsky Bosna-Hersekin ilhak edildii haberini talyadan Fransaya geerken trende, o sabahki Fransz gazetelerinden rendi. Rusya Boazlar konusunda henz ciddi bir adm atmamken Avusturya-Macaristan Buchlau Grmelerinin parsasn toplamt. Bu durum karsnda ilhak kararn bir milletleraras konferansa gtrmeye karar verdi (Armaolu, 2006; 619). Avusturya-Macaristann Bosna-Herseki ilhk ettiini duyurduu gn (5Ekim 1908) Bulgaristan da bamszln iln etti. Bulgaristan Berlin Antlamas ile Osmanl Devletine bal bir eit prenslik stats ile ynetiliyordu. Avusturya, Srbistann Yeni Pazar ve Bosna-Herseki hedef alan Byk Srbistan Projesine kar Bulgaristan bir denge unsuru olarak grd.31 Buchlau Grmelerinden bir haftakadar sonra Budapeteye giden Prens Ferdinand tam bamsz bir hkmdar gibi karlanp arland. Aerenthal Ferdinand bamszln ilan etmeye tevik ederken Bulgaristann meru arzularn

gerekletirmekte tereddt etmemesini tavsiye etti (Armaolu, 2006; 627). Bylelikle Aerenthal Avusturya-Macaristann Bosna-Herseki ilhakna kar oluabilecek tepkileri, dikkatleri baka bir yne ekerek ya da tek bir noktada toplanmasn engelleyerek nlemeye alyordu. Bulgaristan da muhtemel bir bamszlk ilnnda

31

Aehrental Byk Srbistan dncesine karlk zaman zaman Bulgaristanla birleip Srbistan paylama fikrini dillendiriyordu. Byle bir durumda kendi korumamz altndaki Arnavutluk, bizimle iyi geinmek zorunda kalacak bir Karada ve bize minnet duygularyla bal bir Byk Bulgaristana sahip olacaz. Bkz. Armaolu, 2006; 613.

134

Osmanl Devleti ile sava kabileceini dnyor ve Avusturya-Macaristan desteini salamak istiyordu. Bulgaristan-Osmanl Devleti ilikileri de gergin bir durumdayd. Bulgaristan demiryollarndaki iiler 1908 Eyll aynda grev yapmlar; Bulgaristan da grevi bahane ederek demiryollarn asker glerle igal etmiti. Grev sona erdikten sonra da Bulgaristan demiryollarn ileten irkete devir gerekletirmedi (Forbes, 2007; 58, Armaolu, 2006; 626, nal, 1947; 1396). Bulgaristan-Osmanl ilikilerinde gerginlie sebep olan bir dier gelime de Geshof olayyd. 13 Eyll 1908de Hariciye Nazr Tevfik Paa stanbuldaki bykeliler adna dzenledii davete Bulgaristan temsilcisini, Bulgaristan Osmanl Devletine bal bir siyas birim olduu iin armamt. Olay Bulgaristana bildiren Geshof, hkmetinden gelen talimatla stanbulu terk etti. Bylelikle Bulgaristan ve Osmanl arasndaki irtibat tamamen kopmu oluyordu (Karal, c.V; 226, Trkgeldi, 1949; 13, nal, 1947; 1393-1394). Neticede Avusturya-Macaristann Bosna-Herseki ilhk ettii gn Bulgaristan da bamszln iln etti. Kamil Paa hkmetini zor durumda brakan bir baka gelime ise Giritte yaand. Esasnda Yunanistan veliahdnn Girite vali tayin edilmesinden sonra adann Osmanl Devleti ile ba fiilen iyice zayflam, sadece hukuken bir anlam ifade eder olmutu. Giritli Rumlar ve Yunanistan karlkl olarak bir birleme taraftarydlar. Bosna-Hersekin ilhk edildii gn Girit Meclisi toplanarak aday Yunanistana kattn iln etti, Yunanistan da katlmay kabul ettiini duyurdu (Armaolu, 2006; 628, Bayur, 1991; 113).

135

Bunalm Ramazan ayna rastlad iin Meclis tatildeydi dolaysyla kriz erevesinde gelien olaylar resmi olarak grlemedi (Trkgeldi, 1949; 10-11). Esasen Osmanl Devleti fiilen bir kayp ierisinde deildi. nk bu yer de fiilen kontrolnden km, sadece hukuken hak iddia edebilecei yerlerdi. Dier taraftan Avusturya-Macaristan Yeni Pazar Sancandan ekilerek fiilen Osmanl Devleti ile ba koparlm olan bir yeri Osmanl Devletine geri veriyordu. Dier bir ifadeyle Osmanl Devleti yaananlar neticesinde, fiil durum dikkate alndnda, kazanl durumdayd. II. Merutiyetin iln Osmanl toplumunda byk bir sevin meydana getirmiti. Ancak Bosna-Hersekin Avusturya-Macaristan tarafndan ilhk, Bulgaristann bamszln iln ve Giritin Yunanistana katlma karar sevincin byk bir oka dnmesine sebep oldu. Kamil Paa hkmeti zor durumdayd. stanbul basnndan gelen hangi hakka dayanarak Bosna-Herseki ilhk ettikleri sorusuna Avusturyann stanbul bykelisi haklyz, nk kuvvetliyiz diye yant vermiti (Karal, c.V; 219, nal, 1947; 1398). Avusturyallar, Bosna-Hersekin ilhak meselesinde Rusyann olduu kadar Almanyann da desteine gveniyordu. Her ne kadar Kayzer II. Wilhelm BosnaHersekin ilhk meselesi bir mttefik olarak daha nce Majesteleri gvenip bilgi vermedi iin incinmi olsa da (Anderson, 2001; 292) Almanya Dileri Bakan Blow Avusturya Macaristan Dileri Bakan Aehrenthale gnderdii mektupta alacaklar karar her ne olursa olsun Avusturya-Macaristan destekleyeceklerini sylemiti (Taylor, 1954; 453). Ayn Blow, 1909da Almanya Dileri

136

Bakanlndan istifa ederken Kayzer II. Wilhelme Bosna politikasn bir daha takip etmemesini salk vermiti32 (Taylor, 1954; 456, Anderson, 2001; 294). Bulgaristann bamszlk karar zerine, 6 Ekim 1908de, Babli Berlin Antlamasn imzalam olan devletlere bir nota vererek mevcut durumu protesto etti ve Bulgaristanla ark Rumeli durumunu ve uluslararas antlamalarla Osmanl Devletine temin edilmi haklar incelemek zere bir konferansn toplanmasn istedi (Bayur, 1991(b); 115, Crampton, 1983; 312-313). 8 Ekim 1908de AvusturyaMacaristan hkmetine verilen ve ayn zamanda byk devletlere iletilen genelgeyle ilhk kararnn Osmanl hkmeti tarafndan protesto edildii; ilhkn olmam farzedilecei, Avusturya-Macaristan igali ve geici olarak idaresi altnda bulunan Bosna-Hersekin halen Osmanl topra olduu ve ahalisinin Osmanl tebas saylaca bildirildi (Bayur, 1991(b); 116). Dier taraftan Osmanl Devleti ilhk kararna kar tepkisini gstermek iin Avusturya-Macaristan mallarna boykot uygulama karar ald. Fes, Osmanl Devletine Avusturyadan ihra edildii iin insanlar fes yerine kalpak takmaya baladlar. Hamallar Avusturya-Macaristan gemilerini boaltmad.

Avusturya-Macaristan mallarna uygulanan boykota Msr halk da katld (Armaolu, 2006; 617,Karal, c.V; 222-223). Osmanl Bykelisi Bablinin genelgesini ngiliz Dileri Bakanna bildirdiinde Grey muhtemel bir konferansn gndeminde Boazlar konusunun olmayacan syledi. Dier taraftan Avusturya-Macaristann ilhk kararna byk tepki gsteren Osmanl Devleti Avusturya-Macaristann Bosna-Herseki ilhkyla

32

Aehrenthalin Bosna-Hersekin ilhk meselesinde Almanyadan habersiz hareket etmesi sebebiyle Aehrenthalin 1912 ubatnda lmne kadar Alman hkmeti ile Avusturya Dileri Bakannn ilikileri gergin kald.

137

ayn gn bamszln iln etmi olan Bulgaristan ile bir savaa girme hususunda ngilterenin grn sordu. Dileri Bakan Sir E. Grey Osmanl elisine sava yerine ilhka kar Avusturyadan birtakm tavizler koparlmasnn yollarnn aranmasn tavsiye etti. Grey, ayrca, konunun bir milletleraras konferansta grlmesinin Osmanl Devleti asndan ok daha kt sonular verebileceini; zira byle bir konferansta btn devletlerin Osmanl zerinde bir takm tavizler koparma yoluna gideceklerini syledi (Armaolu, 2006; 617-618, Bayur, 1991(b); 115-116, Ahmad, 1995; 42). Bosna-Hersek ve Bulgaristan Krizinin derinletii bir dnemde Sadrazam Kamil Paa kendi evinde dzenledii bir toplantda Romanya, Yunanistan ve Srbistanla bir ittifak kurmak iin altn syledi. neriyi Srbistan olumlu karlam; Romanya reddetmi; Yunanistann gr ise tam olarak anlalamamt. Bununla birlikte hkmet ierisinde baz kimseler sava olasl karsnda endieliydi. mer Rt Paann vefat zerine Harbiye Nazr olan Nazr Rza Paa askerin ayana giyecek postal bile yok demiti (Trkgeldi, 1949; 12). stanbul basnnn temsilcileriyle bir toplant gerekletirip onlardan meseleye daha itidalli yaklamalarn isteyen, Makedonyaya telgraflar gnderip Bulgar ahalinin can ve mal gvenliinin salanmas iin tedbirler alnmasn salayan Kamil Paa (Ahmad, 1995; 43) 12 Ekim 1908de Bulgaristan ve Bosna-Hersek olaylar zerine toplanmas dnlen konferansta ileri srecei grleri ngiltere hkmetine bildirdi. Buna gre; Osmanl hkmeti BosnaHersek meselesinin olduu gibi kalmasn istemektedir. Dier bir ifadeyle Avusturya ilhk iln etmi, Osmanl da bu ilhk protesto etmi olarak kalmaldr. Bu suretle ilhkn br devletlerce tannmasnn nne

138

geilmi olacaktr. Dolaysyla bu meselenin konferansta grlmesine lzum kalmayacaktr. Kamil Paann zerinde durduu ikinci husus Osmanl hkmeti Ferdinandn Bulgarlarn ar nvann almasna kar olmasdr. Zira bu suretle Bulgaristann Makedonya zerinde hak iddia etmesinin n alacaktr. Konferansn Bulgaristann bamszln tanmasn kabule hazr olmakla birlikte Babli Ferdinanda ark Rumeli zerinde hkmdarlk hakk veren bir belgeyi imzalamaya yanamayacaktr ve bunun iin savaa gitmeye de hazrdr. Sadrazam Kamil Paa Boazlar iinde Rusyann istediinin verilmesine katiyen muhalif olduunu da ngiliz Bykelisine ayrca iletti. ngiltere Osmanl hkmeti tarafndan kendisine ulatrlan ilkeler konusunda Osmanl ile ayn dnceyi paylamyordu. Bir kere ngiltereye gre byk devletler 1885te ark Rumeli ile Bulgaristann birlemesini kabul etmi bulunduklar iin Osmanl hkmetinin ark Rumeli konusunda koyduu artn kabul edilmesi mmkn olmayacakt. Ayrca byle bir art Osmanl Devletinin Bulgaristandan alaca tazminat da tehlikeye sokabilirdi. Osmanl hkmetinin Makedonya konusundaki kayglar hakl olmakla birlikte byle bir tehlikeyi savuturmann en salam yolu gl bir orduya sahip olmakt. Dier taraftan Avusturya-Macaristan Bosna-Hersek meselesinin toplanacak konferansta tartlmasna kar gelitirdii tutumu Avusturya bu mevzuyu konferansta tartmaya raz edilirse yumuatmal ve konunun uluslararas konferansta tartlmasn kabul etmelidir nk bylelikle Yeni Pazarn terkinin dier devletler tarafndan tannmas salanabilir. Aksi halde Avusturya Yeni Pazara geri dnebilir (Bayur, 1991(b); 120-121).

139

ngilterenin gr kendisine iletilen Sadrazam Kamil Paa Osmanl kamuoyunun yaanan olaylar sonrasnda ortaya kan hak kayplarna raz olamayacak bir durumda bulunduunu ifade ederek, ark Rumeli konusunda ngiliz bykelisine Giritte olduu gibi ark Rumelide byk devletlerin gleri bulunmak suretiyle Osmanl Devletine teminat verilmesini istedi. Kamil Paa ngiliz bykelisine ayrca merutiyetin iln ile kapitlasyonlarn da tabii olarak ortadan kalkacan, BosnaHersek konusunda verilecek bir tavizin talyann Arnavutluk zerindeki ihtiraslarn tetikleyeceini ifade etti. Kamil Paa Girit konusunda ise Giritin Yunanistan tarafndan ilhk kabul edilemez bir durumdur. Giritin ngiltere tarafndan igalini tercih ederim nk Girit bu haliyle dier adalar iin kt rnek tekil edecektir dedi (Bayur, 1991; 123). Ancak ngilterenin de tesiriyle Kamil Paa milletleraras bir konferansa gitmektense Avusturya ile direkt grmek suretiyle sorunun zmnn daha iyi olabilecei noktasna geldi. Kamil Paa artk Bosna-Hersek zerinde Avusturya-Macaristan egemenliini tanmann gerekliine inanm bulunuyordu (Karal, c.V; 223). Bu srada Sadrazam Kamil Paann giriimleriyle Osmanl-Srbistan ittifak grmeleri yrtlyordu. Ekim ay sonunda stanbula gelen Srp murahhas Nivakovie Sadrazam Kamil Paa Srbistana tedaf bir ittifak teklif etmi; Srbistan ve Karadan Osmanlnn rzas olmakszn kimseye sava ilan etmemelerini istemiti. Kasm ay balarnda hazrlanan ittifak projesi kabaca; harpte birlikte hareket etme, asker artlar, Srbistan Osmanl Devletinin rzas olmakszn sava ilan ederse mukavele hkmsz kalmas, sava baladktan sonra hibir tarafn kendi adna bar yapamamas, antlamann, bar imzalandktan sonra bir yl daha toplu asker tutmaya

140

dair olduu, antlamann gizliliinin ve sresinin 3 veya 5 yl olduu noktalarnda toplanyordu (Bayur, 1991(b); 153). Srbistan Osmanl Devletinin nerdii ittifak nc baln mtekabiliyet esasna dayanmas artyla kabul etti. Mzakereler srerken Sadrazam Kamil Paa Rusyann stanbuldaki Bykelisi Zinoviyefe Srbistann Avusturya-Macaristan ile bir savaa girmesi durumunda Rusyann Srbistan destekleyip

desteklemeyeceini sormu, Zinoviyef ise Rusyann bu yolda hibir ey yapmayacan, Petersburga giden Srp veliahtna sakin olmalar iin sk tenbihte bulunulduunu sylemiti. ngiltere de Srbistan-Osmanl grmelerinden Srplar zerinden haberdar oldu. ngiliz Dileri Bakan S. E. Grey Belgrad ve stanbul bykeliliklerine gnderdii mesajlarda Srbistan ile Osmanl Devleti arasndaki mzakerelerin tecavzkar bir ittifaka doru gittiini; frsat bulunmas halinde ngilterenin bu duruma izin vermeyeceinin hkmetlere bildirilmesini syledi. Kasm ortasnda Kamil Paa Avusturyaya kar ittifaka pek meyilli olunmadn ngiliz Bykelisine ifade edecektir. Esasen Rusya da Srbistana dier bir Slav lkesine kar olmamas artyla ittifaka izin vermiti. Bu erevede Osmanl-Srbistan ittifak grmeleri

sonulandrlamad (Bayur, 1991(b); 153-155). Kriz devam ederken Osmanl Mebusan Meclisi ald. Sultan Abdlhamid Meclis-i Mebusan a konumasnda byk devletlerle olan ilikilere de gnderme yaparak hem Bosna-Hersek meselesinin hem de Bulgaristann bamszl meselesinin hsn-i suretle zlmesi gerektiini dile getirdi (Unat, 1991; 26).

141

Bu erevede, Avusturya-Macaristan ile Osmanl Devleti arasndaki grmeler stanbulda balad. Avusturya-Macaristan Bosna-Hersekin ilhknn kabul edilmesi durumunda Yeni Pazardan askerlerini geri ekmeyi, Bosna-Hersekteki devlet ve vakf mallar iin Osmanl Devletine 2,5 milyon lira demeyi ve Bosna-Hersekteki Mslmanlarn Osmanl sultann halife bilmelerini uygun grdn bildirdi. Kamil Paa bunlara ek olarak kapitlasyonlarn kaldrlmasn, gmrk resminin arttrlmasn ve yabanc postalarn kapatlmasn da istedi. Ancak bu istekler AvusturyaMacaristandan baka devletleri de ilgilendirmekteydi. Dier taraftan d politika danman olan smail Kemalin telkinleri dorultusunda Kamil Paa Avusturyadan Yeni Pazarda Osmanl Devletine gvence vermesini ve bu gvencenin byk devletler tarafndan tannmasn istedi. smail Kemal bu konuda Avusturya ve Almanya bykelileri ile grp onlarn muvafakatn almt (Karal, c.V; 224). Ancak Kamil Paa antlamann imzalanmasn kabine deiiklii ile ilgili grd iin antlamay erteledi. Bununla birlikte Kamil Paa dnd kabine deiikliini bir hkmet darbesi eklinde yapmak istedii iin iler iinden klmaz bir hal ald. Kamil Paa Bulgaristann bamszl olaynda da kamuoyunu tatmin edememiti. Uzunca bir sredir Bulgaristann bamszln ilan edeceine dair sylentiler gndemi megul ediyordu. Tanin Gazetesi 20 Eyll tarihli nshasnda Bulgaristann bamszln iln edeceine dair haberlere doru nazaryla bakmak istemiyoruz diyordu. Ayn gn gazetelere bir bildiri veren Kamil Paa Bulgaristann byle bir giriimde bulunamayacana dair teminat veriyordu (Karal, c.V; 228). Bulgaristan 5 Ekimde bamszln iln edince Kamil Paa hkmeti bamszl tanmadn duyurmutu ancak ertesi gn Bosna-Hersekin ilhk haberi gelince

142

dikkatler dald. Kamil Paa olaya byk devletlerin mdahil olacan dnyordu ve nerdii milletlerararas konferans gndeminde, yukarda ifade edildii zere Bulgaristan meselesi de vard. Ancak milletleraras konferans seeneinin fazla tevecch grmemesi zerine Osmanl Devleti tek bana hareket etmeye balad. Srbistan ile yaplan ittifak grmelerinin sonusuz kalmas, ngilterenin

Bulgaristanla direkt grmeleri tavsiye etmesi zerine hkmet Bulgaristanla krizin zmne ynelik grmelere balad (Karal, c.V; 230). Osmanl Devleti ile Bulgaristan arasndaki grmelerin tkand nokta Bulgaristann Osmanl Devletine demesi zerinde allan tazminat bedeli oldu. Bulgaristan 82 Milyon liraya raz olmutu ancak Osmanl Devleti bu mebla yeterli bulmuyordu. Fransa Dileri Bakan Avrupadaki btn bankalara dantktan sonra Bulgaristann ancak 100 milyon frank civarnda bir paray bulabileceini Osmanl Bykelisine sylemiti. Bu haber zerine ngiltere Dileri Bakan S. E. Grey de Osmanl Bykelisine Bulgaristan tarafndan nerilen meblan kabul edilmesini nerdi. Hkmet ngiltereden gelen mesaj zerine Bulgaristan tarafndan denecek sava tazminatnn igal edilen demiryollar iin denmesi gereken ksm iermemek kaydyla kabul edilebileceini duyurdu. Bu Bulgaristann toplam 140 Milyon lira demesi demek oluyordu. Ortaya kan yeni durumda Rusya Osmanl Devleti ile Bulgaristan arasndaki anlamazlk farkn 1877-78 Osmanl-Rus Harbinden kalma sava tazminatndan indirmeyi dndn Fransa ve ngiltereye bildirdi (Bayur, 1991(b); 161). Grmeler devam ederken Bulgaristann Osmanl snrna asker kaydrd haberi duyuldu. Tam da bugnlerde Bulgaristann Londra temsilcisi ngiltere Dileri

143

Bakan Sir E. Greye Osmanllarla dorudan grmelerden bir sonu kacan dnmediini ifade etti. Petersburgdaki Bulgar temsilcisi ise Iswolskye sava ima eder aklamalarda bulunmutu. Bu gergin hava ierisinde Rus teklifi Babliye ulat. Sadrazam Kamil Paa Rusyann bu neriyle Boazlar ya da baka herhangi bir mesele zerinde yeniden mzakere aabileceinden ekiniyordu. Rusya stanbuldaki temsilcisi vastasyla yaplan fedakarlk dolaysyla herhangi bir siyas meselenin mzakere masasna getirilmesi dncesi olmad teminatn verdi (Bayur, 1991(b); 162-163). Bulgaristanla grmeler Kamil Paadan sonra tamamlanabildi

(Crampton, 1983; 307-324). Kamil Paa kabinesi dneminde de anari ortamnn nne geilememiti. Dzensizliin srp gitmesinin memnunsuzlarn saysn arttrmas; Tnin yerel yneticiler de dhil olmak zere hkmet ilerine fazlasyla karmaya balamas T ile Kamil Paann arasnn almas ile neticelendi. Kamil Paaya gre gen,

tecrbesiz ve grgsz ttihatlarla lkeyi ynetmek mmkn olmayacakt. Paa T etkisinden arnm bir kabine ortaya karabilmek iin mcadele ederken, cemiyet de kendi etki alan dna km bir kabinenin ortaya kmasn engellemek iin uramaya balad. Bu gr fark Bulgaristann bamszln ilan Avusturyann Bosna-Herseki ilhak srasnda ak bir biimde ortaya kt ve taraflarn birbirlerini sulamas halini almaya balad. T olaylardan sorumlu tuttuu baz nazrlarn grevden alnmasn sadrazamdan isterken dier taraftan Ahmet Rza ve Doktor Nazm siyasal grmelerde bulunmak zere Londraya gnderdi (Bayur, 1991(b); 86). Bu srada ttihat gazeteler Kamil Paa kabinesinin istifasn istemeye baladlar (Karal, c. V; 58).

144

Kamil Paa ve T arasnda bir hesaplama kanlmaz hale gelmi olmakla birlikte her iki taraf da bu hesaplamay gerekletirilecek olan Meclis-i Mebusan seimlerinden sonraya brakmlard. T memleket genelinde rgtlenmi tek siyasi organizasyon olmasna ve ynetici kademenin byk bir ksmnn T yanls olmasna gvenerek seimlerden mutlak bir zaferle kacan dnrken Kamil Paa aznlklar ve Tden rahatsz olanlarn da desteiyle Prens Sabahattin Beyin Ahrar Frkasnn galip gelecei dncesindeydi. Neticede seimlerde yolsuzluk, dzensizlik vb iddialara ramen T zaferle kmay baard (Karal, c. V; 62-63). T ierisinden Rahmi Bey 6 Aralk 1908de Padiahtan Kamil Paann azledilmesini; yerine Hseyin Hilmi Paann getirilmesini istemi fakat Padiaha kabul ettirememiti (Akin, 1994; 26). T ile Sadrazam arasndaki ilikilerin

bozulduunun gn yzne kt bir srada 13 Ocak 1909da T stanbul Mebusu Hseyin Cahid Sadrazam hakknda bir gensoru nergesi verdi. Tnin amac Sadrazam drmekti. Ancak T ileri gelenleri parti grubunu yokladklarnda Sadrazama byk oranda gvenoyu kacan grdler ve grup halinde lehte oy kullanmak zorunda kaldlar (Bayur, 1991; 141, Akin, 1994; 27). Dier taraftan Kamil Paa Ahrar Frkasndan smail Kemal ile de irtibatn arttrd. smail Kemalin ngiliz ve Yunan devlet adamlaryla yakn dostluklar vard ve Kamil Paa bu durumdan etkilenmiti. smail Kemalin de yer ald bir kabine tekil etmek zere baz nazrlar grevden ekilmeye zorlamaya balad. Bu erevede Harbiye Nazr Ali Rza Paa ile Bahriye Nazr Hikmet Paa Maarif Nazr Abdurrahman Efendi grevlerinden ekildiler. Hariciye Nazrlna smail Kemal, Harbiye Nazrlna II. Ordu Komutan Nazm Paa, Bahriye Nazrlna da Ferit

145

Hsn Paa getirildi. nceleri deiikliklere pek scak bakmayan Padiah, Kamil Paann srarlar neticesinde yeni Harbiye ve Bahriye Nazrlarn kabul etti. Ancak hibir sebep yokken Harbiye ve Bahriye Nazrlarnn ekilmesi Meclis-i Mebusanda bomba etkisi yapt. Bu esnada Dhiliye Nazr Hseyin Hilmi Paa, eyhlislam ve drt nazr da kendilerine haber verilmeden kabinede deiiklik yaplmasn gereke gstererek ekilme karar aldlar (Karal, c.V; 70-71, nal, 1947; 1399, Akin, 1994; 28). Harbiye eski Nazr Rza Paann basna verdii bir deme ortaln iyiden iyiye karmasna sebep oldu. 33 Kamil Paann dnd kabine deiikliini Meclisi devre d brakarak yapmaya almas Kamil Paa hkmetinin sonunu hazrlad. Rza Paann demeci zerine Deniz Kuvvetleri yeni Bahriye Nazrn tanmayacaklarn ilan etti (Akin, 1994; 30). Gelimeler zerine Meclis sadrazamn derhal meclise gelmesini ve kabine deiikliini aklamasn istedi. Sadrazam drt gnlk bir mhlet talep etmesine ramen Meclis sadrazamn derhal mtalaa vermesinde diretti. Neticede oya bavurulmas kararlatrld ve 8e kar 218 oyla Kamil Paaya gvensizlik oyu verildi (Karal, c.V; 72, Trkgeldi, 1949; 20-24, Ahmad, 1995; 52-57).

33

Rza Paa verdii demete Vazifemi yapyordum. Ayrlmay dnmyorum. Sadrazam Paa bana Msr Fevkalade Komiserliini nerdi. Bunu istemiyorum. Merutiyetimize darbe vurulmutur. Kamu esas beni Sadrazam Paann bir alma arkada saymyor. Bir memur yerine koymuyor. stifam olmad hakknda Mebuslar Meclisinin bir direnii bulunmad halde tebdil edilmi bulunuyorum. Bunu Meclis-i Mebusan nnde protesto edeceim demiti. Bkz. Karal, c.V; 71.

146

2.3.Hseyin Hilmi Paa34 Hkmeti (14 ubat 1909-13Nisan 1909) Hseyin Hilmi Paann sadaretinde kurulan hkmet u kimselerden oluuyordu: Dhiliye Nezareti-Hseyin Hilmi Paa (Ayn zamanda Sadrazam), Harbiye NezaretiAli Rza Paa, Bahriye Nezareti-Topu Feriki Rza Paa, Maarif NezaretiAbdurrahman eref Bey, Hariciye Nezareti-Londra Elisi Rifat Bey, Maliye NezaretiZiya Paa, Adliye Nezareti-Manyasizade Refik Bey(lm zerine Yanya eski Valisi Nazm Paa), Orman ve Maadin ve Ziraat Nezareti-Mavrokordato Efendi, Nafia Nezareti-Gabriyel Noradonkyan Efendi, Evkaf Nezareti-Hamde Paa, Hasan Fehmi Paa-uray- Devlet Reisi, eyhlislam-Rumeli Kadaskeri Payeli Ziyaeddin Efendi. 14 ubat 1909da Sadrazamla atanan Hseyin Hilmi Paann atanma hatt- hmayununda Kamil Paann grevden azledildii belirtiliyor; (nal, 1940-53; 14001403) yeni sadrazamn grevleri arasnda memleketin dzen, gvenlik ve ilerlemesinin korunup salanmas, btn tebann mutluluu iin allmas hususlarnn alt iziliyordu (Karal, c.V; 72). Hkmetin program 17 ubat 1909da Meclis-i
34

Hseyin Hilmi Paa (d. 1855 Midilli, . 1922 Viyana) Sonradan slam' semi bir Rum ailesinin soyundan gelir. lk eitimin Midilli'de ald ve ok iyi Franszca rendi. Gen yanda, balangta srgn olarak Midilli'de bulunan Namk Kemal ile tanm ve onun hayat boyunca olanaklar dahilinde korumas ve desteini almtr. Osmanl idaresinde devlet grevine sekreter olarak balad ve yava yava ykseldi. 1897'de Adana'ya, 1902'de de Yemen'e vali oldu. Ayn yl, 1902'de Balkanlarda Osmanl Devleti adna gzlemlerde bulunmak zere Makedonya Mfetti-i Umumilii grevine atand. Selanik, Manastr ve Kosova vilayetlerinin oluturduu Vilyet- Selse'ye umum mfettii olarak atand. Bu grevde kendisinden beklenen blgede yaplmas ngrlen slahatlar gerekletirmekti. 1908'de Osmanl Anayasas'nn yeniden yrrle girmesinden sonra Osmanl Devleti'nin Dahiliye Nazr (ileri Bakan) oldu. II. Abdlhamit saltanatnda, 31 Mart Ayaklanmas dneminde 14 ubat 1909 - 13 Nisan 1909 tarihleri arasnda ve V. Mehmet Reat saltanatnda 5 Mays 1909 - 28 Aralk 1909 tarihleri arasnda toplam on ay alt gn sadrazamlk yapmtr. Son grevi, 1912'de atand Viyana Bykelilii olmutur. Osmanl Devleti'nin son Viyana Bykelisi olarak yedi yl grev yaptktan sonra salk sorunlar nedeniyle grevi brakan Hilmi Paa, Viyana'da yaamay srdrm ve ayn kentte 1922'de hayatn kaybetmitir.

147

Mebusanda okundu. ve d siyasete ilikin bir takm hususlarn altn izen program Avusturya ve Bulgaristan ile mevcut anlamazlklarn zm iin gemi dnemde balanm olan mzakerelerin devam ettirilmesini ngrmekteydi. Programda memleketin ierisinde bulunduu nazik durum hatrlatlarak parti ve dnce ayrm gzetilmeksizin memleket halknn tamamnn katksnn beklendii ifade ediliyordu. Hkmet btn d temsilciliklere mesaj geerek hkmetin d siyasetinin deimediini duyurdu. 14 ubatta bir aklama yapan Sadrazam Hseyin Hilmi Paa hkmetinin ngiltere siyasetinin Kamil Paannkiyle ayn olacan syledi. T adna Mehmet Arslan Bey de ngiliz eliliine giderek ngiliz dostluu siyasetinin deimediine dair izahatta bulundu. ngilizler Kamil Paaya olan muhalefeti ngiltereye olan muhalefet gibi alglamalar tehlikesini bertaraf edebilmek iin Kamil Paann Anayasaya aykr eylemleri sebebiyle gvensizlik oyu verildii tezi zerinde duruluyordu. T ayrca The Times ve The Daily Telegraph gibi nemli ngiliz

gazetelerine ngiliz dostluu siyasetinin deimediine dair telgraflar ekti (Akin, 1994; 31-32, Ahmad, 1995; 58). Kmil Paa kabinesinin drlmesi ile Hseyin Hilmi Paa kabinesinin greve balamas arasnda dorudan bir mnasebet kuruldu. Yeni durum Osmanl Devletinde ngiltere etkisinin azaldna iaret olarak kabul edildi. Alman diplomatik belgelerinde bu yoruma dayanan ok sayda belge dikkat ekmektedir. rnein Alman Bykelisi Marchalla gre ngiliz ynetimi Kmil Paa hkmetine gereinden fazla angaje olmutu. Bykeli Lowther ile Kmil Paa neredeyse devleti birlikte ynetiyorlar izlenimi vermilerdi. Kmil Paa Lowthern izni olmadan hibir ey yapmyordu. Alman Bykelisine gre bir lkenin Bykelisinin grevde olduu lkenin

148

yrtme kadrosuyla bu kadar sk ilikilerinin olmas bir hatayd ve ngiliz Bykelisi Lowther, Kmil Paann dmesiyle bu hatasnn bedelini demi; g kaybetmiti35 (zyksel, 2008; 256). Kmil Paann yerine Hseyin Hilmi Paann sadarete atanmas d dnyada da Almanyann Osmanl Devleti zerinde ngiltereye kar mevzi kazanmas olarak yorumland. rnein Belika Dileri Bakan Hseyin Hilmi Paann greve getirilmesini Berlin hkmetinin Londra hkmeti karsnda bir zaferi olarak deerlendirmekte; balangtaki tm dezavantajlara ramen hl byk lde Alman etkisinde bulunan ordunun devreye girmesiyle Almanlarn kaybettikleri zemini yava yava geri kazandklarn dnmekteydi (zyksel, 2008; 258). Hseyin Hilmi Paa bir ngiliz yanls siyaseti deildi ama tam bir Alman yanls olarak da nitelenemezdi. Nitekim aada ayrntsyla aktarlacak olan Lynch mtiyaz meselesini gndeme getiren ikinci sadareti dneminde Hseyin Hilmi Paa olmutu. Kamil Paa dneminde Avusturya ile mzakereler Yeni Pazar Sanca zerinde alnmak istenen garanti zerinde tkanyordu. Hseyin Hilmi Paa hkmeti Avusturya-Macaristan ile mzakerelere yeniden balad ve Yeni Pazar zerinde herhangi bir garanti olmakszn antlama imzaland. 26 ubat 1909da imzalanan antlamaya gre Osmanl hkmeti 2,5 Milyon altn lira (56 milyon frank) karlnda Bosna-Herseki Avusturya-Macaristan mparatorluuna terk etti. Ayrca Avusturya

35

Dier taraftan Times Gazetesi muhabiri Kmil Paann iktidardan dn dorudan doruya ngiltere Dilerinin yapt bir hataya balyordu. Times muhabiri 15 Eyllde Sultan Abdlhamidin tahta knn sene-i devriyesi sebebiyle gnderilen mesajda ngiltere Kral Edwardn mmtaz sadrazamn muktedir ynetiminde Osmanl Devletinin geleceinin parlak olduuna duyulan inan ifade edilmiti. Bu ngilterenin Osmanl Devletinin iilerine karmas olarak algland iin Paa grevden alnmt.(zyksel, 2008; 257)

149

Osmanl gmrk tarifelerinin %11den %15e karlmasn da kabul ediyordu (Armaolu, 2006; 621). Bosna-Hersek bunalm Avrupann siyas durumunda ciddi bir tahribat meydana getirdi. zellikle Avusturya ve Rusya arasndaki uurum gittike byyordu. Almanya 14 Mart 1909da gizli ve diplomatik yollarla Rusyaya araclk teklifinde bulundu. Teklife gre Rusya Osmanl Devleti ile Avusturya-Macaristan arasnda imzalanm olan antlamay tandn dolaysyla Berlin Antlamasnn 25.maddesinin yrrlkten kalktn kabule dier antlamac devletleri nota teatisi suretiyle davet edecek ve dier devletler de bunu kabul ettiklerini bildireceklerdi. Ancak Almanyann teklifinde dikkat eken nokta uydu: Rusya bu teklife evet ya da hayr eklinde cevap vermeli, yorum farkllna sebep olabilecek kaamak cevaplardan kanmaldr. Rusya 14 Mart teklifi kabul etti ve Avusturya-Macaristan ile Osmanl Devleti arasnda imzalanan antlamay tandn, dolaysyla Berlin Antlamasnn 25.maddesinin yrrlkten kalktn bir nota ile Avusturyaya bildirdi (Taylor, 1954; 462). Rusyay dier anlamac devletler izledi. ngilterenin telkinleriyle Srbistan da 31 Mart 1909da imzalanan antlamay kabul ettiini ve dolaysyla Berlin Antlamasnn

25.maddesinin yrrlkten kalktn bildirdi. Bosna Krizi 1897de Avusturya Dileri Bakan Goluchowski ile Rus Dileri Bakan Mouravievin tesbit ettikleri Balkanlar dondurma politikasn da tamamen ykm oldu (Armaolu, 2006; 623624). Hseyin Hilmi Paa hkmetine kar muhalefet balca iki konu zerinde ekillendi. Hkmet Bosna-Hersekin Avusturya-Macaristan tarafndan ilhakndan sonra Makedonyann gelecei konusunda daha hassas davranmak gerektiini

150

dnyordu. Bu erevede Makedonyadaki etelerin faaliyetlerinin durdurulmas amacyla bir kanun teklifi hazrlanmt. Merutiyetin ilanndan nce baz aksaklklar ve Osmanl unsurlarnn taleplerinin dikkate alnmamas sebebiyle kurulmu olan etelerin Merutiyetin iln ile birlikte varlk nedeni kalmamt. ete faaliyetleri kanun d bir faaliyet olarak tanmland, etecilik yapan ve etecilie kalkan kimselerin ailelerinin de sorumlu tutulaca ve cezalar arasnda dayak cezasnn yrtlecei kanunda belirtildi. Muhalefet zellikle etecilik yapanlarn ailelerinin de sorumlu tutulmasn ngren yaptrmlarn insanla aykr olduunu dnyordu. D politikada ise muhalefetin eletirileri zellikle Avusturya-Macaristanla imzalanan antlama erevesinde ekilleniyordu. Muhalefete gre Yeni Pazar Sanca iin herhangi bir garanti alnmakszn antlamann imzalanm olmas ok byk bir hatayd (Karal, c.V; 74).
2.3.1.31 Mart Olay ve Hseyin Hilmi Paa Kabinesinin D

31 Mart Olay tarih anlatsnda genellikle din asabiyetin neden olduu bir hadise gibi anlatlmakla birlikte 31 Mart Olayn hazrlayan gelimeler olduka eitli, bahse konu olay da olduka kompleks bir yap arzetmektedir. ttihat ve Terakki Cemiyetinin Hseyin Hilmi Paa kabinesi eliyle iktidar dorudan kontrol altna ald dncesi muhalefette ciddi bir hareketlenmeye sebep olmutu. Tnin btn gcnn ordudan geldiine inanan muhalif gruplar Ordu ile T arasndaki ba kopararak ya da zayflatarak Tnin iktidar zerindeki etkisinin yok edilebileceine ve bylelikle memleketin daha dzgn idaresinin mmkn olabileceine inanyorlard. Dier bir ifadeyle 31 Mart Olayn tetikleyen en mhim unsurlardan birisi de askerlerin siyasete girmi olmalaryd. zellikle Hrriyetin iln srasnda gen ve kk rtbeli

151

subaylarn kendilerinden daha rtbeli subaylara kar ayaklanmalar ordudaki disiplin anlayn neredeyse yok etmiti (Akin, 1994; 38, Bayur, 1991; 182-183). 31 Mart olayn hazrlayan bir dier etken ordudaki honutsuzluktu. Merutiyetin ilan ncesinde orduda ykselmek iin Harbiye mezunu olma art aranmyor, askeri baar gsterebilen bir kimse erlikten paala kadar terfi edebiliyordu. Sultan Abdlhamidin istihbarat rejimi dneminde alayl subaylar daha gvenilir bulduu iin taltif edip merkezde tutmas, buna mukabil mektepli subaylar merkezin uzanda grevlendirmesi ordudaki alayl-mektepli ayrmasn daha da hararetlendirmiti. Hrriyetin ilnndan sonra mektepli subaylar orduda bir temizlie giriip alayl subaylarn saysn azaltmak iin almaya baladlar. Sz konusu tasfiye hareketi sadece alayl subaylar deil orduda kalp ykselme arzusu tayan ererbalar da tedirgin etti. Bu minvalde alayllarn en fazla ikayet ettikleri husus mektepli subaylarn sert Prusya ordu disiplinini Osmanl ordusuna tatbik etme abalaryd. Oysa Hrriyetin ilnndan nce orduda talim ve disiplinler gevek tutulurdu (Akin, 1994; 38). Tye kar toplumsal muhalefet de her geen gn artyordu. Bu durumda lkede Merutiyetin ilnndan sonra saylarnda bir hayli art grlen matbuat dnyasnn ciddi bir pay bulunuyordu. zellikle muhalif Ahrar Frkasnn yayn organ olarak bilinen Serbest Gazetesi bu manada dikkat ekiciydi. Nitekim 31 Mart Olayna giden srecin fitilini ateleyen gelime de bu alandan geldi. 6 Nisan 1909da Serbest Gazetesinin bayazar Hasan Fehmi Galata Kprs zerinde ldrld. Galata Kprsnn her iki yakasnda da karakol bulunmas ve Tnin fedai yaplanmasnn byle eylemleri gerekletirdiinin bilinmesi Hasan Fehminin T tarafndan

152

ldrld zannnn kuvvetlenmesine sebep oldu.36 8 Nisan 1909da Hasan Fehmi iin yaplan cenaze tren T kart bir gsteriye dnt. kdam Gazetesi cenaze trenine 30-40 bin kiilik bir kalabaln katldndan sz ediyordu (Akin, 1994; 3940, Bayur, 1991(b); 183). 31 Mart Olaynn ortaya kmasnda geleneksel tarih yazmnda en fazla zerinde durulan hususlardan birisi de Dervi Vahdeti tarafndan karlan Volkan Gazetesinin ve yine bu zat etrafnda rgtlenen ttihad- Muhammed Cemiyetinin faaliyetleridir (Akin, 1994; 32-37, Bayur, 1991(b); 135-136, Karal, c.V; 75-81). Yaynlarnda ve faaliyetlerinde slam hassasiyetleri n plana karan bu oluum, ayaklanmay gerekletirilen kimselerin de ayn jargonu kullanmas sebebiyle ayaklanmann mesul olarak grlmtr. Dervi Vahdetinin Volkan adnda bir gazete karmak iin saraya bavurmu olmas (Unat, 1991; 46) daha sonra Sultan Abdlhamidin halinde de gndeme gelecektir. ttihad- Muhammed Cemiyetinin ve Volkan Gazetesinin olaylarda hibir rol bulunmuyor deildi, ancak Cemiyetin ve Volkann rol olduka abartlm gzkmektedir. rnein sylemi din olmasna ramen ayaklanmaclar herhangi bir gayr-i mslim rgtlenmesine ya da Ahrar Frkasna saldrmamlar sadece ttihat Terakkiye ve onunla balants olduu bilinen kimse ve yerlere saldrmlard (Ahmad, 1995; 65). Bu durum olaylarda T muhalifi Ahrar gibi frkalarn da dahli olabilecei kukusunu kuvvetlendirmektedir. 12 Nisan gnn 13 Nisana balayan gece Takladaki 4. Avc Taburunda bulunan askerler ayaklandlar, subaylarn baladktan sonra sabahleyin klalarndan

36

Hasan Fehmiyi ldrenin daha sonra zmir Suikastinde de ismi geecek olan ttihatlarn fedai yaplanmasna mensup Abdlkadir Bey olduu iddia edilmitir.Bayur, 1991; 183.

153

silahl olarak karak Sultanahmete geldiler ve Meclis-i Mebusan kuattlar (Akin, 1994; 43-45). Olaylar hakkndaki bilgiler ve sylentiler Saraya ulanca Padiah durumdan endie etmeye balayarak Sadrazama derhal Babliye giderek gereken tedbirleri almasn, isyanclara tler vermesini ve olup bitenden kendisini haberdar etmesini istedi. Ayrca o srada Meclis-i Mebusanda bulunan eyhlislam Ziyaeddin Efendiye de askerlere t vermesi emredildi (Akin, 1994; 47-48). Kabine eyhlislamdan isyanclarn ne istediklerini rendikten sonra istifaya karar verdi. Harbiye Nazr ve Maarif Nazr Saraya gelerek kabinenin istifasn Padiaha ilettiler ancak Sultan Abdlhamid istifalarn yazl ve gerekeli olmasn istediinden vekiller heyeti mabeyndeki vekillerin dzenledikleri bir mazbatayla istifa etti (Unat, 1991; 48). Dzenlenen mazbatada isyanclarn eriatin uygulanmas, ayaklanmadan tr sorumlu tutulmamalar, taburlarna bulunan subaylarn deitirilerek stanbuldan karlmalar, yz pare top atlp donanma yaplmas, btn bu isteklerin kabul edildiinin eyhlislamlk tarafndan mhrl katla kendilerine bildirilmesi ni talep ettikleri, bu vaziyet karsnda isyanclar datmak iin suhuletle anlamak ya da mdahale etmek seeneklerinin elde olduu ancak ikinci seenein felaketi daha da derinletireceine inanldndan hkmet olarak birinci seenein hayata geirilmesi iin eyhlislamn yetkilendirildiini; gelinen noktada ise yeni bir hkmetin yattrma iini daha iyi yapacann anlald bu sebeple selamet-i vatan iin istifa

154

edildii dile getiriliyordu 37 (Akin, 1994; 48-55, Unat, 1991; 48-49,90-92, Bayur, 1991(b); 186, Karal, c.V; 88-89). Gelimeler zerine eksik de olsa toplanabilen Meclis-i Mebusan, Meclisi igal eden isyanclar dinledikten sonra zorla dar kartarak grmelere balad. Gvensizlik oyu verilmesi / verilmemesi tartmas yaand. Neticede ounluk gvensizlik oyu vermemekle birlikte Meclis-i Mebusan kabinenin istifa etmesi gerektiine karar verdi. Ancak Mecliste ounluk olmad iin hukuken olumu bir karar yoktu. Meclisten smail Kemal nderliinde bir ekip oluturularak Padiah karardan haberdar etmek zere yola kld (Akin, 1994; 60-61). syanclar asndan en nemli hususlardan birisi Harbiye Nazrl grevini kimin stlenecei idi. syanclarla siyasi erk arasnda Harbiye Nazrnn kim olaca zerine uzlamazlk domutu. Neticede Mir Gazi Ethem Paann Harbiye Nazrlna atand haberinin isyanclara duyurulmas zerine byk sevin yaand. 38 syanclara duyurulmak zere Harbiye Nazrnn ismini eyhlislama bildiren Mabeyn Ba Katibi Ali Cevat Bey ayn zamanda yeni sadrazam da Ahmet Tevfik Paa olarak bildirmiti (Akin, 1994; 63,Unat, 1991; 53). Hseyin Hilmi Paann istifas zerine Ahmet Tevfik Paa saraya arlp sadrazamlk teklif edilmi; Ahmet Tevfik Paa da bu teklifi kabul etmiti.

37

38

naln aktardklarna gre Hseyin Hilmi Paa 31 Mart Olaynn ierisinde byk eller olduuna, yani Padiahn olaylarn arkasnda olduuna inanyordu. Yunus Nadi o gece en az bir tahminle 1.5 milyon fiek yakldn sylemektedir.(Akin, 1994; 64) () Ethem Paann askerler iinde grnvermesi hep birden ayaklarna atlpbaba diye barmalarna ve kendisine mutlak bir itaat vadetmelerine kafi gelmektedir. (Danimend, 1961; 31)

155

2.4.Ahmet Tevfik Paa39 Hkmeti (14 Nisan 1909-5 Mays 1909) Ayaklanmann ikinci gn, 14 Nisan 1909da kurulan Ahmet Tevfik Paann sadaretindeki kabine u isimlerden oluuyordu: Dhiliye Nezareti-Rauf Paa, Hariciye Nezareti-Rfat Paa, Harbiye Nezareti-Ethem Paa, Bahriye Nezareti-Emin Paa, Adliye Nezareti-Hasan Fehmi Paa, Ticaret ve Nafia Nezareti-Gabriyel Noradonkyan Efendi, Maliye Nezareti-Nuri Bey, Maarif Nezareti-Abdurrahman eref Bey, Orman ve Maadin ve Ziraat Nezareti-Mavro Kordato Efendi, Evkaf Nezareti-Halil Hammde Paa, eyhlislam-Ziyaettin Efendi, uray- Devlet Riyaseti-Zihni Paa(Ertesi gn istifa etmi yerine Raif Paa gemitir) Sadaret hatt- hnayununda nceki kabinenin mttefikan istifa ettiinden sz edilerek izlenecek siyaset balca u noktalarda toplanyordu: 1)eriata bir kat daha fazla dikkat edilmesi 2)Kanun-u Esasinin muhafazas 3)Asayiin korunmas 4) lkenin gelitirilmesi ve uyruklarn refahnn salanmas (Akin, 1994; 69, Bayur, 1991(b); 188). Sultan Abdlhamid Ahmet Tevfik Paann sadaret hatt- hmayununa (Kk) Sait Paann sadaret hatt- hmayununda olduu gibi Harbiye ve Bahriye nazrlarnn Padiah tarafndan seileceine dair bir madde koydurmak istedi. Ancak Padiahn

39

Ahmet Tevfik Paa (doumu; 11 ubat 1845, stanbul - lm; 8 Ekim 1936, stanbul, Trkiye) Son Osmanl sadrazam olarak grev yapt. II. Abdlhamit dneminin Hariciye Nazr olarak 14 yl grev yaptktan sonra II. Abdlhamit ve devamla V. Mehmet Reat saltanatnda, 13 Nisan 1909 - 5 Mays1909 tarihleri arasnda, VI. Mehmet Vahdettin saltanatnda ve stanbul'un igal altnda bulunduu dnemde 11 Kasm 1918 - 3 Mart 1919 ve 21 Ekim 1920 - 4 Kasm 1922 tarihleri arasnda, dnemde (esasen be dnem) toplam iki yl drt ay yirmi dokuz gn sadrazamlk yapmtr. 1934'te "Okday" soyadn alan Ahmet Tevfik Paa, 8 Ekim 1936'da vefat etti.

156

istei Ahmet Tevfik Paa tarafndan kabul olunmad iin Padiah da sonradan srarndan vazgeti (Trkgeldi, 1949;32, Unat, 1991; 57, nal, 1965; 1709). Kabine tekil edilmiti ancak gven oylamas yaplmamt. Meclis bu ii iinde bulunulan durum gz nne alnarak sonraya brakmaya karar verdi (Bayur, 1991(b); 194). Tevfik Paa sadrazam olduktan sonra vilayetlere durumla ilgili bir telgraf ekti. Bu telgrafta ayaklanmadan bahsedilmiyor, kurtulu arac olarak eriat hkmlerine balanlmas gerektii belirtiliyor ve Osmanl uyruklar arasnda iyi ilikilerin ve hukuk dzeninin korunmas iin allmas isteniyordu. Mabeyn baktiplii tarafndan vilayetlere gnderilen telgrafta da stanbuldaki askerlerin avc taburlaryla birlikte kardklar bir galeyan zerine Hseyin Hilmi Paa kabinesinin mttefikan istifa ettii yerine Ahmet Tevfik Paa sadaretinde tarafsz kimselerden oluan bir kabinenin greve balad bildiriliyordu. Telgrafta Kanun-u Esasinin tadili iin herhangi bir alma olmad, Meclis-i Mebusann toplant halinde olduu, yeni kabinenin Kanun-u Esasiyi korumakla grevlendirildii belirtiliyordu (Akin, 1994; 71). Ancak ayaklanma tesirini sadece stanbulda deil yurdun eitli yerlerinde gsteriyordu. Erzurum, Erzincan, Adana, Bursa gibi vilayetlerde ap ve etkisi deimekle birlikte hareketlenmeler grlyordu. Bunlardan zellikle bir ErmeniMslman atmas gibi gzken Adana ayaklanmas 31 Mart Olaynn patlak verdii gnn ertesi gn, yani Osmanl devlet mekanizmasnn fel olduu gn patlak vermesi sebebiyle elim sonular dourdu (Karal, c.V; 92-95, Bayur, 1991(b); 196). Dhiliye Nezaretine vekleten atanan Adil Paa Sadrazam Tevfik Paaya olayn zm iin Sofya Komiseri olan Refik Beyin biraderi Matbuat mdr Tevfik Beyin derhal Sofyaya gnderilmesini teklif etti. Adil Paann planna gre

157

Tevfik Bey Sofyaya vardktan sonra Bulgarlarn snr taciz ettiklerine dair telgraf geecek, stanbula gelen telgraflar sayesinde askerin stanbul dna karlmas mmkn olabilecekti. Bu srada henz Bulgaristann bamszl sebebiyle yrtlen grmeler neticelendirilmemiti. Ancak Ahmet Tevfik Paa plan riskli bularak kabul etmedi (Trkgeldi, 1949; 33). Ayaklanma Selanikte duyulunca Selanik redif frkasnn btn askerleri silh altna alnd. Mahmut evket Paann Harbiye Nezaretine ektii bir telgrafta Selanikte, stanbulda kital olduuna dair bir sylentinin dolat; bu yzden ahali ve ordunun olaast bir heyecan iinde olduu ve stanbula yrmek iin hazrlklara baland haber veriliyordu. Mahmut evket Paa Selanikteki durum hakknda bilgi verdikten sonra stanbuldaki durum hakknda bilgi verilmesini talep ediyordu. Bu arada Selanikte eitli unsurlarn katld mitingler tertip ediliyordu. 30000-40000 kiinin katld zannedilen mitingden sonra ahaliden bazlar gnll olarak yazld. Manastrda Resneli Niyazi Bey komutasndaki tabur da harekete hazr hale geldi. Asker sevkiyatn Dedeaa harekat ss olmak zere Mahmut evket Paa zerine almt (Akin, 1994; 74). Rumeli vilayetleri mfetti vekili de olan Mahmut evket Paa, Dahiliye Nezaretine gnderdii telgrafta Merutiyete uyduu srece halkn, yeminlerine bal olarak Padiaha sadk kalacan; fakat durumun genel olarak Merutiyete aykr sayldn ve halkn hkmeti tanmadn bildirdi (Akin, 1994; 81, Unat, 1991; 64). T tekilatlar ve Rumeliden Yldz Sarayna ve Babliye protesto telgraflar gelmeye balad. T adna Padiaha gnderilmi telgraflardan birisi u ekildeydi:

158

Padiah, iftihar ediniz! Bir irtica melanetiyle binay- merutiyyet hedm ve hkmet-i mstebite ikame edildi. Umum bir milletin hukukunu muhafaza etmek vazifeden iken bu irtica kemal-i maharetle tatbik olundu. Mlevves bir stanbul halknn amal-i meunanelerine tebean otuz milyon kuvvetinde bir millet-i muazzamann eyad-i kahriyyeye geirilmesi istendi. Fakat heyhat! O cehennemlikler iin buna muvaffakiyet deil, mezar- adem nasib olacaktr. Bundan evvel Hilmi Paa kabinesinin mevk-i iktidara geirilmesi hakkndaki lzum ve vcubu mir ekilen telgrafnameye muayyen olan mddet dahilinde cevab vermediiniz iin ite btn millet ve ordu stanbula yryor. () te artk bizim iin lmek var, dnmek yoktur(Danimend, 1961; 37-38). Hareket Ordusunun yola kt haberi ulanca Ahmet Tevfik Paa alnacak tedbirleri grmek zere kabineyi toplantya ard. Toplant sonunda stanbulda ayaklanan askerlerle Hareket Ordusu arasnda bir atma olmasn nlemek zere Hareket Ordusunun ehre girmemesi gerektiine karar verildi. Karar Harbiye Nazr tarafndan Mahmud evket Paaya telgrafla bildirildi ayrca rksulu Mahmut Paa ile ulemadan kimselerden oluan bir heyet Hareket Ordusunun ncleri ile grmek zere Yeilkye gnderildi (Karal, c.V; 98). 19 Nisanda Hareket Ordusu stanbul nlerine gelmiti. Ordu tarafndan stanbul halkna hitaben bir bildiri yaynland. Bildiride tarafsz ve susuz kimselerin korunaca, Hareket Ordusunun yegane grevinin anayasa ve meclis stnde hibir kuvvet olmadn isbat olduu ifade ediliyordu (Unat, 1991; 138). Grmelere ramen 23 Nisanda Hareket Ordusu stanbula girdi, stanbula tamamen hakim

159

olununca Hareket Ordusunun idaresini tamamen eline alm olan Mahmud evket Paa stanbulda skynetim ilan etti. 26 Nisanda Hareket Ordusu Yldz Sarayna girdi (Karal, c.V; 103). 27 Nisanda Meclis-i Mebusan ve Meclis-i yan (Kk) Sait Paann bakanlnda Yeilkyde topland. Toplantda genellikle 31 Mart Ayaklanmasndan padiah sorumlu tutuluyordu. Konumaclara gre Padiah anayasay koruyacana dair yemin etmi olmasna ramen ayaklanma boyunca bu ynde herhangi bir giriimi grlmemiti. Bu noktada Padiahn tahttan indirilmesi sorunu ortaya knca Meclisin asl yerinde toplanmas kararlatrld. lk sz alan Gazi Ahmet Muhtar Paa Sultan Abdlhamidin tahttan indirilmesi gerektiini ancak yine de bir fetva hazrlanmasnn anayasa gerei olduunu syledi. Bu artlar altnda fetva hazrlanncaya kadar Meclise kimsenin girmemesi ve Meclisten kimsenin kmamas kararlatrld. eyhlislam Ziyaettin Efendi ile Fetva Emini Hac Nuri Efendi tarafndan bir hal fetvas yazld (Karal, c.V; 103-105). Meclis-i Mebusanda yaplan bir oylama neticesinde Sultan Abdlhamidin tahttan indirilmesi ve yerine V. Mehmed (Read)n gemesi karar alnd.40 Sultan Abdlhamidin geleceinin ne olaca sorunu ttihat ileri gelenlerinin stanbulda yaptklar bir toplantda gndeme getirildi. Aralarnda Doktor Nazm ve Talat Bey gibi kimselerin de bulunduu baz Tliler Sultan Abdlhamidin 31 Mart Olay sebebiyle sadece yarglanmasn deil XVI. Louis gibi lm cezasna da
40

Sultan Abdlhamidin yerine geen Sultan V.Mehmed Read Sultan Abdlmecidin oluydu. Mecliste Sultan Abdlhamidin hal karar alnrken Talat Bey de Mecliste bulunuyordu. Said Paa Sultan Abdlhamidin hal edilmesini isteyenlerin ayaa kalkmas usulne gre gerekletirdii oylama srasnda Talat Bey de baklaryla meclislerin yelerini ikna ediyordu. Ayan meclisinden baz kimseler ayaa kalkmamakta direnince Said Paa Talat Beyin kulana eilerek Efendim, biraz da bu tarafa baksanz! diyerek Ayan Meclisinin muhaliflerini iknaya gayret ediyordu.Ayrnt iin bkz. Trkgeldi, 1949; 42.

160

arptrlmasn istiyorlard. Enver Bey byle bir giriimin Almanyada kt etki yapacan, esasen Almanyann byle bir giriimden taraftar olmadn sylemesi zerine ounluk yarglamann gereksizliine karar verdi.Sultan Abdlhamid raan Saraynda yaamay istemise de bu istek kabul grmemi ve Selanike nakledilmitir (Unat, 1991; 83-87, Karal, c.V; 114). Sadrazam Ahmet Tevfik Paa, Sultan V. Mehmed Read tahta oturunca usulen istifasn vermi; Padiah ise 14 yl biraderime hizmet ettiniz, bir yl olsun bana hizmet etmez misiniz diyerek hkmeti ibka etmiti (nal, 1965;1711, Trkgeldi, 1949; 40). Bunun zerine Ahmet Tevfik Paa ikinci bir hkmet listesi hazrlad. Bu listeye gre Dhiliye Nezaretine eski Sadrazam Hseyin Hilmi Paa, Harbiye Nezaretine kinci Ordu Komutan Ferik Salih Paa, Adliye Nezaretine Meclis-i Mebusandan Hayri Bey, Bahriye Nezaretine Topu Rza Paa, Maliye Nezaretine Meclis-i Mebusandan Cavit Bey tayin olunmu; dier nazrlar ise ayn ekilde korunmutu. Sadrazam Ahmet Tevfik Paann Meclis-i Mebusan Reisi Ahmet Rza Beyle birlikte hazrlad listeyi T kendi bilgisi dnda hazrland iin kabul etmedi ve Hayri ve Cavid Beylerin hkmette grev almalarna izin vermedi. Bu gelime zerine Hayri ve Cavid Beyler istifa mektuplarn gnderdiler. Dhiliye Nazrlna atanan Hseyin Hilmi Paa da grevi kabul etmedi. Bunun zerine Sadrazam telgrafla eski Sadrazamlardan Ferid Paann muvafakatini alarak Dhiliye Nezaretine atad. Cavid Beyin yerine eski Maliye Nazr Rifat Bey, Hayri Beyin yerine ise Badat Valisi Necmeddin Molla Bey atanarak kabine tekil ettirildi (Trkgeldi, 1949; 43-44). T Ahmet Tevfik Paa kabinesini 31 Mart olaynn bir kalnts olarak gryordu. Dolaysyla hkmetin ekilmesi gerektii zerinde duruyordu. Maarif

161

Nazr Abdurrahman eref Bey Bunlar gen ve hevesli adamlardr, iktidara gelmek istiyorlar, biz ekilelim onlar gelsinler, heveslerini alsnlar derken Mavrokordato Efendi yerlerimize adam bile hazrlamlar diyordu (Trkgeldi, 1949; 46). Kabinedeki dier nazrlar ise tecrbelerinin gerekliliine inanyorlard. Neticede T ile konunun grlmesine karar verildi ancak Talat Beyin hkmetin istifas zerinde diretmesi zerine 5 Mays 1909da Ahmet Tevfik Paa kabinesi grevden ekildi41 (Karal, c.V; 106-107). Bulgaristann bamszlna ilikin grmeler Osmanl-Srp ittifak

grmeleri kesilince ciddilemiti. 16 Mart 1909da Petersburgdaki Osmanl Bykelisi hkmetlerin kabulne bal olmak kaydyla Trk-Rus antlamasn imzalamt. (Antlama kati olarak 8 Aralk 1909da imzaland) (Bayur, 1991(b); 172). Ahmet Tevfik Paa hkmeti dneminde Bulgaristanla yaplan grmeler nihayete erdirildi. Osmanl Devleti ile Bulgaristan 19 Nisan 1909 tarihinde iki antlama imzaladlar. Antlamalardan birincisine gre Osmanl Devletinin Bulgaristann bamszln tanmasna karlk Bulgaristan Osmanl Devletine 125 Milyon frank tazminat deyecekti. Fakat bahse konu tazminat Osmanl Devletinin Berlin Antlamas dolaysyla Rusyaya demekle ykml tutulduu ve henz demedii 125 milyon franklk sava borcuna karlk tutuldu ve Bulgaristan Osmanl Devletine hibir ey demedi. Bulgaristan ve Dou Rumelide kalan Mslman halkn haklar ile mftlkler ve Vakflar hakkndayd (Armaolu, 2006; 627). mzalanan ikinci antlama ise 16 Mart 1909 tarihli Osmanl-Rus antlamasnn Bulgaristan tarafndan kabulne ilikindi (Bayur, 1991(b); 173).
41

naln aktardna gre Talat Bey, Sadrazam Ahmet Tevfik Paann 31 Mart olaynda ok hizmetleri olduunu dnyordu ancak taradan gelen talepler dikkate alndnda Sadrazam Ahmet Tevfik paann grevden ekilmesi gerekiyordu.Bkz. nal, 1965;1711)

162

Ahmet Tevfik Paa Kabinesi dneminde ngiltere ile olan uzlamazlklar da iyiden iyiye gn yzne kmaya balad. 1909 baharnda Osmanl maliyesi bir kez daha iflas noktasna gelmi bulunuyordu. Osmanl ynetimi mal iflasa zm olarak gmrk vergilerini %11den %15e karmay planlamt. Osmanl gmrk tarifesinde yaplacak bu deiiklik Byk Glerin konu zerinde uzlamalarn gerektiriyordu. Almanya nceki gelimelerde yapt gibi kendi asndan bir sorun bulunmadn syledi. ngiltere ise sorunu Badat Demiryolu sorununda kendi lehine kullanabilecei bir gelime olarak deerlendirdi. Dileri Bakan Edward Grey Avam Kamarasnda yapt konumada ngiliz ticaretinden elde edilecek gelirlerin ngiliz ticaretini ve etkinliini sekteye uratacak Badat demiryolu yapmnda kullanlmasna izin vermeyeceklerini aklad. Bu balamda, Osmanl devletinin gmrk tarifesini arttrmasn ancak belirli koullarla kabul edebilirlerdi. ncelikle Babli gmrk artndan gelen paray kesinlikle Badat demiryolu inaat iin kullanmamalyd ve bu koulun Almanya tarafndan da kabul salanmalyd. Bunun yan sra ngiltere Osmanl Devletinin Msrn borlanma snrlamasnn kaldrlmas gibi konuyla direkt ilgisi bulunmayan konular n plana kard. Ayn gnlerde ngiltere Bykelisi Lowther Badat-Basra Krfezi arasna kilometre garantisi talep etmeksizin bir imtiyaz bavurusunda bulunmutu (zyksel, 2008; 259).

163

2.5.Hseyin Hilmi Paa Hkmeti (5 Mays 1919-28 Aralk 1909) Ahmet Tevfik Paa Kabinesinin ekilecei sylentilerinin ortaya kmas zerine yeni kabineyi kuracaklar arasnda Hseyin Hilmi Paann yan sra Gazi Ahmet Muhtar Paa, Mahmut evket Paa, Ahmet Rza Beyin adlar da dolamaya balamt. Cemiyet ierisinde Hseyin Hilmi Paaya dair ekinceler olmakla birlikte Cemiyet genel olarak Hseyin Hilmi Paay kendisine yakn biliyordu. Bu nedenle Padiaha sadaret iin Cemiyet tarafndan Hseyin Hilmi Paa nerilmiti (Karal, c.V; 111). Hseyin Hilmi Paann ikinci sadaretinde hkmet u kimselerden oluuyordu: Dhiliye Nezareti-Ferid Paa42, Hariciye Nezareti-Rfat Paa, Harbiye Nezareti-Ferik Salih Paa, Bahriye Nezareti-Topu Rza Paa, Adliye Nezareti-Necmeddin Mola Bey, Ticaret ve Nafia Nezareti-Gabriyel Noradonkyan Efendi43, Maliye Nezareti-Rifat Bey, Maarif Nezareti-Nil Bey(Meclis-i Mebusan yesi), Orman ve Maadin ve Ziraat Nezareti-Aristidi Paa(Meclis-i Mebusan yesi), eyhlislam-Saib Efendi, Evkaf Nezareti-Halil Hammde Paa, uray- Devlet Riyaseti- Raif Paa gemitir (Trkgeldi, 1949; 46-47). 31 Mart Olay sadece Merutiyet dnemi asndan deil Trk siyasal hayat asndan da ok nemli bir sonu dourdu: Sivil otoritenin kanunlarn uygulanmas ve nizamn salanmas konularnda baarsz olmas zerine ordu siyasal hayata mdahale etmi; profesyonel asker Hareket Ordusunun stanbula gelmesiyle birlikte siyasal hayata girmiti. Bununla birlikte ordu devleti nasl idare edeceini bilmedii
42

43

Sultan Abdlhamidin yarglanmasna ilikin Hareket Ordusu tarafndan gnderilen bir fezlekenin tartlmas srecinde grevinden istifa etmi yerine Talat Bey atanmtr. Daha sonra yerine stanbul mebusu Hallacyan Efendi atanacaktr.

164

iin ynetimi yine sivillere terk etti. Ancak Meclisin ald baz kararlar veto etme hakk Orduda alkonuldu44 (Ahmad, 1996; 69). Hareket Ordusu komutan Mahmud evket Paa Selanikten anayasay ayakta tutma amacyla gelmiti ancak anayasann baz snrlayc hkmlerine mugayir hareket etmeye balad. 18 Mays 1909da Mahmud evket Paann kendisini Birinci, kinci ve nc Ordu Genel Mfettilii grevine atamas bu duruma ilgin bir rnek tekil etmektedir. Zira daha nce olmayan bu grev Mart 1911e kadar skynetim sresinin uzatld bir dnemde Mahmut evket Paay Harbiye Nazrnn ve kabinenin denetimi dnda brakyordu45 (Ahmad, 1996; 71). T Ordunun vazifesini tamamlam olduuna inanyordu ancak Mahmud evket Paann iyiden iyiye denetimine giren ordu grevinin bittii dncesinde deildi. Bu durum Cemiyet ve Ordu arasnda uzlamazln balangc oldu. Hseyin Hilmi Paa ite byle bir siyasi atmosfer ierisinde tekrar sadrazamla tayin edildi. Cemiyet ve Ordu arasndaki uyumazln yan sra Hseyin Hilmi Paann sadarete tayin edilmesi konusunda T ierisindeki muhalefet de gittike iddetlenmiti. Ahmet Tevfik Paann sadaret makamndan gidiinin sebebi 31 Mart Olay olduuna gre gelimeleri hazrlayan Hseyin Hilmi Paa kabinesinin tekrar greve gelmesi baz Tlilere gre ciddi bir hata idi (Karal, c.V; 111). Hkmet programnn okunduu gn Tli vekiller Hseyin Hilmi Paaya kar iddetle hcum etmi olmalarna ramen Hseyin Hilmi Paa Kabinesi 5e kar 191le gvenoyu ald.

44

45

Feroz Ahmad bu durumdan hareketle 31 Mart Olayndan sonra bir tek parti diktatoryas kurulduu tezine katlmamaktadr. rnein bir yl sonra TC Osmanl Devletinin mal sorunlarn aklc yoldan zmlemek amacyla bir btenin hazrlanmasna karar verdiinde Mahmud evket Paa Maliye Nezaretinin askeri harcamalar denetlemesine itiraz etti.Bkz. Ahmad, 1996; 71.

165

T belki yeni sadrazama gvenoyu vermeyebilirdi ancak ierisinden geilen sre sebebiyle lkenin yeni bir hkmet krizini kaldramayaca dncesi de hkimdi. Bir nazrn ngiliz Bykelisine dedii Hseyin Hilmi Paann gvenoyu almasn hkmet nceden hazrlam olmasayd Mahmud evket Paa meclisi databilirdi tespiti siyasal ortam ok iyi zetliyordu (Ahmad, 1996; 72). T Merutiyet ilan edildiinde yal/deneyimli devlet adamlarn grevde brakp Anayasann bekileri olarak kenara ekilmiti. Ancak 1909 Nisan aynda meydana gelen olaylar ve ierisinde Tli bulunmayan Hseyin Hilmi Paa kabinesinin 31 Mart Olaynn balamasndan birka saat sonra kmesi zerine Cemiyet dorudan hkmette grev almann Anayasann korunmas iin ok daha faydal olabileceini dnmeye balad. ttihatlarn niyetleri kabineyi ele geirmek deildi, sadece hkmet ierisindeki durumlarn salama alma kaygsndaydlar ve bu sebeple ilk planda nazrlklara mstear olarak ttihat mebuslar yerletirmeye karar verdiler. Halit Ziya Beyin Padiahn baktibi atanmas; Tevfik Beyin ikinci mabeynci atanmas bu giriimin bir parasyd ancak mebuslarn nezaretlerde mstear olarak vazife ifa edebilmeleri Anayasada bir deiiklik gerekletirilmesine balyd. Cemiyet destek bulabilmek ve kendi saflarna katabilmek amacyla Mahmud evket Paay ziyaret etti ancak Mahmud evket Paa onlara patronca bir tavr taknd.46 T heyeti ayn amala sadrazam da ziyaret etmiti ancak sadrazam onlara mstearlarn kabineye girmelerinin adet olmadn sylemiti (Trkgeldi, 1949; 43). Bunun zerine T, mebuslarn mstear olabilmelerinin nn aacak olan 67. Madde deiikliini meclise getirmeye karar verdi.

46

Merutiyet Devrine Ait Cavit Beyin Hatralar, Tanin, 8 Eyll 1943.

166

Sorun 1 Haziran 1909da Meclise getirildi. 12 Haziranda madde tartmal bir celse neticesinde iki kez (parmak kaldrma ve oy pusulas ile gizli) oyland. Kanun-u Esasiye gre anayasa deiikliinin gerekleebilmesi Meclis-i Mebusann 2/3 ounlukla madde deiikliini kabul etmesi ve Padiahn onayyla mmknd. Oylama 74 olumsuz oya kar 133 olumlu oyla neticelendi. te iki ounluk salanamad iin toplant bir karar alnamadan sona erdi. 17 Haziranda teklif yeniden gndeme getirildiinde o kadar iddetli bir muhalefet oldu ki Talat Bey nergeyi geri ekti (Ahmad, 1996; 75). Mebuslara Nezaret mstear olma yolunu aacak nergenin Meclis-i Mebusan tarafndan reddedilmesi zerine T taktik deitirerek yetenekli siyasetilerini dorudan kabineye yerletirme siyaseti izlemeye balad. Bu erevede nce Manyasizade Refik Bey, ardndan Cavit Bey Maliye Nazr; Talat Bey de Dhiliye Nazr oldu (Akin, 2001; 242-243). 1909 Temmuzunda T Hseyin Hilmi Paa Kabinesini devirip yerine daha ttihat bir kabine kurulmasn dnmt. Kendi aralarnda sadrazam yapacak birisini bulamadklar iin gizlice Kmil Paa ile grerek Talat Beyi Dhiliye Nazr yapmak kouluyla sadrazamlk nerdiler. Kmil Paa cemiyetin nerisini reddetmiti47 (Ahmad, 1996; 76). Btn bu gelimeler arasnda Cemiyet ve Ordu arasndaki gerilim de gnden gne trmanyordu. Teoride hem ordu hem de cemiyet anayasaya balyd pratikte ciddi sorunlarla karlalyordu. Asker sivillere ynetme hakkn tanmt ancak

47

Kmil Paa Talat Dhiliye Nazr olarak kabul etmeyiinin sebebi olarak onun 3 Sterlin aylkl bir telgraf memuru olmasn gstermiti. Bkz. Ahmad, 1996; 76.

167

siviller skynetimi kabul ederek iktidarlarndan ordu lehine taviz vermi oluyorlard. Bu durumda ordunun skynetim grevinin tam olarak tanmlanmamasnn da olduka fazla rol vard. Cemiyet gelimeler zerine bundan byle askerleri cemiyete ye almamaya ve herhangi bir iliki kurmamaya karar verdi. Cemiyet bylelikle kk rtbeli subaylarn cemiyeti desteklemelerini temin etmeyi ancak yksek rtbeli subaylar siyasetin dna karmay amalamt. Dier taraftan Mahmud evket Paa cemiyetin tam tersi istikamette dnyordu. Mahmud evket Paaya gre kk rtbeli subaylarn siyasete bulam olmalar ordu ierisinde hiziplemeyi arttrd iin disiplin ve birlii olumsuz ynde etkiliyordu. Padiah da 29 Mays 1909da yaynlad bir hatt- hmayunla subaylarn siyasete karmamalar arsnda bulunmutu (Akin, 2001; 201). Ordu ile Cemiyet arasndaki uzlamazlk noktalarndan birisini de d politika anlaylar oluturuyordu. Bu erevede Osmanl i siyasetini ilgilendiren sorunlar genellikle Almanya-ngiltere rekabeti eklinde tebarz ediyordu. TC ngiltere taraftar iken ordu Almanya taraftar idi. Dolaysyla T yanls herhangi bir neriyatta Almanya siyasetini eletiren bir yaz kaleme alnmas ayn zamanda Ordunun da eletirilmesi demek oluyordu. Bu durum Cemiyetin Kmil Paaya temsilci gndermesi olayn daha anlalr klmaktadr. Kmil Paa ngiltere yanls siyaset dncesiyle nlenmi bir siyasetiydi ve Mahmud evket Paann kurduu otoriteye direnebilecek bir gce ve deneyime sahipti. Yine cemiyetin ngiltere siyasetinin bir gstergesi olarak Temmuz 1909da bir heyet Londra ve Parisi ziyaret ederek bir takm temaslarda bulundu. Bu

168

arada General Von der Goltz da Orduyu dzenlemek amacyla stanbula gelmiti (Ortayl, 2006; 98, Ahmad, 1995; 79). Bu arada Arnavutlukta Temmuz 1909da bir Arnavut isyan kt. II. Merutiyetin iln Arnavutluk meselesini de yeni bir ekle brndrmtr. II.Merutiyetin iln edilmesinde en byk pay sahibi olan T Osmanllk ilkesi erevesinde Anayasann izdii vatandalk stats ile merkeziyeti bir yapnn kurulmas dncesindeydi. Arnavutlar ise merkeziyeti bir yaplanmaya kar kyorlard. Bu fikirlerin en nde gelen temsilcileri Hasan Pritine, Esat Toptani, Mfit Bey, Sreyya Bey, Dkakinzade Basri Bey gibi kimseler ilerleyen yllarda Tnin merkeziyeti politikalarna kar Prens Sebahattin Beyin adem-i merkeziyeti anlayna yaklaacak ve bu temelden hareket eden siyasi organizasyonlarn ierisinde olacaklardr (Karal, c.V; 245). Arnavutlukta balayan II. Merutiyet dneminin ilk Arnavut isyan byle bir tarihsel arka plandan besleniyordu. Esasen Arnavutlar ayaklandran ey T ve Arnavut temsilcileri arasndaki anlamazlktan ileri geliyordu. Arnavutluk Komitesince dzenlenen Debre

Kongresinde Arnavutlar bir takm istekler ekillendirmiler ve bu erevede merkez hkmetten talepte bulunmulard. Arnavutlarn istekleri zerk bir Arnavutluk tasarladndan Tnin etkisi altndaki Osmanl hkmeti tarafndan kabul edilmedi. Bu durum T ile Arnavutlarn arasnn iyice almasna sebebiyet verdi. Kongre isteklerinin reddedilmesi zerine sa Bulatin nderliinde bir grup ayaklanma balatt. Osmanl hkmeti bu ayaklanmay bastrmakla Cavit Paay grevlendirdi. Cavit Paa her iki taraftan da ok sayda insan ve byk miktarda mal kaybna sebep olan bir harekttan sonra ayaklanmay bastrabildi (Karal, c.V; 246).

169

ngiltere ve Almanya srtmesi Cemiyet ve Ordu srtmesi olarak hkmet zerinde kendisini Aralk 1909da gsterdi. Osmanl gemicilik irketi Hamidiye ile ngiliz Lynch irketinin birletirilmesi giriimi atmay alevlendirdi. Lynch mtiyaz meselsi aslnda ok daha eskiye, Sultan II. Mahmud Dnemine kadar uzayan bir meseleydi. Sultan II. Mahmud bir ferman ile ngilizlere Frat ve Dicle nehirleri zerinde iki vapur iletme hakk vermiti. 1841de teyid edilen imtiyazla ngiliz Lynch irketi bir vapur iletme hakk daha almt. Ancak Ermeni meselesinde ngilterenin tutumu sebebiyle II. Abdlhamid sz konusu imtiyaz Hazine-i Hassaya devretmiti. Merutiyetin iln edilmesiyle Hazine-i Hassa da Maliye Nezaretine getii iin mesele hkmete intikal etmi oluyordu. Hseyin Hilmi Paa hkmeti dneminde Maliye, Nafia ve Maarif Nazrlarndan oluan bir komisyon tekil ettirilerek konu yeniden gndeme alnm ve sz konusu komisyon uzun mzakereler neticesinde imtiyazn artlarn deitirmeye muvaffak olmutu (Tunaya, 1989(b); 356, Yaln, 1936; 70, Akin, 2001; 245-246). Buna gre Hamidiye adyla bir Osmanl vapur iletmesi kurulacak, irketin yar hissesi Osmanl hkmetinin, dier yars da Lynch irketinin olacakt. Dicle ve Frat zerindeki vapurlarda ngiliz bayra yerine Osmanl Sanca tanacakt. Ayrca Lynch irketine daha nce sresiz verilen imtiyaz 75 seneye drlm; Osmanl Devletinin istemesi halinde 37 yl sonra irket hisselerinin tamamn satn almas hkme balanmt (Us, 1964; 167). Sadrazam Hseyin Hilmi Paa mal bir taahhd iermedii gerekesiyle szlemeyi imzalamt ve yeniden meclise gndermek istemiyordu. Bu arada Almanlarn Lynch mtiyaz meselesinden dolay rahatszlklar gittike artyordu.

170

stanbulda Almanlar tarafndan karlan Osmanischer Lloyd Gazetesi byle bir irket-i Osmaniye tekili keyfiyeti herkes nazarnda Hseyin Hilmi Paa kabinesinin bir muvaffakiyeti suretinde telakki edilecek. Hlbuki i btn btn bakadr ngiltere nfuzu Bablide gittike artmaktadr eklinde Almanlarn meseleye bakn aktarmt. Badat imendiferi imtiyazn alm bulunan Almanya Lynch mtiyaz sebebiyle kendi imtiyaznn zarar greceini dnyordu. Bu sebepten irket tekilinin Badat imendiferinin bitirilmesine kadar ertelenmesini istiyordu (Yaln, 1936; 84-85). T ierisinde de Lynch mtiyaz konusunda farkl grler vard. Hseyin Cahit Bey, Talat Bey gibi nde gelen Tliler hkmetin giriiminin yerinde olduunu dile getirirken Babanzade smail Hakk Beyin ba ektii bir grup Lynch mtiyazna muhalefet ediyordu. TC konuyu kendi iinde grt ancak zme

kavuturamaynca Meclise bir nere verilmesi kararlatrld. nergeye gre 11 Aralkta Hseyin Hilmi Paa Lynch Meselesi sebebiyle meclise izahat verecekti. nergenin grlecei gn Tanindeki kesinde Hseyin Cahit Lynch konusunun Almanlarn bir entrikas olduuna hkmederek gayenin Trkiyeyi ngiliz

politikasndan ayrarak bir buhrana srklemek olduunu ifade etti (Gazel, 2001; 262). Mecliste Lynch Olay olduka iddetli tartmalara sebep oldu. Sadrazam Hseyin Hilmi Paa birlemeden yanayd ancak gvenoyuna gidilmesini istedi. Oylamada ezici bir ounlukla Hseyin Hilmi Paa kabinesi gvenoyu ald. Bylelikle Lynch imtiyazna ilikin Hseyin Hilmi Paann tasarrufu uygun grlm oluyordu. Bu durum ayn zamanda Almanyann karlarnn yenilgisiydi. Meclis byk

171

ounlukla gvenoyu vermi olmasna ramen Hseyin Hilmi Paa 28 Aralk 1909da grevinden istifa etti. Lynch mtiyaz meselesi Osmanl karar vericilerini ngiltere konusunda daha dikkatli olmaya sevketmiti. Gerekten de Merutiyetin ilnndan itibaren ngiltere eitli imtiyazlar isteyerek Osmanl Devletindeki karlarn maksimize etmeye alyordu. ncelikle Badat Demiryolu projesine ek olarak Kuveyt-Badat arasnda bir demiryolu imtiyaz istemiler; Lynch irketi eliyle de Frat-Dicle tamaclnda tekel olabilmek iin aba gstermiler; Mezopotamyay eskiden olduu gibi cennete evirecek Wilcooksn sulama projesini hayata geirmeyi hedeflemiler, hatta bu amala Hindistandan getirecekleri Hintlilerle blgeyi kolonize etmeyi nermilerdi. ngilizlerin youn imtiyaz talepleri bata ttihatlar olmak zere Osmanl siyasetilerini phelendirmiti (Heller, 1983; 13-15, zyksel, 2008; 258-259). Sadrazam Hseyin Hilmi Paa ortaya kan durum karsnda Alman Bykelisi Marchallla grerek ngilizlerin Trk dostluunun arkasnda kendi karlar olduunu; siyas anlamda ngilizlere bu imtiyaz vereceime ylda bir iki milyon pound kilometre garantisi demeyi tercih ederim demiti. Ancak dier taraftan konuyu Meclis-i Mebusanda aklamak son derece zordu nk meclis yeleri meselenin siyas boyutundan ok finansman boyutu ile ilgileneceklerdi. Bu yzden Hseyin Hilmi Paa Alman Bykelisi Marchalldan Badat demiryolunun bu son ksmnn ngilterenin ve hatta Fransann eit katlaca bir yntemle inas konusunda Almanyann yardm ve onayn istedi. Eer bu koul kabul edilirse Osmanl Devleti hattn Badata kadar olan ksmnn inasnda hibir zorlukla karlamayacaklar garantisini verdi (zyksel, 2008; 260).

172

Bu srada Mahmud evket Paa ile Von der Goltz Tyi ykp Alman karlarna hizmet edecek bir askeri rejim kurmaya almakla sulanyordu. Hseyin Cahit Hseyin Hilmi Paa Kabinesinin Orduya ve Mahmut evket Paaya ramen gvenoyu aldn yazmt. Bir baka makalesinde Hseyin Cahit Alman gazetelerini ele alarak Almanyann Osmanl iilerine mdahale ettiini ve istibdat taraftarlarn desteklediini iddia etti. ttihat basnn ve ttihatlarn Almanya muhalefeti o kadar iddetlenmiti ki Maliye Nazr Cavit Beyin Harp Divanna verilmesi dahi bekleniyordu (Ahmad, 1996; 80). Ancak ordu bekleneni yapmak yerine daha etkili bir adm atarak 22 Aralkta Tanin Gazetesinin kararn Harp Divan kararyla durdurdu. Tanin ertesi gn Yeni Tanin adyla kt (Gazel, 2001; 265). Lynch mtiyaz Meselesi zerine yaplan tartmalar Hseyin Hilmi Paa asndan barda taran son damla olmutu. Hseyin Hilmi Paa ve Cavid Bey Meclisin tavrnn anlalmaz olduuna kanaat getirip sorunu kkten zmekte, yani istifa etmekte buldular. Paann istifa etmesi gerektiine dair tekliflerin Tden geldiine dair sylentilere kar Tnin nde gelenlerinden Mentee Mebusu Halil Bey byle bir teklif olmadn aklad. Paann grevden istifas zerine zellikle Avrupadaki gazetelerde Hseyin Hilmi Paann sadaretten istifasnn Tnin basks sebebiyle olduuna dair haberler yaynland. Bu duruma kar Tnin Merkez-i Umumi yelerinden mer Naci Bey stanbul gazetelerine bir tekzip gndererek iddialar yalanlad. Paa da gazetelere gnderdii beyanatta Tnin istifaya dair bir dahli bulunmadn kabul ediyordu (nal, 1965; 1673, Ahmad, 1996; 89-90). Hseyin Hilmi Paa Sadrazamla atanmadan nce Sait Paa ve Kamil Paa gibi devlet grevinde

173

ciddi tecrbe sahibi kimselerin yannda daha fazla bilgi ve grg edinemedii iin znt duyduunu belirtmitir (Trkgeldi, 1949; 23). Hseyin Hilmi Paann istifas kabul edildikten sonra grev Roma Bykelisi Hakk Paaya teklif edildi. Hakk Paa grevi bir tereddt srecinden sonra kabul ederek 12 Ocak 1909da Sadrazam oldu (Ahmad, 1996; 80).

174

2.6.brahim Hakk Paa48 Kabinesi (12 Ocak 1910-29 Eyll 1911) Hseyin Hilmi Paann yerine kimin getirilecei sorunu hayli tartlm ve Kamil Paa, Sait Paa, Ferid Paa ve Hakk Paann isimleri n plana kmt. Btn bu kimseler arasnda brahim Hakk Paa herkesin zerinde anlaabilecei tek isim gibi grnyordu. Herhangi bir parti ile direkt ve yakn ilikisinin olmamas taraflarla pazarla oturmasn kolaylatrc bir unsurdu. Kabinesini oluturmak iin tam selahiyet art ile Sadrazamlk grevini kabul etti ve greve balar balamaz ilk i olarak Mahmud evket Paay Harbiye Nazr olarak atad. Bylelikle skynetim kumandan ve ilk ordunun genel mfettii sfatyla hkmetin denetimi dnda kalm olan Mahmud evket Paann statsnn dourduu absrd durumu ortadan kaldrmay amalyordu (Ahmad, 1996; 92-93, nal, 1965; 1871-1884). brahim Hakk Paann kabinesi u kimselerde oluuyordu: Dhiliye Nezareti-Talat Bey, Harbiye Nezareti-Mahmud evket Paa, Bahriye Nezareti-Halil brahim Paa, Adliye Nezareti-Necmeddin Mola Bey, Maliye NezaretiCavid Bey, Maarif Nezareti-Emrullah Efendi, Ticaret ve Nafia Nezareti-Hallacyan Efendi, Orman ve Maadin ve Ziraat Nezareti-Mavrokordato Efendi, Evkaf Nezaretierif Ali Haydar Paa, uray- Devlet Reisi-Necmeddin Moll Bey(Vekleten), eyhlislam-elebizade Hseyin Hsn Efendi

48

brahim Hakk Paa (d. 1863, stanbul . 29 Temmuz 1918, Berlin) V. Mehmet Reat saltanatnda 12 Ocak 1910 - 30 Eyll 1911 tarihleri arasnda bir yl sekiz ay on dokuz gn sadrazamlk yapm Osmanl devlet adamdr. Merutiyet yllarnda Maarif ve Dahiliye Nazrlklar yapan brahim Hakk Paa, 1910 ylnda sadrazamln yan sra Hariciye ve Nafia Nezaretlerini de ynetmi;Trablusgarp Sava srasnda istifa etmitir. Devlet adamln srdrrken eitli konularda ders kitaplar da kaleme almtr.

175

brahim Hakk Paann Alman yanls olduu kesin biimde ifade edilebilir. Almanyann Osmanl Bykelisi Marchall brahim Hakk Paadan Almanlarn iyi dostu diye bahsetmekte; brahim Hakk Paaya olan gvenini sk sk

vurgulamaktadr (zyksel, 2008; 258). Padiah brahim Hakk Paaya hitabl 12 Ocak 1910 tarihli hatt- hmayununda kabinesinin yelerini semesini, devlet ilerini eriat ve anayasa ilkelerine gre yrtmesini emrettikten baka eitli halk topluluklar arasnda iyi geim salamasn, memleketin ilerlemesini ve halkn refahn salayacak yeni kanunlar karmasn tlemekte idi (Karal, c.V; 120). brahim Hakk Paa 24 Ocak 1910da Meclis-i Mebusanda programn okudu. Programn banda Osmanllk lksnn izlenecei, eitli Osmanl topluluklar arasnda sevgi, sayg ve gven salanaca belirtildikten sonra u hususlara dikkat ekilmiti: Huzur ve skun salanacaktr. Hak ve adalet gzetilecek, bu hususta iddetle merhamet birlikte yrtlecektir. Osmanl topluluklar arasnda meydana gelmi olan anlamazlklar kaldrlacaktr. Genel ve zel kanunla ynetilen vilayetlerimizden bazlarnn ynetim sistemi yeniden incelenecektir. Yemende ayaklanma ve Giritte huzursuzluk bulunduundan bu yerler iin yeni bir dzen dnlecektir. Yabanc devletlerle ilikilerde barn salanmas yolunda bir politika izlenecektir. brahim Hakk Paa Kabinesi 187 olumlu oya kar 34 ye red oyu ile gvenoyu ald. Olumsuz oylar muhalefetin kuvvetlenmekte olduunu gsteriyordu (Karal, c.V; 122-123). Yusuf Hikmet Bayur 1910 yln Osmanl Devletinin (Girit Sorunu hari) kark d ilikilerden ve yabanc devletlerin basksndan uzak yaad ilk ve son yl olarak nitelemektedir (Bayur, 1991(b); 316). Ancak d politikadaki bu sakin durum i

176

politikada konsolidasyonu salamann kapsn amak yerine ortaln daha da karmasna sebep olmutur. 1910 yl balarnda stanbulu ziyaret eden Srbistan Dileri Bakan Milanovi brahim Hakk Paann pozisyonu salam deildi; karsnda cemiyet vard, daha nemlisi ordu vard ve son olarak yeni dzene kar olan eitli unsurlar vard diyerek bakentteki durumu zetlemitir. T iinde muhalif bir hareketlenmenin yan sra T dnda da muhalefet hareketlendi. ubat 1910da Ahali Frkas kuruldu (Tunaya, 1989; 234). brahim Hakk Paa kabinesi dneminin en nemli i meselelerinden birisi bte meselesi olmutur. Cahid Bey bakanlnda bir heyet tarafndan Hseyin Hilmi Paa hkmeti dneminde hazrlanan ve mal bir takm reformlar da ieren bte Aralk 1909da Meclis-i Mebusana sunulmu ancak bu srada hkmet dmt. brahim Hakk Paa halefinden kalan bteyi dikkatle uygulamaya koymu, vergi sisteminde slahat yapmaya, ithal mallarn gmrk vergileri zerinde Avrupal devletlerle grmeler yapp dzenlemelere gitmeye sz vermiti (Ahmad, 1996; 94-95). Sz konusu reformlar ierisinde en fazla zerinde durulan Harbiye Nezaretinin denetlenmesi meselesiydi. Cavit Bey Harbiye Nezaretinin harcamalarnn

denetlenmesi gerektii zerinde srarla duruyor Mahmud evket Paa ise buna msaade etmiyordu. Harbiye Nezareti ile Maliye Nezareti arasndaki uzlamazln yaratt gerilim 1911 Austosunda en st seviyeye trmanmt. Bu sre iinde Cavit Bey Maliye Nazrln brakm yerine ttihat olmamakla birlikte Mahmud evket Paann diledii gibi para harcamasna ierleyen Nail Bey atanmt. Mahmud evket Paa Harbiye Nezaretinin btesinde bir kesinti yapmamakta direnmeye ve Nezaretin mal hesaplarn mfettilere gstermemeye devam etti. Bu durum karsnda Nail Bey

177

istifa edeceini dillendirmeye balad. Ciddi bir hkmet buhran kapdayd. 29 Austosta Sadrazam brahim Hakk Paa ngiltere Bykelisi Lowthera bir anlamaya varlacandan emin olduunu ve kendisinin istifa edecei ynnde ortalkta dolaan haberlerin gerei yanstmadn syledi. Neticede soruna Meclisin bu birleim ylnda zm bulunamad ve Meclis-i Mebusan tatile girdi. Meclis geri dndnde talya Osmanl Devletine sava iln etmi ve Harbiye Nezaretinin btesinin denetlenmesi fiilen imknsz hale gelmiti (Akin, 2001; 250-251, Ahmad, 1996; 100). Devlet btesinin bir nemli taraf da d borlanmaya duyulan ihtiyat. 19091910 btesinde devletin yllk ihtiyac 32 milyon liray bulduu halde bte geliri ve gideri 26 milyon lira olarak balanm ve gelirle gider arasndaki an kapatlmas iin 6 milyon lirann borlanmak suretiyle kapatlmas ngrlmt (Karal, c.V; 124). Borlanma grmeleri Osmanl Devletinde ibrenin Almanyaya dnemesi noktasnda dnm noktas oldu. 1910 yazna isabet eden dnemde Maliye Nazr Cavid Bey Osmanl maliyesi iin borlanma grmelerinde bulunmak zere Pariste grmelerde bulunuyordu. Fronkofil olarak bilinen Cavid Bey maliye iin gereken paray bulaca konusunda olduka umutluydu. Ama Pariste Franszlar Trk maliyesini ve Maliye Nezaretini Fransz denetimi altna sokmak anlamna gelen ve kendisine saygs olan hibir hkmetin kabul edemeyecei koullar ne srdler (Akin, 2001; 251, Ahmad, 1995; 46). yle ki Alman mparatoru II. Wilhelm stanbul elisi Marchall tarafndan kendisine gnderilen notu okurken yanna u notu dmt: Evet, bu gerek bir

178

antaj. Galyallar Trklere zenci kolonisi muamelesi yapyorlar (zyksel, 2008; 261). Cavid Bey Fransz hkmetiyle herhangi bir gelime salayamayacan anlaynca Fransz bankalar topluluuyla grmelere balad ve bor almay baard. Anlamaya gre Credit Mobilier, Louis Dreyfus, Bernard-Janilowsky ve eyalet Bankalar Topluluu %4 faizle bor vermeyi kabul etmilerdi. Ancak Fransz Dileri Bakanl bu antlamann uygulanmasn engelledi. Dileri Bakan Pichon bankalara Osmanl Hkmeti btenin bir Fransz tarafndan ynetilmesine raz olmadka bor parann verilmesine izin vermeyeceini bildirdi. Cavid Bey bu koullar altnda anlamadan vazgemek zorunda kald (Ahmad, 1996; 103-105, zyksel, 2008; 261). Fransadan bir netice elde edemeyen Cavid Bey ansn ngilterede denemeye karar verdi. Esasen Cavid Bey ngiliz Banker Sir Ernest Casselden bor salanaca konusunda hayli umutluydu. yle ki 20 Eyll tarihli gazetelerde Trklerin Sir Casselin bankas National Bank of Turkeyle bor konusunda anlamaya vardklarn yazyordu (Ahmad, 1996; 105). Ancak ngiltere Dileri Bakan E. Grey ile Fransz Dileri Bakan Pichon nceden anlam olduklar iin Cavid Beyin Londrada da hi ans yoktu. Banker Ernest Cassel Osmanl yneticilerine Paristen bor almalarn tlyordu. Sir Babinghton Smithin de tavsiyesi ayn yndeydi. Ar mali bunalmla bor almakszn ba edemeyeceinin bilincinde olan ancak bu beklenmedik koullara boyun emek istemeyen Cavid Beye Alman bankalar el uzattlar (zyksel, 2008; 261). Alman Babakannn devreye girmesiyle Osmanl Hkmeti ile stanbulda, Almanya Bykelisi Marchalln denetimi ve destei altnda, 11 milyon altnlk bir

179

bor antlamas imzaland. Cavid Bey antlamadan sonra Almanlarn ii byk bir zeka ve incelikle yrttklerini, kredi ile ilgili olmayan hibir konuyu grme masasna getirmediklerini, Trkiyenin gururunu zedeleyecek hibir art ne srmediklerini yazmt. Almanlar ise antlama sonrasnda Osmanl Devletindeki Alman nfuzunun Abdlhamid dneminde dahi eriilemeyen bir noktaya vardn dnyorlard (zyksel, 2008; 261-262, Ahmad, 1996; 106-107). Almanyann bu derece istekli olduu bir dnemde ngiltere ve Fransann Osmanl Devleti tarafndan kabul edilemeyecek neriler ne srp grmeleri kmaza srklediklemeleri dikkat ekici bir gelime olmutur. ngiltere ve Fransann bu tavrlarnda Osmanl Devleti ve ttihatlarn kapitlasyonlarn ykn azaltmak amacyla mali reform yapma gayret ve kaygs ierisinde olmalar etkili olmu gzkmektedir. Byk Devletlerin onay olmakszn kapitlasyonlar

kaldramayacan ya da dzenleme yapamayacan bilen Osmanl ynetimi bu sorunu meclisten geirilen ve hukuksal dokuya uygun kanunlar marifetiyle ama gayreti ierisinde olmutur (zyksel, 2008; 262). II.Merutiyetin ilnndan sonra etecilik faaliyetlerini yasad olarak

tanmlayan dzenlemeler ete faaliyetlerinin azaltlmasna yardmc olmad. ete hareketlerinin genilemesi zerine Hseyin Hilmi Paann sadrazaml esnasnda 27 Eyll 1909da etecilii yasaklayan bir kanun tasars hazrlanarak kanunlama prosedrleri tamamlanmadan yrtlmesine balanmt (Karal, c. V; 136). brahim Hakk Paa hkmeti greve baladktan sonra eteler kanunu tasarsn merulatrmak iin Skynetim Kararnamesine Ek Tasar adyla meclisten geirmeye alt. Giriim, henz geirilmi bir kanun olmad gerekesiyle meclisten

180

geirilmemi kanuna ek bir kanunun geirelemeyecei zerinden iddetli bir muhalefetle karlat. zellikle cezalarn arlndan sz ediliyordu. Hkmet bu srada silahl ayaklanma balatm olan Arnavutlar bastrmak iin kanunun geirilmesine ihtiya olduu retorii zerinden meclisteki Tli ounlua yaslanarak tasary yasalatrmay baard. Ancak Arnavutlar ellerindeki silahlar, Dhiliye Nazr Talat Bey bu konuda teminat vermi olmasna ramen, Bulgarlar ve Srplarn kendilerinin silahsz kalmasndan faydalanarak saldracaklar dncesiyle teslim etmeye yanamyorlard. Makedonyadaki Bulgar komiteleri ise elinde silah olanlarn ya komitelere katlmalar, ya da Bulgaristana g etmeleri arsnda bulundu. Ellerindeki silahlar Trklere teslim edenler idam edilecekti (Karal, c.V; 136-137).
Arnavutluk Gelimeleri: Mart 1910da ikinci Arnavutluk ayaklanmas balad.

Ayaklanma blgesi pek, Pritine ve Veletrindi. Ayaklanmann grnrdeki sebebi merkezi idareye mensup memurlarn yerli halk zerinde ar iddet uygulamas; zaman zaman bu uygulamalarn lme varmas sebebiyle skynetim iln edilmi olmasyd. Ayaklanan halk yeni konulmu vergilerin kaldrlmasn, askerlik kanununun yeniden dzenlenmesini, halkn elindeki silahlarn toplanmas hakknda karlan kanunun geri alnmasn istemiti. brahim Hakk Paa kabinesi ayaklanma karsnda hareket tarz tercihini ayaklanmann kuvvet kullanlarak bastrlmas olarak belirledi. lk nce evket Turgut Paa komutasnda bir kuvvet blgeye sevkedildi, ardndan Harbiye Nazr Mahmud evket Paa kendisi bizatihi ayaklanma blgesine geldi ve bir takm sert tedbirler almak suretiyle ayaklanmann sona ermesini salad (Karal, c.V; 246).

181

1910 yl sonbaharnda nc Arnavutluk isyan Malisor Arnavutlar arasnda patlak verdi. Malisor Arnavutlarnn bir ksm Katolik bir ksm da Ortodoks idi. Katolik Malisorlar Avusturya-Macaristan mparatorluundan; Ortodoks Malisorlar da Karadadan yardm alyorlard. Bu Arnavutluk isyan hem iklimkoullar hem de corafya artlar sebebiyle dorudan mdahalenin zaman ve etki asndan ilevselliinin salanamam olmas sebebiyle daha uzun srd. rnein 1911 yl Mays ve Haziran aylarnda blgeye Abdullah Paa komutasnda birlikler sevkedildi ancak dalk arazi artlar sebebiyle mdahaleden istenen sonu elde edilemedi. syanclardan bir ksm da Avusturya-Macaristan ve Karadaa snd. Bu durum meseleye diplomatik bir boyut kazandrm oldu. Neticede Rusyann da diplomatik srece dahil olmasyla Malisorlarla anlama yoluna gidildi. Kendilerine vergi muafiyeti, silah tama hakk, askerlik hizmetlerini memleketlerinde yapma imtiyaz tannmak suretiyle ayaklanma sona erdirildi. Bu durum Mslman Arnavutlarn merkeze ballklarn yitirmelerine sebep oldu nk merkez otorite bu haklar daha nce Mslman Arnavutlara vermemiti (Karal, c.V; 247).
Trablusgarb Meselesi: Esasen talyann Trablusgarba ilgisini 1882de Fransann

Tunusa yerlemesinin talya zerinde yaratt etkiye kadar geri gtrmek mmkndr. Fransann Tunusa yerlemesi talyann smrgecilik politikalarnda Almanya - Avusturya-Macaristan eksenine yaklamasnn en nemli sebeplerinden birisi olmutur. Bylelikle talya Trablusgarb konusunda iki merkez devletin desteini salamtr. Dier taraftan talya, 1887de Akdeniz Antantlarnn kurulmasnda aktif rol oynayarak ngilterenin de yardmn salama noktasnda admlar atmt. l ttifakn yenilenmesi srasnda 1887de Adriyatik ve Ege Denizindeki karlarn

182

Avusturya-Macaristan mparatorluuna ve Almanyaya kabul ettirmiti. Bununla birlikte talya smrgecilik adna somut bir gelime elde edemedi (Armaolu, 2006; 630, Anderson, 2001; 299). talya, Akdeniz ve Balkanlardan midini kesince ilgisini Habeistan zerine younlatrd ancak Habeistan giriimi de fiyasko ile sonuland. Bu durum da talyann Trablusgarb ilgisinin younlamasna sebep oldu (Armaolu, 2006;650652). talyann smrgecilik konusundaki baarszlklarna karlk l ttifak bir ekilde hep Avusturya-Macaristann lehine iliyormu gibi bu devlet btn krizlerden kazanl kyordu. Dier taraftan talyann Avusturya-Macaristan

mparatorluundan toprak istekleri de vard. Bu durum talyay ngiltere-Fransa eksenine yaklatrmaya balad. Fransa ile 1900 ve 1902de yapt antlamalarla Fransann Fasa yerlemesine karlk Trablusgarba yerlemeyi Fransaya kabul ettirdi. Son olarak 1908de Bosna-Hersekin Avusturya-Macaristan tarafndan ilhk talyada byk bir infial uyandrd. talyanlar Adriyatike bir eit Karadeniz gzyle bakyorlard ancak son gelimelerden sonra bir merkez devlet Adriyatik kylarna kmt. Bosna-Hersekin ilhak talyada bir Avusturya-Macaristan dmanlnn iddetlenmesine sebep oldu. Bu durum talyay l tilaf devletlerinin nc yesi Rusyaya yaklamaya itti (Armaolu, 2006; 630-631, Anderson, 2001; 299-300). talyann Rusyaya yaklamasnn en nemli sebebi Avusturya-Macaristann Balkanlardaki hareketlerinde bask altna alnmasyd. talyanlar bu amala Almanya zerinde de etki kuruyorlard ancak yukarda ayrntsyla aktarld zere o dnemde

183

Rusya Boazlar meselesi zerinden siyaset kurduu iin talyann Rusyaya yaklama hamlesi Ruslar tarafndan byk bir memnuniyetle karland. Hatrlanaca zere Rus Dileri Bakan Islowsky Buchleuda Avusturya-Macaristan Dileri Bakan Aerenthal ile grtkten sonra talyaya gemiti. talya Dileri Bakan Tittoni Bosna-Hersekin Avusturya-Macaristan tarafndan ilhk edileceini burada

gerekletirilen grmelerde renmiti.

Gelime zerine Viyana nezdinde

giriimlerde bulunarak ilhkn ertelenmesini engellemeye alt ancak Viyana ynetimi talyann taleplerine kulak tkad. Gelimelerin seyri zerine talyanlar Boazlarn Rus gemilerine almasna karlk Rusyann Trablusgarb konusundaki desteini salad (Armaolu, 2006; 631). Bosna-Hersekin ilhk Rusya - Avusturya-Macaristan mnasebetlerinde gerilime sebep olmutu. Bu durum talya ve Rusyann birbirlerine daha da yaklamalarna sebep oldu. Bu atmosfer ierisinde Rus ar II. Nikola ile talya Kral III.Victor Emanuel 1909 Ekiminde talya Kralnn Torino yaknlarndaki Raccogini atosunda biraraya geldiler. Yaplan uzun grmelerde zellikle Balkanlarn durumunun grld duyuruldu, bu arada 24 Ekim 1909da talya ve Rusya Dileri Bakanlar arasnda Racconigi Antlamas ad verilen ve gizli tutulan bir antlama imzaland. Bu antlamadan Rusya mttefiki Fransay bile yl sonra haberdar edecekti. Antlamann Osmanl devleti asndan nemli hkmleri u ekilde zetlenebilir: Balkanlarda statkonun korunmasna allacak; statkonun korunmas mmkn olmazsa Balkan devletlerinin milliyetler ilkesine gre geliimleri salanacaktr. talya Rusyann Boazlardaki menfaatlerine ve Rusyada talyann

184

Trablusgarb ve Cyrnaiquedeki menfaatlerine olumlu bir ekilde bakacaklardr (Armaolu, 2006; 632). Gelimeler karsnda Almanya talyann l ttifakla balarn tamamen koparmasn engellemek iin harekete geti. 1909 Hazirannda talya ile AvusturyaMacaristan arasnda Balkanlar konusunda grmeler balamt. Almanya bu grmelerin hzlandrlmas konusunda Avusturya-Macaristan zerindeki basksn arttrmaya balad. Avusturya-Macaristan ise talyaya fazla taviz vermeye yanamyordu ancak zellikle Rusya ile talyann ilikilerinin gelimesi AvusturyaMacaristan talyaya taviz vermeye zorlad. Varlan uzlaya gre iki taraf da Balkanlarda statkonun bozulmas konusunda nc bir devletten teklif aldklarnda bu teklifi kar tarafa bildireceklerdi ve eer Avusturya-Macaristan Balkan statkosunu bozmak zorunda kalrsa bunun karlnda talyaya bir taviz verecekti (Armaolu, 2006; 634). talya Sultan II. Abdlhamid dneminden balayarak Trablusgarbdaki ekonomik ve siyas etkinliini arttrmt. Bu minvalde zellikle 1907de Trablusgarp ve Bingazide birer ubesi alan Banco di Roma Trablusgarb meselesi zerinde ekillendirici bir role sahip oldu. Banco di Roma Trablusgarbda geni madd-manev kredisiyle nfuz teminine ve talyanlarn ekonomik bakmdan piyasaya hakim olmalarna alyordu. Banka ayn zamanda yerlilerin elindeki topraklarn talyanlara gemesine arac oluyordu. Banco di Romann ayrca Katolik Kilisesi ile de ilikileri vard (Bayur, 1991(c); 76). 1911 yl talyada kraliyet ilnnn 50.yldnmne rastlamaktayd. Bu sene lkede byk bir mill heyecan yaratlmaya allm; bu erevede talyann

185

Trablusgarp zerindeki baz iddialar da yeniden gndeme gelmiti. talyay 1911de Trablusgarba kar sevkeden en nemli hadise Fas meselesinin alevlenmi olmasyd. 14 ubat 1911de talyan Dileri Bakan Guicciardini talyan parlamentosunda Osmanl Devletinin Akdeniz sahillerindeki vilayetlerinin durumunun talyay talyan topraklar kadar ilgilendirdiini; Kuzey Afrikann talyan hayat sahas ve menfaat mntkas iinde bulunduunu, buralarda Osmanl idare sisteminden baka bir vesayet sisteminin gelmesinin ve baka devletlerin mdahalelerinin kendileri asndan kabul edilemez olduunu, bu erevede Fastaki Fransz eylemlerini endie ile seyrettiklerini ifade etmiti ( Kutay, 1978; 40). talyann 1900de Fransa ile yapt gizli antlamaya gre Fransa Fasta yeni menfaatler elde ederse talya da Trablusgarbda harekete geecekti. 24 Nisan 1911de Fransz ordusu Fasa girdi. Almanya ngilterenin engellemesi zerine ar isteklerinden vazgeti. Bunun zerine Almanya ile Fransa Fas konusunda anlamaya vardlar. Bu anlama gereince 23 Eyll 1911de Agadir Limanndaki Alman sava gemileri geri ekildi (Kutay, 1978; 41). Fransann Almanya ile Fas zerinde mutabakata varmas talyann 1900 antlamasn devreye sokmasna imkn salam oldu. talyan kamuoyunda Fasn Fransa tarafndan ele geirilmesi bir anda hkmeti devirecek kadar iddetli bir tesir dourunca talyan hkmetinin Trablusgarb konusundaki niyetleri artk ak bir biimde tartlmaya baland. Dier bir deyile Fransann Fas konusunda harekete gemesi zerine talya daha evvelden edindii haklar kaybetmemek iin harekete gemek zorunda kald (vgn, 2006; 22). Fransann Fas konusunda att admlarn talyada Trablusgarb meselesini alevlendirecei Osmanl siyasetileri tarafndan tahmin edilebiliyordu. 25 Eyll 1911

186

tarihli Tanin Gazetesinde smail Hakk Babanzade bu durumdan bahsederek zellikle Agadir Limanndan Alman sava gemilerinin ekilmesinin ihtilafn bir muvazaa ile neticelendii izlenimi uyandrdnn altn iziyordu. brahim Hakk Paadan sonra Roma bykelisi olan Kazm Bey 7 ubat 1911de merkeze gnderdii notta talyann istibdat dneminde Trablusgarb almad iin pimanlk duyduunu bildirmiti. Kazm Bey 4 Haziran 1911 tarihli notunda ise Trablusgarbn kuvvetlendirilmesi ve asker bakmdan takviye edilmesi gerektiini Osmanl hkmetine bildirdi. Ayrca Hariciye Nezareti de 21 Haziran 1911de Fas iinin zmlenmek zere olduunu ifade ederek talyanlarn Trablusgarb konusunda hareketlenebilecei mtalaasn bildirerek hkmeti uyard (Kuran, 1956; 485). Viyana Bykelilii 12 Austos 1911de talyann Trablusgarba saldrmak iin Avrupa devletlerine bavurduu haberini Osmanl hkmetine ulatrd. Bu haber zerine Osmanl hkmeti Avrupadaki bykelilerinden bu iin aslnn

aratrlmasn istedi. Fakat bykelilikler devletlerin talyann kendilerine byle bir bavurusu olmad eklinde cevap verdiklerini merkeze bildirdiler.(Bayur, 1991(b); 84-85) Bunun zerine Sadrazam brahim Hakk Paa kendisine Meclis-i Mebusanda yneltilen bir soruya Byk Devletlerarasnda Trablusgarb ve Bingazi konusunda herhangi bir mzakere olmad eklinde cevap verdi ( Karasapan, 1960; 195). Meclis-i Mebusandaki Trablusgarb mebusu Sadk Bey 12 Eyll 1911de Tanin Gazetesine yazd mektupta talyanlarn Trablusgarbda nfuzlarn ikame etmek iin yaptklar almalardan bahsederek talyan emellerini herkesten fazla bilmesi lazm gelen eski talya Bykelisi brahim Hakk Paa Kabinesinin ilk icraatnn

187

Banco

di

Romann

Trablusgarbdaki

varln

resmiletirmek

olduundan

yaknyordu. Esasen 1910 yl balarnda Trablusgarbda ciddi imtiyazlar elde etmi bulunan talya buna ramen iktisad faaliyetlerinin kstland ynnde Osmanl hkmetine ikyette bulunmaktayd. talyann Trablusgarba ynelik faaliyetleri arttka Byk Devletlerin tavrlar da netlemeye balad. Fransa 1900 ve 1912 anlamalarna (Armaolu, 2006; 454-457) sadk kalarak talyan tasarlarn destekledi ve genel olarak Trablusgarb bunalm sresince talyadan yana bir tavr ortaya koydu (vgn, 2006; 27). talya, ngilterenin Trablusgarb konusunda onayn henz 1887 gizli antlamas srasnda almt. Buna gre talya ngilterenin Msrdaki faaliyetlerini destekleyecek ve ngiltere de nc bir devletin Kuzey Afrikay igali halinde talyann Trablusgarb ve Bingazideki faaliyetlerini takviye edecekti. ngiltere bunalm esnasnda bu antlamaya uygun davrand (vgn, 2006; 27). Esasen ngiltere Msra yerletikten sonra 1791de Babakan olan William Pittden itibaren izledii (Armaolu, 2006; 8) Osmanlnn toprak btnl politikasn terk etmiti. Bu erevede ngiltere Trablusgarb konusunda talyaya destek vaadinde bulunmazken igalden vazgeirmek iin de herhangi bir giriimde bulunmad. Bylelikle talyann Almanya saflarna katlmasnn nne gemek istiyordu (Bayur, 1991(c); 83). Avusturya-Macaristan mparatorluu talyann mttefiki durumundayd ancak Trablusgarb konusunda iki ayr gr dikkat ekiyordu. Avusturya Genelkurmay Bakan Htzendorf talyann byk bir mill ama peinde gittiini, Trablusgarb igalinden sonra talyann Avusturya-Macaristan mparatorluunun talyan

unsurlarn ihtiva eden blgelerine ynelebileceini; bunun iin Trablusgarbn

188

igalinin nlenmesi gerektii grndeydi. Avsuturya-Macaristan Dileri Bakan Aerenthal ise talya ile Trablusgarb konusunda anlama yaptklarn hatrlatarak bu anlamaya uymalar gerektiini ifade ediyor ve talyann Trablusgarba gidiinin engellenemeyeceini sylyordu. Bu minvalde Avusturya-Macaristan mparatorluu Trablusgarb bunalmn dikkatle takip etmi ve meselenin Balkanlara sramamas iin aba gstermitir (Bayur, 1991(c); 105-106). Rusya 1909 antlamasna dayanarak Fransa gibi davranm; talyann Trablusgarba yerlemesini onun hakk olarak deerlendirmiti. Fakat Rusya Trablusgarb bunalm srasnda talyadan Balkanlarda Avrupal devletlerin mdahalesini gerektirecek davranlardan kanmasn istedi (vgn, 2006; 28). Osmanl Devleti, yukarda ayrnts verildii ekilde gittike Almanyaya yaklamt. Dier taraftan Almanya ile talya mttefik durumunda bulunuyorlard. Osmanl Devleti zerinde byk karlar olan Almanya, talyann eksenden kopmasn nleyebilmek iin Trablusgarb bunalm srasnda iki taraf da kendisinden koparmayacak bir politika izledi. Andersonn deyiiyle Almanya ve AvusturyaMacaristan korumak istedikleri Osmanl Devleti ile talya arasnda utan verici bir seim yapmak mecburiyetinde kalmlar ve bu tercihi talyadan yana kullanmlardr (Anderson, 2001; 300, vgn, 2006; 29). 1911 Eyllnn ikinci haftasndan sonra talyann asker hazrlklar iyice aa vuruldu. talyadaki askeri hareketlilik ve talyan basnnn sert tutumu zerine iyice tedirgin olan Osmanl hkmeti 20 Eyllde Bykeliliklerine birer genelge gndererek talyan basnnn dilinin giderek sertletiini; talyada askeri

hazrlklardan bahsedildiini ve talyan hkmetinin bunlar yalanlamadn, bu

189

durumun Osmanl hkmetinde tedirginlii arttrdn syledi ve her lkedeki bykelilerden bulunduklar lkelerin talyay uyarmalarn temin etmeleri istendi (Bayur, 1991(c); 85, vgn, 2006; 31). Osmanl hkmeti ayrca Romadaki talyan hkmeti nezdinde de giriimlerde bulundu. Osmanl hkmetinin bavurusuna Roma, yaplan asker hazrlklarn igal amacyla yaplmad, hazrlklarn talyan menfaatlerini ilgilendiren herhangi bir olaya kar koyabilmek amacyla yapld cevabn verdi. Osmanl hkmetinin talyay uyarmalarn istedii Byk Devletler ise istee olumlu cevap vermedi. Sadece Almanya talyanlarn isteklerine kar baz kolaylklar gsterilmesi; her trl anlamazlk bahanesinin ortadan kaldrlmas ve el altndan Trablusgarba asker gnderilmesi nerisinde bulundu (Bayur, 1991(c); 87). talya ise Babliye 23 Eyll 1911de bir nota vererek Tnin Trablusgarb ve Bingaziye adamlarn gndererek yerli halk talyanlara kar kkrtt ve blgedeki talyanlarn tehlike altnda bulunduunu, dolaysyla talyanlarn blgeyi terk ettiklerini iddia etti. Osmanl hkmeti de talyann notasna nota ile cevap vererek talyan halknn Trablusgarb ve Bingazide hibir ekilde tehlike altnda olmadklarn; hkmetin vazifesini yapacandan endie etmemeleri gerektiini iletti. Osmanl hkmeti talyaya verdii notay Londra, Paris ve Berlin bykeliliklerine bildirerek talyanlarn savaa balamalar halinde Osmanl Devletinin durumunun vahim bir hl alacan ilave etti (vgn, 2006; 32). 26 Eyllde talya hkmeti Viyana bykelisi vastasyla l ittifak yenilemeye hazr olduklarn, eer Trablusgarb meselesi de talyann istekleri dorultusunda zme kavuturulursa l ittifakn daha salam bir yesi olacan

190

Avusturya-Macaristan mparatorluuna bildirdi. Gelimeler son derece gizli tutuluyordu nk Avusturya-Macaristan mparatorluu ve Almanya, Osmanl Devletinin ngiltere-Fransa eksenine kaymasndan endie ediyordu (Bayur, 1991(c); 91). talya Avrupa devletlerinden bekledii cevaplar aldktan sonra talyan maslahatgzer Msy Martino 28 Eyll gn saat 1 civar ltimatomu Sadrazam brahim Hakk Paaya tebli etti (Anderson, 2001; 300). Nota eklinde iletilen mesajda zetle u hususlara dikkat ekiliyordu: Osmanl Devleti Trablusgarb ve Bingazinin ilerlemesi iin hibirey yapmamtr. Bu blge talyan kylarna yakn olduu iin talya asndan hayati nem arzetmektedir ve blgeye medeniyet gtrlmesi elzemdir. Ancak Osmanl hkmeti bu konudaki talyan gr ve fikirlerini tasvip etmemekte; blgedeki talyan giriimlerini inatla engellemekte, talyann Trablusgarb ve Bingazideki meru faaliyetlerine daimi bir dmanlk gstermektedir. Gelinen noktada Osmanl hkmeti talyan hkmetine Trablusgarb ve Bingazide baz ayrcalklar nermise de gemi dnemlerdeki tecrbelerden bu hareketin de bir sonuca ulamayaca hatta verilecek olan ayrcalklarn daimi bir kavga ve ihtilafa sebebiyet verecei dnlmektedir. Dolaysyla talya byle bir eye yanamayacaktr. Ayrca Trablusgarb ve Bingazideki talyan konsolosluk grevlileri ve memurlar Osmanl asker ve memurlarnn kendilerine kar giritikleri eylemler sebebiyle lkeyi terk etmeye balamtr. Bu durum sadece talyan vatandalar iin deil yerli

191

vatandalar iin de bir tehlike dourmaktadr. Osmanl Devletine asker nakleden geminin gnderilmesinin tehlikeli olaca bildirilmesine ramen gemi gnderilmi ve talyann karlarn tehdit edecek zararlara kar talyan hkmetini tedbir almaya sevketmitir. talya kendi haysiyet ve menfaatinin temini iin Trablusgarb ve Bingaziyi asker igale karar vermitir. Blgedeki Osmanl asker ve memurlar igale muhalefet etmemelidir. galden sonra iki devlet arasnda oluacak durumun tespiti iin ayrca bir anlamaya ihtiya vardr; talyan eliliinin sz konusu notay Osmanl hkmetine bildirmesinden itibaren 24 saat ierisinde talyann stanbuldaki bykelisinin cevab almaya memur edilmitir, aksi halde igal hemen gerekletirilecektir (vgn, 2006; 34-35, Ahmad, 1996; 119). ltimatomun kendisine verilmesinden sonra Sadrazam brahim Hakk Paa Mabeyn-i Hmayuna giderek heyet-i vkelann hazr bulunduu bir meclis toplad ve talyaya verilecek cevab hazrlad. Durumu ne kadar zayf ve mitsiz olursa olsun hibir Trk hkmeti Trablusgarb sessiz sedasz dmana brakp iktidarda kalmay dnemezdi. Hseyin Hilmi Paa ngiliz Bykelisine zaten fazlasyla Osmanl olmakla ve imparatorluk iindeki teki unsurlar, zellikle Araplar ihmal etmekle sulanan bir hkmet, bir Arap eyaletini bir Hristiyan devlete brakmay aklndan bile geiremez. Byle bir hareket mparatorluk iindeki Arap unsurlarn devlete kar ayaklanmalarna sebep olur demiti (Ahmad, 1996; 120). Osmanl hkmeti 29 Eyll 1911de talyann notasna cevap verdi. Cevapta u hususlarn alt izildi:

192

Trablusgarb ve Bingazinin geri kalm olmas imdiki hkmetten nceki idarenin bir eseridir. Bundan dolay Merutiyet hkmeti bu sulamann muhatab deildir. Bununla birlikte Osmanl hkmetinin son sene zarfnda Trablusgarb ve Bingazide talyan teebbslerine dmanlk gstermemi bilakis talyann buradaki faaliyetlerine blgenin ilerlemesi nazaryla bakmtr.Blgenin gelecekte talyann iktisad faaliyetlerine geni bir saha aacak ekilde bayndrlk imtiyaz verilmesi zerine talyaya yaplm olan teklif Osmanl hkmetinin taltyaya olan iyi hislerinin bir neticesidir. Trablusgarb ve Bingazideki asayi konusunda Osmanl hkmeti herhangi bir zafiyet ierisinde deildir, blgede talyan ya da baka yabanc tebalarn endie etmesine sebep olacak gelimeler sz konusu deildir. Asker ve dier Osmanl memurlar grevlerini yapmaktadr. talyan notasnda bahsedilen nakliye gemisi talyann bu konudaki notasndan nce yola kmtr. Zaten iinde asker bulunmayan bir geminin Trablusgarbdaki dzeni bozaca dnlemez.talyan hkmeti asker igale teebbs etmezse Osmanl hkmeti kendi toprak btnln bozmamak kaydyla talyan hkmetine istedii iktisad imtiyazlar verecektir. Bu konuda talyann artlarnn bildirilmesi istenmektedir.Osmanl hkmeti grmeler srasnda blgedeki asker gcn arttrmayacaktr. talyann bu artlar kabul edecei mit edilmektedir (vgn, 2006; 35-36). Bu sralarda T ierisindeki atlak derinleti. Miralay Sadk Bey ise eitli vesilelerle Tnin 160 mebusundan 110 kadarn kendi tarafna ekmi grnyordu.

193

Bu durumdan yola kan Sadk Bey yeni bir parti kurmaktansa T ierisinde kalp parti ynetimini ele geirmeyi daha doru bir seenek olarak deerlendirdi ve parti iinde Hizb-i Cedid adnda yeni bir grup meydana getirdi. Hizbin bakanlna da Balkesir mebusu Abdlmecid Efendi getirildi. Hizip yelerinin etrafnda toplandklar grlen 10 maddelik programn muhtevas yleydi: Mebuslarn imtiyaz ve baka karlar arkasndan komamalar Mebusluk ile hkmet memurluunun ayrlmas Mebuslarn nazr olabilmelerinin frkaca gizli oy ve te iki ounluk usulyle kabul edilmesi Kanunlara sayg gsterilmesi ve nazrlarn denetlenmesi ttihad- Anasr yolunda allmas Dinsel ve mill ahlak ve geleneklerin korunmas ile beraber batnn uygarlk ilerlemelerinden Osmanl memleketlerinin gelimesi iin faydalanlmas Kanun-i Esasi erevesinde geleneksel Osmanl geleneklerinin korunmas Memurlarn atamalarna ve yerlerinden alnmalarna kanun bir dzen verilmesi Hilafet ve saltanatn kutsal haklarna ilikin anayasa maddelerinin bazlarnn kuvvetler dengesini salayacak ekilde deitirilmesi zel maksatla kurulmu olan gizli cemiyetlerin almalarnn nlenmesi (Tunaya, 1989(b), 214, Ahmad, 1996; 112-113, Bayur, 1991(c); 55). Btn bu gelimeler esnasnda Maarif Nazr Emrullah Efendi, Nafia Nazr Hallacyan Efendi, Maliye Nazr Cavid Bey hkmetten ekildi. Hakk Paa kabinesinin salland bir dnemde Meclis-i Mebusan yllk toplant dnemini

194

kapayarak tatile girdi. brahim Hakk Paa kabinesinin eitli dzenlemeleri beklenen neticeyi dourmamt. Muhalefetin yan sra kamuoyu, basn ve Tnin bir ksm da brahim Hakk Paa Kabinesinin karsna gemiti. zellikle Tli nazrlarn grevden ekilmesinden sonra hkmetten Buhran- Vkela diye bahsedilmeye balanmt. brahim Hakk Paa Kabinbesini dren hamle talyanlardan geldi. 29 Eyllde Osmanl Devletine nota veren talya Trablusgarbn kendilerine

braklmasn istedi. Trablusgarb Savann patlak vermesi i siyasette etkisini hemen gsterdi. Yllardr gcn arttrmakta olan muhalefet Tye yeni bir heyecanla hcum etmeye balad. Byk bir aknlk yaayan brahim Hakk Paa Kabinesi areyi istifa etmekte buldu (Karal, c.V; 148, Ahmad, 1996; 120-121). brahim Hakk Paann istifanamesi yleydi: talya matbuatnn neriyat- mheyyicesiyle balayarak 6 gn mukaddem Trablusgarba nakliyat- askeriye icraiyesinden sarf- nazar olunmasn havi talya maslahatgzarlndan alnan nota ile mahiyeti anlalmayan mesele hakknda hkmet-i mezkurenin dn gnderidii ultimatomun Trablusgarbn 24 saatte tahliyesini havi olmas ve verilen cevapta bir ekl-i muvafk ile mzakere-i siyasiye icras teklif olunmusa da talya hkmetince bu cevap makam- redde telakki olunarak hkmet-i seniyeye iln- harb edilmi Prevezede bir torpidonun topa tutulmas suretiyle de fiilen iln- muhasamat klnmtr. u ahval-i mhime karsnda heyet-i vkelann mevkii pek ziyade ehemmiyet kesbetmi ve bu sebeple hakknda emniyet-i umumiyenin insilat- cereyan husule gelecei tabii bulunmu

195

olmasna mebni bu pek mhim ve nazik bir zamanda devam- memuriyetinin muvafk- maslahat olmayaca grldnden bugne kadar cereyan eden ahval ve muamelatn mesuliyeti tamamen ahsma ait olmak zere kabine riyasetinden affm talep ederim (Tunaya, 1989(b); 78). Sadrazam brahim Hakk Paa sadrazam olmadan evvel Roma bykelilii grevini srdrd iin talyadaki baz siyasilerle dostluk kurmu, bunu stanbula gelince de devam ettirmiti. stanbuldaki talyan elisi ile samimi bir dostluklar vard. yle ki Halid Ziya Bey Saray ve tesi adl eserinde Hakk Paann talyan notas gelmeden az nce bykelinin evinde yemekte olduunu iddia ederken Ahmet Reid Bey notann brahim Hakk Paa talyan bykelisi ile bri oynarken geldiini sylemektedir (nal, 1965; 1772). Neticede talya ile balar kuvvetliyken gelen tehlikeyi grememesini brahim Hakk Paa talyan notasn eline aldktan sonra kendi kendine itiraf etmi ve Eski zamanlarda benim vaziyetime den sadrazamlarn kafasn padiahlar binek tanda kestirirlerdi; ben o haldeyim demiti (nal, 1965; 1789).

196

2.7.II. ve III. (Kk) Sait Paa Hkmetleri (30 Eyll-31 Aralk 1911, 31 Aralk 1911-17 Temmuz 1912) Srete muhaliflerin beklentisi brahim Hakk Paann yerine Kmil Paann getirilmesiydi. brahim Hakk Paa da ekilirken kendi yerine geecek sadrazam iin en iyi tercihin Kmil Paa olacan ifade etmiti (Karal, c.V; 149). Ancak ttihatlar Sait Paay Kmil Paaya ye tutmulardr. talyan ltimatomunun verilmesinin ardndan Sadrazam brahim Hakk Paa sadrazamlktan istifa etmi ve yerine (Kk) Sait Paa 8.defa atanmt. Sait Paa henz resmen sadrazam olmamken Heyet-i Vkelaya bakanlk etmeye balam; ilk i olarak Mahmud evket Paay Alman Bykeliliine gndermiti. Bykeli ile gren Mahmud evket Paa geri dnnde Almanya tarafndan bir mdahalenin mmkn olmadn iletti (Bayur, 1991(c); 107). Sait Paa bu gelimeden sonra Trablusgarbn Msr tarznda idaresinin ngiltereye teklifi konusunda vekillerin oyuna bavurdu fakat vekiller o an iin bunun mmkn olamayacan belki ilerde dnlebileceini sylediler. Ayn teklifi ieren bir telgraf Londra bykelisi Tevfik Paaya ekildiinde alnan cevap ge kalnd oldu (nal, 1965; 1085-1086). talyann Almanyann mttefiki olmas Osmanl Devletini yeniden ngiltere ve Fransa siyasetine yneltecektir. Hseyin Cahit Bey Tanin Gazetesindeki kesinde kamuoyundaki slamc hassasiyetlerin ngiltere ve Fransa tarafndan ho

karlanmayacan ifade ederek basn daha kontroll davranmaya davet ediyordu. Sait Paa da greve balad gn ngiltereye bir mesaj gndererek Trablusgarb meselesine mdahil olmasn istedi (Ahmad, 1995; 122-123).

197

1 Ekim 1911de Trablus Ablukasn iln eden talya 4 Ekimde Trablus kentini topa tuttu; Tobruka asker kard. 11 Ekim 1911de ise talyanlar tarafndan Trablusgarba asker karld (Bayur, 1991(c); 103). Osmanl Devleti dzenli asker kuvvetlerle talyanlara kar savama yeterliliine sahip olmad iin zellikle ttihatlardan tekil olunan subay gruplar talyanlara kar yerel bir direni rgtlemek zere blgeye gittiler. Osmanl subaylar tarafndan rgtlenen yerel direni gleri talyan kuvvetlerine nemli zararlar vermeye balamlard. Trablusgarb igali sonras oluan ciddi direni talyanlar sava birekilde sona erdirme dncesine sevkediyordu. Bu minvalde byk devletlerden arac olmalar iin eitli yollarla talepte bulunuldu. Rus Dileri Bakan Sazanov Fransz elisi vastasyla Trablusgarbdaki sava sona erdirmek zere bir plan bildirdi. Trk askerlerinin blgeden ekilmesi ve Trablusgarbn talyaya terkini tleyen bu plann grlebilmesi iin dahi Osmanl Devletinin masaya gelmesi gerekmekteydi ancak Osmanl hkmeti Padiahn hkmranlk haklarnn kaldrld bir plan grmeye yanamad (Bayur, 1991(c); 121-122). ngiltere Trablusgarb meselesinin zlmesi konusunda sadece ngiltere, Rusya ve Fransann giriimlerde bulunmasnn Osmanl Devleti zerinde negatif tesir brakaca dncesiyle Avusturya-Macaristan ve Almanyann da srece dhil edilmesi gerektiini savundu. Fransa da bu grteydi. Osmanl hkmeti ise Makedonya ve Arnavutluk olaylar dolaysyla ksa srede talya ile bir anlama zemini bulma abas ierisindeydi. Rfat Paa Fransa Dileri Bakan Puancare ile yapt grmede savaan taraflar arasnda uzlatrc bir rol oynama denemesinin memnuniyet douracandan bahsetti ve Osmanl hkmetinin

198

byle bir abadan honut olaca izlenimi uyandrd. Rfat Paann srar zerine Fransa Dileri Bakan Puancare tarafndan kabul edilen Meclis-i Ayan yelerinden Arap asll Sleyman Bostan Efendi yapt grmede Fransa Dileri Bakanna Osmanl hkmetinin Trablusgarb meselesi dolaysyla byk devletlerin zellikle Fransann araya girmesini istediini; Osmanl Devletinin mevcut sava durumunu sonsuza kadar srdrmeye muktedir olduunu nk savan bu haliyle btedeki paynn hi hkmnde kaldn; eer Avrupa araya girerse talyaya ele geirdii yerlerden bazlarnn devredilebileceini iletti. Bu srada talya Meclisi kard bir yasa ile 27 ubat 1912de Trablusgarbn talyaya katldn duyurdu. Osmanl hkmeti kartlan yasay protesto etti (Bayur, 1991(c); 122-123). Osmanl Devletinin diplomasi yoluyla talyann istedii artlarda masaya gelmeyecei dncesine kaplan talya 18 Nisan 1912de anakkale Boazna bir saldr dzenledi fakat saldr Osmanl kuvvetleri tarafndan pskrtld (nal, 1946; 1089). talya Dileri Bakan Giolitti saldrnn yanllkla yapldn duyurdu. Saldr sonrasnda Osmanl hkmeti 13 Mart 1912den beri bir klavuz eliinde geilen anakkale Boazn ulama tamamen kapatt. Gelimeler zerine Byk Devletler Osmanl hkmetine arabuluculuk teklifinde bulundular. Osmanl hkmeti arabuluculuk teklifine 23 Nisanda cevap verdi. Cevapta Padiahn egemenlik haklarnn tannmasnn, talyann Trablusgarb ve Bingaziyi kendi topraklarna katma dncesinden vazgemesi gerektiinin ve talyan asker kuvvetlerinin ekilmesinin n art olduunun alt izildi (Bayur, 1991(c); 126). Byk Devletlerin meseleye mdahil olmasnn sorunu zmemesi zerine talya Trablusgarbn gvenlii iin de ciddi nem arzeden Ege adalarna saldrmaya

199

karar verdi. 23 Nisan-17 Mays arasnda talyan donanmas Rodos ve Rodos dolaylarndaki 11 aday ele geirdi. talya bylelikle Anadolu kylarndan Trablusgarba gerekleen kk apl fakat etkili silah kaaklnn da nne gemeyi tasarlyordu (Bayur, 1991(c); 127). talyann 12 aday ele geirmesine en byk itiraz Avusturya-Macaristan mparatorluundan geldi. Avusturya-Macaristan 1887 tarihli l Balama antlamasna ek gizli antlamaya gre Dou statkosunun korunmas, eer korunamazsa ve talya ile Avusturya-Macaristan srekli veya sreksiz yerler ele geirmek durumunda kalrlarsa bu ele geirme iki tarafn anlamas ile mmkn olabileceini hatrlatt (Taylor, 1954; 474-475). Bu srada Osmanl hkmeti ierisinde Trablusgarb meselesi etrafnda anlamazlklar meydana gelmeye balamt. Sadrazam Sait Paa ile grmesinde Bablinin adalarn talyanlarn eline gemesine tepki vermemesine atn; pek ok d sorunun st ste birikmesi yan sra i durumun da ktye gitmesinin iyi sonular dourmayabileceini ifade eden Fransa Bykelisi Bompara Sait Paa, Bykeli ile ayn kanaatte olduunu fakat zellikle Hariciye Nazr Asm Beyi ikna etmekte sknt yaadn sylemiti. Bunun zerine Bompar Sadrazama ayrntlar sonra tartlmak zere paylama fikrine scak bakp bakmadklarn sordu. Sadrazam Sait Paa ise Heyet-i Vkelaya uzlama dncesini kabul ettirmek istediini ancak kabinesindeki nazrlarn byk ksmnn tecrbesiz olduunu, dolaysyla uzlama fikrini kabul ettirebilmek iin d destee ihtiya duyduunu syledi. Sait Paann cevab zerine Bompar Osmanl hkmetinin uzlamaya eilimli olduunu ancak kabinede sadrazam gibi dnen tek kiinin Mahmut evket Paa olduunu merkeze

200

bildirdi. 27 Nisanda toplanan Heyet-i Vkelada ise Trablusgarbn talya ile paylalmas fikri kabul grmedi. Heyet bu manada kabul edilebilecek tek nerinin ky kesimlerinin talyaya braklmas ancak dier kesimlerin Osmanl hkimiyetinde kalmaya devam etmesi olduuna karar verdi (Bayur, 1991(c); 130-131). Sait Paa ttihat bir siyaseti deildi ancak kabinesinin tutunabilmesinin Tye bal olduunu dnyordu. Meclisteki muhalefet ise yeni gelecek sadrazamdan ttihat bir tavrdan ziyade tarafsz bir siyaset izleyebilecek politikalar beklemekteydi. Ancak mevcut durum buna pek ihtimal brakmyordu. Dier taraftan Sait Paann ttihatlar tarafndan iktidara getirildii ve iktidarda tutulduu da pheliydi nk Tnin gcnde ciddi bir anma durumu sz konusuydu. Cavid Bey anlarnda bu durumu bu doru deildi, () hkmeti eletirmek gcnden bile yoksunduk, her trl ll davran, kabulleni ve uzlama istei bizden gelmekteydi eklinde dile getirmektedir.
49

Neticede Sait Paa kabinesinin programnn ilk okunduu gn

mecliste kabineye ynelik hcumlar balad. Muhaliflerin Mecliste Sait Paa Kabinesi ve ttihatlar aleyhine yaptklar hcumlar i ve d basn tarafndan da tahkim edilmekteydi. zellikle talyan basn Trablusgarp meselesinin de tesiriyle Osmanl hkmeti ve ttihatlar aleyhine yayn yapyordu. Dier taraftan Makedonyada ve Arnavutlukta yaananlar Balkan devletlerinin de Osmanl hkmeti ve ttihatlar yaananlardan sorumlu tutar bir pozisyona getirmiti. Osmanl kamuoyunda da T ve Osmanl hkmeti aleyhine bir hava esmeye balamt. Meclisteki muhalifler mevcut durum karsnda T ierisinde muhalefet etmek yerine yeni bir parti kurmaya karar verdiler.

49

Tanin, 16 Kasm 1943.

201

Hrriyet ve tilf Frkasnn Kuruluu: Meclis iinde ve dnda bulunan TCye

muhalif rgtlerin bir at altnda toplanmas fikri 31 Mart Olayndan sonra ciddi biimde tartlmaya baland. Bu niyetle eitli siyasi oluumlar ufak apl toplantlar gerekletiriyorlar, muhalefetin yollarn aryorlard (Rey, 1945; 127). Verdii bir ziyafet esnasnda Damat Ferid tarafndan Rza Tevfik, Rza Nur ve Lutfi Fikriye bir frka tekil ettirilmesi teklif edilmi ve teklif prensipte kabul grmt. Ardndan Rza Nur Beyin evinde tertip edilen toplantlarda frkann nizamnamesi ve program zerinde allm ve bunlar byk oranda hazrlanmt. Bir siyasi parti altnda rgtlenme amac tayan hareketin nderliini yukardaki ahslarn yan sra Ahmed Reid (Rey), Hseyin Siret (zsever) yapyordu. Frkann Meclis-i Mebusan seviyesindeki kurulu almalarn ise Arap, Arnavud, Rum ve Ermani mebuslardan oluan yz kiiye yakn bir grup srdryordu (Rza Nur, 1996; 15, Tunaya, 1989 (a); 263). Henz bir siyasi hareket durumunda olan oluuma katlm her geen gn artyor, toplumda TCye muhalif gruplarn ok geni olduuna dair bir kanaat yaylyordu. HF kurulduu dnemde Meclis-i Mebusan ats altnda faaliyet gsteren ayrca iki parti daha bulunmaktayd. Bunlardan biri smail Kemal liderliindeki Arnavut ve bir ksm Arap mebuslar da kapsayan Mutedil Perveran Frkas idi. Dier parti ise Gmlcineli smail Hakk Beyin bakanlndaki Ahli Frkasyd. Her iki parti de kendisini HFin doal kurucusu olarak grmekteydi. HFin kurulduu gnlerde Kmil Paa da Msrda Port said Limannda ngiltere Kral ile bir grme gerekletirdi. Bu grme HF adna ciddi bir ngiliz siyaseti yanllnn gstergesiydi. Neticede artk i siyaset ve d siyaset birbirinden ayrlamaz biimde i ie gemiti (Ahmad, 1995; 127).

202

21 Kasm 1911 gn Hrriyet ve tilf Frkasnn program ve kurulu beyannamesi Rza Nur, Mahir Said, Hseyin Siret ve Kemal Midhattan oluan bir grup tarafndan stanbul Valisi Emin Beye verildi. Bylelikle TCye muhalif btn gruplar bir at altnda birletirmeyi ama edinmi bir parti siyaset sahnesine atlyordu. Ardndan parti reis ve reis vekillerini semek iin topland ve Rza Nur ve Sadk Bey ekibinin muhalefetine ramen Ferit Paa frkann reisliine seildi. Reis vekilliklerinden birisi daha sonra seim yaplmak zere bo braklrken bir dier reis vekilliine ok sayda taraftar olduuna inanlan Sadk Bey getirildi (Birinci, 1990; 49-50, Ahmad, 1995; 127-128). Hrriyet ve tilf Frkas kurulduu gnden itibaren zellikle aznlk gruplarndan geni tabanl bir kabul grd. Yan sra, Osmanl Demokrat Frkas, Ahali Frkas ve Mutedil Hrriyetperveran Frka tekilatlarn kapatarak ya da katlma karar alarak HFe iltica ettiler. Tark Zafer Tunaya Trkiyede Siyasal Partiler isimli eserinde frkann Ynetime gnden gne egemenliini koymakta bulunan T karsndaki tm muhalefet rmaklarnn dkld bir gl haline dnt tespitinde bulunmaktadr (Tunaya, 1989(a); 264-265). Bununla birlikte Mstakiller Grubu ve Prens Sabahaddin Grubu frka dnda kalmay tercih etmilerdir (Birinci, 1990; 53).
Hrriyet ve tilf Frkasnn Temel Grleri: Hrriyet ve tilf Frkasnn kurulduu

dnemde Rumeli topraklar henz elden kmamt. Dolaysyla HFe mensup kiiler aznlklara bir takm haklar tannmas yntemi ile devletin btnlnn korunabileceine inanyorlard. Ayrca Tnin yaklak yllk denetleme iktidar dneminde uygulad sk merkeziyeti politikaya bir alternatif olarak HFin

203

politikasnn ekillendii sylenebilir. Tnin bu yllk iktidar sresinde yaanan Arnavutluk, Havran, Kerek ve Yemen isyanlar Tnin ar merkeziyeti tavrnn bir neticesi olarak deerlendiriliyordu. Frkann ittihad- anasr gerekletirmeye yarayacak grlere arlk vermesini yukarda bahsedilen tutumun bir neticesi olarak deerlendirmek gerekir. Frka mensubu olan aydnlar Tnin Trklk ve slamln daima galebesi ile anasr- muhtelife arasnda husul bulacak bir muvazenet eklinde grdkleri bir ittihad- anasr fikrine karydlar (Birinci, 1990; 56, Bayur, 1991b; 233234) . Frkann programn kaleme alanlardan birisi olan A. Reid (Rey), frkann bu husustaki tavrn yle ifade etmektedir: En felsefi manasyla hrriyete vasl olmak mesleimize her biri kendine has bir hviyet peyda etmi olan- mteaddid akvam Trkeletirmek hayal-i ham yerine, muhtelif anasr arasnda hakiki bir imtiza ile daimi bir vifak ve tesand imkn dairesine getirecek memleketin huzur ve asayii iin de refahet nimetine vsuln temin etmek olduundan, doacak olan frkann adna Hrriyet ve tilf dedik.(Rey, 1945; 127). 11 Aralk 1911de Hariciye Nazr Rifat Paann Paris Bykeliliine atanmas dolaysyla Meclis-i Mebusann stanbul yeliinden boalan kontenjan iin bir seim gerekletirildi. tilaflar sz konusu seime ok nem verip ciddi biimde hazrlandlar ve HF aday stanbul seimlerini kazand (Bayur, 1991(c); 236, Tunaya, 1989 (a); 271). HF bu baarsn Mecliste hl ounlua sahip olan Tyi ypratmak iin kullanmaya balad. Trablusgarbda yaanan toprak kayb, Arnavutluk hadiselerinin devam ediyor oluu, Makedonyada dzenin bir trl salanamam

204

olmas HF tarafndan sklkla dile getirilerek Tnin baarszlklar olarak sunuluyordu. stanbul seimlerinde kazanlan baar da HFin Tye alternatif olarak kendisini sunmasn kolaylatrd. HFin seim zaferinin ardndan ttihatlar iktidar zerindeki kontrollerini kaybetmemek iin Talat, Cavit, Babanzade smail Hakk gibi nde gelenlerini kabineye sokmaya altlar ancak bu girim Harbiye Nazr Mahmud evket Paa ve Evkaf Nazr Hayri Bey tarafndan engellendi. ttihatlar zorla da olsa Hac Adil Beyi Dahiliye Nazr yaptlar ancak Bahriye Nazr Hurit Paann ttihatlarla ayn kabinede alamayacan syleyerek ekilmesi zerine Haci Adil Bey istifa etmek zorunda kald (Ahmad, 1995; 129). Kanun-i Esasnin 35. Maddesi yeni seimlere gidilmek zere Meclisi kapatma hakkn meclis-i Mebusann da oyunu almak suretiyle Padiaha tanmt. Ancak Padiahn bu hakk kullanabilmesi iin Meclis-i Mebusan ile hkmet arasnda bir anlamazln kmas, Meclis-i Mebusann direnmesi halinde hkmetin ekilmesi ve yeni kurulan hkmetin de eski hkmetin fikrini benimsemesi gibi bir durumun meydana gelmesi gerekiyordu. Bu madde yerine Sadrazam Sait Paa 16 Aralkta Meclis-i Mebusana bir teklif sunarak Hkmetle Meclis-i Mebusan arasnda zerinde anlamazlk kan maddelerin birinde hkmet direnirse ve bu madde mebuslar tarafndan bir defadan fazla olmak zere kesin ounluk ile reddedildii takdirede hkmetin deitirilmesi veya drt ay zarfnda yeni seimlere gidilmesi Padiahn haklar arasndadr eklinde bir deiiklik nerdi. Madde daha nce T ierisinde oluan Hizb-i Cedit Grubu tarafndan savunulmu ve T tarafndan benimsenmiti. Ayrca Damat Ferid Paa da Meclis-i Ayana daha nce ayn ierikte

205

bir teklif sunmutu. Ancak HF yeni durumda muhalefet durumunda bulunduu iin T tarafndan meclis gndemine getirilen neriye muhalefet etti. Kmil Paa da Msrdan gnderii bir mektupla Padiaha yasa teklifinin kanunlatrlmamas ynnde telkinde bulundu (Karal, c.V; 156, Bayur, 1991(c); 243). Mstakil Grup temsilcileri ile HF temsilcilerinin katld bir toplant tertip edildi; mstakiller HFten yana bir tavr benimsediler. Grmelerin ardndan her iki grubun da Said Paann sadaretten istifasn istedii; yerine ise Kamil Paann sadaretinin gerekli olduu kamuoyuna duyuruldu (Birinci, 1990; 108-109). Said Paa grevden istifa etti ancak ayn gn yeniden sadarete atanmt. (Bayur, 1991(c); 240) Bu son gelime tilflar tarafndan, gelecek olan yeni hkmetin Tnin murad olan meclisi tatile karaca ve seimlerin ya mulk bir tarihe telenecei ya da idareye el konulaca eklinde yorumland. Neticede 35.maddenin tadili 105 oya kar 125 oyla kabul edildi ancak kanunun kabul iin meclis ye tam saysnn 2/3 ounluk gerekli olduundan layiha reddedildi (Birinci, 1990; 110-111). Layihann reddedilmesi zerine II. Sait Paa kabinesi 31 Aralk 1911de ekilmek durumunda kald (Karal, c.V; 158). Sait Paa Kabinesinin grevden ekilmesi HF tarafndan Sait Paann yeniden sadarete atanaca eklinde yorumland. Zira eer Sait Paa yeniden greve atanr ve 35.maddeyi yeniden Meclis-i Mebusan gndemine tarsa ve Meclisle hkmet arasnda uzlamazlk srerse Padiah Meclis-i Ayann da muvafakatini almak kaydyla Meclis-i Mebusan seimlerinin yaplmasna karar verebilirdi. Sreci ynlendirme kudretini hergeengn kaybetmekte olan Tnin istedii de buydu (Ahmad, 1995; 129). Bu sebepten HF tarafndan Padiaha bir heyet gnderilerek Sait

206

Paann yeniden sadarete atanmamas istendi. Ancak Heyetin teklifine sinirlenen Sultan Read ertesi gn Sait Paay yeniden sadarete atad (Karal, c.V; 158). Sait Paa beklendii gibi 35.maddeyi yeniden Meclis gndemine getirdi fakat tilaflar 35.maddenin lkeye istibdad geri getirmeye ynelik bir giriim olduu tezine dayanarak maddenin aleyhinde bir tutum takndlar. 13 Ocak 1912de yaplan oylamada 125 oya kar 105 oyla 35.maddenin deitirilmesine ynelik teklif kabul edildi fakat 2/3 ounluk yine salanamam olduundan maddedeki deiiklik teklifi reddedilmi oldu. Gelimeler zerine Sultan Read 15 Ocakta yeni seimler yaplmak zere Meclis-i Mebusann 3 ay sre ile kapatlmasn Meclis-i Ayana teklif etti. Teklif 5e kar 39 oyla Meclis-i Ayan tarafndan kabul edilince 19 Ocak 1912de Meclis-i Mebusan dald (Karal, c.V; 159).
Sopal Seimler (1912 Seimleri):1912 seimleri siyasi hayatmzda hala zerinde

durulan ve oka tartlan seimlerinden birisidir. 1908den itibaren lke genelinde rgtl tek siyasi g olan TCnin merutiyet romantizmine dayanmakszn girmek mecburiyetinde kald, aksine omuzlarnda II. Merutiyet dneminin o gne kadar ki btn olumsuzluklar ile seime katld grlmektedir. Buna ek olarak TCnin karsnda artk her geen gn byyen bir muhalefet partisi de bulunmaktadr. Hl byle olunca seim ncesi sre de son derece sert bir ortamda gemitir. Seim propagandasnda TC zellikle Trablusgarpta verilen mcadeleyi n plana kard. Hatrlanaca zere 1911 ylnda talyanlar Trablusgarpa asker karmlard ancak Osmanl Devleti blgeye byk apta rgtl ordu sevkedecek ve blgede istihdam edecek durumda olmadndan ounluu TC mensubu subaylar tarafndan blgesel bir direni rgtlenmiti.

207

Hrriyet ve tilf Frkasnn seim propagandas ise II. Merutiyet dneminde yaanan btn olumsuzluklar ttihat ve Terakkinin sorumluluu olarak gstermek zerine kuruluydu. Seimlere doru gidilirken Frka Anadolunun eitli yerlerinde ubeler amaya devam etti. Frkann Osmanl unsurlarna kar oluturduu politikalarn son derece lml olmas ve T dnemi merkeziyeti anlayn ciddi ekilde tenkid etmesi sebebiyle bilhassa Anadolu ve Arabistanda muvaffakiyet midi tanyordu. Hrriyet ve tilf Frkas 1912 seimleri iin Rumlar, Ermeniler, Bulgarlar, Arnavutlar, Araplar ve Osmanl Sosyalist Frkas ile ittifak halinde almtr. Bu durumun ortaya kmasnda HFin aznlklara geni zerklik ieren bir siyasi proje nermesinin rol son derece fazla olmakla birlikte partinin ttihat ve Terakki muhalefetinin ats olarak alglanmasnn da pay byktr. 1912 seimlerinde Hrriyet ve tilf Frkas bir siyasi partiye ya da o siyasi parti tarafndan ynlendirilen bir orduya kar deil, tabir caizse, btn bir devlet rgtlenmesine kar mcadele vermitir. Bu durumda Hac Adil Beyin II. Sait Paa Kabinesine Dahiliye Nazr, Talat Beyin Posta ve Telgraf Nazr, Cavit Beyin Nafia Nazr olarak girmesinin rol bykt (Ahmad, 1995; 131). Seimlerde ordunun, inzibat kuvvetlerinin, ttihat ve Terakki tara rgtlenmesinin olduu kadar en alt kademeden en st kademeye kadar sivil devlet brokrasisinin de sonucu belirleyici bir etkisi olmutur. Neticede ise Hrriyet ve tilf Frkas seimleri kaybetti. T yanls neriyat btn meclisin T mensuplarndan mteekkil olduunu ilan etmesine ramen says 6 kadar muhalif mebusunda meclise girdii grlmektedir (Birinci, 1990; 155157).

208

Seimlerden Sonra Hrriyet ve tilf Frkas: Seimlerde meclise giremeyen HF, bu

dnemden itibaren klme ve dalma dnemine girmitir. HFin dalma dnemine girmesinin en nemli sebeplerinden bir dieri ise meclisin feshinden itibaren devaml surette HF mensuplarnn ve frkann kendisinin Divan- Harb tarafndan taciz edilmesidir (Rza Nur, 1996; 35). Seimlerden sonra Hrriyet ve tilf Frkasnn ileri gelenleri HFin seimi nasl kaybettii, seim yolsuzluklarnn malum olduu konusunda hatrlatmada bulunduktan sonra, memleketin ahvali ve d politikadaki kkl deiiklikler dnlerek gelecek dnemde Tnin particilik adna deil Merutiyet adna tenkid edileceini ifade ediyorlard. Buna gre Tden beklenen seim programnn aynen uygulanmas idi. Bu erevede T yeniden kanun snrlar ierisine gelmi olacakt.
Arnavutluk Hadiseleri: Arnavutlukta 31 Mart Vakasndan tr bir ksm Arnavut

askerin aslmasyla balayan gelimeler, yeni vergiler ihdas edilmesi, talya ve Yunanistann blgedeki huzursuzluu krklemesi sonucu oluan isyanlar ile neticelendi. Arnavutlarn isyan etmesinin en nemli sebeplerinden birisi de Arnavutlarn sisteme eklemlenmesi iin ciddi aba gstermi Sultan Abdlhamidin tahttan indirilmesiydi. 1912 seimlerinde Tnin Arnavutlukta hogrden uzak bir yntem izlemesi ve Arnavut muhalefet temsilcilerini meclis dnda brakmas Arnavutluktaki isyann bir muhalefet hali almasna ve tm Arnavutluk sathna yaylmasna sebebiyet verdi. Arnavutluk hadiselerinden tr Dhiliye Nazr Hac Adil Bey bir inceleme gezisine km ve mecliste verdii izahatta ok iyimser bir tablo izmiti. Hac Adil Beyin bu beyanatlar politik evrelerde greceli bir rahatlamaya sebep olmutu

209

(Bayur, 1991b; 262-264). Ancak hadiseler durmam, stelik daha nce olmayan bir yeni gelime ortaya kmtr. Bu, ekserisi Arnavut olan zabitlerin alaylarndan firar ederek Resneli Niyazi gibi 21 Haziran 1912de daa kmalar hadisesidir (Karal, c.V; 163). Bu zabitlerin nde gelenleri Kalkandelenli Yzba Tayyar, Mlazm Tahsin Mlazm Kasm, Piyade Mlazm smail Hakk, Svari Mlazm Nafiz, Mlazm Celal, Mlazm Hamza idi. Arnavutluk hadiselerinde hareketin nderlerinden Yakoval Rza ile onunla srgnde bulunduu yllarda Sinopta tanan Rza Nur da mhim rol oynamt. Ancak bu durum Rza Nura gre ferdi bir tavrdr ve mensubu bulunduu frkann bir siyasi eylemi olarak deerlendirilmemelidir (Rza Nur, 1996; 36-37). Hrriyet ve tilf Frkas Arnavutlukta 1909dan itibaren ba gsteren gelimelerden ttihat ve Terakki Cemiyetini sorumlu tuttu. Bu erevede Arnavutlukta sregelen huzursuzluk HF tarafndan 1912 seimlerinde de malzeme olarak kullanlm, T politikalarnn Osmanlnn bir btn halinde varln srdrmesini imknsz hale getirdii ifade edilmi, Arnavutlarn HFe byk tevecch gsterdiklerinin alt izilmi ve HFin unsurlara geni haklar getirecek programnn tatbikinin elzem olduu duyurulmutu. Bu erevede seimler sonras Arnavutluk syannn ierisine askeri bir tekilatlanmay da alacak biimde genilemesi HFin politik duruunu da etkileyecektir.
Halaskrn- Zabitn Meselesi: Ordunun siyasetle olan ilikisi Merutiyetin ilan

edilmesinden sonra tartlmaya balanm ve bu tartmalar HFin siyasete aktif bir biiminde girmesi ile hararetlenmiti. Artk ordunun klaya dnmesi gerektii

210

ynndeki inan, Tye muhalefet edecekler iin olmazsa olmaz bir zorunluluk olarak grlyordu. lk defa Halaskrn- Zabitn hareketiyle askerin siyasi hayattan ekilmesi gerektii fikri bir btn halinde kendisini gstermeye balamtr. Halaskrn- Zabitn Grubunun temel slogan ordunun siyasetten arndrlmas olmutur. Bununla birlikte bu harekete mensup subaylar ordu ierisinde ttihat subaylarn imtiyazl halde bulunmalarna bir tepki olarak da byle bir rgtlenmeye gitmilerdir. Dier taraftan bir mddet nce yaplan seimlerde muhaliflerin meclise girmelerini nlemek iin ordunun kurumsal olarak T tarafndan aktif biimde kullanlmas Halaskrn- Zabitnn ortaya kn hzlandrc bir etki yapmtr (Karal, c.V; 164, Bayur, 1991(c); 250-252, Ahmad, 1995; 135). Halaskaran- Zabitan meselesinin gittike bymesi zerine hkmet tarafndan meclise bir kanun nergesi verildi. nerge muvazzaf subaylarn siyasetle ilikilerini kesebilmek iin herhangi bir siyas partiye giren subayn askerlik mesleinden karlmasn ve iki yla kadar hapsedilmesini ngryordu. Tasary Mecliste savunan Harbiye Nazr Mahmud evket Paa zellikle Manastrda askerlerin daa kmas hadisesinden sonra gndemdeki kanunun ok daha nem kazandn ifade etti. Ancak tasar mecliste ciddi bir muhalefetle karlat. Manastr olay ile ilgileri bulunmamasna ramen Arnavut mebuslar subaylarn daa kmalarnda hkmetin de rol olduunu hkmetin kabul etmesini istiyorlard. Dier taraftan muhalefet eden mebuslar memleketin durumunun bu kanunun uygulanmasn mmkn klmadn; ordu ierisinde gizli bir rgt olutuunu da dile getirdiler (Karal, c.V; 168).

211

T ordunun siyasetten arndrlmasna ilikin tasary grnte destekliyordu. Bu durumu ortaya karan balca iki amil bulunmaktayd. Bunlardan ilki T Manastrda daa kan askerlerin bu kanun eliyle yola getirilmesini amalyordu. Dier taraftan Tli birok subayn da kanunun direk muhatab halinde bulunmas ttihatlarn kanuna mesafeli durmalarna sebep oluyordu. kinci ve en nemli unsur ise gittike glenen Mahmud evket Paann T ierisinde yaratt huzursuzluktu. Tliler kanunun yrrle girmesini geciktirmek amacyla resmi gazetede yaynlanmasn engellediler. Bu arada Mahmud evket Paann istifa etmesi istendi, aksi halde Ordu Levazm Reisi tarafndan grevi ktye kullanma iddiasyla gensoru verilecei iletildi (Bayur, 1991(c); 259). Uzunca bir sredir Harbiye Nazrlndan istifa etmesi, aksi halde ldrlecei ynnde mesajlar almakta olan Mahmud evket Paa yorgun olduu ve karlan askeri siyasetten uzaklatrma kanununu yeni bir Harbiye Nazrnn yrtmesinin daha yerinde olaca gerekesiyle grevinden istifa etti (Karal, c.V; 169, Bayur, 1991(c); 259). stanbulda Mahmud evket Paann istifasna kadar giden gelimeler zerine Arnavutluktaki isyan hareketi gittike geniledi. 14 Temmuz 1912de Osmanl Ajans tarafndan servis edilen haberde ordu ierisinde gizli bir cemiyetin kurulduu; bu cemiyetin kabinenin ekilmesini, Meclis-i Mebusann kapatlmasn istedii ynnde sylentilerin olduu ifade edilmekteydi (Karal, c.V; 170). Harbiye Nazr Mahmud evket Paann grevden ekilmesinin ardndan orduyu kontrol edebilecek gl birisine ihtiya vard ancak hi kimse Harbiye Nazrln zerine almak istemiyordu. Sadrazam Sait Paa nce Harbiye Nazrln vekleten Bahriye Nazr Hurit Paaya teklif etti, Paa grevi vekleten kabul etti.

212

Sait Paa ise gl bir Harbiye Nazr aramaya koyuldu. Mahmud Muhtar Paa ile zmir Kolordu Komutan Abdullah Paaya Harbiye Nezareti teklif edildi ancak her iki isim de Harbiye Nazrln kabul etmedi. Nazm Paaya yaplan Harbiye Nazrl teklifini ise Nazm Paa; Arnavutlukta genel af ilan edilmesi ve Bakomutanlk vekleti makamnn tahsis edilmesi artyla kabul etti. kinci istei Anayasaya aykr olduu iin grmelerden bir netice kmad. 16 Temmuz 1912de Bahriye Nazr ve Harbiye Nazr Vekili Hurit Paann da istifa etmesi Sait Paa hkmetini iyice zor durumda brakt. Bunun zerine Sadrazam Sait Paa 17 Temmuz 1912de Meclis-i Mebusandan gvenoyu alm olmasna ramen sadaretten ekildi (Trkgeldi, 1949; 56). stifas sonrasnda Padiahn huzuruna kan Sait Paaya Mehmed Read Neden ekildiniz, size itimadlar vard? diye sorunca Sait Paa Onlarn bana vard ama benim onlara itimadm yoktu diye cevaplayacaktr (nal, 1946; 1089, Tunaya, 1989(c), 95, Ahmad, 1995; 136). Temmuz 1912de talya ile Osmanl Devletinin arasn bulmaya ynelik birka giriim daha oldu. 9 Temmuzda merkeze gnderdii raporda Fransz Bykelisi Bompar Osmanl hkmetinin Halaskaran meselesi ile megul olduundan bar meselesini dnemeyecek durumda olduunu bildirmitir. Ertesi gn Sadrazam Sait Paa ile grmesinde Sadrazam Bompara sorunun zm iin zerinde allan plan aktarmtr. Buna gre Trkiye talyaya iki deniz ssn bsbtn verecektir. Vilayetin br ksmlar ise Padiah tarafndan atanacak bir veliaht tarafndan ynetilecek ancak veliaht idarede talyanlarla da anlama yoluna gidecektir. Buna karlk talyan askerleri Trablus kylarnda kalabilecek ancak Bingazi kylarndan ekilecektir. Bu erevede uray- Devlet Reisi Said Halim Paa talyanlarla bar iini

213

grmek zere 12 Temmuzda Lozanda toplantlara balad. 19 Temmuzdaki toplantlarda talyanlar adalarn igalinin Osmanlnn direnii sebebiyle olduunu; anlama halinde talyanlarn adalarda herhangi bir adla kalabileceklerini ifade ettiler. Ancak 17 Temmuzda Sait paann istifas sonrasnda Said Halim Paann da yetkisi yenilenmedii iin grmeler yarda kald.

214

2.8.Gazi Ahmed Muhtar Paa50 Kabinesi (22 Temmuz 1912-29 Ekim 1912) Arnavutluk hadiseleri hergeen gn iinden klmaz bir hal alrken Halaskrn- Zabitn grubu padiaha mektuplar gnderiyordu. Herkeste bir umutsuzluk durumu hkimdi. Talat Paa, Meclis-i Mebusan reisi Halil (Mentee) Beye yle diyordu: Aziz dostum, bir bunalm atlatyoruz, ikincisi kyor karmza. Devaml olarak kendi kendime lkeyi batryor muyuz diye sormaktaym. yleyse brakalm, brleri baa gesinler. Onlar da bu vatann evlatlar deil mi? Belki de bizden daha iyi baarrlar. Biz de yardm ederiz. Ama, vatana hizmet deil mi? Tm bu kargaalkta Sadrazam Sait Paa istifa ettiinde Padiah kendisine Niye istifa ediyorsun? Sana gveniyorlar deyince Sait Paa Onlar bana gveniyor ama ben onlara

gvenmiyorum demiti (Ahmad, 1995; 136, nal, 1946; 1089, Tunaya, 1989(c), 95). Padiah lkeyi kargaadan karmak iin inisiyatif alyormu gibi yapt. Ordunun siyasete karmamasn isteyerek akil adamlardan oluan bir kabinenin tekili iin allacan duyurdu. Londra Bykelisi Tevfik Paa yeni kabineyi kurmak zere stanbula davet edildi ancak Tevfik Paa birok koul ne srerek Padiahn nerisini geri evirdii iin sorun zlemedi. 1877-78 Osmanl-Rus Harbinde Dou Anadoluda byk baarlar gstermi, Erzurum savunmas ile n yapm Gazi Ahmed Muhtar Paaya Sadrazamlk teklif edildi. Ahmed Muhtar Paa grevi kabul etti ve

50

Gazi Ahmet Muhtar Paa 1839 ylnda Bursa'da dodu. Harbiye'den mezun olduktan sonraki ilk grevi Serdar- Ekrem mer Paa'nn yannda Karada Savalarna katlmak oldu. Daha sonra umnu,Erzurum, Bosna-Hersek ve Karada'da grev yapt. 93 Harbi'nin arifesinde padiah II. Abdlhamit tarafndan Kafkas cephesinin bakomutanlna getirildi. Ahmed Muhtar Paa 93 Harbi sonrasnda Tophane-i Amire yneticilii, Manastr Valilii ve nc Ordu mfettilii gibi grevlerde bulundu. 1882-1908 yllar arasndaFevkalade Komiser grevine atanarak 26 yl Msr'da yaad. Balkan Sava'nda az nce V. Mehmet Reat saltanatnda 22 Temmuz 1912 - 29 Ekim 1912 tarihleri arasnda ay sekiz gn Sadrazam oldu. 29 Ekim 1912'de de Ahmed Muhtar Paa sadrazamlk grevinden istifa etti. 21 Ocak 1919 tarihinde 80 yandayken stanbulda vefat etti ve Fatih Camii avlusuna gmld.

215

tarihe baba-oul kabinesi ya da byk kabine51 ad ile geecek hkmet kurulmu oldu (21 Temmuz 1912). Gazi Ahmed Muhtar Paann sadaretinde tekil ettirilen kabine u kimselerden oluuyordu:Harbiye Nezareti-Nazm Paa, Bahriye Nezareti-Ahmed Muhtar Paa, Maliye Nezareti-Ziya Paa(Daha sonra Ferid Paann yerine Dhiliye Nezaretine atanmtr. Yerine ise Abdurrahman Efendi tayin edilmitir.), Hariciye NezaretiGabriyel Noradunkyan Efendi, Dahiliye Nezareti-Ferid Paa (Ferid Paa Avrupadan dnnce Dahiliye Nezaretini kabul etmemi; bu gelime zerine Heyet-i Ayan riyasetine atanmtr), Adliye Nezareti-Hseyin Hilmi Paa, Evkaf Nazr-Azimzade Mehmet Fevzi Paa, Maarif Nezareti-Said Bey, Ticaret ve Nafia Nezareti-Damat erif Paa, uray- Devlet Riyaseti-Kamil Paa, eyhlislam-Cemaleddin Efendi Kabinenin en belirgin zellii ttihat kart renginin ok belirgin olmasyd.52 yle ki Sadrazam kabinenin ilk toplantsnda Harbiye Nazr Nazm Paaya Cemiyetin birka gnlk mr kald demiti (Ahmad, 1995; 136). Bu durumdan faydalanan Halaskrn- Zabitn Meclis bakanna hitaben bir ltimatom gndererek meclisin 48 saat ierisinde datlmasn istedi (Mentee, 1986; 160). Mecliste hararetli tartmalarla Sadrazam ve Harbiye Nazrndan izahat istenmesine karar verildi. Fakat Sadrazam mazeret bildirerek izahat davetine uymad, Harbiye Nazr Nazm Paa izahat vermek zere Meclise geldi (Karal, c.V; 173-174).

51

52

Baba-Oul kabinesi denilmesinin sebebi Gazi Ahmed Muhtar paann olu Mahmud Muhtar Paann da kabinede Bahriye Nazr olarak yer almasdr. Byk Kabine denilmesinin sebebi ise kabinede eskiden sadrazamlk yapm 3 siyasetinin daha olmasdr. Gazi Ahmet Muhtar Paa yaknlarndan birisine Evet, Kamil Paa makam harisi idi... ttihat Cemiyetini ezip bitirmek isterdi eklinde bir cmle kurarak Kabinenin Tye bakn zetlemitir. Ayrca bkz. nal, 1947; 1823-1827.

216

Yeni kabine ile Tnin alma umutlar tkeniyordu. zellikle Mecliste hkmetin programnn gvenoylamas srasnda Adliye Nazr Hseyin Hilmi Paann derhal programn oylamasna geilmesi aksi halde hkmetin istifa edecei aklamasnda bulunmas yeni kurulan hkmetin Meclisin datlmas konusunda bir tasavvur ierisinde olduunu da gsteriyordu. Zira yeni kurulan hkmet ayn nerilerle gelip Meclis nerileri reddederse Anayasann 35.maddesine gre Meclis datlabilirdi (Kili ve Gzbyk, 1985; 34). Buna imkn verilmemek iin oylamaya geildi. T, mensuplarn oylamada serbest brakt ve hkmet 45e kar 167 oyla gvenoyu ald (Karal, c.V; 176, Ahmad, 1995, 139). Ancak Ahmed Muhtar Paa sorunun zm iin Meclisin datlmasn elzem gryordu. Mebusan Meclisinin anayasal erevede datlmasn salamak iin Ayan Meclisinden bir kanun tasars geirdi. Bunun zerine kararn meclise okunaca saatten birka saat nce toplanan Meclis-i Mebusan kendisini sresiz olarak tatil ettiini duyurdu. Bylelikle datmann nne geilmi oluyordu. Meclisin datldna dair karar Mebusan Meclisinde bo sralara ilan edildi (Karal, c.V; 179). Bu srada Arnavutluktaki olaylar da henz durulmamt. Arnavutluktaki isyanclardan bir ksm Kmil Paann mutlak surette sadarete atanmas gerektii hususunda direniyorlard. yle ki baz isyanclar Abdlhamidin yeniden tahta kmas gerektii konusunu bile gndeme getirmilerdi (Karal, c.V; 182). Btn bu gelimelere ramen Sadrazam Gazi Ahmet Muhtar Paa isyann devlete kar deil Tye kar olduu hususunda direniyor; olu Mahmud Muhtar Paay Arnavutluka gndermesi halinde isyann son bulacana inanyordu (Trkgeldi, 1949; 61).

217

Arnavutlarn isteklerinde direnmeleri zerine hkmet Mir brahim Paa bakanlnda bir heyeti Arnavutlarn isteklerinin daha salkl biimde tespiti iin blgeye gnderdi. Arnavutlar kendilerinden toplanan silahlarn geri verilmesi, sava durumu dnda askere alnan erlerin askerliklerini Rumelinde yapmas, medreselerin almas ve deneklerinin evkaftan karlanmas, Said ve brahim Hakk Paa hkmetlerinin yce divana sevkedilmesi, son olaylardan dolay af karlmas gibi istekleri brahim Paa vastasyla merkeze ilettiler. Neticede hkmet toplanan silahlarn geri verilmesi ile Said ve brahim Hakk Paa kabinelerinin yce divana sevki dndaki istekleri kabul etti. Gazi Ahmet Paa hkmet iindeki T muhaliflerini yattrmakta da zorlanyordu. zellikle Kamil Paann Tye kar daha sert ve etkili tedbirler alnmad takdirde istifa edeceini sylemesi Gazi Ahmet Muhtar Paa zerinde zorlayc bir etki yapt. nce devlet memurlarnn ve askerlerin siyasetle ilikilerini kesmelerine ynelik bir mevzuat yrrle konuldu (Ahmad, 1995; 138). Asker meselelerden bahsetme, bir parti yararna propaganda yapma yasaklanarak ttihat basn kontrol altna alnmaya alld. Bu srada Tanin Gazetesini karan Hseyin Cahit Harp Divanna sevkedilerek bir ay hapse mahkm edildi, kapatlan Tanin Gazetesi, Renin, Cenin gibi adlarla faaliyet gstermeye alsa da bir dnem yaynlarna ara vermek mecburiyetinde kald (Karal, c.V; 184, Ahmad, 1995; 140). politikada bunlar yaanrken Balkanlarda da dikkat ekici bir hareketlilik gzlemlenmekteydi. Esasnda 1878 Berlin Antlamasnn ardndan ve zellikle II. Merutiyetin ilanyla ardndan Balkanlarda bir takm ittifak giriimleri olmu ancak

218

bunlar gerek blgesel dinamikler gerekse de Byk Glerin uzlaamamalar nedeniyle kim kalmt. Osmanl Devletinin Trablusgarbda talya ile savaa girmesi Balkanlarda ittifak araylarn ve dolaysyla asker, diplomatik hareketlilii arttrd. 11 Ekim 1911de Bulgar Babakan Geshov Fransadan dnerken Belgradda, seyahat ettii trende Srp Dileri Bakan Milanovi ile uzun bir grme gerekletirmiti. ki bakan Osmanl Devletinin Balkanlardaki topraklarnn paylalmas konusunda bir prensip anlamasna vardlar. Bundan sonra da Sofya ile Belgrad arasnda grmeler devam etti ve iki devleti bir ittifak ilikisi erevesinde birbirine balayan antlama 13 Mart 1912de imzaland. Antlamann balca hkmleri u ekildeydi: ki hkmet karlkl olarak bamszlklarnn ve toprak btnlklerinin korunmasnda birlikte hareket etmeyi ykmlenmilerdir. ki hkmet, kendilerinden herhangi birisine bir saldr yapld takdirde btn kuvvetleriyle yardmlamay kesin olarak kabul etmilerdir. Sz konusu yardmlama Osmanl hkimiyetinde bulunan Balkan topraklarndan herhangi bir ksmn kendisine katmaya veya bu topraklarda geici olarak yerlemeye kalkacak bir byk devlete kar da yaplacatr. Bu hkmler Osmanl Devletinin Srbistana ya da Bulgaristana saldrmas ihtimali ya da Avusturya-Macaristan mparatorluunun Yeni Pazar veya

Arnavutlukun statsnn deitirilmesi ihtimaline kar oluturulmutu. Dier taraftan Antlamaya ek olarak yaplan protokol Osmanl Devletinin Balkanlardaki topraklarnn blmn kayt altna alyordu. Buna gre Makedonya e blnecekti. Rodop ile Stroma Nehri dousunda kalan blge Bulgaristana, San

219

Plaminonun batsnda ve kuzeyindeki topraklar Srbistana verilecek; bunlarn dndakalan nc blge ise Rus arnn hakemliine braklacak, onun verecei karar dorultusunda taraflardan birisine braklacakt (Crampton, 1983; 406-407, Jelavich, 1997; 216-217, Helmreich, 1938; 31-35 ve 55-56, Karal, c.V; 293). Yunanistan ve Bulgaristan arasndaki grmeler de esasen 1910 ylnda balam ancak o dnem bir sonu alnamamt. Grmelerin tkand nokta Makedonyann paylam meselesiydi. Ancak Trablusgarb Savann balamas Bulgaristan heyecanlandrmt. Yunan-Bulgar grmeleri Bulgar arnn nerisi zerine yeniden balad ve 29 Mays 1912de Sofyada bir savunma antlamas imzaland. ki devlet Osmanl Devletinin herhangi bir saldrs karsnda birbirlerine yardm etmeyi ngryorlard. Dier taraftan Yunanistan ile Osmanl Devleti arasndaki etrefilli problemlerden birisi olan Girit Adas iin anlamaya zel bir madde eklenmi ve Girit Adas yznden Osmanllar ile Yunanistan arasnda kacak bir savata Bulgaristann tarafsz kalmas hkme balanmt (Helmreich, 1938; 7180). Balkanlarda Osmanl Devleti aleyhine kurulan ittifakn son halkasn Karada tekil ettirdi. Karada zellikle kodra Ovasn gzne kestirmi bulunuyordu. Bu sebepten Srbistandan gelen ibirlii teklifine olumlu yant verilmiti. Taraflar aralarnda herhangi bir yazl antlama yapmadlar ancak 1912 Austosunda Osmanl Devletine kar yrtlecek mcadelede tam bir fikir birliine vardlar (Helmreich, 1938; 88-89). Balkanlarda oluan ittifaklar zincirinden Byk Gler eitli vesilelerle haberdar oldular. Fransa ve ngiltere Balkanlardaki ittifaklar Rusya araclyla

220

renirken Almanya ve Avusturya-Macaristan istihbarat faaliyetleri ile antlamalardan haberdar olmutu. Fransa Cumhurbakan Poincare bu alkantl dnemde Rusyaya bir ziyaret gerekletirmi ve antlamalardaki ykmllklerin Osmanl Devleti ile bir savaa ak kap braktn, Balkanlarda bu antlamalar dolaysyla oluabilecek bir sava ortamnda Rusyay desteklemeyeceklerini sylemiti. Rusya ise in ve randaki sorunlardan dolay 1905 veya 1907den beri d politikadaki dikkatini Avrupaya odaklayamamt ve byle bir savan kmasna pek taraftar deildi (Taylor, 1954; 483-487). 1908de Bosna-Hersekin ilhk ile Balkan siyasetinde bir adm ne gemi olan Avusturya-Macaristan da Balkanlardaki statusquonun deimesine pek scak bakmyordu. Fransann giriimleriyle Avusturya-Macaristan mparatorluu ve Rusya arasnda bir uzla ortam dodu ve Avusturya ile Rusya Balkan Devletlerine bar bozacak btn hareketleri Byk Devletlerin iddetle knadklar, buna ramen Balkanlarda Osmanl Devleti ile bir savaa giriilecek olursa sava sonrasnda statusquonun deimesine ynelik hibir giriimi kabul

etmeyecekleri, Berlin Antlamasnn 28.maddesine dayanarak Balkanlarda reform meselesinin ele alnacan fakat bu reform taleplerinin Osmanl Devletinin toprak btnlne dokunmayaca eklindeki temel ilkeleri bildirdiler (Karal, c.V; 295-296, Ahmad, 1995; 141). Bu arada en dikkat ekici giriim Avusturya-Macaristan Dileri Bakan Kont Berchtolddan geldi. Berchtold Makedonyann tedrici bir adem-i merkeziyet usulyle ynetilmesi plan zerinde allmasn nerdi ancak bu durum AvusturyaMacaristann Balkanlarda ok daha etkin olmasna sebep olabilecei iin dier devletler tarafndan kabul grmedi (Andonyan, 1975; 194).

221

Osmanl Devletinde bu srada yeni hkmet olmu olan Gazi Ahmet Muhtar Paa kabinesinin Balkanlardaki ittifaklarn muhtevasndan haberi yoktu. Bu erevede greve balayan hkmetin ilk icraat yllk askerlik sreleri dolmu olan 100,000 kadar askerin terhis edilmesi olmutu. yle ki Koanada yaanan ve Balkan devletlerinde byk heyecan uyandran olaylara ramen53 Gazi Paa terhis kararnn yrtlmesinde herhangi bir saknca grmedi. Koana olaylarndan bir buuk ay kadar sonra 15 Eyll 1912de Sofya Ateemiliterliinden hkmete gnderilen bir telgrafta Bulgarlarn Osmanl ile bir savaa niyetli olduklar ve bu ynde almalar yaptklar bilgisi ulatrld. Kabine, kendisini bir bar kabinesi olarak gryordu. Dolaysyla Sofyadan gelen telgraf karsnda da Sadrazam Gazi Paa diplomatik mzakere yollarnn henz kapanmad yorumunda bulunmutu. Balkan Devletleri de 30 Eyllde genel seferberlik iln ettiler. Birgn sonra ise Osmanl Devleti ksm seferberlik iln etti. Artk hem Balkanlarda hem de Osmanl kamuoyunda sava davullar alyordu (Andonyan, 1975; 202). Yeni durum baz deiiklikleri zorunlu klyordu. Hereyden nce talya ile srdrlmekte olan savaa son verilmeliydi. Bu erevede 17 Ekimde Lozanda talyanlarla bar antlamas imzaland. talya Trablusu alm ancak Trablus kadsn atama iini dorudan sultan-halifeye brakmt (Ahmad, 1995; 142). HF mensuplar 1 Ekimde Sultan Ahmette bir miting dzenleyerek sava yemini ettikten sonra hkmete olan ballklarn bildirdiler ve ardndan ngiltere Bykelilii nnde ngiltere lehine gsterilerde bulundular.(Andonyan, 1975; 206)

53

12 Austosta Koana olaylar sebebiyle yaplan dev mitingde eski bir binba olan Protegerof yle diyordu: 400,000 asker ve binlerce topla bu zillete katlanmak bizler iin ayptr. Eer kral millet iin kendini feda etmezse millet onu feda eder.(Andonyan, 1975; 195)

222

Yaanan gelimeler karsnda T Genel Merkezi de 2 Ekimde bir bildiri yaynlayarak siyas anlamazlklarn unutulmas, sava isteyen dmanlara kar hkmetin etrafnda toplanlmas arsnda bulundu. Hem Balkanlarda hem de Osmanl kamuoyunda meydana gelen sava heyecan Byk Devletleri meseleye mdahil olmaya zorlad. Byk Devletlerin stanbuldaki temsilcileri 5 Ekimde hkmete Berlin Antlamasnn 23.maddesi 54 erevesinde Balkanlarda reform yaplmas ynndeki fikrini sordu. Hkmet verdii yantta Balkanlardaki reform iini d mdahale olmakszn yapma niyetinde olduklarn bildirdi ve bunu gazetlerden de iln etti. Gazete iln zerine Babli nnde zellikle Darlfnun rencilerinin katldklar gsteriler yaplmaya baland. Osmanl Devletinde hkmet bar yanls ancak kamuoyu sava yanls olmutu.55 renci gsterileriyle szn ayaa dt, Osmanl Devletinin Byk Devletlere verdii reform sz zerinde bir phe oluabileceini dnen Gazi Ahmet Muhtar Paa hkmet konann balkonundan yle bir konuma yapmak mecburiyetinde kadl:

54

55

Berlin Antlamasnn 23.maddesi yleydi: Babli, 1868 esas ynetmelii, hakl tadilat yaparak, Girit adasnda titizlikle uygulamay taahht eder. Mahall ihtiyalara uygun hale sokulan benzer ynetmelikler (Girite tannan vergi muafiyeti hari) ibu antlamada zel bir tekilat ngrlmemi olan Avrupa Trkiyesinin teki kesimlerinde de yrrle konacaktr. Babli yerli halkn geni apta temsil edildii zel komisyonlar kurarak her bir vilayette bu yeni ynetmeliklerin ayrntlarn tesbit etmekle grevlendirilecektir. Bu almalar sonucunda ortaya kacak tekilat tasarlar Bablinin tetkikine sunulacak ve Babli onlar yrrle koyacak kanunlar karmadan nce Dou Rumeli iin kurulmu bulunanAvrupa komisyonunun fikrini alacaktr. Tanin Gazetesinin 21 Eyll tarihli nshasnda Aka Gndz takma adyla bir makale yaynlayan niversite rencisi Enis Avni Bey Fatihin kabri nnde diz kp and iiyor ve yle diyordu: Bastm topraklarn her tutamndan kan fkracak. (...)Ta stnde ta brakrsam arkada kalan ocam snsn. Glistanlar sngmle kabristan edeceim. Tarihe dmdz bir harabe brakacam ki stne on asr bir medeniyet kuramasn. Dal stnde yaprak, bur stnde bayrak brakrsam iman tahtamn ortasna kara damga vurulsun. Nefesimden yangn, silahmdan lm, admmdan uurum saacam.(Andonyan, 1975; 205)

223

Harp denilen eyi biz biliriz. Laf ile sylendii gibi kolay deildir. Harpte hem yenen hem de yenilen zarar grr. te bunun iindir ki en kuvvetli devletler bile harbe girmek iin ok dnmeye mecburdurlar. Hesapsz ie de girilmez. Bu da sizin bileceiniz i deildir (Andonyan, 1975; 215, Karal, c.V; 301-302). Byk Devletler ve Osmanl Devleti diplomatik yollardan krizin zm zerinde alrken 8 Ekim sabah Karadan stanhuldaki elisi Osmanl Devletine sava iln edildiini bildirdi (Andonyan, 1975; 217, Castellan, 1995; 387-388). Bu olay halk tarafndan sevinle karland. Tanin Gazetesi Hele kr, harp balad baln kullanmt. Karada Balkan antlamalar zincirine yazl bir belgeyle katlmamt ancak Balkan devletleri yaanan gelimelerin de tetiklemesiyle Osmanl Devletinin Karadaa harp iln ederken kendilerine de harp iln edeceini ve bu erevede aralarndaki ittifak antlamalarnn ilerlik kazanacan dnyorlard. Savan Balkanlarn btnne sramasndan ve daha kts kendilerini de iine ekmesinden ekinen ngiltere, Fransa, Rusya, Almanya ve Avusturya-Macaristan Osmanl hkmetine 10 Ekim tarihinde ortak bir nota vererek Osmanl Devletinin toprak btnlne sayg duyulmak kouluyla Berlin Antlamasnn 23.maddesi erevesinde yaplacak reform almalarn grmeye hazr olduklarn bildirdiler. Bu srada Balkan hkmetleri de kendi isteklerini ieren bir notay 13 Ekimde Osmanl hkmetine verdiler. Balkan devletlerinin notas diplomatik bir anlaytan ve sluptan uzakt. Osmanl hkmeti notay reddetti ve Balkan devletlerinin kendisine sava iln etmesini daha fazla beklememenin daha doru olaca kanaatine vararak 16

224

Ekimde ordularna hareket emri verdi. Ancak Osmanl Genelkurmay Balkanlardaki savunma stratejisini bir taarruz harektna gre belirlememiti. Osmanl Genelkurmay 1912-1913 yllar iin Balkan devletlerine kar savunma esasl bir plan hazrlamt. Buna gre Rumeli, Trakya ve Makedonya olmak zere iki sava alan olarak kabul edilmi, Osmanl kuvvetleri de iki komutanla blnmt. Dou komutanl Trakyay, bat komutanl da Makedonyay savunacakt. Osmanl ordularnn hareketi zerine 18 Ekimde Bulgar kuvvetleri de saldrya getiler. Osmanl ordusunu dzenlemek iin ikinci defa gelmi olan Van der Goltz Paa bu durumda yalacak en mantkl eyin savunma harbi yaplmas olduunu dnyordu ancak Harbiye Nazr Nazm Paa taarruza en iyi yant taarruzdur dncesindeydi. Edirneye taarruz eden Bulgarlar ise Edirne iyi tahkim edilmi olduundan bir sonu alamadlar ancak 22 Ekimde Krklareline girmeye muvaffak oldular. Makedonya cephesinde de iler iyi gitmiyordu. Karada kuvvetleri (ki bir ksm Srp kuvvetleri ile birlikte ilerliyordu) 15 Ekimde Berno, 31 Ekimde pek, 2 Kasmda Yakovay ele geirdi. Srplarsa 20 Ekimde Podiyevoyu, 21 Ekimde Pritineyi ve 23 Ekimde Geylan ele geirdiler. 19 Kasmda ise Prens Alexandre trenle Manastra girdi. Dier taraftan 22 Ekimde Limni, 31 Ekimde mroz ve Taoz, 4 Kasmda Sakz, 7 Kasmda Bozcaada, 17 Aralkta Midilli adalar Yunanistann eline geti. Neticede Osmanl kuvvetleri atalca hattna kadar geri ekilmek zorunda kaldlar (Andonyan, 1975; 304-418). Balkan Savalarnda uranlan byk hezimet hkmetin tek bana sorumluluunu stelenemeyecei bir hadiseydi. Bu yzden olaanst koullarda istiare edilmek zere Padiahn iradesiyle toplanan, hkmet yelerinin dnda

225

Sadrazamn uygun grd eski nazrlarn da katld Meveret Meclisinin toplanmasna karar verildi. Savaa devam edilip edilmemesine karar vermek zere Harbiye Nazr Nazm Paann yardmcs Salim Paa ordunun son durum hakknda bilgi edinmek zere cepheye gnderildi. Salim Paa geri dndnde asker elbiselerini gstererek u asker elbisesini giymekten utanyorum diyerek ordunun vaziyetini aktarm oldu (Trkgeldi, 1949; 73). Meselenin sava meydannda zlme imkan gzkmyordu, diplomasinin kullanlmasnn arelerinin aranmasna karar verildi. Bu erevede, Meveret Meclisinde, Gazi Ahmet Muhtar Paa Kabinesinin ekilmesi ve yerine Kamil Paann sadarete atanmas eilimi ba gsterdi. Meveret Meclisi toplantsnn ardndan eyhlislam Cemaleddin Efendi ile Hseyin Hilmi Paa saraya karak Gazi Ahmet Muhtar Paann istifasn ve yerine Kamil Paann atanmasn nerdiler. stifa etmekte nceleri tereddt gsteren Gazi Paa, hkmet yelerinden de gelen basklar neticesinde sadrazamlktan istifa etti.

226

2.9.Kbrsl Mehmed Kmil Paa Hkmeti Dnemi (29 Ekim 1912-23 Ocak 1913) Gazi Ahmed Muhtar Paann yerine diplomatik yollar daha salkl biimde ileteceine ve ngilterenin desteini salayabileceine inanlan Kmil Paa sadareti kabul ettii gn diplomasinin ilerlii konusunda ge kalnd, tedbir almaya vakit kalmad tespitinde bulunmutu (Trkgeldi, 1949; 67). 3 Kasmda hkmet Byk Devletlere bavurarak mtareke konusunda arabuluculuk talebinde bulundu. Aslnda mtareke koullarn oluturmann doru yolu savaan devletlere mracaat edilmesiydi ancak Byk Devletler sava balamadan nce yaynladklar bildirilerde sava sonras durum ne olursa olsun Balkanlarn statusquosunda bir deiimi kabul etmeyeceklerini bildirmilerdi. Osmanl hkmetinin midi de Byk Devletlerin bu beyanlarna sadk kalmasyd. Ancak Byk Devletler bu karar Balkanlarda kacak herhangi bir savan Osmanl lehine sonulanacan dnerek almlard. Neticede Byk Devletler Osmanl hkmetine statusquonun korunmasnn artk sz konusu olamayacan, mtareke iin araclk yapmayacaklarn bildirdiler (Crampton, 1983; 414). Durum karsnda Bulgarlarn stanbula girme ihtimallerini ngren Kamil Paa Padiaha hkmet merkezini Bursaya tamay teklif etti ancak Padiah teklifi kabul etmedi. Fetva Emini Nuri Efendi ise Saraya karak Padiahtan cephedeki orduyu ziyaret etmesini nererek bu hareketin ordunun moralini arttracan syledi. Ancak Padiah Ben savaa gitmekten ekinmem ama ordu bu hale geldikten sonra bozgun askerin nne dp de stanbula ne yzle dnerim demekle yetindi (Trkgeldi, 1949; 81).

227

Kamil Paa 12 Kasmda Bulgar Kralna telgraf ekerek mtareke nerisinde bulundu. Kamil Paann mtareke teklifini Bulgar Bavekili yerine Bulgar Kralna yapm olmas (Trkgeldi, 1949; 83-85) henz 4 sene nce Osmanl Devletinden bamszln kazanm bir devlete kar alnan malubiyetin onur krcl etkisiyle alnm ilgin bir karard. Mtareke protokol neticesinde bar grmelerinin mtareke protokolnn imzalanmasndan 10 gn sonra Londrada yaplmas kararlatrld (Taylor, 1954; 493). 17 Aralkta ise Berlin Antlamasn imzalayan devletlerin Osmanl Devleti hari Londradaki elilerinin katlmyla Eliler Konferans ald. Eliler Konferans neticesinde Avrupa Devletleri arasnda bir konsenss olutu ve Osmanl Devletine bir nota verildi. Notada Osmanl Devletinin Edirneyi Balkan ittifakna brakmas, Ege adalar hakknda Byk Devletlerin verecei karara uyulmas tavsiye ediliyordu. Osmanl Devletinin Byk Devletlerin nerisine uymas gerektii ifade edilen notada savan yeniden balamas halinde stanbulun tehlikeye decei, savan Anadoludaki kesimleri de etkileyebilecei ve byle bir durumda Byk Devletlerden yardm umulmamas gerektii ifade ediliyordu (Armaolu, 2006; 676). Londra Konferansna giden srete en ciddi anlamazlk konularn Girit ve Ege adalarndaki haklardan vazgeilmesi, Krklarelinin batsnda kalan blgelerin Gelibolu hari kalmak zere Balkan Devletlerine verilmesi hususlar oluturuyordu. Londra Konferansnn 3 Ocak 1913 tarihli toplantsnda mttefik Balkan devletleri delegasyonlar Osmanl delegasyonuna Edirne, Adalar ve Girit zerindeki hak ve hakimiyet iddiasndan vazgeilmesi iin gnlk bir ltimatom verdi. Kamil Paa hkmeti Balkan Savalarnda mthi bir bozgunun zerine iktidara gelmiti, siyasi

228

kanallar amak suretiyle en azndan Edirneyi kurtarmay amalyordu. 6 Ocakta Mustafa Reit Paa Osmanl hkmetinin Girit zerindeki haklarndan vazgemekle birlikte stanbul, Boazlar ve Bat Anadolunun gvenlii bakmndan Edirne ile adalardan vaz geemeyeceini birkez daha bildirince Konferansn bakanln yapan Srp delegesi Norakovi Konferans almalarnn ertelendiini duyurdu (Armaolu, 2006; 677). D siyasette durum bu minval zereyken i siyasette Kamil Paa ttihatlar sktrmaya devam ediyordu. Sait Halim Paa ile Talat Bey iki kez Kamil Paay ziyaret ederek ortam yumuatmak istemiler ancak ellerine nasihatlerden baka bir ey gememiti. lke siyasetinden tamamen silinmek zere olan ttihatlarn Aralk ayndan itibaren bir hkmet darbesini ciddi ekilde tartmaya baladklar anlalyor. Hkmet, ttihatlarn bir hkmet darbesi planladndan Dhiliye Nezareti seviyesinde haberdard. Dnemin Dhiliye Nazr Ahmed Reit Bey Kamil Paa kabinesi kurulduktan 20 gn sonra ellerine ttihatlarn suikast tertiplediklerine dair belgeler geldiini; hatta vesikalar elde edildiini syledi. Dier taraftan HFin nde gelen yelerinden Rza Nur Harbiye Nazr Nazm Paaya ttihatlarn baskn hazrlnda olduunu haber verdiini; Paann Pof! Martavaldr Keke putlar yapsalar da, bu i iin yeni bir tabur hazrladm, ilerini bitiriversem dediini sylemektedir. Yine dnemin stanbul Muhafz Memduh Paa ttihatlarn Bablinin itima halinde olduu bir gn hkmet darbesi gerekletireceklerine dair istihbarat elde ettiklerini syleyip Nazm Paadan nlem almasn istediinde; Nazm Paann Birka gne kadar sadrazam olacam. Bu gibi tedbirlere de ihtiya

229

kalmayacaktr. eklinde mukabele ettii Ahmet Hilmi tarafndan aktarlmaktadr. Bu bilgilerden de anlaldna gre Nazm Paa ttihatlarn iktidar bir silahl eylem neticesinde ele geireceklerinden haberdardr. ttihatlarn Maliye Nazr Cavit Beyin 1944te tefrika edilen gnlklerinden elde edilen bilgi de bu durumu teyid eder niteliktedir: () Nazm Paa ile Said Halim Paa grt. Esaslarda tamamen muvafk kaldk. tikadmca seri, kati, pratik yol budur. () Fethinin (Okyar), Enverin Harbiye nazrlklarn bugn bizim ordu ekemez. Biz mallarmz biliriz ttihat zabitan o dnemde genellikle Bablideki Messeret Kahvehanesinde toplanyordu. Harekt planna gre Enver Bey ve beraberindekiler Menzil Mfettiliinde (Ertrk, 1996; 91-92) bekleyecekler, Talat Bey ve dier ttihatlar gereken kalabal topladktan sonra Enver Bey harekete geecekti. Talat Bey Babliye kan sokaklar teker teker dolamaya balad, beklenen saynn altnda bir katlm olacak gibi grnyordu ama bu iin geri dn yoktu. Yanndaki Sapancal Hakk Beye Enver Beye her eyin hazr olduunu haber vermesini syledi. Haber ulanca Enver Bey kendisi iin hazrlanm krata binerek Babliye doru sa arkasnda zmitli Mmtaz Bey; sol arkasnda Yakup Cemil Bey ve Mustafa Necip Bey olduu halde yrmeye balad. Enver Bey Babliye yaklatka arkasndaki kalabalk artmaya balyordu. Bu srada ttihatlarn Hatib-i ehri mer Naci Vatandalar, hkmet Edirneyi Bulgarlara vermeye karar verdi. te Hrriyet kahraman Enver Bey, bu duruma engel olmak iin Babliye gidiyor. TC bu duruma asla msaade etmeyecek diye hararetli nutuklar irad ediyordu. Birden Babliye alan sokaklardan yzlerce sarkl medrese talebesi gelmeye balad. ttihat Hsrev Sami (Kzldoan) hoca klna girerek medrese rencilerini tahrik etmi ve

230

Bablinin nne dkmeyi baarmt (Tevetolu, 1973; 184-185). Tm bunlar yaanrken Babliyi korumakla grevli olan silahl tabur hibir ekilde hareket etmiyordu. Babliyi korumakla grevlendirilen tabur Halaskaran- Zabitan

mensuplarndan oluuyordu. Bir iddiaya gre Enver Paa, Hurit Paa Kolordusunun Kurmay Bakanlna atannca Harbiye Nazr Nazm Paay stanbuldaki btn taburlarn askeri eitim grmeleri gerektii konusunda asker yemini ederek ikna etmi ve Babliden aldrmt. Bir dier iddia ise Nazm Paann bu birlii direkt kendisinin grevden ald ynndedir. Hangi iddia doru olursa olsun, Ahmet Bedevi Kurann ifade ettiine gre bilinen tek gerek Babliyi korumakla grevlendirilen yeni taburun komutan Baloncu Osman Beyin herkes tarafndan sk bir ttihat olarak bilindiidir. Hibir mukavemetle karlamayan Enver Bey ve beraberindekiler ieri girdiler. Babliye girite kan kk apl atmada Harbiye Nazrnn Yaveri Kbrsl Tevfik Bey ve Sadaret Yaveri Nafiz Bey ile ttihat Mustafa Necip ld. Patlama sesleri zerine odasndan kan Harbiye Nazr Nazm Paa Byle anlamamtk diye barmaya balaynca Yakup Cemil Bey tarafndan sa akana kurun sklarak ldrld. Sadaret odasna giren Enver Bey saygl bir dille sadrazamn istifasn istedi. Sadrazam bu hareketin ok kt neticeler dourabileceini ifade edip istifa etmemekte direndi. Ancak Talat Beyin sert ve srarl bir ekilde istifa istemesi zerine istifanamesini kaleme ald: Ahali ve cihet-i askeriyeden vuku bulan teklif zerine huzur- ahanelerine istifaname-i acizanemin arzna mecbur olduum muhat-i ilm-i ali buyruldukta ol bapta ve katbe-i ahvalde emr- ferman hazret-i veliyyl-emr efendimizindir. 10 Kanunisani 328 (Bayar, 1997; 23).

231

stifanameyi alan Enver Bey eyhlislam Cemaleddin Efendinin arabas ile Saraya doru yola kt. Enver Bey huzura kp Kamil Paann istifasnn kabuln, yerine de Mahmut evket Paann atanmasn ordu ve ahali adna talep etti. Padiah Enver Beyin btn isteklerini kabul etti. Enver Bey hemen Bamabeyn odasna geerek Mahmut evket Paann evini arayp Paann direkt Saraya gelip Sadaret mhrn almasn istedi (Bayar, 1997; 25-35). Padiahn btn istekleri sorgusuz kabul etmesinin arkasnda Kamil Paa kabinesinin gszl bulunuyordu. Sabk hkmdar Sultan Abdlhamid Salanikten stanbula getirildikten sonra Padiaha eski Sultann yeniden tahta geirileceine dair haberler geliyordu. Kamil Paa kabinesinde eski hkmdarn adamlarnn ounlukta olmas Sultan Mehmed Readn da cann skyordu. Yani Kamil Paa iktidarn Padiaha dayandrarak devam ettirecek durumda deildi. Dier taraftan HF de istedii adamlar istedikleri yerlere getirmeyen Kamil Paa hkmetinden desteini ekmiti. Hatta parti ierisinde bu erevede byk bir krlma yaanm; Gmlcineli smail nderliindeki parti ii klik ynetimi ele geirmiler ve kabineyi devirmek iin bir plan yapmlard (Birinci, 1990; 197-199). Ahmet Hilmiye gre eer ttihatlar Perembe gn Babliyi basp kabineyi devirmeselerdi Cumartesi gn tilaflar Babliyi basacaklard (Alkan, 1992, s. 171-173). Yani Kamil Paa HF ve Halaskar Grubunun da desteini yitirmiti. Edirne meselesi de eklenince Kamil Paa hkmeti kolaylkla alaa edildi. Kamil Paa hkmetinin Edirneyi verip vermeyecei konusunda kesin bir hkme varmak son derece zor grnmektedir. Kamil Paa, darbeden on iki gn sonra Msra gitmek iin Msr Hidivine ait bir vapurla gitmeye hazrlanrken kendisini

232

geirmeye gelen ngilterenin stanbuldaki diplomatik misyonunun temsilcilerinden Fitzmouricee kendisinden sonra iktidara geenlerin Avrupann dosta tavsiyelerini dinlemeyeceklerinden ve bu sebeple daha fazla toprak ve Osmanl Devletinin daha fazla toprak ve para kaybetmesinden ekindiini sylemitir. Kamil Paa deeri 2 milyon altn liray bulan sava malzemesini kurtarmak iin diplomatik yollar zorladn ve kurtarlan bu malzeme ile atalca hattn tahkim etmeyi dndn sylemitir. Buradan anlalan Kamil Paann Edirneyi gzden karm olduudur. Londra Grmelerinin yarda kesilmesi zerine 17 Ocak 1913 tarihinde Byk Devletler Osmanl Devletine bir nota vererek savan yeniden balamasn istemediklerini, savan yeniden balamas halinde Osmanl Asyasnn dahi tehlikeye debileceini ve byle bir durumda Avrupa Devletlerinin yardmnn

beklenmemesini dolaysyla Edirne ve Ege adalar konusundaki srardan vazgeilmesi gerektiini bildirmilerdi. Babli Baskn sonras kurulan Mahmud evket Paa hkmeti 30 Ocak 1913te verdii cevab notada Edrinenin Osmanl Devleti iin tarih nemi olduu zerinde durarak Edrinenin terkedilmesinin kamuoyunda byk bir infial yaratabileceinin alt izildi. Ancak arky muharebeleri ve atalca geri pskrtme muharebelerinden sonu alnamamas zerine Edirnenin terkinin kabul edildii bir bar antlamasnn koullar aranmaya baland. Byk Devletler 29 Martta hem Balkan devletlerine hem de Osmanl Devletine nota vererek u drt hususun altn izen bir bar antlamas yaplmasn nerdi: Osmanl Devletinin Avrupa snr Trakyada Midye-Enez izgisi olacakt. Arnavutluk hari bu izginin batsndaki btn topraklar Balkanl mttefiklere terkedilecek, Arnavutlukun snrn ise Byk Devletler izecekti. Ege adalarnn kaderi Byk

233

Devletlerin verecei karara braklacakt. Osmanl Devleti Girit Adas zerindeki btn haklarndan vazgeecekti. Sava Tazminat sz konusu olmayacakt (Armaolu, 2006; 679). Balkan devletleri nce sava tazminatnda direttiler ancak Makedonyann paylam konusunda uyumazlklar ba gsterdii iin Byk Devletlerin erdii drt noktay aynen kabul etmek zorunda kaldlar ve 30 Mays 1913te Osmanl Devleti ile Balkan Devletleri arasnda Londra Bar imzaland. Edirne sorunu esasnda gnn siyas ortamnda kullanlabilecek elverili bir argman durumundadr. Edirnenin dmana verilecei yaygarasyla hkmeti deviren ttihatlarn tekil ettirdikleri kabine dneminde, 23 Mart 1913te Srplarla Bulgarlarn birlikte giritikleri bir taarruz sonucunda Edirne dmtr. Ancak Balkan Devletlerinin sava ganimetler, zerinde anlaamamalar sebebiyle birbirleriyle savaa tutumalar zerine Edirne geri alnacak ve T Edirnenin kurtarcs olarak kendisine yeni bir retorik oluturacaktr (Castellan, 1995; 388-389, Andonyan, 1975; 527-535).

234

SONU Kemal Tahir Osmanl mparatorluu iin aslnda hasta adam deil lm uurumuna balanm adamdr tespitinde bulunmaktadr (Kemal Tahir, 1992; 217). 19.yy siyas ve iktisad tarihi dikkatle incelendiinde Osmanl Devletinin varlnn kendisinden kaynaklanmad, smrgecilik anda Byk Devletler arasndaki uzlamazlk alanlarndan faydalanarak varln devam ettirdii gzlenecektir. 1839da Mustafa Reid Paa tarafndan Glhane Parknda okunarak iln olunan Tanzimat Ferman esasnda 1838de imzalanan Balta-Liman Ticaret szlemesinin st yapsal kurumlarn tekil ettirdi. Bu tarihten itibaren Osmanl Devletinin iktisaden ve dolaysyla siyaseten d bamll daha da artt. Bu durum Tanzimat Dneminin Babli a haline dnmesiyle neticelendi. 1839-1877 yllar arasnda Osmanl Devletinde siyas erkin kullanm saraydan Babliye kayd, bir Tanzimat brokrasisi olutu. Bu Tanzimat Brokrasisi bir tarafyla 1793te ngiltere Babakan olan William Pitt tarafndan kodifiye edilen Osmanl Devletinin toprak btnlnn salanmas gerektii ynndeki ngiliz d politikasna dayanyordu. ngiltere d politikas 1876ya kadar Osmanl Devleti ve zellikle yakn dou Avrupada, dolaysyla Kta Avrupasnda insiyatifi tamamyla ele geirmi bir Rusyann nlenmesini amalyordu. Bu politika esasnda Avrupa ktasnda siyas stnln kesin bir biimde herhangi bir devletin eline gemesinin nlenmesi erevesinde ekillenmiti. ngiltere, Osmanl Devletinin toprak btnlnn korunmas politikasndan 1878 Berlin Antlamas sonras Msrn igali ile vazgemi; Osmanl corafyasnda oluabilecek kk devletlerin ngiliz gdmnde olmas stratejisini izlemeye

235

balamtr. ngiliz Dileri Bakanlnn manevra kabiliyeti 19.yy sonundan itibaren belirginlemeye balayan yeni Avrupa g dengesi erevesinde iyice daralmtr. Haziran 1908de Reval Grmeleri ile iyice glenen ngiltere-Rusya yaknlamas Avrupa siyaseti asndan bir baka g ekseni meydana getirmitir ve ngilterenin Rusyaya ramen Osmanl Devletinin yannda yer almas uluslararas gerilimin artt bir dnemde neredeyse imknszdr. Almanya devlet eliyle endstrilemesini srdren ve aama kaydeden bir lkedir ancak mill birliin nispeten ge bir dnemde salanm olmas sebebiyle 19.yy sermaye birikiminin yasland temel deer olan smrgecilik yarna ge bir dnemde girmitir. Prens Bismarckn Almanyay siyas ve iktisad uzlamazlklarn mmkn mertebe dnda tutarak Fransay yalnzlatrma politikasnn II. Wilhelmle birlikte deimesi Almanyann ihtirasl bir smrge arayna girmesi ile neticelenmitir. Ne var ki Almanyann smrge elde etme ynnde ar istekli olduu 19.yy sonlarnda gelimemi dnya neredeyse tamamyla smrge

ekonomisine entegre edilmi durumdadr. Bu dnemde, zerindeki anlamazlklar sebebiyle taksimi henz yaplmam ran ve Osmanl Devleti gibi eski impratorluklar dnda Almanyann

ynelebilecei ok fazla alternatif bulunmuyordu. Almanyann Osmanl Devleti zerinde nfuzunu arttrmas meselesi hem Sultan Abdlhamid dneminin hem de II. Merutiyet Dneminin en nemli meseleleri oldu. Almanyann zerinde nasl igal edilecei noktasnda uzla salanmam corafyalar bir hamlede yutma niyeti / giriimleri I. Dnya Savann uzun erimli tarihsel dinamikleri ierisinde nemli bir yer igal etmitir. Bu erevede II. Merutiyet Dneminde yaanan Badat Demiryolu

236

Projesi tartmalar ve Lynch mtiyaz meselesi Osmanl Devleti zerindeki ngilizAlman rekabetini gstermesi asndan son derece dikkat ekicidir. Daha 19.yy ilk yarsnda, ngiltere Kral ile olan grmesinde Rus ar Osmanl Devletinde Avrupann Hasta Adam diye sz etmi ve mirasnn vakit geirilmeden paylalmasn teklif etmiti. Rus arnn ngrs Almanyann mill birliini salayp II. Wilhelmin ierde siyas otoriteyi tamamen ele geirmesinden sonra Osmanl Devletine ynelmesiyle anlald. Ancak Rusyann, zellikle 19.yy boyunca Osmanl Devletine ynelik d politikasnda nemli bir deiiklik olmad. Rus arlnn Osmanl Devleti ile alakal temel kayglar Balkanlarda AvusturyaMacaristan ya da baka herhangi bir gcn etkin olmamas ve Boazlarn gvenliiydi. 1906da Rusya Dileri Bakan olan Islowsky de Rusyann Osmanl Devleti politikasn bu temel argmanlar erevesinde belirlemiti. Dier taraftan Rusyann Asyada ngiltere ile olan rekabeti ve 1905te Rusyada anayasal bir ynetime dnk adm atlmas gibi meseleler 19.yy sonlarndan Birinci Byk Savan balangcna kadar Rusyann Osmanl Devletine dnk saldrgan bir politika izlemesini engelledi. Rusya, bu dnemde Osmanl Devletinden kopan ufak Balkan devletlerini kendisine bal hale getirmek iin alt. Almanyann mill birliini salamasnn ardndan Balkanlara ynelen

Avusturya-Macaristan blgede bir istikrar ortamnn olumamasnn en nemli sebebiydi. 1878 Berlin Antlamas ile ynetimine braklan Bosna-Herseki ilhk ettikten sonra, Bosna-Hersek zerinde herhangi bir tartma yaanmasna meydan vermemek iin blgesel uzlamazlklar krkleyen Avusturya-Macaristann kaygs, Osmanl Devletinin Avrupadan byk bir kriz yaratarak ekilmesiydi. Bu sebepten

237

Osmanl Devletinin Balkanlarda bir miktar glenmesini de istiyordu ancak dnemin uluslararas ilikiler ortam Avusturya-Macaristann isteklerine ynelik giriimlerde bulunmasna msaade etmedi. Kta Avrupasnda mill birliini salam Almanyann siyas stnl ele geirmesi Tanzimat brokrasisinin hareket alann daraltt ve II. Abdlhamidle birlikte siyas erkin kullanm yeniden saraya dnd. Ancak II. Merutiyet Dneminde patlak veren Avusturya-Macaristann Bosna-Herseki ilhk,

Bulgaristann bamszln iln, Trablusgarb Sava, Balkan Savalar gibi krizlerde izlenmeye allan d politikada da gzlemlendii gibi Tanzimat brokrasisinin d politika mant, dnemin uluslararas ilikilerinin de etkisiyle terk edilemedi. Yaanan her krizde Byk Devletlerin mdahil olmas istendi ve onlarn aralarndaki kar atmalarndan bir takm kazanmlar elde edilmeye alld. Osmanl Devleti 19.yyda ve 20.yyda kar atmalarnn ortasnda bulunuyordu. Herhangi bir Byk Devletin Osmanl zerindeki nfuzunun artmas ya da Osmanl topraklar zerinde hkimiyet kurmas ngilterenin smrgelerinin gvenliini tehlikeye drebilir, Rusyann Avrupa siyasetinden sklp atlmasyla sonulanabilir, Avusturya-Macaristann paralanmas sonucuna gtrebilir,

Almanyay dier sanayilemi lkelere baml klabilirdi. Dolaysyla Osmanl Devleti zerindeki kar atmalar 20.yy ilk yarsna kadar uzlaya dnemedi. II. Merutiyetin iln edildii dnemde ise artk Byk Devletler arasnda eksenler belirginlemi ve beliren bu eksenler arasnda Osmanl Devletinin paylam zerine yava yava uzla ortam olumaya balamt. zellikle Ortadouda tespit edilen petrol, endstrilemi lkeler iin son derece nemliydi ve Ortadou corafyas btn

238

sanayilemi lkeler iin iyi bir pazard. Osmanl Devletinin ok byk bir blmnn artk kapitalist dnya ekonomisi ile dorudan entegre edilmesi yani bir biimde igal edilmesi gerekiyordu. Eksenler, daha dorusu kapitalist gler arasnda beliren kar uyumazl, 19.yy son dneminden beri srmekte olan ekonomik durgunlukla birleince kapitalist dnya ekonomisi krize girdi. Rosa Luxemburgo kapitalizmin dnemsel krizlerini farkl corafyalar kapitalizme aarak atlattn iddia ediyordu. Birinci Byk Sava kapitalizmin bu byk dnemsel krizini atlatabilmek ve yeni corafyalar daha verimli biimde kapitalizme eklemleyebilmek iin yaplan kapitalistler aras bir savat. Ancak kapitalizmin mant 19.yydakinden farkllamt. Neticede sava kapitalizmin dnemsel krizine are olamad ve 1929 Byk Buhran yaand. 1931de 1 sterlingin artk 1 ons altna eit olmadn aklayan ngiltere dnya hegemonyasnn da sona erdiini iln edecekti. Jn Trklerin karlatklar d siyasal sorunlar ve ekonomik glkler onlar II. Abdlhamidden daha koyu bir Alman dostu olmaya itti. Her ne kadar Bosna-Hersek Bunalm, Trablusgarb Sava ve Balkan Savalarnda Almanya sessiz kalm olsa da yaanmakta olan sre ve uluslararas politikada ortaya kan yeni sorunlar Osmanl Devletinin Almanyaya yaklamasn gerekli kld. 56 Osmanl Devletinde artlar Alman nfuzunun yerlemesi iin yeterli derecede msaitti. ncelikle Almanya-Osmanl Devleti ilikileri 1878 Ayestefanos-Berlin
56

Meselenin elbette iktisad bir aya da bulunuyordu. ngiliz ve Fransz sermayesi Osmanl Devletinin acil borlanma isteini karlamakta isteksiz davrand. te Almanya bu frsat karmad. Deutsche Bank Genel Mdr bizzat kayzer II.Wilhelmin emriyle Osmanl Devletinin istedii miktarda bor paray devletin hazinesine aktard. Genel Mdr Helfferich bu olay zerine yapt aklamada Trkiye, Sultan Abdlhamid dneminde bile bu kadar Alman nfuzu altna girmemiti diyordu. (Ortayl, 2006; 171)

239

Antlamalar sreci zerine oturuyordu. Osmanl Devleti 1877-78 Osmanl-Rus Harbine giden srete nce Srbistanla yaplan savata ardndan Rus arl ile yaplan savata ngiltere ve Fransa tarafndan yalnz braklmt. Hem Osmanl kamuoyunda hem de ynetici kesimlerde ngiltere ve Fransaya ynelik bir hayal krkl bulunuyordu. Almanya ise ngiltere ve Fransadan farkl bir alternatif, bir umut olarak belirmiti. Smrgeci bir lke olarak alglanmyordu. Dier taraftan modernleme / sanayileme srelerini, demiryolu giriimlerini gelikin bir burjuva snf olmakszn devlet eliyle gerekletirmiti, Osmanl Devleti iin bir rol model tekil edebilirdi. Kayzer II. Wilhelm Osmanl efkar- umumsindeki bu yaklamlar ok iyi iledi, Osmanl Devletini hem dnsel adan hem de siyas adan byk bir potansiyel tadna inandrmay baard. Bununla birlikte Sultan Abdlhamid dneminde Almanya Osmanl D politikasnn ekillenmesinde etkin bir g olarak belirdii iin ttihatlar 1908 sonras dnemin ilk yllarnda Almanyaya kar mesafeli bir tutum ierisinde olmulardr. Bu srete TC ileri gelenlerinin zellikle ngiltere ve Fransa ile iyi ilikiler gelitirme gayreti ierisinde olduklar gzlemlenmektedir. Ancak Mahmud evket Paa, Enver Bey gibi Osmanl d politikasnn Almanyann d politikasna gre gdlenmesi gerektiini dnen kimseler de Cemiyet ierisinde nemli etki dourmulardr. 31 Mart Olayndan sonra Ordu ve dolaysyla Cemiyet zerinde nemli bir g / otorite haline gelen Mahmud evket Paann zellikle asker yaplanma konusunda Almanyaya meyletmesi ve bu erevede uygulanan slah ve gelitirme programlar, Enver Beyin 1913 sonras dnemde Ordu ve siyaset zerinde

240

etkin bir konuma gelmesi sonraki dnem Osmanl d politikasn ve dolaysyla tarihini derinden etkilemitir. Bununla birlikte ttihatlarn Birinci Byk Savaa gidilirken dahi Almanya dnda alternatif araylar ierisinde olduklar dikkat ekmektedir. Bu erevede Avrupada sava patlak vermeden nce ve savan patlak vermesinin ardndan ngiltere ve Fransa nezdinde bir takm giriimlerde bulunulmu ancak netice alnamamtr. 1913 ylnda Osmanl Devletinin ithalat ve ihracat rakamlar da dikkatle incelendiinde Birinci Byk Savaa giden srete Osmanl Devletinin dier Byk Devletlerle olan ticar ilikilerinin Almanyadan daha fazla olduu dikkat ekmektedir. 1913te Osmanl Devletinin ithalatnda ilk drt sray Britanya (4,661,000), Fransa (4,294,000), Avusturya-Macaristan (2,238,000) ve Almanya (1,234,000) alrken ihracatnda ilk drt sra Britanya (8,128,000), AvusturyaMacaristan (6,146,000), Almanya (4,688,000) ve Fransa (3,591,000) eklindeydi. (Trumpener, 1968; 10) Bu durum da Almanyann Birinci Byk Savaa ok az bir sre kalm olmasna ramen Osmanl Devletinin en byk ticar partneri olamadn ve siyaseten hl ikinci bir seenek olabileceini gstermektedir. Avrupada cepheleme 19. Yzyln sonundan itibaren balamt. 1914 ylna gelindiinde taraflar belli olmutu ve sadece bir kvlcm gerekiyordu. Beklenen haber Bosnadan geldi. 28 Haziran 1914 tarihinde Avusturya- Macaristan mparatorluu veliahd Franz Ferinand bir Srp milliyetisi tarafndan ldrldkten birka gn sonra, Avusturya- Macaristan mparatoru, Srbistana haddini bildirirken Rusyann tepkisine bir bana mukavemet etmek zorunda kalmamak iin, Alman mparatoru

241

Kayzer Wilhelmden destek istedi. Destek istei kendisine ulatnda bir deniz seyahatinde olan Kayzer Wilhelm, Bismarctan beri sregelen iki cepheli sava fobisinin tesiri; belki de Kuzeni olan Rus arna durumu bir mektupla anlatp onu yattrabileceini dnmesi neticesinde Avusturya- Macaristana destek sz verip deniz sefasna devam etti. Hadise hi de Kayzer Wilhelmin tasarlad gibi cereyan etmedi.

mparatorluklarn khne kaprisleri neticesinde balayan sava ksa zamanda byk bir corafyaya yayld. Herkeste savan ksa zamanda sona erecei dncesi hkimdi. Kayzer, Berlinde tefti ettii birliklere Sonbahar yapraklaryla birlikte, zaferle Berlinde olacaksnz vaadinde bulunurken Paristen trenlere bindirilen askerler

vagonlara Berline diye yazyor, ok ksa bir srede sonu alabileceklerini mid ediyorlard. Kayzer Wilhelmin destek sz paranoya halinde olan bloklar iin bir sebep; drt yl srecek bir cinnet hali iinse balang tekil etti. 1918de Birinci Byk Sava sona erdiinde Osmanl Devletinde byk bir ykm sz konusuydu. ttihatlarn ileri gelenlerinin lkeyi terketmeleri, Tnin son kongresinde kendisini feshetmesi zerine II. Merutiyet Dneminin bir dier nemli siyas aktr HF grubu siyaset sahnesinde yeniden belirdi. ttihatlar belki siyas erki vesayet altna aldklar dnemde ve tamamyla ele geirdikleri dnemde ok yanl kararlar almlard ancak Osmanl Devletinin paralanmas sadece onlarn srtlarna yklenebilecek bir gnah deildi. Bu alma boyunca ayrntlandrlarak savunulmaya alld gibi Osmanl Devleti zaten varln salayan dinamikleri kendi kudretinden salamyordu. ttihatlar, lmek zere olan bir hastaya bir anlamda yanl biimde kalp masaj uyguladlar. Kalp alt ama organizma bitkisel hayata girdi. yle ki

242

Almanlar 1917de Osmanl iin Enverland diyorlar sava sonrasnda Almanyaya bal bir dominyon olabilecei zerinde tartyorlard.

243

EKLER

Ek 1: (Kk) Sait Paa (1838-1914)

244

Ek 2: Tanin Gazetesi 23 Eyll 1324 tarihli nshas. Bayaz Bulgaristann ln- stiklli baln tayor.

245

Ek 3: (Kbrsl) Mehmed Kmil Paa (1833-1913)

246

Ek 4: Tanin Gazetesinin 24 Eyll 1324 tarihli nshas. Gazete Avusturya Emtias almaynz! balyla km.

247

Ek 5: Tanin Gazetesinin 25 Eyll 1324 tarihli nshas. Bayaz Avusturyann Maksad- Hakikisi bal tayor.

248

Ek 6: Ahmet Tevfik Paa (1845-1936)

249

Ek 7: Hseyin Hilmi Paa (1855-1922)

250

Ek 8: brahim Hakk Paa (1863-1918)

251

Ek 9: Tanin Gazetesinin 22 Eyll 1911 tarihli nshas. Bayaz Trablusgarb baln tayor.

252

Ek 10: Gazi Ahmet Muhtar Paa (1839-1919)

253

Ek 11: Tanin Gazetesinin 24 Eyll 1912 tarihli nshas. Hseyin Cahid Beyin bayazs Balkan devletlerine hitaben Meydan Okuyoruz! bal tayor.

254

ZET

II. Merutiyet Dnemi Osmanl Hkmetleri ve Osmanl D Politikas (19081913) balkl tez, bu sreteki d politika gelimelerini btnlkl bir biimde ortaya koymaya almaktadr. almann amac 1908-1913 aras Osmanl d politikasn uluslararas ilikilerdeki gelimeler balamnda deerlendirmek; Osmanl i

politikasndaki gelimelerin d politikadaki etkilerini aratrmaktr. II. Merutiyet, ngiltere Kral ve Rus arnn Revalde grmelerinin de etkisiyle Osmanl Devletini kurtarmak amacyla ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan iln ettirilmitir. II. Merutiyet ynetimi ilk dnemlerde byk umutlar yaratmtr. Ancak Bosna-Hersekin Avusturya-Macaristan tarafndan igali ve Bulgaristann bamszln ilan gibi krizler Osmanl Devletinin dalma srecinin sebebinin ynetim ekli olmadn gstermitir. 1908-1913 aras dnemde de Osmanl d politikas, nceki yzylda olduu gibi, Byk Devletlerin d politikalarna gre ekillenmitir. Tezde ncelikle almann teorik erevesi kurulmu; devlet ve d politika kavramlarnn farkl dnce geleneklerinde nasl deerlendirildii tartlmtr. Bu balamda anlatnn birincil aktr olan Osmanl Devleti izilen teorik ereve ierisine konumlandrlmaktadr. almann ikinci blmnde ise kresel anlamda 19.yy siyas ve iktisad gelimeleri ksaca aklanmakta ve 1908e giden srete Osmanl Devletinin dnya politikasndaki konumu netletirilmeye allmaktadr. almann nc blmnde 1908-1913 aras Osmanl d politikas, nceki dnemlerle olan benzerlikler ve farkllamalarn netletirilmesinin kolaylaabilmesi iin hkmetler

255

baznda deerlendirilmektedir. Sonu blmnde ise tezin genel bir deerlendirmesi bulunmaktadr. Anahtar kelimeler: II. Merutiyet Dnemi, Osmanl Devleti, Byk Devletler, D politika, ttihat ve Terakki.

256

ABSTRACT

This thesis with the title of Ottoman Governments and Ottoman Foreign Policy between 1908 and 1913 entirely tries to display idas in foreign policy. The purpose of this study is to analyze Ottoman foreign policy between 1908 and 1913 in the context of developments in the international relations and to examine the effects of Ottoman internal affairs on the foreign policy. The Second Constitutional Monarchy was declared by the The Union and Progress Party in order to rescue Ottoman State. Interviews between the King of Britain and Russian Czar also had effects on this declaration. This regime created great expectations at first on people. Therefore some events like the occupation of BosniaHerzegovina by Austro-Hungarian Empire and the declaration of Bulgarian independence showed that the cause of the disintegration of Ottoman State was not regime. Ottoman foreign policy in this period was shaped in accordance with the foreign policies of Great Powers. In this study we firstly erected a theoretical framework and then discussed how concepts state and foreign policy are evaluated in different thought traditions. In this context, Ottoman State that is the primary actor of this narration is positioned in this therotical context. In the second part of study, in the global sense it shortly explained political and economical developments in the 19th century and clarified the position of Ottoman State in the world politics. In the third part of study, we analyzed Ottoman foreign policy on the base of Ottoman governments because this method provides a simple way so as to crystallize differences and similarities of Ottoman foreign policy.

257

Keywords: the II. Constitutional Monarchy Period, Ottoman State, the Great Powers, foreign policy, Union and Progress Party.

258

KAYNAKLAR

Adanr, Fikret, Makedonya Sorunu, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1996. Aaoullar, M. Ali, Kent Devletinden mparatorlua, mge Kitapevi, Ankara, 1994. Ahmad, Feroz, ttihat-Terakki 1908-1914, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1995. Ahmad, Feroz, Tnin D Politikas, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi (TCTA), c.II, s. 293- 307. Akin, Sina, Siyasal Tarih, Trkiye Tarihi-3 Osmanl Devleti 1600-1908, Sina Akin(ed), Cem Yaynevi, stanbul, 1990. Akin, Sina, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, mge Kitabevi, Ankara, 2001. Akin, Sina, ttihat ve Terakki zerine, SBF Dergisi, c. 26, say 1, 1971, s. 153182. Akin, Sina, eriat Bir Ayaklanma 31 Mart Olay, mge Kitapevi, Ankara, 1994. Alkan, Ahmet Turan, II. Merutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Cedit Neriyat, Ankara, 1992. (Altnay), Ahmet Refik, ki Komite ki Ktal, Bedir Yaynevi, stanbul, 1999. Anderson, Mathew Smith, Dou Sorunu 1774-1923, YKY, stanbul, 2001. Andonyan, Aram, Balkan Harbi Tarihi, Sander Yaynlar, stanbul, 1975.

259

Armaolu, Fahir, 19.Yzyl Siyas Tarihi, Alkm Yaynevi, stanbul, 2006. Ayetullah Humeyni, slm Fkhnda Devlet, Dnce Yaynlar, stanbul, 1979. Barkan, mer Ltfi, Trkiyede Din ve Devlet likilerinin Tarihsel Geliimi, Cumhuriyetin 50.Yldnm Semineri, Seminere Sunulan Bildiriler, TTK Yaynlar, Ankara, 1975. Bayar, Celal, Ben de Yazdm, c.4, Sabah Kitaplar, stanbul, 1997. Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklab Tarihi, TTK Yaynlar, c.1, ksm.2, Ankara, 1991(a). Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklab Tarihi, TTK Yaynlar, c.2, ksm.1, Ankara, 1991(b). Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklab Tarihi, TTK Yaynlar, c.2, ksm.2, Ankara, 1991(c). Bayur, Hilmi Kamil, Sadrazam Kamil Paa: Siyas Hayat , Sanat Basmevi, Ankara, 1954. Berkes, Niyazi, Trkiyede adalama, YKY Yaynlar, stanbul, 2011. Birinci, Ali, Hrriyet ve tilf Frkas-II. Merutiyet Devrinde ttihat ve Terakkiye Kar kanlar, Dergh Yaynlar, stanbul, 1990. Bozbora, Nuray, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusuluunun Geliimi, Boyut Kitaplar, stanbul, 1997.

260

Castellan, Georges, Balkanlarn Tarihi, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1995. Cohen, Stuart A., British Policy in Mesopotamia1903-1914, Ithaca Press, London, 1976. Crampton, Richard J., Bulgaria 1878-1918 A History, Columbia University Press, NewYork, 1983. am, Esat, Siyaset Bilimine Giri, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1975. iek, Kemal, Ermenilerin Zorunlu G 1915-1917, TTK Yayn, Ankara, 2005. Da, Ahmet Emin, Uluslararas likiler ve Diplomasi Szl, Anka Yaynlar, stanbul, 2004. Danimend, smail Hamdi, 31 Mart Vakas, stanbul Kitabevi, stanbul, 1961. Daver, Blent, Siyaset Bilimine Giri, Doan Yaynevi, stanbul, 1969. Davison, Roderic H., Reform in the Ottoman Empire, Princenton University Press, 1963. Ebul-Hasan Habib el-Maverdi, el-Ahkams-sultaniye, Bedir Yayinlar, stanbul, 1994. Ergen, zer,Osmanl Klasik Dzeni ve zellikleri zerine Baz Aklamalar, Osmanl (Editr: Gler Eren), c.4, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999.

261

(ATESE), Ermeni Komitelerinin Ama ve Eylemleri, Genelkurmay Askeri tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Ankara, 2008 Ertrk, Hsamettin, ki Devrin Perde Arkas, Sebil Yaynclk, stanbul, 1996. Forbes, Nevil-Toynbee, Arnold J. vd, The Balkans (Large Print Edition), Bibliobazaar, 2007. Gazel, Ahmet Ali, II. Merutiyet Dneminde Lynch mtiyaz Meselesi ve Hseyin Hilmi Paann stifas, Atatrk niversitesi, Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Say 18, Erzurum, 2001. General Mayewski, Ermenilerin Yaptklar Katliamlar, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlar, No: 6, Ankara, 1986. Girgin, Kemal, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemleri Hariciye Tarihimiz, TTK Yayn, Ankara, 1992. Gkbilgin, M. Tayyib,Osmanl Messeseleri Tekilat ve Medeniyet Tarihine Genel Bak, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul, 1977. Gnlbol, Mehmet, Uluslararas Politika, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2000. Halaolu, Yusuf, XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, TTK Yaynlar, Ankara, 2007. Hamidullah, Muhammed, Hz. Peygamberin Alt Orijinal Diplomasi Mektubu, Beyan Yaynlar, stanbul, 2007.

262

Hamidullah, Muhammed, slmda Devlet daresi, Beyan Yaynlar, stanbul, 2007. Heller, Joseph, British Policy Towards Ottoman Empire 1908-1914, Routledge, 1983. Helmreich, Ernst Christian, The Diplomacy of the Balkan Wars 1912-1913, Harvard University Press, London, 1938. Heywood, Andrew, Siyaset, Liberte Yaynlar, Ankara, 2006. Heper, Metin, Trkiyede Devlet Gelenei, Dou-Bat Yaynlar, Ankara, 2010. Hobsbawm, Eric, Sanayi ve mparatorluk, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2005(a). Hobsbawm, Eric, Semaye a, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2005(b). Hobsbawm, Eric, Devrim a, Dost Kitabevi yaynlar, Ankara, 2006. Hobsbawm, Eric, mparatorluk a, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2010. Iggers , George G., Bilimsel Nesnellikten Post-modernizme Yirminci Yzylda Tarih Yazm, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2011. hsanolu, Ekmeleddin, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, c.1, stanbul, 1994. nal, bnlemin Mahmud Kemal, Son Sadrazamlar, MEB Yayn, Ankara, 19401965aras(czler halinde birletirilmi). nalck, Halil, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), ev: Ruen Sezer, Yap Kredi Yay., stanbul, 2004.

263

nalck, Halil, Devlet-i Aliyye Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar-I, Klasik Dnem (1303-1606), Kurumsal, Siyasal, Ekonomik Geliim, Trkiye bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2010. nalck, Halil, Osmanl mparatorluunda slm, Tarih Risaleleri, der.Mustafa zel, Dergah Yaynlar, stanbul, 1995. nalck, Halil, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600, ev. Halil Berktay, c.I, Eren yaynclk, stanbul, 2000. nalck, Halil, Trk Diplomasi Tarihinin Sorunlar, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ed. smail Soysal, TTK Basmevi, Ankara, 1999. nalck, Halil, Fatih Devri zerine Tetkikler ve Vesikalar I, Ankara, 1987. nalck, Halil, rf, slam Ansiklopedisi, IX, 1964, s. 671-683. rtem, Sleyman Kni, Osmanl Devletinin Makedonya Meselesi, (haz. Osman Selim Kocahanolu), Temel Yaynlar, stanbul, 1999. Jones, Eric, Avrupa Mucizesi-Avrupa ve Asyann Tarihinde evre, Ekonomi ve Jeopolitik, Hil Yaynlar, stanbul, 2008. Jelavich, Charles-Jelavich, Barbara, The Establishment of the Balkan National States 1804-1920, University of Washington Press, Washigton, 1997. Kapani, Mnci,Politika Bilimine Giri, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2005.

264

Kara, smail, Ulema Siyaset likisine Dair nemli Bir Metin: Muhalefet Yapmak / Muhalefete Katlmak, Divan lm Aratrmalar Dergisi, 1998, 125. Karal, Enver Ziya, Byk Osmanl Tarihi, c. IV, Atatrk Dil, Tarih, Kltr Yksek Kurumu Yaynlar,XIII. Dizi, Yer yok, Tarih yok. Karal, Enver Ziya, Byk Osmanl Tarihi, c.V, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, XIII. Dizi, Yer yok, Tarih yok. Karasapan, Celal Tevfik, Libya, Trablusgarp, Bingazi ve Fizan, Ankara, 1960. Kemal Tahir, Notlar: Batlama, Balam Yaynclk, stanbul, 1992. Kerimolu, Yusuf,Devlet ve Siyaset zerine Notlar, Misak Yaynlar, Ankara, 2008. Keyder, alar, Trkiyede Devlet ve Snflar, letiim Yaynlar, stanbul, 1990. Knl, Onur, Osmanlda Modernleme ve Diplomasi, mge Kitabevi, Ankara, 2006. Kili, Suna-Gzbyk, eref, Trk Anayasa Metinleri, Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 1985. Kuran, Ahmet Bedevi, Osmanl mparatorluunda nklp Hareketleri ve Mill Mcadele, Baha Matbaas, stanbul, 1956. Kutay, Cemal, Trablusgarpta Bir Avu Kahraman, stanbul, 1978. Kkmer, dris, Dzenin Yabanclamas, Balam Yaynlar, stanbul, 2007.

265

Krkolu, mer, D Politika Nedir? Trkiyedeki Dn ve Bugn, AUSBF Dergisi, c.35, Ankara, 1980.Lipson, Leslie, Politika Biliminin Temel Sorunlar, Siyasal Bilime Giri, Ankara niversitesi hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1973. Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, Arkada Yaynevi, stanbul, 2009. Mentee, Halil, Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteenin Anlar, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, 1986. Malcolm, Noel, Bosnann Ksa Tarihi, (ev: Akm Karadal), Om Tarih, stanbul, 1999. Mumcu, Ahmet, Hukuksal ve Siyasal Karar Organ Olarak Divan- Hmayun, A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1976;36 s. 31-107. Nevakivi, Jukka, Britain, France and The Arab Middle East 1914-1920, The Athlone Press University of London, London, 1969. Oran, Mustafa, Osmanldan Gnmze Modern Tketim, Bir Harf Yaynlar, Ankara, 2008. Ortayl, lber, Trkiye Tekilat ve dare Tarihi, Cedit Neriyat, Ankara, 2008. Ortayl, lber, Osmanl Bar, Trkiye Gnl, say: 58, Kasm-Aralk 1999; 1217. Ortayl, lber, Gelenekten Gelecee, Tima Yaynlar, stanbul, 2003.

266

Ortayl, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, Alkm Yaynevi, stanbul, 2005. Ortayl, lber, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Alkm Yaynevi, stanbul, 2006. Okay, Orhan, Batllama Devri Trk Edebiyat, Dergah Yaynlar, stanbul, 2005. gel, Bahattin, Trklerde Devlet Anlay, Ankara, 1982. kn, Gndz, Osmanl Meclis-i Mebusanndan Badat Demiryolu mtiyaz zerine Yaplan Tartmalar, SBF Dergisi, c.25, say 2, Ankara, 1970, s.1556. zyksel, Murat, II.Merutiyet ve Osmanl mparatorluunda Alman-ngiliz Nfuz Mcadelesi, stanbul niversitesi SBF Dergisi, No:38, stanbul, Mart 2008. Platt, D.C.M., Finance, Politics and Trade in British Foreign Policy, Clarendon Press, Oxford, 1968. Polanyi, Karl, Byk Dnm, (ev.) Aye Bura, Alan Yaynlar, stanbul, 1986. Prens Sait Halim Paa, Buhranlarmz, Burhan Yaynlar, stanbul, 1981. Quataerd, David, Osmanl mparatorluu 1700-1922, letiim, stanbul, 2009. Rey, Ahmet Reit, Grdklerim Yaptklarm, stanbul, 1945. Rza Nur, Hrriyet ve tilf Nasl Dodu Nasl ld, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1996.

267

Sabine, George, Siyasal Dnceler Tarihi, c.II, Ankara, 1969. Sadrazam Sait Paa, Anlar, (haz. emsettin Kutlu, Hrriyet Yaynlar, stanbul, 1977. Sakaolu, Necdet, Padiahlk ve Sadrazamlk, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.5, stanbul, 1985. Sander, Oral, Ankann Ykselii ve D, mge Kitabevi, Ankara, 2006. Sander, Oral, Siyas Tarih-lk alardan 1918e, mge Kitabevi, Ankara, 2005. Snmezolu, Faruk (Der.), Uluslararas likiler Szl, Der Yaynlar, stanbul, 2005a. Snmezolu, Faruk, Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, Filiz Kitapevi, stanbul, 2005b. Stoddard, Philip H., Tekilat- Mahsusa, Arma Yaynlar, stanbul, 2003. enel, Alaattin,Siyasal Dnceler Tarihi, Bilim ve Sanat Yaynlar, stanbul, 2004. eyhlislam Cemaleddin Efendi, Siyas Hatralarm, Nehir Yaynlar, stanbul, 1990. vgn, Hale, Trablusgarb Sava ve 1911-1912 Trk talyan likileri, ATAM Yayn, Ankara, 2006. Tanpnar, Ahmed Hamdi, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitapevi, stanbul, 1967. Taylor, A.J. P., The Strugle for Mastery in Europe 1848-1918, Oxford Clarendon Press, London, 1954.

268

Tevetolu, Fethi, mer Naci, Babakanlk Kltr Mstearl Kltr Yaynlar, Ankara, 1983. Timur, Taner, Osmanl Kimlii, mge Kitabevi, Ankara, 1998. Timur, Taner, Osmanl Toplumsal Dzeni, mge Kitabevi, Ankara, 2001. Timur, Taner, Osmanl almalar, mge Kitapevi, Ankara, 1996. Todorov, Nikolay, Bulgaristan Tarihi, nc Kitapevi, 1979. Tokgz, Ahmet hsan, Matbuat Hatralarm, Alpay Kabacal(Haz.), letiim Yay., stanbul, 1993. Toynbee, Arnold, Medeniyet Yarglanyor, Yeryz Yaynlar, stanbul, 1980. Trumpener, Ulrich, Germany and the Ottoman Empire, Princenton University Press, New Jersey, 1968. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler, c.1, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, 1989(a). Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler, c.3, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, 1989(c). Tuncer,Hadiye-Tuncer, Hner, Osmanl Diplomasisi ve Sefaretnameler, mit Yaynevi, Ankara, 1997. Tuncer, Hner, Dou Sorunu ve Byk Gler, mit Yaynclk, Ankara, 2003. Hner Tuncer, Osmanl Devleti ve Byk Gler, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2009.

269

Trkgeldi, Ali Fuat, Grp ittiklerim, TTK Yayn, Ankara, 1947. Uluda, Sleyman, slm-Siyaset likileri, Dergh yaynlar, stanbul, 2008. Unat, Faik Reit(Nair), II. Merutiyetin ln ve 31 Mart Hadisesi-Ali Cevat Beyin Fezlekesi, TTK Yayn, Ankara, 1991. Us, Asm, Grdklerim, Duyduklarm, Duygularm: Merutiyet ve Cumhuriyet Devrine Ait Hatralar ve Tetkikler, Vakflar Genel Mdrl Yaynlar, stanbul, 1964. Uzun, Turgay, Osmanl Devletinde Milliyetilik Hareketi erisinde Ermeniler, Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, Hasan Celel Gzel (ed.), Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2000. Uzunarl, . Hakk, Osmanl Devletinin Saray Tekilat, TTK Yaynlar, Ankara, 1988. Versan,Vakur, Osmanl Devletinde Tanzimattan Sonra Bat Devletler

Hukukunun Benimsenmesi, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ed. smail Soysal, TTK Basmevi, Ankara, 1999. Wallerstein, Immanuel, Dnya Sistemleri Analizi-Bir Giri, Aram Yaynclk, stanbul, 2005. Waugh, Telford, Turkey: Yesterday, Today and Tomorrow, Chapman and Halls, London, 1930.

270

Weld, Mary, Bedizzaman Said Nursi-Entellektel Biyografi, Etkileim Yaynlar, stanbul, 2006. Yaln, Hseyin Cahit, Merutiyet Hatralar 1908-1918, Fikir Hareketleri Dergisi, say:136, Ankara, 1936. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig II, (ev.) Reid Rahmet Arat, TTK Basmevi, Ankara, 1991.

271