k

k
L
kus

ko : 40

ykkusLk yLku rfkMkLku Mk{kk

ytf : 10

Lwykhe - 2013

YR. XXXX Vo. X

rLkk{f yLku {wktke

hksu fu. k
Lkkk rLkk{f : yr{kk {k
ktke : hk u{r
ykku s Lk yLku rfkMkLku k[k
ykkkwt yk {krMkf kwshkke, ytkuS,
{hkXe, ykMkk{e, kkr{, ku w kw ,
ktkke, {k{, Wq, ne, fkz,
ktke yLku Wrzk kkk{kt fkrk
kk Au.
kusLkk{kt kx kkk uku{ktLkk
{tkku ufkuLkk kkukkLkkt Au. kuLke Mkkku
ktke Mkn{k Au yu{ {kLke uwt Lkn.

Aqxf Lkf
:
kkf ks{ :
ku ko
:
k ko
:

rk Mkqr[

Y . 10-00
Y . 100-00
Y . 180-00
Y . 250-00

ks{Lke hf{ S.B.I. A/c. No.

515-08-10, Yojana (Guj.) Lkk
Lkk{u [uf/kUf zkVxke {kufe
fku . ks{ {ku f kLkw t
MkhLkk{wt :

kusLkk fkko

kUk kEV nkuMkx rkzk,

kMkLk yLku rfkMk

khk{kt Mkw[kY nexLkku kzfkh
nexe fki
{xe kkLz rhxu kuk{kt rue {qze hkufk (FDI)
khk, w.yuMk.yu. yLku w.fu.{kt ikrf nex
nuLz ktk-Mkw[k nexLkwt yuf Wknh
{krnke yrrLk{ Mkhfkhe nex {kxu
Mknkf fu yhkuYk ?
Mkt[kLk yLku nex
nexe fkku
Mknfkhe MktMkkykuLkwt Mkt[kLk yLku Mkk
E-kk{ rkk{ kusLkk
Mkw[khw nex
M{kxo hkufk - hkufkfkhku {kxuLkku Mkw[khw nex
rkkkLk {k{Lkku nex
ykikurkf ykkusLkLke Lkerk{kt Mkw[khwt MkkkLk
Mkw[k rnxLkku k {rnk rfkMkke
kusLkkyku{kt
[kLkk {ku Mkw[khw f{o[khe MkkkLk
Mkw[khw nex{kt xufLkkukuSLke qr{fk
kwshkkLkk ykrkMke yLku ku{Lke MktMf]rk

xkEx

ykh rzkRLk
nuhkk
E-oLk
khk-2013

w.fku. kUf Wkh, kkze [kh

hMkk kkMku, y{kk-380 007. Website
Vku L k : 26588669
E-mail Address

kusLkk

Mktk ytf : 745

:
:
:
:

:
:

kurkLh fu. yk
k{efe MkkMk
nko hk
LkrLk kxu
{nu [kihe
rkfw{kh uke
yr{kfw{kh hLkkukh

3
11
14
19
21
24
26

rLku [kzk
nuk LkuLkwS
MkkuLk {kukrhk
wuk kkhik
ek ykk
ykk Xkfh
ntMkk fAxek
sir{Lke Mkkutfe
SkuLk uX

28
31
33
36
40
45
48
53
56

zk. hksfw{kh
63
xkukkMkke
zk. nko rLk{o
66
zk. {]kukE Lkkf 68

S.ke.kuku

1
2
3
4

www.yojana.gov.in
yojanagujarati@gmail.com

Lwykhe-2013

Mktkkfe

Mkw[kY nex - yuf ktke MkVh

ykwrLkf Mk{{kt Mkw[kY nex fu kwz kLkoLMk Lkk rMkktku yLkuf kkk{kt MkVh fhe Au. MkeLkkk knuktLkk wk{kt
Mkw[kY nex ytkuLkk kkteLkk rfkuLkku yko kufkne rfuLefh yu {wsk kkku nkku ku{kt kk{ kt[kkku yLku Mk{ksLkk Mkkike
Lke[k MkhLku Mkkk ykkkLke kk nke. 1990 Lkk kfk Mkwe{kt yk yko kkRLku yurk - ykrfkLkk fu ukLkk kkke
kkR kuk uku {kxu yLkwkLkfkko ukuLke yLkwYkkk Mkwe Mk{uxkR kku. r{kt yLkuf rMkkhku{kt Mkouk Mk{krsf ystkk ku{s
hksfe Wkkkkku {kxu Mkw[kY nex Lkk ykLku skkkh Xuhkkku hkku. Akkt rue ykofe kkykuke kh hneLku rMkktku
kkukkLkwt [kuMk ykfko e hkwt yLku Mknkkekuo rfkMk, rLkoku ukke rk{kt kkheokk, kkukkLkwt kr zk {kxuLke
rLko rk{kt kufkuLku Mkkk suk {wu WXue {kk ykkhu Mktkkt rkkk kkkt ukk.
yuf kk {ks{kt hkkLke kMk sYh Au fu nex fu kLkoLMk ku srx r{kt rLkoku ukLke rk{kt Mktktrk {wu
Mktfkuk Mkk{krsf fkofkkoyku yLku Mkhfkh [u Mktk fu i[krhf ykkLkkLkLke kk fhu Au. yk {wku {nLkku nkuk Akkt,
kLkoLMk Lkku r[kh {kk Mkhfkh Mkwe Mker{k Lkk hnuku uRyu. kwz kLkoLMk ku rLkoku ukLke ku{ s kuLkk y{Lke rk,
skkunekkLkk Mkto{kt hksfe yLku nexe {kk ku{s Mk{ks [uLkk MktktkuLkk srx {kktzLke kk fhu Au.
Mkw[kY nex Lkk kkkLkk {wku{kt fkkLkk kMkLk{kt Mkk{u kke Mknkrkkkhe rLko rk, skkune yLku kkheokk,
yMkhfkhf yLku hek rkrk ykkkwt {kw yu{ yLkuf krhkkuLkku Mk{ku kk Au. kwz kLkoLMk Lku rMk fhk kMke Mk{ksu
uLkk rfkMkLkk VkuLkku kufkuLku ku{Lkk yrfkh {wsk k {u ku {kxu Wkhkuk {wku kh fk{ fhwt hkw.t yk rk{kt ukuk Mktkkt
kkktLku krhk{u kufkuLkk SLk ku{ s Mkhfkhe {kk MkkkuLkk ku{Lkk Mktktku kh LkkUkkk yMkh MkSo Au.
{krnke yrfkh yrrLk{ (ykhxeykR) ku kufkLkk nkk{kt {qfkuwt kke Au. kuLku krhk{u rLkoku ukLke
rk{kt kkheokk MkwrLkrk kk Au. Mkkhe Lkkkrhf Mkwrkyku {uk, rLkoku{kt kkk rtkLku xkk ku{s k[kheykuLku
trzk fhk Mktkkt rfMMkkyku{kt yk yrfkhLkku Wkkuk kku Au. hk Mkhfkhkuyu k kufkuLku Mkukyku kwhe kkzk {kxu rr
Mkhfkhe rkkku{kt Mk{{kok MkwrLkrk fhk kf MkMk [kxoh rLkkohek fhk suk kkkt ek Au. ku hknu Mkuk rtkLkk
fkhu kufku{kt WXke VrhkkuLkwt rLkkh kwt Au. hkktkLkk k[kh yLku rkLkyMkhfkhfkk {kxu yk rtk yuf fkh hkwt nkwt.
nexe yLku hksfe {kk{kt Mkk{u kuk {krnkeLkk rMkktku kufkr{w yLku kufku khVLke skkurn ktLkuLku
khe Au. ukuk yL kkkt kife R-kLkoLMku LkkkrhfkuLku ykkke MkukLkk Mkto{kt Mkhfkhe fkoieLkw MYk ke Lkkwt Au.
uLkk rr rMkkh{kt y{e R-kLkoLMk {kw yk &kuLkwt Mk{kkLk RAu Au. {krnkeLkku kk qk s ykLkku kLke hnu Au.
yk {kuzuLke {ke ykRMkexe Lkku k RLku krhkoLk {kxu sYhe {krnkeyku [kuMk Mk{wk Mkwe knkU[kzk{kt { {u Au.
nuh LkerkLkk Mkto{kt ykurkk kkkt {kxu sLkMk{wkLku Mkk{u fhk{kt kuke fheLku { {u Au.
yu kk Mkk[e Au fu rLkoku ukLke rk{ktke {kuxk sLkMk{wkLku kkfkk hkkk rkkneLk nexLkku sL{ kk Au.
yLku suLku krhk{u MVkuxf Mkrkyku Mkoke nku Au. kt[kke hksMktMkk ku nu kk{e Mkhu Mkek yLku Mknkkeko nex {kxuLkku
yk~f {t[ kLke hkku Au. yk Mkhu k yLkk{kLke ukkRyku kkkt yk MktMkkyku{kt {rnk Mkkfh wt Au. kuLku fkhu
{rnkyku khV kkk ykkk hksfe yLku Mkk{krsf ukLku qh fhk{kt { {u.... yLku RhkkneLkku ytk yku.
Mkw[kY nex ku kke rMkktk Au. rr ykk{ku hkkk yk {wkLkk kkMkkyku ytku kusLkkLkk yk ytfLkk kkLkkyku{kt
kkf [[ko Mkwk Au. khtkw yu kwLkhkuk fk[ sYhe kLke hnuu fu kLkoLMk ku {kk MkhfkhLke [kkLku Mkokku {wku Lkke s.
Mkw[kY nexLkk rMkktkkuLku y{{kt {wfk {kxu Mkhfkh yLku Mk{ks [u Mkkk yLku rLkkof kkkokk kkku hnu ku sYhe Au.
kusLkk kkukkLkk k[fkuLku LkqkLk koLke wuAk kkXu Au.

kusLkk

Lwykhe-2013

kMkLk yLku rfkMk

kurkLh fu. yk

khk{kt whurLk{Lkku skku {kork Au, khtkw kkurh{ {kuxk {k{kt yLkk{k Au, khu
khk u{kt ktkk kkkLkk Qo Wfuku {kxu yk zke Mktof heyuxh Lweyh kkh
MxuLk khk kLkkhe ku yu ykLkku kusux Au.

k hk uu MkktLke

[ yLku Mt kkkk {u k
kAeLkk kfkyku{kt W[ ykuku,
kwke YrZkuk, Mkkkn
yLku ynkY u ku yLku
kXkt Lk Mkhfkh {kt nkY yLku
yfw ruk{f kkMkkykuLke Mkkku
rfurLk MktMkkykuLkku yLkw fkuo
Au . kt yu f {w ~ fu ekO yLku
yLkwkrhk &kuLkk kkkh Mkkku
kkkkk &kuLkku k Mkk Au.
khu hk kMkf
khefu Mkee kq k fhk {kxu
kkAekkLke fhu , khu ykkf yLku
Mkk{kSf ku ku fk{kehe {kxu
rLk{Lkfkhe {kkLku Mkkrkk
fhkLke sYh hnuu yLku MkhfkhLke
rfurLk fkhLke MktMkkyku, MkkrLkf
Mkt M kkyku , Mknfkhe {t z eyku ,

kusLkk

MiAf MktMkkyku yLku Lke MktMkkyku

su k Mkt t ku S k YkLkk Mkt M kkfe
{kk {kxu kuMkknLk yLku Lkkkrhf
Mk{ks Mkt M kkyku {kxu u Lkkkfe
{kkt { kt fk{ fhk {kxu L ke
ku s Lkkyku kLkkkLke sYrhkk
kko Au.
s, kw kkw k
s{eLk, Wo sukt rkLk khtkhkkk
kukkuLke yAkLke [kk kMk fheLku
ke nkuR fu Au.
rfkyku yLku Mknkke
su k sq kku L kk yrfkhku yLku kMk
fheLku kkekheYkLkk rLko uk
kh w kh hnu u . yk rLko ke
Mkhfkhe kLkk khu Wkku k
yLku yk{Mkt{ ykir[Lke {kke
fhu. kuLkkke Mktktrk {kkeyku{kt

yLku {krnke yrfkhLkk fkk{kt

kkhofkk hnuu.
Wkhktk, Mkk{kSf heku
Lkkk sqkku su{kt yirknkrMkf ykk
fku R k fkhMkh kAkk, ykk
khefhLkku kuk kLkuk, w{kt
{kLk yrfkhkuLke [kk fhkkt kMk
fheLku {rnk, kkfku {kxu ,
w { keyku , ykrkMkeyku L ku ,
{kLkrMkf yLku kherhf rfkt k
sq kLkk ku f ku L ku hk ykkk {kxu
{ktk We ku.
keS khV ykw r Lkf
xufLkkukuS Whkkkt kMMkk Mk{ke
yLkwkke yAk ykk Mk{Mkyku
{kxu ke kh Mk{k kkLk ykkrhk
Wkh ykkkMk{e khefu u k{kt
yku yLku {krnke kfLkefLkku ,
kkku
xu f Lkku ku S ,
rMkMx{

Lwykhe-2013

Lku x fk{kt Lke Mkk{k e yLku

qnk{f Mkt[kLk rkkkuke kuLkku
w Wkkuk uk{kt yku.
Mk{ksLkk r[khe
sqkku{kt MkwhkkLke [kk w ke yLku
kkf kLkeLku u k{kt yku . su
Mkk{kSf, ykkf, hksfe heku k
Wo , Mkw h kk, ku h kf yLku kke
Mkwhkk yLku yk MktkkuLk MktMkkkk
krhk{ku w {q q k {w kyku
VMYku kkYk kLkkk uk{kt
yku.
kt Mkw e yk k{k{
Mkt M kkyku L kk rLk{LkLkku Mkk Au ,
kt khke nexe MxkV fkuusLkk
yk[koLkk yuf sqk {tz khk &
fhk{kt ykku nkku . yu f u c
rLk{Lkfkh khefu zku . yu M k.yu .
hk, Lkk yuf kk{kt yk MktMkkykuLke
kku X e yLku yk Mkt kXLkku L ku
hhkLkku Mk{k & WXkk{kt
ykku Au. su{kt Mkhfkh khk kke
rLk{q t f ku L kk fk{ kh Mkki ke khu
kku u kzT ku nkku . {khk Mkr[,

kusLkk

su { u
kkAke
kku kkLke
ykR.yu.yuMk.Lke fkhrfeoke nue
rLk] r k
ee
yLku
su
yuyuMkMkeykRLkk {w rfk kLk
nkk. {khk khk kusLkk fr{LkLkk
{u B kh
khefu
yu { .yu L k.eLkekMkLkLke he
fhk{kt yke. su y ku u yu x r{f
yu L kSo fr{LkLkk q kkq o yk
nkk, Wo kukLkk {nLke rLk{qtfku
{kxu Mkknfkh Mkr{keLkk yk
khefu ku { Lke rLk{q t f fhk{kt
yke. yk kkho f rLk{q t f Lke
rk Mk{ku yu MkeRykhMke fkku
fu x kf yk{ rLkhekku kk
yku kMx 1997{kt Mkt M k{kt hsq
fhk{kt ykku nkku . su L kk yk
fkkLkk rLk{LkLkku u eke heku
Mkki ke {nLkku {w ku Au yLku su L kk
{kxu w e yLku kkho f [[ko
fhkLke sYrhkk Au.
s{eLk yLku kke
rfu L efh{kt {w kyku
yL fkhLkk nku Au. su hk {kxu

yLku kku kkLke kLku MkkrLkf yLku

i r f Mkhu {w rMkkhku { kt
kku kkLke { fhkLke Lkerk {kxu
yk nku ku k ku f ku L ku {
fhkLke kkkk{kt ykuMkh hnukLke
kk fhk{kt yke nke. ku {
s{eLk yLku kkeLkk {wkykuLku uzke
kkkkku{kt ykuMkh hnukLkwt kkh{e
kusLkkLke kikheyku{kt kkkwt nkwt.
yk Mk{Mk yk Mkwhkk yLku hkuskkh
yLku Wo kkokkkLkwt n Au.
ko { kLk Mk{{kt yt k
nkLke fkLkq L ke yLku nexe
krkyku yLku Lkkkt f e rLk{ku
nu h ykk kLkke fku kku o h u x
ku k{kt yki k[krhf Mkt M kkyku Mkkku
h[ku e i r f Mkt M kkyku L kk fkhu
e Mk{Mkyku We kk Au. su{kt
Mkt kXLkk{f i eyku Mkkku L ke fku ykukhuxeku MktMkkyku yLku qnk{f
r{Mk{e fkukkuohux ftkLke Mkkku Lke
fkhLkk MirAf MktMkkyku Mkkku yLku
Mkhfkhku , rkLk Mkhfkhe Mkt M kkyku
yLku fku -yku khu x eMkLkk yu f Mk{kLk
MkhLke f{e Au. xqtfk kkk{kt huf
sq k {kxu ykkk{kt ykkw t hk
Mk{kLk nkuwt s uRyu. yk fkhLkk
Mkwkhk Mkwk Au. yk fkkLke yke
r[khkkhk rku ftkLkeykuLku ftkLke
yuxLkk rLk{ku {ku yk fkukkuohux
Mkuxh Lk nkukke yk fkhu rLko
u k{kt yku , ku e Mkxkk
fhk{kt yke Au, su rt Mk{kLk
Au.

Lwykhe-2013

Wkhkt k, yk Mkt M kkyku { kt

ku MkknLk yLku rkLk-ku Mkknf
MkkLkw t Yk, su yk fkhu
] r ke nku , ku L ke Yykk yk
fkhLke LkerkLkk zkh{kt Lkerkkk
fkkLkk rr Mkhku L ke kht {kt
Yykk ke u R yu , su L kku sYhe
kukku rMkkLkk khkLkk fkuR k
khk Wkku k kku u R yu Lkrn.
kht kw ku kku , fu su hkx e ykk
i r f Mkhu xq t f k fu kt Lkfkko
rLktkku {wskLkk Au yLku MkkrLkf
Mkhu suyku MkrkMkkkf Au, ku{Lke
W[ Mkhu krk-ekk{kt Lkerk
rkf VuhVkhku sYhe Au. Wknh
khefu, Lqkufo Lkkkrhf MktMkkykuLkk
fh{w k kku L zLke hee Mkh Au ,
kht t kw rfkMke u ku { kt MkkrLkf
MktMkkykuLkk kkuLz {kxu kh{kt yLku
Lkkkfe Mkw khk fhk {kxu w t
yku A w t kLk hkk{kt yku Au .
y{kk Bw r LkMkek fku kku o h u Lk
khk kkthe kh {kuxk kkuLzkku
yuf yMkkkh kMk yksu yuf fuMk
Mxze khefu Wk Au. yk {wkyku
{nkqo Au fkh fu, hk kkMku
nu khkLkk kiMkk Lkke. yk kkh{e
kusLkk kou Au fu, {kuxk kkLkk
k{k{ hkku L kk SzekeLke
xfkkheLkk ykt f zkyku fhkk
hksfkue kLkku yktf ku [ku Au
yLku su ykukk fhkk kt khu Au.
su u {ku yrkkh{e ku s Lkk{kt
nu h [o { kt ke RLkMx [hLkk
kuk{kt [o fhk {ku ykuMkh {u

kusLkk

ykkk nkk. yu s w {kk yusLzk

yLku yu e e fhu Au , {kxu ku
nkY Lkke. nu h [o kh
krhMkrk yrkknLk Au yLku rkLk
nkk kukkLkeu Mkkk-MkkUke {kxuLke
MkkrLkf Mkt M kkyku L ke yu e e
ynkY Au.
fku R k fkhLkk u kLke
kw L k-kku X Lke q n h[Lkk yk
MkkrLkf Lkkkt L kk kw L kko r Xk fze
kLku k nku k s u R yu u . s{eLk,
kke yLku nu h e rfkMk {kxu
MkkrLkf yu s LMkeyku Au k k
ksu x Lke Mkkhe ku s Lkkyku MkkrLkf
kMkLk {kkt yLku Lkkkt Mkkku
uzkuk nkuk s uRyu. yn {kuxk
{k{kt LkkktLkku Mk{ku nku Au.
yktkhhkxe yusLMkeyku khk nu
MkkrLkf ku s Lkkyku {kxu rhk
ykkk{kt yku Au. ykku nk{kt
s kksukh{kt MkkrLkf kukLku kkk
ku s u xLkku ykMk i r f
Lkerkyku L ku kLk{kt hkeLku fhku
uRyu. Wknh khefu, kMkLkLkk
rr MkhLke yMkhfkhfkk u k
{kxu yLku ku L kk {q kt f Lk fk{kehe
{kxu yk kkkkku L kku Mk{ku fhku
yk~f Au. yk MkwkhkLke rk yu
s{eLk yLku s ykkrhk ] r
rkyku xkzk {kxu yu f {
zkkqofLke yLku Mkokkf Au. su
yk nexe yLku ikrLkf rkyku
{kxu sz{q Mk{kLk Au.
khke yko kt k zkke
yLku irfh Mkkku ykk e

hkwt Au. Wknh khefu, f]rkkukLkk

{ k{kt nu 53 xfk ykMkkkMk
xkzku u k{kt yke hkku Au .
Vheke, nu h efh {kxu yu f {
rfu r Lk h[LkkLke sYrhkk We
ku. su yk krhnLk, Wo, f[hku
rLkfk yLku nu h e ykku s LkLkk
k{k{ {wkykuLku rr kzfkhku khV
kuhe su. u fu, yu LkkU fhk suwt
Au fu , khk{kt nu h efhLke
Mkk rfurLk fkhLke Au. khu
q k s LkkLkk nu h e Mkknkku { kt
khku kR hkku Lkke. LkkLkk
Lkkhku { kt ko 1 fkhLkk kkLke
rnMMkku [ku nku Au. (+ 100.000)
nu h efhLku fu L kke yLku fu L
kk{e kuLkk krhk{ khefu Mk
fhk{kt ykw t Au . khu yu t M keLkk
kfk{kt nuhe rfkMk h{kt 3.8
xfkke RLku 3.12 xfk Mkw eLkku
xkzku LkkUk{kt ykku nkku, su{kt
ue-1 fkhLkk Lkkhku{kt (6.39
xfkke 8.39 xfk) khku LkkUk{kt
ykku. kt Mktku nkuk Akkt yk
ku Mkkk [kw hnk Au. Aue
Mkke kkhe{kt nu h ku L ke yk
fkhLke {kLkrMkfkkLke Akk u k
{u Au.
nu h efhLke hekk
Mkkku MkwMktkkke hkkku yk Lk{qLkku
{kuxk MkwMktkusLk ykMkkkMk Mkknkku
Mkkku {u hkkku Au. su{kt LkerkLkku
{w Wu~ kkr{ kuku f yLku
hku s kkh kh s kLk fu Lk
fhkLkku Lkne nku . khke

Lwykhe-2013

fkhLkk krke yko kt k{kt

kMk{kt kk{ yLku LkkLkk nu h e
Mkknk [u kVkk q k
rkLkWkkf {kLkrMkfkkLkk khku
fhLkkh yLku W{kLk f] r k kkk
rfkMk fu L ku L kk i r fh
ykMkkkMk Mk{]rLkk furLk kwoku{kt
Lkerk {kxu Lke kLku. khk
suk u{kt yke kkyku ytk
kMkrf yLku LkkU kkk Au .
krhnLk, s{eLkLkku Wkku k,
RLkMx[h yLku xufLkkukuS Mkkh
Lkerkyku {kxu nukw ke kLke fu Au.
su kMkrfkk{kt khu xfkW nu.
nuhku khefu r{eLk kk kufkuLkk
nuhkuLke Mkhk{eyu, wtkzke{kt
Mkkk LkkLkk koLkk kufkuLke Mktk
25ke 40 xfk ykuAe Au.
nu h Mkkke
{w kyku { kt zke yLku rfu r Lk
nu h e rfkMkLkk Mk {w kyku
Mkk{u Au, fu kuykuLku tkkLke sYh
Lkke. xu f Lkku ku S ke k] r k,
rMkMx{ MkkkLk yktkrhf Mktktku,

kusLkk

rfu r Lk ykku s Lk, MrLko h

Mkt M kkyku fu su kw kkw k heku
Wkh RLku k MkkLku kkteLku
[ke fu , ku k{k{ kkkkku L ke
[[ko fhk{kt yke Au yLkunsw Mkwe
{kk yu f LkkLke Yykk fhk{kt
yke Au . su L kk {kxu ykkk{e
kkk{kt {nkLk kzfkhku yku kue
fkkyku hnu e Au . yk {kxu
MkkLkku L ku yu f k fhkLke yLku
kkhkLke k{kk yk ykLkkhk
Mk{Lkk nko Mk{e kLke hnu u .
kksukhLkk LkerkykuLke rLkVkkLke
kkkkku { kt Mkekkhe Lkkhku { kt
krhk {kxu L ke yk{kk su k
kksukhLkk MktkuLkkuLke Lkerkke ktkk
Mk{Lke rLkVkkLkku Mktfuk {u Au.
xu f Lkku ku S ke M-rLko h
kLkkLkk Wu ~ Lku q kfk{kt k
ykfkhk{kt ykku nkku yLku
fk yL nukwYku nkLke hkxe
MkwhkkLke ktkk kkkLke sYrhkk
khefu [kw hnuu. Wknh khefu,
kh{ Mkw kh fBw x hLkk rfkMkke

Mkwkh fkuBwxMkoLkk khk{kt rLkfkMk

fhk kh rkkt nxkk{kt ykku
nkku . kksu kh{kt yu x ku r {f yu L kSo
fr{LkLkk [u h {u L k khk kLk
kuhk{kt ykwt Au fu, khk khLkk
rkkt ku fkhu ku y ku yw
xufLkkukuS{kt khu MrLkoh kLke
k nkk. yk{, xu f Lkku ku S f
Wkku kku kh rkkt yu fu x kf
uke Lkku {kxu sYhe Au.
khk{kt w h u r Lk{Lkku
skku {ko r k Au , kht kw kku r h{
{ku x k {k{kt yLkk{k Au , khu
khk u {kt kt kk kkkLkk Qo
Wfu ku {kxu yk zke Mkt o f
heyu xh Lw eyh kkh Mxu Lk
khk kLkkhe ku yu ykLkku
kusux Au. kuLke ku yuf qk s
{nkq o kk Au fkh fu , ku
kh{kw Mk{kke khVLkk {w
kkk Wkhkt k, kk kku r h{,
{k{kt MkMkw yLku rkw {k{kt
Wo Wkk fhkLkk [ ykkrhk
kkkk Au.
LkeLk kfLkefku su ,
Lkkktfe yLku kMkrf Mkkuk [o
xkzk {kxu sYhe nku, Lke w
k k nf {i kekq o yLku xfkW
WkkLkku L kku
u
yLku
Mkko{fkkLkk Mk{{kt {Yk kk
yLku kt kk sYrhkkku kqo fhk
{kxu su L ku knu kke s Mkkrkk
fhkLke Yykk yu rLkkMk heku
ykkke nku kLkku Mkt f u k Au . yk
fkoLke fk{[kW kuhu Yykk kR

Lwykhe-2013

Au , kht kw yk{kt w t kw t fhkLkw t

kkfe Au. fk{[kW hksfkuke yLku
Lkkktfe hknk, su xufLkkukuS yLku
Lkk WkkLkku xkzk [o {kxu
kh h Mkwkhu Au, kuke sYrhkk
khu {k{kt Au. MxkLzzo Mkuxk,
kw kk y{ yLku Mkt M kkfe
Mkwkhk, fu su yk k{k{ kLkku
Au , ku L ku k {ku x k {k{kt
hksfku e
yLku
Lkkkt f e
kfeVkuke qh hkeLku ke kufku
Mkkku Lku x fo L ke {ke Mkt f rk
fheLku khLku kt ehkkkq o f
yu f rkk fhkLkk {w kyku kLk{kt
hkk u R yu . yk {w kyku Mkrnk
rkkLkLke MkkkLkk Mktt ktrk {wkykuLku
k ktehkkkqof kLk{kt hkk
s u E yu . yksLkk {krnke yLku
Mkku ^ xu h ku k{kt Lke[u L kk {w kyku L ku
MkVkk khefu ykuk{kt yku Au.
rLkfkMk{kt kkf 60 xfkLke ] r
Mkkku yk ku o k 25 xfk su x e
rLkhkk u k {u Au . u fu , yk
Mkt M kkyku { kt
k
ykke
rLkVkkyku MktMkk, Lkuxfk, {
yLku kuMkknLk yLku rkLk-kuMkknf
MkkkLk Yku Mkh yLku kwLkkXLkLkk Wknh khefu Mk{k yku
Au . MkkWk fku r hLk{kt yku e
fkurhk RLMxxwx ykuV MkkLMk yLku
xu f Lkku ku S yu
Mkh
yLku
khkfkko L kk Mkkh {kxu yLkw f q
xu f Lkku ku S MkkkLkLke Mkk
fhe Au . su { kt rhkLke u c
krkyku, uc ykMkku, fh yLku

kusLkk

keS MkkykuLkku ykkh {kWMkLkk

f{kt Au. khk u{kt MktkuLk
yLku rfkMkLkk ykt f zkyku L kku LkkLkk
MkhLkk MktMkkykuLkk hkufkku{kt k
Mk{ku kkku Lkke. {t kk khk
Mkw k sLko Lkk ku kh{kt hsq
fhk{kt yku k Mkt ku Lk yLku
rfkMk [o L kk ykt f zkyku L ke q ku
khV kLk {u ku w O nkw t , su
yktfzkyku kuxk nkk. yk yktfzkyku
{tkkLkk rkkLk yLku xufLkkukuS
rkk LkkU ku e ft kLkeyku L kk
yktfzkyku khke s {uk{kt yku
Au . Mkt krXk ku kLkk rkkLk yLku
xufLkkukuSLkku [o ykhu u[kLkk
yu f yLku yzk xfk fhkkt k
ykuAku Au. yk{ u LkkLkk kkk kh
Lk{qLkkLkku ykMk fhkkke Mkkku yuf
xfku W{u h k{kt yku , kku k
xfkkhe k ku ykMkkkMk [k Mkhu
nu.
nfefk yu Au fu , LkkLkk
kkk khLkk ku k{kt Mkt ku Lk yLku
LkeLkkk {kxu L kku ku yt ks

Wk Lkke.
yki ku r kf xu f Lkku ku S
{kxu {f{kkkq o f yk ku k{kt
LkuxfeOkLke Lkerk yuf {w [kkLkku
rk Au. LkkLkk Wkuk {kuxk kku
rLkfkMk kh ykkh hku Au. su k
khLkk kkkuLku kLk{kt hkeLku
ku L ke f{k xkzku yLku WkkLk
LkeLkkk ryu kh{kt Mkhkkke
skLke kkkkLku rkrk ykku Au.
Lku x feO kLkk yk yLku
{skqk rMkMx{ku Wkhktk yk kkukuyku L ke Lkerkyku yko f khf Au .
1997 {kt xu f Lkku ku S zu k{u L x
kku z o L kk Yrkk 3000 r{eLkLkk
ytkskk Mkkku rnLwMkkLk rhLkk
q kkq o [u h {u L k yLku ku Mk{Lkk
rh kkuzoLkk Mk khefu zku ykuf
kkt kw eyu
yk
xu f Lkku ku S
zuk{uLx kkuzoLkk Mk kLkk {kxu
Mkt{k kk nkk. su{kt yuf rr
i kkrLkf, f] r k rLkkt k yLku yu f
yko kMkeLkku k Mk{ku kku
nkku. yk kkuzo khk ykoktk kh qk

Lwykhe-2013

{ku x e yMkh fhkLke khkkk

kusux, fu su kLkke kukLkk Mktwk
hkufk yLku Mknkrkkkkku nku,
kuLku tzku ykkk{kt ykkwt nkwt.
yksu kku z o fko h k Au , kht kw ku L kk
Wu~ku kkE kk Au. su y{khk
{ku x k rkkLk Mkt M kkLkku { kt yk
fkhLkk hknkkk Lku x Mko L kw t
ykkusLk yLku MkkkLk {k{kt
yhk Au.
Mkhfkh, ykk Mk{u
q n k{f ykku s f yLku krhko L k
{kxu q r {fk se fu , Mkkhk
kMkLk Mkkku {skqk uzk MkkkuLkk
srx {wkyku Au. Wknh khefu,
ese ku kLkk yLkw Lku R
fk. Au k MkeLkk kht {kt
LkuwtLkk kfk{kt yk kuk{kt kLkke
ku kLke hku f kLku Aq x ykkk{kt
yke. kht kw ku { kt Mkt M kkfe
kq o s Yrhkkku L ke ku h nkshe nke.
eseLkk hu w u x he fr{Lk khk
yk rk kh Yykk{kt {wMkku kikh
Lk nkukke hsq kR ku Lkne yLku
ykhu 1997 Lkk ykuk{kt yk h
kku . kAe Mkhfkhu Yykk{kt
yku zLkLMk kMkkh fheLku , kht kw
kkAke {q Mkwkhkyku{kt LqLkk{
sYhe yuk f]rk kukLkk hku {kxu
yLku hk MkhfkhLke Vhrskk Mkkk
kh f{ ykkk Mkkku rk kkx
ese x k LMkr{LkLke kLkke
kkekhe kh yk hzkLku fkk
MYku MktMk{kt MxurLzk fr{xe khk

kusLkk

1997 {kt ytrk{ MYk ykkk{kt

ykw t . su L ku Mkt M kt Lkk k{k{ kkku
khk LkkU kkk [[ko kk Mkkku
Mkhkkke Mkt { rk {e. 1996Lkk
Wo k{kk rk{ktke {kuxk kkLke
[[ko fhk{kt yke nke, kht kw
krk e{e nke. Au u ykkLku
es rk ykkk{kt ykw t . yk
Mk{ hBkLk MktMkkykuLkk fkk{kt
kku z k Mkw kh yLku Mkt M kkyku L ke
MkkkLkkLkk fkhu Wo L kk Wkk,
Mkkh
yLku
nU [ e{kt
yrkkh{e ku s LkkLkk r[kkhLkk
fkhu kt ehkkkq o f Lkk hku f kLke
rMkrkLkwt MksoLk kwt. kLkke kuk{kt
hku f kLkk fkhu yku A k {k{kt
ku s Lkkyku kLkke yLku q k kku z k
{w kusuxTMk nuh kukLke uk{kt
ykk nkk. khtkw kLkke kuk{kt
hkufk e{u e{u yLkuf yz[ku yLku
srx rkyku rLko fkhu yhk
kLk nkk, su yk srx
RLkMx [h{kt {ku x e Mk{Mk khV
ku h e sLkkh nkk yLku nS k
Mk{MkLkku ynuMkkMk kkku uk Au.
kksu kh{kt s kLku k yu u f ku s Lkk
Mkku s {ku kt kkhLkk
rkh{kt yuVzeykRLku fkuR Mkkk Lk
nkuk Akkt {U rkxe kkh fkoxf,
{UkuhLkk 600 fhkuzLkk kusuxLku
{t s q h e yLku y{efhLke {t s q h e
ykke nke.
xu f Lkku ku S z k Ehku {kxu
{uLkushYku Lkkufheyku: nuh Mkkkuxo

rMkMxBMk
Au k kfk yLku yzk
Mke hBkLkLkk kteh MktkuLkku{kt
kkkw t Au fu , ykt khkkfe
f] r kLku nMkkk fhe fu , ku k
sq kku yLku Mkkyku L ku LkeLkk{
xu f Lkku ku S Mkkku fko kk fheLku
rkw kfku Au, fu Lke xufLkkukuS
Mkkku Wk Au, kuLke sYrhkk Au,
fkh fu, kkkuxufLkkukuS, kLk
yLku fku B w x hkEu Lk su k
rMkkhku { kt Mk{k Lkn, kht kw
kq o hkku Wk Au , su q k s
zkke ykoktk yLku Mk{ks{kt ktLku
ku kku { kt Mkhu Au . kht kw u kt
krhhef yLku {kLke, yu { kt L ku
fkhLkk RLkMx f [hLkku yk
nu, kku ktLkk yk rfrMkk r{kt
fu x kf ku f ku nkheLku yk rk
rMkkhkuLku Akuze su. kt k zke
rkkLke sYrhkk Au . yk
kkh{e kusLkkLkk uzqkLke Mk[kE
rMkMx{ku yLku k Mkw khku
rkhMkk ykLkk Wknhku
Au.
nfku , Lkkk sq kku yLku
kkhkk :
u {kt nk{kt kR hnu k
zke Vu h Vkhku { kt yLku yu f eMk{e
Mke{kt t , W[ rMkr MkMke
ykkeLku, khekLkk Mkthkf nkukLke
Mkkku , {Lk, yMkw h rkkkk yLku
u Lkk kAkk ku f ku L kk rfkMkLke

Lwykhe-2013

kkkk{kt ke kh kh [keLku
rLkk yL uku{kt MkkLk uku,
yu Mk Au . ku f kneLke yk
kkkkku L ku ykk kkk yLku
ykfktkkyku kqhe fhk, u{kt kuLkk
kt kh yLku ku L kk fkkyku kfe
Mkkrkk kkLkwt fko kwt. su Lke
yLku kkho f kk {u k Mk{kLk
nku Au . khLkk ykkf rfkMk
{kxu Mkk{keLke kLkkLkku Vukku
kku sYhe Au . khek {rnkyku
yLku kkfeykuLkk nku, w{keLkk
nku , rk yLku ykrkMke,
krhhef heku yk yLku
rMkhkuk k{k{ kufku u ruk
kLk ykkw t u R yu . nkLkk
Mk{Lkk hkLkk rhku e nfku L kk
Wkkukku, kkuzk rLkhkkMk{kLk hkk
Au.
kt khe yLku fkLkq L ke
rfku : {kLke yrfkhku yLku
kkohe fkku
nuh nexLkk ktkhe
yLku fkLkq L ke krh{kku MkhfkhLke
Mkkkyku , ru fku yLku {ku x k
kkLke skkkhe Lke fhu Au .
khk{kt Lkkkrhf Mku kyku { kt
Wkt r k, ku f kne{kt yu f {ku x k
Vu h Vkh Mkrnk fkkLkk kMkLkLkk
r[khkuLke kkhe ykkkk yrfkhku
yLku Mkt M ke MkhfkhLkk kt khLkk
Mk{ku Mkrnk ykLkkkLke Mkkku
kE nke. 73 yLku 74{kt ktkhe
Mkwkhk kAe ku s rk{kt w yuf
Vu h VkhLkk yMkkh u kkk nkk.

kusLkk

kt kh{kt s u yLku hk
Mktktrk MkukykuLku MkkLk ykkk{kt
ykwt nkwt. yuf Mkk fr{Lk, su
rk Mkkkyku Mkkku Mku kyku { kt
hke {kxuLkwt yL {nkqo kkMkwt
Au , su kt khe kMkLk{kt ku L ke
qr{fk kh kh {qfu Au.

khk Mk{kLk hk kh ykkrhk

rkLkMkkt krfkk yLku Mkk{krsf
Lk nuh Mkhfkh kh fuLe yLku
hk fkkyu yu{ ktLku kh khLke
krhMkrkLkwt MksoLk kk Au. ykke
kt khe krhu Lkk {n{kt
khku kk Au.

WkhLkk Mkt o L ku kLk{kt

hkkkt, ykku fkkLkk rLk{Lkk
{n yLku Mkt e fkhLkk u r k
kt khLku Mk{skLke sYh Au .
ktkhLke MkkLkk yLku {qqk
yrfkhku L kk ku k kt khLku
Mk{skLke sYh Au. {qqk Vhu
yLku {kkoof rMkktkku yu ykkk
MkkkLkLkku kk kLkkLke sYh
Au. kMkLkLkk yuf MkkLk khefu yLku
fku x o khk ku L kk ku k yko xLkke
kt khLke u kkEyku k{k{
Mkhfkhe rk {kxu Mkt o kw L ke
h[Lkk fhu Au . yk ykke
Mk{ekkLkku rk Au, su ktkhe
MkhfkhLkk fkkLkk kMkLkLkk
kkkMk{kLk Au.

ykw r Lkf Mk{{kt u Lkk

Mk{ksLke fk{keheLkk yL
krh{kku L ke Mkrk{kt fkkyku L kk
hkx e yLku ykt khhkx e MkhLkk
yko kt k, Rfku ku S , rkkLk yLku
xufLkkukuS yLku yktkhhkxe Mktr
Mkt kt r k skkkheyku L kk MYku
kku kk sYhe Au . Mkkh-st k{
r{fkLkk ku krhko L kYku
kkirf yLku y{qko r{kkuLkk fkhu
u kkh yLku kr{kt kt r kLke
rMkrkLkw t Mkso L k kw t . kki r f
r{kMkt t kt e fkk yLku u kkh
Mktktrk kkirf Mktkk nfkuLkk fkhu
ykkf Mkhu i r f kMkLk{kt
srxkk yke Au . {krnke yLku
Mkt [ kh xu f Lkku ku S Lke yk kt r kke
irfhLkk yk Mk{{kt MkhfkhLke
yth yLku knkh rkLkuMk fhk {kxu
Lkk fkhLkk fkkfe {kkLke
h[LkkLke sYrhkk We kE Au .
urfh {kk, khLkk Mkto{kt s
Lkrn, kht kw yu f Mkw Mkk
SLkie Mktktrk SLkLkk k{k{
kkMkkLkku zke kk rfkMk yLku
nexLkk Mkt o { kt kR hkku Au .
nu h kMkLkLku k{k{ Mkhu yMkh

{kLk yrfkhku L kw t hk
yLku kMk fheLku Mk{ksLkk kAkk
kku o L kw t hk fhw t , yu MkhfkhLke
kkr{fkk nku k u R yu fkh fu ,
yk y{khkne yu Mkhfkh {kxu ku
fkkLkw t y{efh Au . khu
y{{kt yku k fkk y{{kt
nkuk Akkt fkku yLku kMktkeLke
r y{{kt rLkV Au ,
khu fku x o kkkt R fkLke
rMkrk{kt yku Au. uLkk su fkk

Lwykhe-2013

fhkw t yu f kesw t fkLkq L ke kkMkw t Au ,

Mkkkqo rfkMk.
Lke[u sku {nLkk
fkLkq L ke krhk{ku kr Lkkkrhf
Mk{ks {kxu {nLkkt Au :
krh{kku kku.
yk [[ko L kku {w Wu ~
yu k krh{kku khV Lksh
LkkkLkku Au fu , su ykkk{e
Mk{kkk{kt Mkk{kt ke sYh
knkh yku.
(1) yu f Mk{skq o f Lke
rx yLku rk, fu su { kt khke
Mkk{kSf hksMkk, ku L kk
yt k i r kq o Mkkt M f] r kf
knw{ke Mkrnk ykk e hne Au.
(2) kMkrf yAkLkku
Wu fhkLke k{kk yLku
Mk{ksLkk yu f Lkkkrhf khefu
yu f k fu rfk kLkeLku ku { Lku
Mkk{Lkku fhk WheLku ykwt.
(1) yLku (2) {Lkk
{wkyku {nLkk Au fkh fu, khk
nsw k rfkMkLkk kkk{kt ke
kMkkh kR hkwt Au.
(3) ykw r Lkf xu f Lkku ku S
Mkk{kk kqhkh fheLku yLkuf Wfuku
{kxu ke kh kqhe kkzu Au.
(4) MkkrLkf Mkhfkhe
MktMkkyku, rkLk Mkhfkhe MktMkkyku,

Mknfkhe {tzeyku yLku kMkkrf

yL yLku ku f ku L ke Mkt M kkyku Mkkku
[k Mkhu Lku x fo L kku rfkMk fheLku
Mkk We fhe
(5) u yLku nu kw krk
{kxu fXku h kMkkefh, Zkk
yLku Mkk krh{ke Mkk[k yko{kt
rsukk kLkeLku kke VuhVkh {kxu
uhkYk kLkwt
(6) nukwyku kqo fhk {kxu
Wo k fhe
(7) Lkkq o h{kLke
kLkk, k{krfkk, hksfe yLku
kekk ykkhLke kLkkLku
rfkMk
(8) kAkk yLku Mk{ksLkk
k{k{ kufku kh k-kLkk
ykkk uLkk zikykuyu
su khkLkk rLk{koLkwt M uwt nkwt
yu uLke rkkkk.
Mktkuo1. yk ku r kLh. fu . ,
2006yu . , 2020 khk, sLko
ykuV fkuLxxurx RfkuLkkur{Mk.
2. Lke ue, kuw{ 4,
Lkt. 1., Lwykhe kus Lkt-1-14
3. 2007..., fBw r Lkxe
yku ku o L kkRu LMk yu L z Yh
zu k{u L x RLk Ru Lk kLk,
yu M k. fu . zu . , Mku L xu L khe {u { ku r h

u [h, sLko
zuk{uLx, sqLk

yku V

Yh

4.
.....2009,
yu Vyu y ku {q kt f Lk rhkku x o, khk
Mkkku yuyuVyku Mknfkh 20032008, hku{,yuVyuyku
5.
....2011,
yu r k f [h RLk y Yh yko L k
fku L xeLk{, RrLzLk sLko yku V
yurkf[h RfkuLkkur{Mk, yursqLk, kus Lktkh 165-167
6. .....2011, ^w[h
yku V RrLzLk yu r k f [h,
ykkk{e, LkuLk kwf xMx
7. 2001, fk ykWx
kkh Rfku L kku r {Mk, RrLzLk
yuMkuMk, Lwykhe, 16
8.
.....2001,
xu f Lkku ku S
kku r Mke
yLku
RLu M x{u L [ Mx u x u S Mk, yku y u M keze,
yuzeke, yurk Vkuh{, kurhMk
9. .....2000, rhkku x o
yku V nkR u fr{xe yku L k
uSMuLk Vkuh fkukkuohkRuLk ykuV
fku-ykukhuxeMk, Lq rne, r{rLkMxe
ykuV ftkLke yVuMko

uf LkkkkuLz wrLkMkxe{kt [kLMkuh, RrLMxxwx ykuV Yh {uLkus{uLx, ykt{kt [uh{uLk,

Mkhkh kxu RrLMxwx ykuV RfkuLkkur{f yuLz Mkkur rhMk[o{kt Mkn yk,
yLku rkkLk yLku xufLkkukuS ykkusLk, khk Mkhfkh{kt qkkqo Wo{tke Au.

kusLkk

10

Lwykhe-2013

khk{kt Mkw[kY nexLkku kzfkh - LkeLk yrk{ sYhe

k{efe MkkMk

1 5{e ykukMx 1947Lkk

yi r knkrMkf WT kku Lk{kt kt r zk

sknhk Lknuhwyu fkwt nkwt yu{
Mkkhk nex fu Mkt [ kLkLke fku E
Mef]k kk Lkke. hufLkku {k yk
kkkk{kt rLLk nkuE fu. kksukhLkk
kkuo{kt nex kuskLke
u fu VuLk Au yLku nuh ku{ s
kLkke MktMkkyku khk yk Lkku
rr heku Wkkuk kk Au. ykku
fu nuh Mkuk fkkuoLke ryu kuLkku
yko Mk{sw t . u Lkk Lkkkrhfku L kk
ku r f rnkku L kw t hk fhu ,
kkk Mkw h kk ykku , fkkLkw t
kkLk kk, ku{s ykhku, rk,
kkLLk ku h u Mku kyku L kw t rkh
ku heku kk kuk Mkw[kY nexLke
ykku uLkk fheyu Aeyu.
fku E k
nex
fu
Mkt [ kLkLke kkkk su ku Mk{Lkk
Mkt o { kt {q e u E yu . yu f
fkok{, yMkhfkhf yLku kufkktrkf
Mkhfkh Mkk{krsf Lk ku { s
rrkk Mk{ksLkku yuf uc huk
Au. MkkkkuMkkk yu k nfefk Au fu
nexe ke Mktktrk u kkk ku
rMkkhLku kLk{kt hkeLku ku {wskLke

kusLkk

nku e u E yu . yk {kxu nexLkw t

fkkfe yLku rLk{Lkfkhe {kwt
s Lkrn khtkw kuLke kh Mkk,
Mk{ks yLku ku rMkkhLkk MkktMf]rkf
{qkuLku k Lksh{kt hkk sYhe
Au. ykke hkLkku {w rkk
Mkw r k ykkkLkku kkk Mkkw /
Mkt f Lk MkkkLkku nku ku u E yu .
fkuEk kh Mkk fu Lkkkrhf
Mk{ks ku L ke q r {fk Mkhfkh su x e
yMkhfkhf heku Lk yk fhe fu .
ykke ku Mkhfkh {kxu rfk Lk kLke
fu . khk k yk i r f
[[koyku{ktke kkfkk Lkke. MkTku
khk{kt fku E nu h Mku kLke
Ehkkne Lkke. fkuEk Mk{ksLku
nuh kkkkku Mkkku w Mktkt nku Au.
ykke s Mkk{krsf Mkwhkk, kkfku
{kxu w Mkkhe ykhku Mkuk, ku{ s
{rnkyku yLku w{keyku {kxu kfku
kqhe kkze kuhu kkkkku{kt Mkhfkhe
nMkku k sYhe kLke Au .
khkLke hksfe Lkukkkehe, Lkerk
zLkkhkyku, yLku ukkhe yk{ Mkkku
{eLku khkLku 21{e Mke{kt yuf
{nkMkkk kLkkkLke uLkk hku Au.
khk k yk i r f

11

[[koyku{ktke kkfkk Lkke. MkTku

khk{kt fku E nu h Mku kLke
Ehkkne Lkke. Mk{ksLku nu h
kkkkku Mkkku w kkkwt kkwt nku
Au yLku ykke s Mkk{krsf Mkw h kk
sYrhkk kkfku {kxu ykkuz fhu
ykhku ke Mkt k ku { s
{rnkyku yLku w{rkyku {kxu kfku
kqhe kkze - sue kkkkku{kt Mkhfkhe
nMkku k yk~f kLke Au .
khkLke hksfe Lkukkkehe, Lkerk
zLkkhkyku yLku rkLkuMkfkkoyku Mkkku
{eLku khkLku 21{e Mke{kt yuf
{nkMkkk kLkkw t u kLke {skq k
{nkfktkk hku Au.
hkxe {qku
khk{kt nexLkku fLMkux
{nk{k kkteLke ykkukLke nuXLke
Mkkt [ yLku kt khLkk
zikykuLke ykfktkk-ykukk khk
h[kku nkku . ykkk u Lkk
kktkLke h[Lkk kE khu khkLkk
Mkto{kt ukkt uk, kufkne,
Mkktkrfkk, rkLk-uzkk yLku
r{ ykoktk yu kk hkxe {qku
nkkt . yksu hkx kLkku yko

Lwykhe-2013

{w u fw hu w t ykf {skq k
fhk yt ku L kku kk Au - u Lku
u z kLkku yko u yMkw k kLke
kku Au.
khkLku rkLkMkkt krf
hkx kLkkk keu yi r knkrMkf
rLko u kku . ykkk yt kk
SLk{kt {o {nLkku kk su
Au. yksu fku{ yLku rkLku kke
kkkkku ykkk hksfkh{kt ku{ s
hkx e yLku hk Mkhu nu h
Lkerk{kt {nLke kLke kE Au. Aukt
60 koke ykku r[khkhk {kxu
nu h kMkt ke {nLke nke.
1991 ke ykku {qzekLkk hMku
ehuehu ykk k Aeyu.
khk{kt nexLkk fu L
MkkLku kufkne Au. yk{ Akkt kuLke
fk{kehe{kt ku f kneyu fu x ef
Wkku Mkk{u keLku {qfe Au. rMkr
Mku kke {kt z eLku khkMkk kkk
hksfe Mkkk Mkwe rMkLkekkLkwt

Mkh Lkkwt Au. yu s heku nexe

kuku W[ Mkh k Lkkwt Au. ku{ s
MktMke Mkr{keyku khk uhu{kt
hkke kufkS yk Mk{Mk{kt W{uhku
fhu Au. hksfkhLkwt kwLnkkuhefh
kkk [q t x eke hksfkh{kt rk
yLku {oLkwt kwt skwt w yu {w
[kkLke kkkkku Au . hkku { kt
1960Lkk Mkfkke {t ke Mkhe
yMkhkkLku krhk{u rMkr MkukLke
kxMkkk kh yuf kkus ykkku
kku . 1980Lkk kfkke fu L {kt
r{ Mkhfkhku ykkLku fkhu k
yk Mk{Mk w u h e kLkke kE.
khtkw yuf kAe yuf [qtxe{kt kufku
ku L kku yks {q f kk kk, ku L kk
rkrLkrykuyu heku kkk kk fu
suke hkku{kt yLku fuL{kt krhkoLk
yku . {kkhku L kk yk ku f Lku
Mkk{krsf sqkku, {erzkLkku xufku {ku
yLku Mkr LkkeLku fkhu W[
yrfkheyku L ke rMkLkekkLkw t
{n w t . ku f kkt r kf rkLku

fkhu Mkk[u s Mkw [ kY nex khV

krk kE.
Mkw[kY nex
yu sYhe Au fu Lkkkrhfku
[qtxe rk{kt {wk heku yLku kqo
heku kk u . Mkw [ kY nex yu
rMkLke hksfe Lkukkkehe, ku
yLku MkwLkerk Lkerk kikh fhe yLku
kMkkrf {kLke rMkktkku MkkkuLke
rMkr Mkuk Mkkku Mktfku Au. {wk
uMk yLku Mkk Lkktk MkrnkLkku
yu f {skq k Lkkkrhf Mk{ks yu
Mkw[kY nexLke kqo hk Au. khtkw
khkLkk Mkto{kt Mkw[kY nex wt
Au ? Mkw[kY nexLkku {w kzfkh
Mkk{krsf rfkMk Mktktrk Au. Mkkhk
nexLkwt {w u Mkk{krsf kfku
rMk] k kLkkkLkw t yLku kheke
rLkkhLkwt nkuwt uEyu. xqtf{kt Mkkhku
nex yu x u Lk, yrfkh,
hku s kkhe kq h e kkze. LkLke
Mkwhkk{kt SLk yLku r{fkLke Mkwhkk
kkk fkkLkwt kkLk - sue kkkkku
yke .
ykke
kt khe
ke{kt fkkLke Lkshu huf k
Mk{kLk Au kkk fkk nuX Mk{kLk
Mkwhkk hku Au. fkuEk kLku
kuLke kkk Mktkkk{ktke kkfkk
Lk fhe fk. ykke ku f ku L kk
SLkLke yLku ku L ke kkk
MktkkkLke Mkwhkk ykkk fkuEk
Mkhfkh kt ku e Au . fku M kh
MxkLzzo M k {kxu L ke fku E k nexe

kusLkk

12

Lwykhe-2013

fk{keheLkw t khek fhk {kxu

ykkkuLku ykhe Mkkk Au. nexe
fk{kehe fkk {w s kLke Lkrn
skkk kuLku kksw kh {qfe uku (u
Mktktrk k yk {kxu ykk{kt
hex fhu kku).
kheke rLkkh {kxu L kk
rfkMk fko {ku L kku yrk{ yu e
k MkkkuLkku nkuku uEyu fu su{kt
khekku s fuL MkkLku nku. yLkwu
skw t Au fu khu khekku L ku fku E
nuh fko{ku Mkkku uzk{kt yku
khu Mkkk kuyku kkukkLkk fkiLkwt
o L k fhkk nku Au yLku nu h
LkkkLkku yMkhfkhf yLku fko k{
Wkkuk fhu Au.
ykkwt ktkh ku rMkktkku
khu [Lkk Au. yuf kku kkLku
Mk{kLk kf ykke yLku keu rMkktk
Au, ikrf yLku Mkk{krsf kAkkkwt
qh fhwt. Mkk yu Lkke fu Mkhfkhe
Lkku f heyku { kt fu x e yLkk{k
ykkkke krhMkrk w Mkkhe
kLku. {w kkkk yu Au fu fue heku
Mkk{krsf, ykkf yLku ikrf heku
kAkk kufkuLkku rfkMk fhe fk.
Mkhfkhe Lkku f heyku { kt Mkw h kk{f
rLk{Lkku kkq fhk Mk{u khek
rkkeoyku {kxu fkuE ruk ukkE
Lkke. fu { fu Mkhfkhe Lkku f heyku { kt
Mkw ku Lkerkyku L ke h[Lkk {kxu
khkkuhku rLkrk fhk ktkh{kt
fu i krf yLku Mkk{krsf
kAkkkkLku {kLkk ykkk{kt

kusLkk

yke Au, ykkf heku kAkkkkLku

Lkrn.
16 Lku B kh, 1992Lkk
hkus Mkwr{ fkuxuo, khk MkhfkhLke
rr Mkukyku{kt yL kAkkkkuo
{kxu 27 xfk skyku yLkk{k
hkk ytkuLkk yirknkrMkf [wfkk{kt
e{e u h khefu yku kkk
koLku kkfkk hkku nkku. Mkwr{ fkuxuo
khk MkhfkhLku rLkuo ykku nkku fu
yku.ke.Mke. {ktke e{e uhLku kkfkk
fhk {kxu [kuMk Mkk{krsf-ykkf
{kkt z rLkk fhu . yk {w s k
Mkhfkh{kt W[ nkuku hkLkkh ku{s
Mk{] u z q k fw x w t kku L kk Mkt kkLkku L ku
Lkkufheyku{kt yLkk{k fuxukhe{ktke
kkfkk kk{kt ykk. kksukh{kt
khk Mkhfkhu rLkrk fhu Au fu Y.
2.5 k fu ku ke w L ke {krMkf
ykf hkLkkh kykuLkk MktkkLkku
yLkk{k fuxukhe{ktke kkfkk kku.
kt khLke
u kkE
yLkw M kkh u Lkk Mkk{krsf yLku
ikrf heku kAkk Lkkkrhfku kkk
yLkwMkwr[k rk-sLkrkLkk rfkMk
{kxu k ru k u kkE fhk
yrfkh ykkku Au . Au kt 60
kkuo{kt yk rk{kt LkkUkkk kkkt
u kkt Au . yk{kt L kw t yu f kkw t
MkkrLkf Mhks Mkt M kkyku { kt
{rnkyku {kxu yLkk{k kuXfkuLkwt Au.
yksu kkt [ k su x k
kk{ku L ke kt [ kk{kt 33 k
[wtxkuk rkrLkryku{kt 10 kke

13

Wkh {rnkyku Au. Mkee [qtxeykuLku

fkhu kk{zkykuLke {kt kufkne
ke kkk ku L ke skkkheyku
khu k]rk yke Au. rLx yLku
EuxkurLkf {k{kuyu yk rkLku
w {skqk kLkke Au.
uLkk wkLk {kxu k
hkuskkheLkwt MksoLk fhwt yu u {kxu
Mkkike {kuxku kzfkh Au. wkLkkuLku yuwt
rk ykkkLke sYh Au su ke
kuyku{kt kMkkrf fwkk ku{s
xufLkkukuSf fki yku.
MkukLke yMkhfkhf zeehe
k yuxwt s {n hku Au. yk
{kxu yu kLk{kt hnu w t sYhe Au fu
MkukLke {ktk Lke[uke Wkh (kkux{
yk) se u E yu , Wkhke Lke[u
(kkux{ zkWLk) Lkrn. khk{kt nuh
MkukLke Mkwkhk{kt yk k MktMkk
{nLke qr{fk yk fhu Au : (1)
Lkkt k (2) [kh {k{ku yLku
(3) Lkkkrhf MkkuMkkxe.
Mkw [ kY nexLkk yL
kzfkhku
Mkw[kY nexLkk ku Mkkike
{kuxk kzfkh nku kku ku hksfkhLkwt
kw L kkku h efh yLku k[kh,
hksfe rkLkw t kw L nkku h efh
ku{s hksfkheyku, Mkhfkhe Lkkufhku
yLku Wkukk]nku [uLkwt kXktLk,
nu h Lkerk ki kh fhk{kt yLku
nex{kt {nLkku kk su Au.
yk{kt hksfkheyku ku{Lkwt MkL{kLk

Lwykhe-2013

kw{ku Au. yu Mkk[wt Au fu kufku ku{s

{erzk yk kkkku fu {q f o f
Lkke hkk. Lk ke{kt hnu
krkyku L kku k ELku fu x k
kw L ku kkhku {eLk kh Aq x e Au
ykk kku fkk{ktke Axfe Au.
kwLkukkhkuLku [qtxe zk{ktke kkfkk
hkk sYhe Au.
nexLke
kw kk
Mkwkhk{kt ykzu ykkku {kuxku kzfkh
k[khLkku Au . {kLke ku Lku
fkhu ku { s ku f ku L ku rkk
fhkLke ke{kt hnu LkkkELku
fkhu k[khLku WkusLk {u Au.
yk {kxu kufk]rk khkLke kkk
yu L xe-fhLk yu s LMkeyku L ku w
Mkk{ kLkkkLke sYh Au . nu h
nex{kt {krnkeLkku yrfkh yu
yuf LkkUkkk Mkwkhku fne fk.
Mkk{krsf Mkt ku s Lk{kt {o
yLku MktMf]rk {nLkku kk su
Au. Mkw[kY nex{kt Mkrnwkk yLku
kt r kLkku k{f yrk{ kkk
knw { keLkk Mkkt M f] r kf {q ku kt
Wkkuke kk Au yLku yk{ Akkt {o
yLku kufkne [u fkuE ykfM{f fu
ykkuo Mktkt nkukku Lkke. kufkne
fkuE k Mkkku uzkue Lkke. yus
heku fku E [ku Mk k fu {o
ku f kne Mkkku Mkt f ku Lkke.
khke ku f kne, yu Mkkt
[{kt ke sL{u Au , su rr
{o - rk-fku{ Lkk knwMkt kuf kuL ku
Mk{kLk {n ykku Au.
nexe
{kk{kt
khke kufkne fuL MkkLku Au. ku
rr kfku L kw t Mkso L k fhu Au ,
LkukkkeheLkwt Mkkk u Au yLku

kusLkk

ykk-ke kLkw t Mkso L k fhu Au .

khkLke hkx e {q ke{kt
yku {nLkk krhkoLkLke yMkh
nexekt k kh yLku rMkr Mku k
kku eMke yLku Lkkt kLkk kki r f
zkh kh kze. yk Wkhkt k {q
krhko L k ykkkt ku r f yLku
i r f kkkh k ku Au .
khk{kt k 1991ke krhkoLkLkku
kuh Y kku yLku uu {qzek khV
krk fhe. yu Mk Au fu khke
hkx/hkLkku Mef]k {tk Lkke. ku
ke w kkke Mktwk MkhfkhkuLkk
w k{kt zke ykkf ] r {kxu
ykkf MkwkhkLku uk ykkk Mue
krk s ykLkke kzu.
Mkw [ kY nex {kk Mkkhe
Lkerkrkf MkknMkq [ Lk kh
ykkrhk nkukku Lkke, khtkw {wu
Mkkhe LkerkykuLkk Mkkhk y{efh
ku { s rk yLku Lkerk ki kh
fhkLkk ku MkknLkku kh ykkrhk
nku Au. MfkuMko yLku nexfkkoyku
yu kk kh Mkn{k Au fu Mku kLke
Mk{Mkh yLku kwkkke zeehe
{kxu rzkELk ki kh fhe, nu h
ku kLke k{kk ku h u { kt Lkkkrhf
Mk{q n ku L ke kkekhe kkk fkkLkw t
kkLk yk~f Au.
Mkk{krsf Mkt o { kt kh
krhkku yuf yktkrhf nku Au. khtkw
kMkrfkk yu Au fu khLkk rMkktkku
Mk{ks yLku hksfkhLkwt Mkt[kLk Lk
fhe fu. kTLkwMkkh fkuE kufkktrkf
Mkhfkh khLku rkLk-rLktrkk yLku

rLk{Lkkuke {wk hnuk E Lkk fu.

WkMktnkh
ykku {qzek/kqtSkrk Lkk
wk{kt ue hkk Aeyu. kt kufku
yk{kt ke knkh hne su . kh
fkkykuLku k fwhke krhkku khu
kze fu Au. yk Wkhktk kkMkkLkku
k u Mk{k {kuxku kzfkh Au.
kkt eS-Lknu h w kAeLkk w k{kt
Lkkkrhf Mk{ksLku nex{kt
u z kLke kkkk {w ~ fu Au . rkLkMkhfkhe Mkt kXLkku , {rnk sq kku ,
ukkhe MktkXLkku, Mknfkhe {tzeyku
kuhu fkhLkk Mk{qnkuyu {eLku yuf
Mk{ku f (RLw e) rfkMkLkw t
rLk{ko fhu yu yk~f Au. kufkuLku
uzk rLkk, ku{Lke kkekhe yLku
rkrLkr rLkk fku E k fko {
Mkkhe heku y{e Lkk kLke fu. yksu
kMk fheLku {rnkyku yLku
SLkrLkko n Lku kkk LkeLk
yrk{ MkkkuLkk fko{ku sYhe Au.
Mkw[kY nex{kt {rnkyku [keYk
MkkLk hku Au. kufkktrkf rk{kt
{rnkyku L ke u e kkekheLku
fkhu khke hksfkh{kt Mkhkk
yke Au. keswt kkMkwt SLkkuhLku
kkwt Au. SLkrLkkonLkku yko fu
hkuskkhe s Lkke kuLke Mkkku Mkk{krsf
yko kt k yLku MkkrLkf Mkku k k
Mkt f ku Au . kekk fki
ykk u z fhw t , fki ykk u z u Lk
{kxu hkufk kuhu sue kkkkku k
yk{kt yke .

uf ekk Mfkuh yLku [kf Au. kuyku khk MkhfkhLkk k]n Mkr[
kkk hksqk khefu ku{ s rkUf{kt E.ze. ku nkk.

14

Lwykhe-2013

nexe fki
nko hk

nexektkLku rufkwrLkku Wkkuk fhkLke Mkkk nku Au. ku kkukkLke heku rLko
uk {wk nku Au. rufkwrLke Mkkk k{u kuxe rk nku kku k ku
y{kork nkue uEyu Lkn.

fkuEk MkkLku kkku

heku krhkq o fhk {kxu nexe

kkhkk nkue ytk yk~f Au,
k u ku fkixwtrkf Mkk nku fu
hk Mkk. k{k{ rLk{Lk
nexe fw kk kh rLko h Au .
Mk{ksLkk rr hksfe, ykkf,
Mkk{krsf, MkktMf]rkf yu k{f kuku
rfkMk Mkkk {kxu fkku yLku Mkk
[keYk q r {fk su Au . rr
fkfkhe ku s Lkkyku kfe yksu
Mk{ksLkk kufku{kt yufkk, kE[khku
yLku r ktwLke kLkk rfkMk kk{u
yLku hk yuf fkfkhe hks kLke
hnu kue MkhfkhLke ku{Lku VwrkYk
kqokk kkk nexe kuku frxkkk
yrLkko Au. hk{kt fkku yLku
Mkk k {kxu yLkuf fkkyku
yMk{kt nku k Akkt k ku
y{efh yLku nexe k{eykuLku
fkhu fkkyku {kk fkk Wkh s

kusLkk

hne Au, kku e nexektkLke

ykkwkne yLku unwf{eLku fkhu
Mkkktk k kuhkE Au, khu
Mkhfkhu nexektkLku fkkw{kt uk
fuxkf rLktkku {qfe Mkk{keLkk kkkt
ko Au . Mk{ksLkk fku E k ku ku
MkVkkLkk rhku k fhk nu kku
Mkw [ khw nex yu ku L ke ku
y{khe kkkLke #x Mkkrkk ku.
rLkkk yu Lkrf nex kfe
fkfkhe hkLke MkkkLkk kE fu
Au.
RrknkMk khV yu f Lksh
fheyu kku, ykke Mk{u ykkk u{kt
kwhkkLk r[khMkhe {ku hk {kk
kkueMk hk nkwt. hkLkwt {w fko
fkku yu MkkLke e, kkk
yk{ke hk yLku fhu h k
WhkkLkwt nkwt. yL kkkkku u

15

hk rLkr nkwt. khtkw 20{e MkeLkk

Mkqkou Mkkku s kwhkkLk r[khMkheLkku
ytk ykku. ykikurkf wkLkk khtu
Mk{ks{kt LkeLk r[khkuLkwt Mk[Lk kw.
yLkuf kuku yLku MktkuLkkuLku
krhk{u kufkuLkwt SLk-kuh kkE
kwt. hk k {kk kkueMk hk Lk
kLke hnukkt fkfkhe hk kLw.t yLku
ykhku, rk, hk yLku ykkMk
kkkku hk fkS ukwt kwt. hkLkwt
MYk, ku L kk fkko u yLku ku L ke
skkkhe{kt krhkoLk ykkkt hkLke
rr skkkheyku yk fhk {kxu
nexektkLku rk Mkkkyku k kk
kke. khtkw nexe y{khku rLkhtfw
Lk kLke yu x u nexe
yrfkheykuLke Mkkkyku kh rLktk
{w f kLke sYrhkk WkMkk kkkt
nexe fkkLkku sL{ kku.

Lwykhe-2013

Mkk{kL heku hkLkk fkkouLku

k rkk{kt nU[e Lkkk{kt ykk
Au. (1) khkMkk, (2) fkhkukkhe, (3)
Lkkt k. MkhfkhLke yk ku
kkyku{kt khkMkkLkwt fko fkk
zkLkw t Au . fkhku kkheLkw t fko yk
fkkykuLkku y{ fhkLkwt Au. yLku
LkktkLkwt fko kuLkwt ykoxLk fhe Lk
ykkkLkwt Au. hkkneLkk s{kLkk{kt
hk yufku yk ku fko Mktkkku
nkku. khtkw Mk{Lkk nuLke Mkkku {kt
MkktLke kLkkLkku rfkMk kku yu
yuku r[kh WTku fu, MkhfkhLke yk
ku kkyku yuf s kLku Lkn
MkkUkkkt, swe swe kykuLku MkkUke
u E yu yu yk ku kkyku
yufkeke Mktk nkue uEyu. yLku
kkukkkukkLkk fkokukLke {kok{kt hneLku
ku{u kkukkkukkLkwt fko fhwt uEyu. yk
kLke r[kh MkheLku Mkkk rksLkLke
rMkktk khefu ykuku Au. {kuLxuMfLkk {ku

kusLkk

khu yuf s k fu kykuLkku

Mk{wn yuf fhkkt khu Mkkkyku nkk hu
Au, khu ku MkkkLkku wh Wkkuk fhk
[k Au.
khke kt kh{kt k
kkr{f ryu yk Mkkk-rksLkLkku
rMkktk Mefkhk{kt ykku Au. khke
ktkhu ke s fkhkukkhe Mkkk hkxkrkLku
MkkUke Au. ku [kuMk {wk Mkwe nkuk Wkh
hnu Au. kuLkk fkkou Mkkkyku kuhu ktkh
khk s Lke fhk{kt yku Au. kue s
heku MktMk ke s khkfe Mkkkyku hku
Au. ku fkuEk fkku ze fu Au. kku
keS khV Lkktk k kkukkLkk kuk{kt
Mktk Au. Mkkou[ ykk yu ze
ykkkuLku Lkrf kwLkhkkufLkLke Mkkk
k ykkk{kt yku Au.khtkw fuxkf ytu
uEyu kku EtuLzLke su{ kkhkLkk
ktkh{kt k Mkkk MktLkLkku rMkktk
yMk hku Au, su{ fu,
khkLkk hkxkrk rk

16

khkfe Mkkkyku hku Au. fxkufxeLke

krhMkrk{kt ku{Lke Mkkk{kt khku kk
Au. hk rkLkMkk [kw Lk nku khu
hk {kxu ku fkkyku ze fu Au.
Lkktk kkukkLkk kuk{kt Mktk Au. khtkw
Mkkou[ ykk yLku ze ykkkuLkk
Lk{qkyku rLk{qf hkxkrk fhu Au kku
MktMk k Mkkou[ ykk yLku ze
ykkku L kk
Lk{q kyku L ku
{nkrkukLke fkokne Lke[u khkhV
fhe fu Au.
Mkiktrkf ryu uEyu kku,
fkku zkLke Mkkk {kk khkMkkLke
Au. khtkw fuxef kh khkMkk kkukkLke
fkku zkLke khkfe Mkkk
nexektkLku MkkUku Au, khu nexektk
khkMkkLkk rkrLkr khefu fk{ fhu Au.
kuLku rkrLkr fkLkqLk fnu Au. ykk
rkrLkr fkLkq L k{kt ku x kfkLkq L kku ,
rLk{ku, rLk{Lkku, nwf{ku, kusLkkyku,
nexe Mkq[Lkku, nuhLkk{k rkuhuLkku
Mk{ku kk Au . ykw r Lkf w k{kt
hkLkw t fko {kk fkLkw L k yLku
MkkLke e kqhkwt {kork hkwt
Lkke. hkLke ]rkyku yLkufke e
Au. hk{kt ykkf, kkkhe yLku
nexe fkko{
u kt khku kk Au. krhk{u
rkrLkr fkLkqLkLkku rfkMk kku Au.
nexektkLku MkkUkk{kt ykue yk
skkkhe Lke[uLkk krhkkuLku ykkhe
Au.

Lwykhe-2013

(1) hkLkku fko kh

kLke Mkkku khkMkk kh fk{Lkku kkuu
e sk kkBku Au. Mkkku Mkkku fkLkqLkLkwt
kuk k rfkMk kkBw Au. krhk{u k{k{
fkkykuLke rkkku kkk ukkEyku
Lke fhkLkwt fk{ frXLk kLke sk kkBwt
Au. ykk Mk{u khkMkkyu fkkLke
Lkeke yu kuhku Lke fhe kkfeLke
rkkku kqhe fhkLkwt fk{ nexektk kh
Akuze ewt Au.
(2) fuxefkh su rk
khu fkku zkLkku nku ku yuxku kku
xufLkef nku Au fu, kuLkk ru kqhke
rkkku kk fhkLkwt khMkk {kxu
{w~fu nku Au yLku krhk{u yke Mkkk
nexektkLku MkkUke ue yLkwfq zu Au.
(3) Mk{ks{kt Mk{ yLku
Mktukku yLkwMkkh fkkyku{kt kk
sYhe Au. khkMkkLkk fkkyku Mkk{kL
heku sz yLku YrZ[w M k nku Au .
fkkykuLke rkkku yLku ku{Lkk y{{kt
khtkh kzke {w~fueyku yLku VuhVkhLke
sYrhkkku khkMkk fhkkt nexektk
s w Mkkhe heku Mk{S fu Au. krhk{u
yke Mkkk nexektkLku ykke w
ku Au.
(4) khkMkk fu fkuEk
ktk rLke ke s krhMkrkykuLke
ykkWke ykMk yLku rLko fhe fu
Lkn. huf kuk{kt ykhe ykfM{kkk
ykke s nku Au. ykk Mk{u fkkLkk
{w ktku{kt VuhVkh fko rMkk yke

kusLkk

krhMkrkLke ku Mkhkk e s
u E yu . nexekt k yke zke
krkLku MknukEke ytfw{kt ke fu
Au.
(5) nexekt k khk
zkkk fkkyku krke nku Au. ykke
y{wf fkku zk{kt yku yLku ku MkV
kwhkh Lk kk kku kuLku kzkku {qfe khk
s Lkku fkku fu Mkwkhk-khk Mkkku yu
s fkku y{{kt {wfe fk Au. yk{
nexektkLku kukk{f krkLkku k
{u Au yu kAe ku sk kku
khkMkk khk ykk fkkLku fk{e
fkkLkwt MYk ykke fk Au.
(6) nuh yktrk, kkk
yk{, ykt krhf kku , w ,
ktkhe nexLke rLkVkk, wfk
kuhu sue yLkuf kLke fxkufxeLkk
Mktukku Qk kkkt kkfkef kkkt
ukLke sYrhkk Qe kk Au. ykk
Mk{u nexektkLku rk Mkkkyku
MkkU ke yrko kLku Au . y[kLkf
{nLkk rLkoku E nuh ktrk,
Mkk{ke, kt khe nexLkw t
kwLk:MkkkLk kuhu nexektk khk s
kLku Au.
yk{, yk kk krhkkuLku
fkhu nexektkLku rr rLk{koLke
ruk skkkhe MkkUkk{kt yke Au.
Akkt k rkrLkr fkLkqLkLke yk

rk {kxu fu x kf nu kw y ku yLku
{kokyku Mkkrkk fhk{kt ykk Au.
nexektk fkk zkLkk kuk{kt
rLkhtfw yu ykkw Lk kLku ku nukwke
fuxkf rLktkku k {wfk{kt ykk
Au.
nexektkLku rufkwrLkku
Wkkuk fhkLke Mkkk nku Au. ku kkukkLke
heku rLko u k {w k nku Au .
rufkwrLke Mkkk k{u kuxe rk
nku kku k ku y{kork nkue uEyu
Lkn. yke Mkkk nexe y{khLku
Mkh{wkh khefu kokLke Mkkk ykkke
Lkke. u rufkwrLke MkkkLkku whWkkuk
fu yrkhuf fhk{kt yku kku ykk ku
fkkouLku Mkkkkkk Xfke fu Au. Mkk{kL
heku ru f kw r ke fhk{kt yku
nexe fko{kt ykk [u kzke
Lkke. khtkw ykk rLkokuLku swk swk
fkhMkh ykk h fhe fu Au.
nexektkLku {ue Mkkkyku rLkhtfw Lk
kLke ku {kxu Lkrf
kwLkhkkufLkLke ukkEyku fhk{kt
yke Au . nexekt k kt kh fu
fkkLke ukkEyku fkuE fko fhu kku
ykk kuLku rLkhkof kke fu Au.
yk{, fkfkhe hk
Mkk Mkkrkk fhk nexektk
Wkh ruk skkkhe Mkkku fuxkf
rLktkku k {qfk{kt ykk Au.

uf yu{.yuMk.fu.k fkuus, Y[{kt ykkf Mknkf Au.

17

Lwykhe-2013

{xe kkLz rhxu kuk{kt rue {qze hkufk (FDI) :

LkrLk kxu

kk sukh{kt khk Mkhfkh

khk khkLkk ykoktkLku krk ykkk

{kxu khkLkk Awxf kkkh kuk{kt
rue knwhkxe ftkLkeykuLku 51%Lke
{qzeLkwt hkufk fheLku khk{kt kkukkLke
{xe kkLz wfkLkku ({ukk MxkuMko) kueLku
tku fhkLke {tsqhe ykke Au. {xe
kkLz hexu{kt rue {qzehkufk suLku
(FDI in retial) ykku khefu
ykueyu Aeyu.
{wk kkkh-WkhefhLke
khVu fhkk rkLkku khk khkLkk
yko kt kLku krk ykkk {kxu
ELMwhLMk, kUfk yu f]rkkukLke
Lkerk{kt Vu h Vkhku fhe ru e {q z e
hku f k {kxu fu x kf kko u ke fu L
Mkhfkh kh kk fhk{k yke hkwt
nkwt. ykLkk krhk{u khk Mkhfkh
khk
khkLkk
yko kt kLke
Mk{Mkyku L kk rLkkh {kxu ,
yko kt kLku krk ykkk {kxu yLku
Mkk{kL sLkkkLke ykkf Mkrk
Mkw khk {kxu fu L MkhfkhLku rhxu
kuk{kt {xe kkLz rhxuLke wfkLkku
kukLke {tsqhe rue ftkLkeykuLku

kusLkk

ykke Au yLku Mkk{kL sLk{kLkMk{kt

yu w t XMkkkLke fku r fhk{kt
yke hne Au fu LkkwhMk ykoktkLku
Mkwkhk {kxuLke yk yMkeh k
Au.
{wk kkkh-WkhefhLke
[[ko fhkk rkLkkuyu ykLkwt qk s
u h -ku h ke Mkkk fheLku yk
kkkt L ku rkhke yu ku [kh
fhk{kt ykku Au fu {xe k k Lz
rhxu kuk (FDI){kt {qze kkkke
khkLkk ykoktkLke u fu ke s
Mk{MkykuLkwt rLkhkfh kE fu ? wt
yk k w:Lke yuf s k Au ? kku
{khe ryu {xe kkLz rhxu kuk
(FDI) ru e ft kLkeyku L kk {q z e
hku f kke ykkk yko kt kLke su
Mk{Mkyku Au fu r kx ({q z e),
hkuskkh, rkh, f]rkkuk kuhuLke
Mk{Mkyku L kw t rLkhkfh ykkLke
fkuE s kkyku Lkke.
ykske [khu f ko knu kt
ese kukLke eskLke Mk{MkLkk
rLkhkfh {kxu kh{kw t fhkh
fhk{kt ykku nkku . yksu yk

18

kh{kwt fhkhLke wt Mkrk Au ?

ykLkku ykkf k fkuLku kku ? Auk
4 ko{kt yk kh{kwt fhkhLku fkhu
fu x e eseLkw t WkkLk kw t ?
ko{kLk{kt yk fhkhLkwt MxuxMk Au ? yk
fhkhke {nk{ Vkku fk u Lku
kku ? yk kh{kwt fhkh khk su
heku ykkk u fhkkt ruLku w
Vkku kku Au kus heku yk (FDI)
fhkh khk k fu x kt f MkkLkku
kke hkkt Au.
ykkk u{kt {xe kkLz
rhxu ku k{kt (FDI) ru e
ft kLkeyku ykkLku fkhu su
Vkkyku kkk{kt yke hkk Au
ku fuxk k{f yLku kMkrf Au ku
Mk{skLke sYh Au.
(1) f]rkkuk :
yu{ fnuk{kt yke
hkwt Au fu {xe kkLz rhxu kuk{kt
(FDI) Lku fkhu u f] r kku kLke e
Mk{MkykuLkwt rLkhkfh yke su,
uzqkkuLku f]rk WkkLkkuLkk Mkkhk k
{u , kk{zkLke {kkfe
Mkwrkyku sue fu hkuz-hMkkyku Mkwhe

Lwykhe-2013

su, ekkkhku (Cold Storage)

kk{zkyku { kt w e su yLku
hu r shu x u z u L k (REfrigerated
Van) ke f]rk WkkLkku nuhku Mkwe
zkke knkU[u. tk{kt LkVkLku s
kkLk {kLkLkkhkyku L ke ru e
ftkLkeyku yk kwt fhkLke nku kku
y{u r hfkLkk hkx krk khkf
ykukk{kyu f]rk7ukLku k[kk {kxu
Lkerk Lk ze kzk. kku z k Mk{
knu kt s f] r kku kLke Lkerk{kt
VuhVkhkuLke kukk fhe kze ku ykLkwt
kkswt Wknh Au. yk kk yuxk
{kxu Mk{se sYhe Au fu {xe kkLz
rhxu ku kLke rLke Mkki ke {ku x e
ft kLke ku {kxo y{u r hfkLke Au
yLku u ku u s ku { Lkk s u Lkk
uzqkkuLkwt wt fwO Lkke kku ykkk
uLkwt wt fhu ?
(2) hkuskkhe :
Mkhkh khk yu ku kfo hsq

kusLkk

fhk{kt ykku Au fu FDI Lku fkhu

khk{kt hkuskkheLke kfku u yLku
2020 Mkwe{kt 1 fhkuz suxe Mkee
k ykzfkhe heku Lke hku s kkhe
Qe ku . rh{kt ku k
MkuokkuLkk ykkhu yu Mkkrkk kwt Au
fu suLku ykku frhkkLke wfkLkku
fneyu Aeyu kuykuLku ku{Lkk rMkkh{kt
{xe kkLz rue wfkLkku wkLku
fkhu qk s LkwfMkkLk kk Au yLku
ktkkkku yk frhkkLke wfkLkku kt
fhe kzu Au.
ko{kLk{kt khkLkk rhxu
ku kLkku khkLkk GDP {kt 10%
rnMMkku Au . yk rhxu ku k khk
khkLkk 22 fhkuz kufkuLku Mkee fu
ykzfkhe hkuskkhe {u Au yLku kuLkwt
kkf xLko ykuh Yrkk 20 k
fhkuz Au. {xe kkLz rhxu kuk{kt
ru e ft kLkeyku L kk fkhu ykkk
10 ko { kt 10 fhku z ke w ku f ku

19

hkuskkhe kw{ku, fkh fu, sue

{xe kkLz rhxu ftkLke khu 1
kLku hkuskkhe ykku Au khu kuLke
Mkk{u 15-17 kykuLke hkuskkhe
ktkk kku ku rMkkh{kt AeLkk
Au. wt ykkLku fu MkhfkhLku shk k
r[kh yku Au fu u 10 fhkuz kufku
hkuskkheLke kfku kw{ku kku kuyku
kkukkLkku yLku krhkhLkku kuxLkku kzku
kq h k w t fhu ? ykLkk krhk{
fu x kt t f h yke fu Au ku L kku
ytks ykke MkhfkhLku Lk nku kku
yk {qzekeykuLku ktke nku. yk
Mk{MkLkku Mkk{Lkku fhkLke fku E
hLkerk khk Mkhfkhu kikh fhe
Au ?
(3) q Wkkfku :
khkLkk ukktrkLkk ukk
M. zk. keo fwheLkLkk Lkkuke
khkLkk
fu x k
ku f ku L kk
SLkku h {kt q k s krhko L k
ykw t Au yLku [w t kw t Au .
ko{kLk{kt khkLkk q WkkfkuLku
Mkhu h k u [ k f{k{kt ke 70%
su x e hf{ {u Au yu L ke Mkk{u
y{u r hfk yLku #u L z{kt q
WkkfkuLku u[k{ktykuke {kk 36%
suxe s hf{ {u Au. u ykkk
u{kt kwkkLkLke ku e fu
k[kk{kt Lkn yku yLku u {xe
kkLz rhxu ftkLke kh ykkh fhku
kzu kku ykke krhMkrk fue nu
kuLkku r[kh fhku hkku.

Lwykhe-2013

(4) SLk sYrhkkLke

Mkw y ku : ko { kLk{kt khkLkk fw
Aw x f frhkkLkk u kkh{kt 60%
rnMMkku kk-kekLke MkwykuLkku nku
Au su ykhu 11,000 fhku z
Yrkkke k khu kk Au .
nuhkuLkk 68% kufku frhkwt yu
90% V, kfkS yLku q h
kkMkuLke LkkLke wfkLkku{ktke heu Au.
EMx ELzk ft kLkeLke su { {xe
kkLz rhxu kuk{kt uke rue
ft kLkeyku khk{kt MkMkku {k
rh{kt ke keLku u [ u , su L kku
khkLkk ku f ku L ke kk-kekknu h k ku { s hnu e-fhe kh
kkukkLkku k kkzu, ku{s LkkLkkw Wkukku kt fu {ktk kzu yLku
rue ftkLkeyku ehu-ehu khkLkk
yko kt k kh kku kkLke kfz {skq k
fhu. su yuf {kuxwt MkkLk kke
hkwt Au.
khk Mkhfkh fnu Au fu
{xe kkLz rhxu kuk (FDI) {kt
rue ftkLkeyku khkLkk uzqkkuLku
Mkkhku k ykku . u khk
Mkhfkh nfefk{kt uzqkkuLkk rnkkuLkwt
kLk hkke nku kku kuLku APMC
Lkk fkkLku h fhe uzqk kkukkLkku
{k su L ku EAu ku L ku yLku su ku
EAu ku L ke Aq x ykke u E yu .
kesw t , 24 fkf f] r k7u kLku ese

ykkkLke skkkhe MkhfkhLke Au

ku { s u z q kku L ke Mk[kE {kxu kq h kw t
kke {e hnu ku {kxu Mk[kE
kuk{kt Mkhfkhu hkufk fhkLke sYh
Au . kesw t , u Mkhfkh Mkk{kL
sLkkkLku kkLkwt yLkks kqhkwt yLku
kske ku {e hnu ku heku
Mkk fheLku ykkf Vw kkk kh
rLktk hnu kuLkk {kxu [rkk nku
kku u kekf s{eLkLku No Development khefu ku r kk fhe
uk uEyu.
ru e {q z e hku f khku s kkhe ku { s Wkhefh yke
kkkkku{kt Mkk{krsf {wkykuLke Wkukk
kE hne Au. kkB rMkkh{kt nsw
kkeLkku kwhXku kko Lkke. kkB
{rnkykuLku kekLkwt kke {uk
kt kk yt kh Mkw e [kw t kzu Au ,
kk{zktykuLkk ytkrhk rMkkh{kt
eseLke Mk{Mk. yke kkkkku
ku{Lkk kukLkwt fkh kLku Au yLku
Mkt kku kLke Yykk kk Au .
rnkLke LkerkLkwt zkh kE hkwt Au
khu [[ko yLku r[khk kLLku L ke
sYh Au. {kxu kku Mkkrkk rnkLkk
hukku s Lkerk zkhLkwt fko fhkk
nku Au. fkuE k MkhfkhLke k{
skkkhe w hku s kkheLkw t Mkso L k
fhkLke Au. hkx kkMku yuxk fwhke
MkkLk-Mkt krk Au fu su { kt ke fhku z ku

kufkuLku hkuskkhe ykke fk ku{ Au,

kht kw Au k ykX ko { kt hku s kkhe
]rLkku h ku s ftkk hkku Au su
qk s w: ke fk.
yko kt kLkk rfkMk {kxu
Wkhefh yLku Mkko nkue sYhe Au
k kuLkku k khkLkk LkkkrhfkuLku
{ku u E yu Lkn fu ru e
ftkLkeykuLku. ko{kLk Mkhfkhu kr
rfkMkLkk Lkk{u swkkh h{k{kt k{
ku kh{kwt fhkh yLku keSkh
ko{kLk {xe kkLz rhxu{kt rue
hkufk {kxuLkk rLkoku ek Au. yk
kLLku rLko ku u ke ku khkLkw t
rnk kLk{kt hkk{kt ykwt s nu
khtkw yuwt kke hkwt Au fu yk kLLku
Lkerkrkf rLko ku L kku k k
{kk Lku {kk rue ftkLkeykuLku s
{u Lkn fu ykkk u Lku .
hksfkhLkk Zku Lkkkhk yLku
fkiktzkuLke nkh{kk [u Mk{ksLkk
yu f Wku r kk ko L ke Vrhk fku E
Mkkt kw t Lkke. kMk{kt k{k{
hksfe kkku {kxu yke kkkkku yuf
kzfkh kLkku uEyu fu Mkkike w
ke
yLku
Mk{kske
fkfkhf fko fku fhe fu kuLke
kt w h Mk Mkko ke u E yu kku s
ykoktkLku rfkMkLke xku[u knkU[kze
fu.

uf e ke.ze.{krk fkuus ykuV fku{Mko,

hksfkux{kt kkkk Au.

kusLkk

20

Lwykhe-2013

khk, w.yuMk.yu. yLku w.fu.{kt ikrf nex

{nu [kihe

fku E k

Mkt M kkLke
MkVkkLkk kkk{kt ku L kku Mkw [ k
nex skkkh nku Au . yk
kkkk rkLku k kkw kzu Au .
fkh fu rk yuf Mkrnkt MkknMk
Au . i krf nex ku heku
fhkke rkLkkt rLkrk uku rMk
kE fu Au, rkkeo-rkf, rkfyk[ko, yk[ko-Mkt[kf kuhu [u
ku yktkhMktktkuLkwt rLk{ko kE fu
Au, ku Lkuk]Lkwt MksoLk kk Au kkk
rke kwkk Mkwhu Au. skkLkk
rLLk rLLk uku{kt rLLk rLLk
fkhLkku ikrf nex [ku Au.
yk
yLkw M kt kLk{kt
khk,
w.yuMk.yuMk. yLku w.fu.{kt fue
kuku ko{kLk Mk{{kt fuk fkhLkku
nex [ku Au ku L kku k
{ueyu.
khk{kt ikrf nex :
khk{kt {wu fuL yLku
hk Mkhu i krf nexLkw t
rksLk kuwt Au. fkh fu ykkk
u {kt rk yu Mkt w k keLkku

kusLkk

rk Au. E.Mk. 1983 kAe Mk{k

u {kt rkLke Mko k k ne Lkerk
k fhk{kt yke yLku {kLk
Mkt M kkLk
rfkMk
{t kk
(MHRD)Lke MkkkLkk fhk{kt
yke. suLkwt {w fko rk {kxu
Mkkh fhkLkwt Au. MHRD Lku Lke[u
{wskLkk Mk rkk{kt nU[k{kt
ykwt Au.
(1) Mkt[kLk rkk
(2) W[ rk yLku w L ku M fku
rkk
(3) {kr{f rk rkk
(4) kkr{f yLku kwrLkke rk
rkk
(5) Mk{ks rk yLku e rk
rkk
(6) rnLe rkk
(7) r]rk rkk
(8) kherhf rk yLku {LkkuhtsLk
rkk
(9) MktkuLk yLku fkLk rkk

21

(10) kusLkk yLku MktkusLk rkk

yk kk s rkk hu f
hkLkkt rk {tkkku Mkkku Mkkk
Mkt kfo { kt hnu Au .
Wkhkt k
N.C.E.R.T. yLku G.C.E.R.T.
Mkkku Mkt kfo { kt hne nexe
skkkhe yk fhu Au . fu L Mkhu
rk {t kkLkku Mkko u [ zku
rk{tke nku Au. kuLkk nkk Lke[u
rk Mkr[ yLku rk Mkknfkh,
Wkrk Mkr[ yLku Wkrk
Mkknfkh, yt z h Mku u x he,
Mkw krhLxu L zu L xMk, Mku Lk yku r VMkMko
kkk yL f{o[khe koLkku Mk{ku
kk Au.
hk fkkyu rkkLk
rk kkk{kt Mkko u khe nku Au .
rk {t kk (Mkr[k) yLku
rLkk{feLke f[u h eLkk Mkt w k
kMkke rk kkkLkku nex
fhk{kt yku Au , kht kw rkLkk
nexLke {w skkkhe rk
rLkk{fLkk rhu nku Au. khkLkkt
hkku { kt rkLkw t nex {kw t
yk {wskLkwt Au.

Lwykhe-2013

hkLkk fue ktkLkwt nexe {kwt

rk Mkr[k

rk kLk

rk Mkr[

rk Mkuuxhe

Lkkk rk Mkr[

Wkrk Mkr[ku

ytzh Mkuuxhe

MkuLk ykurVMkMko

MkwkrhLxuLzuLxMk

Mknkf f{o[kheyku

rLkk{feLke f[uhe

w . yu M k.yu . {kt i krf

nex :
Mkt w k hk y{u r hfk{kt
rk hk Mkhfkhku nMkf Au .
w.yuMk.yu.{kt hkLke kkyku {kxu
rk Lkerk rLkko r hk fhk kkk
rk Mktkte rLk{ku kLkkk E.Mk.
1784{kt Regents Board Lke
MkkkLkk kE nke. khkk
E.Mk. 1812{kt Lqkufo{kt Mkkik{

kusLkk

rk rLkk{f (rk fr{h)

Mktwk rk rLkk{f

Wk rk rLkk{f ({kr{f
rk kkuzo)

rsk rk yrfkheyku
(D.E.O.)

rk yrkfLke (Education
Inspector) rLk{q f fhk{kt
yke nke.
hk khk rk MktMkkyku
kh rLktk hkk hk krhkkuLke
MkkkLkk fhk{kt yke nke. kuLkku
{w yrfkhe Chief State
School Officer fnu kkku .
nk{kt hk rk krhk (State
Board of Education) hkLke

22

Mkko u [ rk Mkt M kk Au .
w.yuMk.yu.Lkkt hkku{kt yuf rk
rkk k Au . yk rk
rkkLkk Mkku{kt rkrku kkk
rk yrfkheykuLkku Mk{ku kk
Au.
U.S.A.{kt rk Mkk
kuku MkkrLkf rk krhk (Local
Education Board)Lkw t k
{nLkw t MkkLk Au . yk krhk
MkkrLkf Mk{ksLkk kufkuLke r[yku,
kht khkyku , yk~fkkyku yLku
ykkou yLkwMkkh kkykuLkwt Mkt[kLk
fhu Au . yk krhk sw k-sw k
hkku { kt sw k-sw k Lkk{ku ke
ykuk Au. su{ fu, Board of
Trustees, The School
Board, Country Board of
Education, Town or Township Board of Education
ku h u . yk krhkLkku nexe
yrfkhe MkkrLkf kk yrkf nku
Au. suLkkt {w fkkou yk {wsk Au :
(1) hk khk rLkkorhk
rkLkk Lkerk-rLk{ku yLku ikrf
fko{kuLkwt Mkt[kLk fhwt.
(2) kkLke Mkt kq o
krkrrykuLkwt rLkhek fhwt;
(3) hkku L ke i krf
krkLkwt {qktfLk fhwt; yLku
(4) ikrf rfkMk {kxu
sLkkkLkku Mknfkh {uku kkk ku
heku rk MkkLkwt Mkt[kLk kE
hkw t Au ku ku ku f ku L ku rkMk
ykkku.

Lwykhe-2013

w.fu.{kt ikrf nex :

w L kkExu z
fkz{
(#uLz){kt rk Mktktrk ke s
kkkkku rk{tke (Education
Minister) Lkk rhu nku Au .
w.fu.{kt E.Mk. 1944Lkk yuwfuLk
yu x yLkw M kkh rk {t kkLke
MkkkLkk kE. khkk Mkt M k{kt
rk{t keLkk yrfkhku Mkkrkk
fhk{kt
ykk.
w . fu . {kt
rk{t keLkw t {w fko hkx L ke
rkLkerkLkku nex fhkLkwt Au.
h ku o ku y ku hkx L ke i krf
rMkryku yLku rLkVkkyku L ke
hsqykk MktMk Mk{k fhu Au. khuf
ku y ku kLk{t ke yLku {t kekrhk
kkMkuke ikrf nex Mktkte Mkkn
k {u u Au . yk rk{t keLkw t
fkokuk Vk {kr{f rk kqhkwt

s Mker{k Au.

yu[. yu{. kk yrkf :

w . fu . {kt
rk{t ke
rLkBLkrrk rkku kh kku kkLkw t
w hku Au.
(1) r k k e o y k u L k e
sYrhkkkuLkku kMkrf Mktkkuk yLku
{kkooLk kkk rkfku yLku kkeke
yrfkheykuLke rLk{qfku;
(2) Mkw ku i krf
MkwrkykuLkwt MkkkLk;
(3) rkkeo y ku kkMku ke
rLkkorhk rk Ve uk Au fu fu{
yLku f{o[kheykuLku ku kkkhkuh
kkk yL kku {u Au fu fu{ ku
kkkk; yLku
(4) ke s rk
MktMkkyku ku heku [ku Au fu fu{ ku
kkkk kh uhu.

#uLzLke rk Mkk{kt
kt L kk yu [ .yu { .kk yrkf
(Her Majestrys School Inspector) Lkku {nLkku Vkku Au.
#u L zLke {nkhke ykk kWLk
khk ku{Lke rLk{qf kk Au. ku{Lkkt
{w fkkou Lke[u {wsk Au.
(1) rk Mkt M kkyku L kw t
rLkhek fhw t yLku Mkt M kkyku L ke
rMkrykuLkwt {qktfLk fhwt;
(2) nexe ryu
rk {tkkLkwt rkrLkr fhwt;
(3) h ku o ykkfku
{kxu xqtfkkkkLkk ykMk{ku h[k;
(4) y k k f k u L k k
{kkooLk {kxu rk {tkk khk
fkrk {krnke kwMkfkykuLkku Mktkn
fhku; yLku
(5) rk {tkk yu
rk MktMkkyku [u Mkukw khefu fko
fhw t kkk i krf Mkkyku yLku
Mkr{rkyku{kt kk uku.
yk{, khk, w . yu M k.yu .
yLku w.fu.Lkku ikrf nex ukkt
fne fk fu yk ku uku{kt Mkw[khwt
nexLkkt oLk kk Au. ykke s kku
khk, w . yu M k.yu . yLku w . fu .
rLkk Lkfk{kt kku kkLkw t ykkw t
MkkLk hku Au ku{ fnuk{kt shk
yrkkuk Lkke.

uf nu{[tk[ko Wkh kwshkk wrLkMkxe, kkx{kt yu{.Ve. MxwzLx Au.

kusLkk

23

Lwykhe-2013

nuLz ktk-Mkw[k nexLkwt

yuf Wknh
rkfw{kh uke

wkkzk kkwfk{kt kekLkk

kkeLkku {w kuk nuLz ktk Au. Aqxe

Ake Mke zwtkhk u{kt hnuke
nkukke yLku kkeLkk k Lke[k nkukke
kke {kxu nuLz ktk kh ykkrhk
Au. wkkzk kkwfk{kt fw nuLz ktkLke
Mktk 3376 Au. kke kwhXk kkuzo
khk nuLz ktk {hk{kLke xe{kuke nuLz
ktk hekuhk kk Au. khtkw kkwfkLkk
kufkuLku nexe f[uhe khk kke{
ykke kuf kkekheke s nuLz ktk
hekuhk kk kku kuLkwt krhk{ Mkkhwt
yku.
kwshkk hkLke kqoke{kt
yku kt[{nk rsku kuLkk Wkh
rk{kt 1500 ko sq L kk hskzk
khefuLkku yirknkrMkf khMkku hkkku
wkkzk kkwfku 230 Wkh ykktMk
yLku 73 0 kq o hu kt [u
kkhku ku Au . hkskw k w k{kt

kusLkk

w kkzk Mxu x Lkk {nkhk e

rhMknSLkk kkkk nu X
hkkku yk w kkzk kkw f ku Au .
wkkzk kkwfkLkk Mk{kr kk{ku
236 Au . su { kt k k {kt [ kkku 97
su x e yku e Au . w kkzk
kkw f kLke Mke 2001 {w s k fw
Mke 2,29,798 su { kt kw kku
1,18,876 khu
eyku
1,10,921 Au . yk kkw f k{kt
stk hkkk kk{ku 109 Au. yLku
st k rMkkh 10703.61 Au .
wkkzk kkwfk{kt kekLkk kkeLkk
fw nuLz ktkLke Mktk 3376 Au.
su{kt [kw nuLz ktkLke Mktk 3174
Au . khu fk{e kt nu L z kt kLke
Mktk 202 Au. yLku yk nuLz ktk
Mkhfkhe fu h Mkexe, MkhfkhLkk
yu MkLk kLk {w s k yLku Mkhfkhe
kMktkwk kusLkk{ktke sLkkuLku

24

kekLkk kkeLkku nu L z kt k {q f e
ykkk{kt yku Au . su L kku MkV
nex kkwfk {kfuke kk Au.
kw s hkk kke kw h Xk
kkkLke k k Bfkkyu w kkzk
kkwfk{kt nk{kt (ko{kLk)Mk{{kt
kR hnu e fk{kehe yLku ku L kku
nex ku{s qkfk{kt kE kue
kkk r{kt kLkkhe fk{kehe Yku
ykkusLk su qk s tMkLke Au.
wkkzk kkwfk{kt yLku kkwfkLkk
kk{ku{kt kekLkk kkeLkk yAkLkk
Mk{{kt 1987Lkk Vukwykhe {kMk{kt
[kw fhk{kt yke nke. kke
kw h Xk kkkLke f[u h e kfkeLk
Mk{{kt yAk{kt kkke nke. su
nk{kt fk{e kuhu kkuzoLkk nex
nuX fk{kehe ku Au. yk{, Mkki
k{ wkkzk kkwfk{kt nuLz ktkLke
yku r VMk yu x u fu nu h ykhku

Lwykhe-2013

ktrkf kuxk rkkLke f[uhe fkohk

kE.
kke kw h Xk kkkLke
wrLkMkuV sue rMkhe MktMkkLkk
Mknfkhke [kh yLku Mkkh {k{
khk sLk k]rk kkLke su MkV
fk{kehe yLku kuLkku nex kE hkku
Au . su ku s u h kke yLku
ykfko Au. kke kwhXk kkkLke
kkB fkkyu wkkzk kkwfk{kt su
fk{kehe kE hne Au. su{kt nuLz ktk
rkk khk Lku sLkkkLku kk{
kMkeyku L ku kke kq h w t kkzk{kt
{nLkku Vkku Au . w kkzk
kkwfkLkk k{k{ kk{ku kkk stk
rMkkh{kt yLku zk{kt yku
kk{ku{kt MkeLkk ykkhu swe-swe
Mfe{ku khk sw k-sw k ykku s Lk
{khVku nuLz ktk kuMkkzkLke MkV
fk{kehe yLku nex ku Au .
nuLz ktk {kxu kkuh (zeku) sYhe
Au. ku{s kkuhu {kxu Mkuok sYhe
Au. yke rk{ktke kMkkh kk kk
nuLz ktkLkwt ELMxkuuLk fhk{kt yku
Au. Mkkhe heku nuLz ktk kuMkkzkLke
fk{kehe kk kk yke nkk{kt
kk{ sLkkuLku nuLz ktk MkkUkk{kt yku
Au. suLkku rLkk Mktfku[u fkuEk kLkk
uk kh MA kkt {eXkt 24
fkf kkeLkku Wkkuk fhe fu
Au . nu L z kt k ku x fkE ykk
kkzu kku kuLke kk{sLkku khk

ykk skkkh k khk nuLz

ktk kkkLke ykurVMk{kt YkY ykk
urk{kt fhk{kt yku Au. ykk
kku k k { kt [ kk ku { s kkw f k
kt[kk{kt k Vrhk ke fk
Au . nu L z kt k heku h kLke Vrhk
{kkt kke kwhXk kkkLke nuLz
kt k rkkLke yu x u fu nu h
ykhku ktrkf kuxk rkk{kt su
kkwfk {kfu yku nku Au ktke
nu L z kt k heku h k {kxu kkfkrf
hekuhk xe{ku {kufk{kt yku Au.
su wLkk kuhu nuLz ktk hekuhkLkwt
fk{ fhu Au. Mkkku-Mkkku kk{zkyku{kt
kkB fkkyu wkkzk kkwfk{kt s
Mkuk kke{ MktMkk khk kke{ fuBk
ku S Lku k k { sLkku L ku kke{k
kLkkeLku kke yLku nuLz ktk kkk
ku L ku kke {krnke yLku fkhe
kqhe kkzk{kt yku Au. kkr{ kke
kw h Xk yLku Mkw kfkhe ku s Lkkyku
Mkhfkhe Mkhu kLkke Au. k
yke ku s Lkkyku kLk kAe yk
kusLkkykuLkku nex yLku rLkke
u MkkrLkf yLku yuLkk kkkeoyku
khk kk kku ku kusLkkLke rMkLkekk
skE hnu Au. kuke khk Mkhfkhu
k yke kkk ku s Lkkyku
nex yLku rLkke {kxu
kkkeo y ku yLku Wkku f kkyku L ku
MkkUkk {kxuLkku tMkLke yrk{
ykLkku Au.

uf Mktkhk{kwh ykrkMke fkuus, Mktkhk{kwh{kt ykkf Au.

kusLkk

25

Mkko{f khekkyku
{kxu kusLkk yuf
{kkoof Au.
ykkLkk ks{
{kxu
Mktkfo fhku :

kusLkk fkko
ytrkfk fkuBkuMk,
kUk kEV nkuMkx
rkzk,
kkze, y{kk.
VkuLk : 079-26588669
E-mail :
yojanagujarati@gmail.com

ykkk{e ytf
Vukwykhe-2013
Mkeku hkufz
nkh
{k[o-2013
ytkskk
(rukktf)
Lwykhe-2013

{krnke yrrLk{ Mkhfkhe nex {kxu

Mknkf fu yhkuYk ?
ku. yr{kfw{kh hLkkukh

khk{kt Mkhfkhe nexe

k{kk uEyu kuxe uk {ke Lkke

MkkrLkf hk hkMkh yLku hkxe
fkkyu Mkhfkhe nex xk[khke
fkkuku Au ykke Mkhfkhe nexLku
Mkk{ kLkkk yMkhfkhf kLkkk
yLku xk[kh {wk kLkkk {kxu yuf
kMk fkkLke sYrhkk hnuke nke
Mkk{kL {kMkku MkhfkhLkku nex fu
MkhfkhLkk Lkkk kt fue heku [ko Au
yLku Mkhfkhe nex{kt kkhofkk
kk {kxu 12 ykuxkukh, 2005 ke
{krnke yrfkhLkku fkku kk{kt
ykku.
{krnkeLkku yrfkh wt Au ?
{krnkeLkku yrfkh yu f
{qqk {kLk yrfkh Au. su rr
yrfkhku yLku skkkheyku {eLku
kLku Au. huf kLku Mkhfkh ku{s
y{qf kLkke MktMkkyku kkMkuke {krnkeLke
rLktke fhkLkku yrfkh Au.
kMk fheLku Mkkuo[ ykku
{krnkeLkk yrfkhLku kt khLke

kusLkk

yLkwAu 19(1)(E) khk kknuhe

{uu ke yLku yrk Mkt
yLku yLkwAu 21 khk kknuhe {uu
SLk SkLkk yrfkhLkk yuf sYhe
kk MYk{kt {kLkk ykke Au.
khu Yykk kE :
yMkhfkhf {krnke yrfkhLkku
fkku fuL{kt kk AukzkLke MktMkkyku
yLku Lkkkrhf swkku 1990ke [
fhe hkk nkk Auf 2002{kt fuL Mkhfkhu
{krnke Mkt yrrLk{ 2002
kMkkh fko. f{LkMkeku yk yrrLk{
khu y{{kt Lk ykku . yk
yrrLk{ kk e [ku
fhk{kt yke hkx e {krnkeLkku
yrfkh sLk yrkLk, Lkkkrhf Mk{ks
sw kku L ke WkMkrk Mkkku e ke
k{ fhk{kt yke yk ke
kkkkkuLku kLk{kt E 2004{kt yk
hzku MktMk{kt hsq fkuo. yk hzku ytku
11 {u, 2005 yLku hk Mkk{kt 12
{u, 2005Lkk MkV heku kMkkh kku.
kk. 15 swLk, 2005Lkk hkxkrkLke

26

Mkt { rk {e yLku Au u {krnkeLkk

yrfkh yrrLk{Lkku Mk{k y{ 12
ykuxkukh, 2005ke Y kku.
kwshkk hk{kt RTILke nexe
k{kk :
{krnkeLkk yrfkh yrrLk{
kwshkk hk{kt Mkkhe heku y{ kku
yLku kuLkk krhk{ku k Mkkhk {k
kwshkk hkLkk ykkf nex{kt
kkhofkk kk {n ytu MkVkk
{e Au khtkw w:Lke kk yu Au fu
kw s hkk RLVku { u o Lk fr{LkhLke
sYrhkk 10Lke Au khtkw kuLke Mkk{u
ykke kkMku 3 fr{Lkhku Au. suLkk fkhu
{krnke yrfkhLke e ke
yhSykuLkku rLkfk Mk{Mkh fhe k
Lkke.
ykke yk yufxu kuLke {nkk
kw{ke nku kuwt sk Au. kwshkk
RLVku{uoLk fr{Lku khtrf kkuo.
hBkLk Mkkhe yue fk{kehe fhu Au.
khtkw RTI yufx y{{kt ykku.
khke kk 15 k yhSyku

Lwykhe-2013

Auk Mkkk ko{kt ykhxeykE nuX

fhk{kt yke nkk. khtkw 85 xfk
rfMMkkyku{kt nuh {krnke yrfkheykuyu
{krnke ykke Lkke.
ykh Mkwe{kt k{uoLx Mfe{ku
kh Mkkike khu RTI kk Au. kuLkk
Wkhke Mk{ fu Lkkkhefku{kt RTI Lkk
fkku kLke khwfkk e Au yLku
1 k 32 nh fkuMk khk Auk 7
ko{kt yu khkLke {krnke uk{kt yke
Au . ku { u 24,000 yke yLku
Vrhkku fr{Lk Mkwe knkU[e kk ?
yLku ykh Mkw e 13,000 sw L ke
yhSykuLkku rLkfk fhk{kt ykku. kutw
sLkkk Mk{k[khku khk k {u
Au.
kw s hkk{kt ykhxeykE
yhskh k k {e yLku yo nu h e
rMkkh rMkkhku{kt {kuxk kku nku Au.
f{o[kheyku {tkkku khk k {u
fu MkuLx RLVku{uoLk fr{Lk ynukku
(CIC) khk 27,856 yke/Vrhk
31 {k[o, 2012Lkk hkus kkfe Au su
yrLkk yMkk{kt Au su {eLke VkuzLkk
fkhu Au ku{ k {u.
nex{kt Mknkf :
{krnke yrfkhLkku fkku
nex{kt MknkYk Lkezku Au .
fkuEk kuk{kt rLkke rLk{ {wsk yLku
rLkkk {wsk fhku nku kku RTI yuf
{nLkku kk su Au.

RTI Lkk fkhu su ku kukLkk

nexe yrfkheyku yLku
f{o[kheyku Wkh Lkirkf yfwt
hke fk Au krhk{u kuyku
ku heku kkukkLke Vhs rLkku
Au.
kufkuLku Mkhfkh khVke {ke
Mkukyku yrfkhku yLku kku
Mkkhe heku yLku Mk{Mkh {kk
kk Au.
uLkku fkuEk Lkkkrhf {krnke
yrfkhLke LkSe Ve heLku
kkukkLke sYrhkk {wsk sYhe
{krnke Mk{Mkh {ue fu Au.

u Lkku nex y{w f yt u

xk[khke {wk kku Au.

nexLke yMkhfkhkk kk{e

Mkhu k e Au.

nex{kt yhkuYk :

ykLku fkhu yrfkheyku ku{s

f{o[kheyku kkukkLkk fkkuoLku
ku heku fhe fkk Lkke fkh
fu kuyku {kLkrMkf heku kk{kt
hnu Au. kuykuLku kkukkLkk fkkuo
hBkLk kku kkLke Mkt kkk
AeLkkE hkkLkku kuk kk
Au . krhk{u rLkr
f{o[kheykuLke Mkkku Mkkku Mkr
ku{s Mkk{ f{o[kheyku k
fk{kehe hBkLk kk nuX
uk {u Au.

k kufku kuxe RTI fheLku

ku yrfkhe f{o[kheLku nuhkLk
fhkk uk {u Au.

RTILke LkSe Ve nku kLku

fkhu k kufku LkkLke LkkLke
kkkkku { kt RTI fhu Au .
krhk{u su ku rkkLkku Mk{
yLku Lkkkt uzVk Au.

su{ su{ {krnke yrrLk{Lke

yhSyku ke Au ku{ ku{
Mkhfkhu nexe MxkV{kt
khku fhku kzu Au.

fuxef {ktku {krnkeyku qk

s ktke nkukLku fkhu kuLkk
rLkfk {kxu w Mk{ uEyu Au
suke f{o[kheykuLku {w~fue kzu
Au.

WkMktnkh :
kMk{kt Mkhfkhe nex{kt
{krnke yrrLk{ fkku fkok{ yLku
yMkhfkhfkk kk {kxu Wkkuke Au
Akk Mkhfkh {kxu yk fkkLkk
y{efh{kt swk swk hkku{kt kuLkk
rkkku swk swk uk {u Au uEyu
kuxku Mkhfkhe nexLku Mkwkhk {kxu
yk fkku uEyu kuxku MkV kE ku
Lkke. fkh fu nexe kkkkku{kt
MkkrLkf hk yLku fuL Mkhu nS k
yz[ku uk {u Au. su Mkwkhk {kxu
khu Lkku fhk uEyu.

uf y{kkLke kwshkk fku{Mko fkus{kt kkkk Au.

kusLkk

27

Lwykhe-2013

Mkt[kLk yLku nex

rLku [kzk

tkfe yuf{ku{kt LkkLkk fLke

kuZeyku, yufktfe, ukkhe, kkekhe

ku Z e, Mkt w k rnMMkkke ft kLke,
Mknfkhe {tze, Mktwk MkknMk, nuh
MkknMk, rLkk{ku kuhu suk yuf{ku
krLke yth w [rk Au. suLkwt
fk{fks {krfku fu Mkhfkh khk kk
Au. ku{k ftkLke{kt Mkhkkke rk
{k{kt {wze yufrkk fhe fk Au.
ku{kt {kuxk fLkk yuf{kuLkk rr kku
kk kk Au khtkw su{-su{ tkLkwt f
kwt ku{ ku{ rr fkhLkk ku
k WTu Au ykk {qze, f{o[khe,
WkkLk, kh yLku kknfkuLku kkk
rr ku L kku Wfu {kxu rr
fkhLkk rLko ku u k kzu Au yk
Mktukku{kt ykk rLkoku uLkkh yLku
ku L kku yMkhfkhf y{ fhLkkh
kke{k yLku yLkwe koLke sYh
WTe yk kku ko su fko fhu Au kuLku
Mkt[kLk fnuk{kt yku Au.
Mkt[kLk yLku nex yk kLLku
kku {kxu rr ufku, rLkkkku yLku
Mkt ku fku y u rr yko kkhu Au .

kusLkk

fkuELkk {ku Mkt[kLk yuf Mkkorkf rk Au khu nex yu Mkt[kLkLkku kk

Au yu{kt nexe Mkt[kLk yLku fkofkhe Mkt[kLkLkku Mk{ku kk Au. nexe
Mkt[kLk{kt Lkerk rkf rLkoku uk, ykkusLk yLku yfwtLkku Mk{ku kk Au.
khu fkofkhe Mkt[kLk{kt su rLkoku uk Au kuLkku y{ fhku yLku hhkusLkkt
krhk{kuLke {krnke {ue uEyu.
nfefk{kt swk swk ufku yLku rLkkkku yk kLkk swk swk yko ykku
Au. yLku kuLkk fkhu rk Mko Au.
Mkt[kLk yLku nex [u fkuE Mktkt Lkke. nex yuxu r[khwt
Mkt[kLk yuxu fk{ fhwt nex Lkerk rkf rLkoku, kusLkkyku, nukwyku yLku
fko{ku Lke fhu Au. khu Mkt[kLk kuLkku y{ fhu Au yLku kuLku ktfkuLke
rMkr uzu Mktkt Au. yk yrk {wsk Mkt[kLkLkwt fk{ {kk y{efhLkwt Au su
Lke[uLke ykf]rkke Mk kk Au.
tkfe yuf{
Lke fhk
Lkerkyku Lke fhe
kusLkkyku ze
fkorr Lke fhe
y{ fhku

Mkt[kfe fkkuo

nex W[ Mkkkxe

Mkt[kLk { yLku
k Mkkkxe

Mkt[kLk yLku nex khMkh Mktfkuk Au yLku yufke kh ykkrhk

Au. Mkt[kLk{kt fk fkkuo fhk{kt yku yLku nex{kt fk fkkuo fhk{kt yku
ku Lke fhwt qk s {w~fu Au. Mkt[kLk yuf rk Au su yuf{Lkku urMk

28

Lwykhe-2013

fhk{kt ku kuhe yLku {kkooLk ykku Au. nex hkusk fkkuo fhk{kt
{Yk yLku [keYk Vkku ykku Au. rLkk ykikurkf yLku yke kkkk
uku [u k Mkt[kLk yLku nex [u {k{kktkh kuo Au.
nex yLku Mkt[kLkLke Mkkkxeyku
Mkk{kL heku Mkt[kLk yLku nexLkk {kk{kt k Mkkkxeyku nku Au
su{kt W[ Mkkkxe, {{ yLku rLkBLk Mkkkxe nku Au. {kuxk fLkk yuf{ku{kt yk
MkkkxeykuLke kuxk Mkkkxe k kok Au. yk Mkkkxeyku suxe khu ku{ kuLkku
[o k u Au yLku MktfLk yLku ytfwLkwt fko yhwt kLku Au. rLkBLk Mkkkxeyu
k fko fhkk f{o[kheykuLke ku{Lke Mkkk ykLkk kke nkukLkk fkhu
W~fuhkE Au su krhk{u MkkktkLke h[Lkk{kt w kzke Mkkkxeyku xke uEyu.
MkkktkLkk {kk{kt W[ MkkkxeLkk fkkuo Lkerk zkhLkk yLku qnk{f
ykkusLk fhkLku kkk nku Au. { MkkkxeLkk fkkuo rLkokuLkk y{ fhkLku
kkk yLku rLkBLk MkkkxeLkk fkkuo hkuse fk{keheLku kkk nku Au.
W[ Mkt[kf {tz, sLkh {uLkush
Mkkkxe
{ Mkkkxe
rLkBLk Mkkkxe

rkke yrfkheyku
MkwkhkRhku, fk{khku,
Vkuh{uLk

(1) W[ Mkkkxe Mkt[kLk fu nex :

tkfe yuf{Lkk Mkt[kLk yLku nex ytkuLke Mkkuo[ Mkkk hkke
MkkkxeLku W[ Mkkkxe khefu ykuk{kt yku Au. W[ Mkkkxe Mkt[kLk{kt Mkt[kf
{tz yLku {w nexe yrfkheykuLkku Mk{ku kk Au. yk Mkkkxe{kt Mkt[kf
{tz, {w nexe yrfkhe, [uh{uLk, {uLkusk rzhuxh, sLkh {uLkush suk
yrfkheykuLkku Mk{ku kk Au. Mkt[kf {tz{kt ftkLkeLkk {krfku uhnkuzhkuyu
[wtxuk rkrLkrykuLkku Mk{ku kk Au. kuykuLke Mkk{qrnf skkkhe Au. W[
Mkkkxe Mkt[kLk{kt yLku nex Lke[uLkk fkkuoLkku Mk{ku kk Au.
LkerkykuLkwt zkh fhwt yLku fk{keheLke kkuXe fhe.
nexe yrfkheykuLke rLk{qtf fhu Au.
tkfe yuf{Lke kusLkk ze yLku kuLkku y{ fhku yLku rrMkh
uhu hkkLkwt fko fhu Au.
yuf{Lkwt yktskk kikh fhwt yLku kuLku {tsqhe ykke.

kusLkk

29

srx kuLke Akx fhe

yLku ku Wfuk.
fk{khku yLku f{o [ kheLku
kke khkfe ukkEykuLkwt kkLk
fhwt.
yuf{Lke ykkf f{keLke
nU[e fhe su{ fu LkVkLke [wfe,
rzrzLz, yLkk{kku yLku LkVkLkw t
kwLk:hkufk kuhu.
ykikurkf yuf{Lkk Wuku
yLku uku Lke fhk.
yuf{Lkk yrfkheykuLku Mkkk
yLku skkkheLke nU[e fhe.
(2) { Mkkkxeyu Mkt[kLk
yLku nex :
{ Mkkkxeyu W[ Mkkkxe yLku
rLkBLk Mkkkxe [u L ke Mkkt f ke
{nLke fze Au. yk Mkkkxe{kt swk
swk kkk fu rkkkuLkk yrfkheyku
su k fu he yrfkhe, u [ k
yrfkhe, WkkLk yrfkhe, f{o[khe
yrfkhe, rnMkkk yrfkhe ku { s
rr kkLk hkkk rLkkkku yLku
Mkt ku fku L kku Mk{ku kk Au . yk
Mkkkxeyu W[ Mkkkxe fhkk
yrfkheykuLke Mktk khu nku Au. yk
MkkkxeLkk yrfkheyku kkukkkukkLkk
kukLkk rLkkkku nku Au. yk MkkkxeLkk
yrfkheyku W[ Mkkkxe yLku rLkBLk
Mkkkxe [u Mknfkh yLku Mkt f Lk
MkkkkLkwt {nLkwt fko fhu Au. {
MkkkxeLkk fkkuo Lke[u {wsk Au.
{w nexe yrfkhe
C.E.O. khVke {u ykukuLku
y{{kt {wfk.
urMkr {kxuLkwt nexe

Lwykhe-2013

{kwt kikh fhwt. ku ytkuLke Lkerk,

rLk{ku yLku fkorr Lke fhe. kuLkwt
{qktfLk fhwt yLku [fkMke {kxuLkk
{kktzku fu kuhku Lke fhk.
rkkLke ] r kyku L ke
fkokkk yLku yMkhfkhfkk u ku
ytkuLkku kkk uk.
rkkLke ] r kyku kh
uhu hke 1 {krnke {ue,
kuLkwt ykoxLk fhwt. kuhe ykke.
yLku W[ Mkkkxe Mk{s {krnke hsq
fhe.
yL rkkku Mkkku Mkkk
Mkt kfo { kt hne Mknfkh Mkkku yLku
Mkt f Lk Mkkw fu su ke Mkt kXLkLke
fk{kehe Mkh kLku.
ku fkofkhe yLku rLkhekf
f{o[kheykuLku kk fhk yLku ku{Lke
Vhu, skkkhe yLku MkkkLke MkkUke
fhe.
(3) rLkBLk Mkkkxeyu Mkt[kLk
yLku nex :
yk MkkkxeLkk Mkt [ kLk{kt
f{o[kheykuLke fk{keheLkwt rLkrhk
fhkk f{o [ kheyku su k fu
MkwkrhLxuLzLx, MkwkhkRhku, ukhku,
Vkuh{uLk kuhuLkku Mk{ku kk Au. W[
Mkkkxeyu zu Lkerkyku yLku eu
rLkokuLkku y{ yk Mkkkxe khk kk
Au . rLkBLk Mkkkxe kh fko fhkk
rLkhekfku Mkt[kLkLkk rkrLkr Au. kuyku
ku{Lkk kkkukhkuLkk r{kku, {kkoofku
yLku w u Afku kk Au . rLkBLk
MkkkxeLkk fkkuo Lke[u {wsk Au :
rkke yrfkhe khVke

kku kkLkk fko yt ku sYhe nw f {ku ,

Mkq[Lkkyku yLku fko{ku kk fhk.
f{o[kheykuLke ke, kZke,
kke{ yLku rfkMk ytku ku Mkk
fhe.
kkukkLkk fko ytku WkkLk
fko{ Lke fhku kuLkk y{efhLke
Mkk fhe ku ytku tkku, fk[ku
{kMkk{kLk ku { s yL MkkLkku L ke
Mkk fhe. rk yLku kwkk
ytfwt kh uhu hke.
kkukkLkk kkLkk hkuskhkusLkk
fkkuo ytkuLkwt ykkusLk fhwt.
f{o [ kheyku L ke Vhu ,
skkkheyku yLku yrfkhku Lke
fhk.
f{o[kheykuLku fkoLke MkkUke
fhe ku { s ku fk{keheLkw t
kkkh Mksowt.
W[ Mkkkxe Mkt [ kLk yLku
nex w {k{kt yirfkk yLku
Lkuk] uk {u Au. rk ykkusLk
Lkerk rkf rLkoku, Lkuk] kkk
{kkooLkLkk fkkuo yk Mkkkxe khke {
Mkkkxe khV Au . W[ Mkkkxe
Mkt [ kLku Lke ku k rLko ku L ke
{kok{kt hneLku { Mkkkxe Mkt[kLku
kuLku rfMkkkLkwt yLku kqhf kkLkwt fk{
fhkLkwt nku Au. krhk{u yk kLLku
Mkkkxe [u krhkoLke yLku Mk
Mktktku nku Au. ykLkkke rkhek {
Mkkkxe yLku rLkBLk Mkkkxe Mkt[kLk
[u L kk Mkt kt ku {k{kt w kq o
rLkkohek sz yLku tkkT nku Au.

uf Mkkihkx wrLkMkxe{kt Au.

kusLkk

30

ks{Lke hf{
S.B.I. A/c. No.
515-08-10, Yojana
(Guj.) Lkk Lkk{u

[uf/kUf zkVxke
{kufe fku.
ks{ {kufkLkwt
MkhLkk{wt :
kusLkk fkko
kUk kEV nkuMkx
rkzk, w.fku. kUf
Wkh, kkze [kh
hMkk kkMku,
y{kk-380 007.
VkuLk : 26588669

hMk
{krnke
Mkh
{krMkf
yuxu

kusLkk
Lwykhe-2013

nexe fkku
nuk LkuLkwS

nexe fkku yuxu nexe MkkkfuLkuLke Mkkkyku yLku Vhu yue Mkkkyku
yLku Vhu kk {kxuLke fko herk ku{s yuLkk krhk{u nkrLk kk{ue
kLku su Wkkku Wk nku kuLku kkku fkku

nexe

Mkkk{t z ku L ke
Mkkkyku yLku VhuLkwt kkLk fhkku
kkk ku L ke fko h erk yLku
krhk{ku { kt ke
WT ke
Mk{MkykuLkk Wkkku kh fk kkzkku
fkku eMk{e Mke{kt su { -su {
MkhfkhLke skkkheyku{kt yLku kuLkk
fko ku k{kt khku kkku kku yLku
Mk{ks fk yki ku r kf Mkt kt ku ,
yk~f MkwykuLkkt WkkLk yLku
nU[e, qtkzkeykuLke Mkwkhk,
Lkw t MkM, kkfku L kw t rk
kuhu kuku{kt rfkMkLkk kkkt hkt
kzkt ku { ku { nexe fkkLkku
sL{ kAe rfkMk yLku rMkkh kkku
kku Au . yk fkku {nt u
Lkkkuyu rfkMkuku Au. fkh
yu f ku f kLkke k yLku
Mkhfkh fu Mkhfkhe Mkt M kk Mkhkt
kke Lkke.

kusLkk

nexe fkku yu x u
nexe MkkkfuLkuLke Mkkkyku yLku
Vhu yu e Mkkkyku yLku Vhu
kk {kxu L ke fko herk ku { s
yuLkk krhk{u nkrLk kk{ue kLku
su Wkkku Wk nku kuLku kkku
fkku nfefk{kt kku khk{kt urk
kt kh Au , yLku ku { kt MkhfkhLkkt
sw k-sw k yt kku yLku [u L kk
Mkt kt ku ku { s {q q k nku yLku
{q q k Vhu L kku Mk rLku o Au .
kuke yuf heku kku Mkkk rfMke hnuku
nexe fkku kt khLke s yu f
kk fne fk. k kt urk
ktkhku Lknkukk yukt RLz suk
u ku kkk kLMk, y{u r hfk ku h u
uku{kt kze nexe fkkuyku nkk
s.
nexe fkkLkkt ku {w
ykkhMktku Au :

31

(1) fkkLke Mkku o khekk

yLku
(2) LkktkLke Mktkkk
(1) fkkLke Mkkuokhekk : (Rule
of Law)
khk{kt urk ktkh Au.
su{kt MkhfkhLkkt ku ytkkuLkwt fkokuk
Lke fhu w t Au . yLku Mkk{kL
Mktukku{kt rkLk{tzku, MkhfkhLkk
nkkkk yu x u fu fkhku kkhe yLku
nexLkk W[MkkLku ku X u e
kyku yLku ku { Lke [u su
sLk Mkkku kfhkh Qe kk fu
zk kk kku ku Wfuk {kxu Mktk
Lkktk Au. ktkh{kt LkkkrhfLkk
{q q k nku kku k Au yLku
kske Mktukku{kt ku{kt fkk {qfkk
fkk fhk kzu kku kuk Mktukku k
kkuk Au. Mk{kLkkkLkku n yLku

Lwykhe-2013

{kLke khefu SkLkku n Mkkike

ekk {q q k nku Au . nu ,
ykk k{k{ {q q k nku Mkkku
Mktko{kt yku yuk rkLk{tzLkk
fkkyku fu MkhfkhLkkt ykkw
kkkt ku h kt khe yLku nfq { k
knkhLkkt kk Au yLku ku heku
MkhfkhLkk {nkMk{ko t k nu X
yMk{ko Lkkkrhf [kkE Lk yu
{kxu ktkhu kqhe ukkE fhe Au
LkkkrhfLku Mku o yu w t fku E k
yLke kkwt fu fkku ktkhLke
fMkkuxe kh kkkMkk{kt yku Au yLku
ku heku fkkLke Mkkuokhekk rMk kk
Au.
(2) LkktkLke Mktkkk :
MkhfkhLkkt k yt kku { kt ke
Lkktk kLk Lkkwt ytk Au, fkh
ku L kk kku kkLkk yMk {kxu yLku
Lkkkt {kxu yuLku ke ku ytkku kh
ykkh hkku kzu Au. kuke yu kLk
Mktk heku fk{ fhe fu yLku rkLk

{t z fu MkhfkhLkkt fkku o kkkk{kt

rLkkk heku Mk{ekk fhe fu yu {kxu
kLk Mkt k yt k khefu hkk{kt
ykwt Au. yuxwt s Lkrn, k yuLkk
fko kh rkLkMkku fu {tkeyku fu
yrfkheyku L ke k Lk knkU [ u fu
kk Lk yku yu k Wu ke
Lkktk kLk ykwt yLku rLkhkuk
hnu ku{s kuLkk kkkhku yLku MkukLke
hkku Mk[kE hnu yu {kxu kfukhe
hkk{kt yku Au. LkLkwt fko kkh
kkzk h[kue ykkku fu rxwLkku
fu fkuEk k fu Lkkkrhf ekLke
nku L ku Lkw f kLk kk yu ku yku
fhkLku yrf] k yo L krf
yrfkheyku fwhke LkLkkt rMkktkku
yLkwMkhk ktkuk Au.
hkMktMkkLkkt k ytkku Au :
(1) ikrLkf (2) nexe yLku (3)
Lkrf
rkLkk n ku fkk zu Au .
nexe kkt k rLk{ku yLku kuxk

fkk zu Au . Lkkt k kk [u L kk, k-Mkhfkh

[u L kk kkk xf hkku [u L kk
ku L kku Wfu ku Au , k yk
Wkhktk nexe kktLku ku{s kuu
Lke{uk rxwLkku fu fr{LkkuLku ykk
kuLku WfukLke Mkkk nku Au. k
yk Mkkk ykkw Mkkk Lkke.
yoLkrf Mkkk Au. yuxu fu yu ku
yu f ykkLke {kVf fw hke
LkLkk rMkkt kku L kw t yk[h fhe
rLkkkku WfukLkk hnu Au. yk{,
Lkkku fu ykkku rMkkLke
Mkkkyku k yoLkrf heku kok
kt ku e Au . k.k., f{o [ kheLku
Lkku f he{kt ke f{e fhk, kEMkLMk
MkMku L z fhw t fu h fhw t . fku E
rkkeo L kw t khekkLkw t krhk{ h
fhw t . fku E rkkeo L ku rk
MktMkk{ktke fkZe {qfku kuhu rLkoku
ykk fhke Lkke. k su Mkkk fu
MktMkk fhu ku yoLkrf heku kok
ktkue Au. u ku fkuMkhLke fko
herk fu kwhkkLku kkk rLk{kuLkku
y{ Lk fhu, k yuLkku yrk{
yuf Lkk suku s rLkkk yLku
Mkwku nkuku uEyu.
yk{, Mkw [ kY nexe {kxu
nexe fkk yrLkko Au .
nexe fkkLkkt Wkhku k
ykkhMkt ku nexe fkkyku L ku
k{kt Wkkuke kLku Au.

urfk knkWeLk ykxoTMk fkuus, Mk{ksk rkk, sqLkkkZ{kt kkrkfk Au.

kusLkk

32

Lwykhe-2013

Mknfkhe MktMkkykuLkwt Mkt[kLk yLku Mkk

MkkuLk {kukrhk

Mk nfkhe

Mkt M kkyku { kt
Mk{kLkkk yLku MiAf kuhu, Mk{kLk
nu kw y ku Mkkk {kxu Mkt kXLk h[e,
kMkku fhk{kt yku Au. khtkw yk
kMkkuLku Lkh MYk {u ku {kxu
Mkk yLku Mkt[kLk sYhe kLku Au.
Mkk yuxu, EAk Mkw kk
fhkLkw t yu f {k{ Au yLku yk
{k{ su x w t yMkhfkhf yLku
ikkrLkf nku kuxe zkke nukwyku
rMk fhe fk. su{ huf tkfe
yuf{ku kkukkLku yLkwYk Mkkktk
kkuXu Au. ku{ Mknfkhe MktMkkyku{kt
kyku Mkt krXk kE Mknfkhe
Mkt M kkLke h[Lkk fhu Au . ku {kxu
Mknfkhe rMkkt kku L ku k{kt hke
Mkkkt k kku X u Au . yk
Mkkkt kLke kq o hk yu fu ku
Mknfkhe fkk yLku MknfkhLkk
rMkkt kku L ku yLkw f q nku w t u E yu .
Mknfkhe ]rkLke Yykk{kt khu
kuLkwt f LkkLkwt nkwt khu MknfkhLkk
Lkukkyku khk {kLk heku ku{Lke nkk
Lke[uLkk Mkk{kL kkkh hkkk {tke

kusLkk

{khVku fko fhkk{kt ykkk.

yksu k nsw kkB rMkkhku{kt yk
Mkrk uk {u Au. khtkw ko{kLk
Mk{{kt khu Mknfkhe ] r kLkku
rMkkh, i r yLku yrk{
kkk Au khu fw Mkt[kLkLke
sYrhkk Qe kk Au. kMk fheLku
kLkke ku{s nuh MkknMkku MkkkuLke
nheVkE{kt xfe hnu k {kxu
Mkt [ kLkLke ykw r Lkf krkyku
ykLkke kzu.
MkkLke kk :
Mkkktkyu yue rk Au
fu su{kt (y) su nukw kkh kkzkLkk Au
ku L ku yku e ku sq kLke h[Lkk
fhk{kt yku Au . (k) yk sq kLku
skkkhe yLku MkkkLke {ko kLke
Mkkk fhe nukw rMk {kxu MkkUke
fhk{kt yku Au yLku (f) Mk{kLk
ukk kufku u rMk {kxu Mkkku
hneLku qk yMkhfkhf heku fk{ fhe
fu ku {kxu kuyku [u Mkkk MktktkuLke
MkkkLkk fhk{kt yku Au.

33

Mkt[kLkLke kk :
Mkt[kLk yuxu rrMkh
h[kuk {kLk sqkku{kt kufku kkMkuke
yLku kufku Mkkku fko fhkLke fk.
yk{ Mkt [ kLk kyku L ku
Mk{q n Lkk nu kw y ku L ke rMk {kxu fk{u
kkzkLke fk Au. Mkt[kLk yuwt
kkkh Qw t fhkLke fk Au ,
su{kt kufku kkk heku fko fhe
fu yLku Akkt sqkLkk Mkk{qrnf nukwLke
rMkr {kxu ku{Lke [u Mknfkh k
Mkke fk.

Mkt [ kLk yu x u
yMkhfkhf yLku fhf Mkhkhe heku
rLkko h ek fko rMk fhk {kxu
kykuLke ]rkykuLkwt ykkusLk,
kuhe yLku rLktk.
Mkke Mkt[kLk :
MktMkkLkk Lke fhuk u
fu nu kw L ku rMk fhk {kxu Mkt M kkLkk
hu f ku k{kt Mkkhk{kt Mkkhk ykkf
yLku ku f kne rLko ku ELku
Mkkkfku L kk yLku f{o [ kheyku L kk

Lwykhe-2013

ktk khk kuLku MkVkkkqof y{{kt

{q f k

yLku

ku

{kxu

ku

(1) kkr{f Mknfkhe {tzeykuLkwt Mkkktk :

Mkk{kL Mkk

Mkkkf Mkr{rk

{tke / {uLkush

Mkn{tke / fkhfwLk

f{o[kheykuLke kykuLke kMktke

fheLku ku L ke ku yLku sYhe
kkkkku L kk y{ fhkLke Mkkk
ykke kuLku Mkke Mkt[kLk fne
fk.
Wkh {wsk fneyu kku rLko
ukLkwt fko {kuxu kku Mkkkf

(2) he-u[k MktkuLkwt Mkkktk :

Mkr{rk fhke nku Au . ku yLku

Mkk{kL Mkk

Mkkkf Mkr{rk

{uLkush

nex fhLkkhk f{o[kheyku fu suyku

rLkokuLkku y{ fhLkkhk Au. kuyku
[u Mknfkhe MktMkkLke fkok{kk{kt
khku kk yu heku kkuLkk LkkuLkwt
Mkt [ kLk fhw t yu x u Mkke
Mkt[kLk.
Mkt[kfe Mkkktk :
Mkkrf MktMkkLke MkVkk
{kxu yu f Mkw M k Mkkkt k

nuz fkfo

he yrfkhe

u[k yrfkhe

[kh yrfkhe

rnMkkkLke

fkhfwLk

MkuMk{uLk

fkhfwLk

(3) Mknfkhe kUfku{kt Mkkktk :

kkuXkuwt nkuwt sYhe Au. suke huf

Mkk{kL Mkk

fkhLkk fkku o L ke Mkkk ku ,

yrfkheyku, {tke, Mkn{tke kuhuLke
Wkkfkk Lke ku . yk Mk
kkke huf [uLkk yktkh MktktkuLke
MkkkLkk ku . krhk{u Mknfkhe
MktMkkLke fkok{kk{kt khku ku.
ykkk ykMkLke MktMkkyku{kt swkswk k fkhLkk Mkkktk uk
{u Au. su Lke[u {wsk Au :

kusLkk

kkuzo ykuV rzhuxMko

uh kk
rhk Mkr{rk

swLkeh
ykurVMkh

fkhfwLk

{uLkush

rMkrLkh ykuVeMkh

furh

34

kkuz uwyh

rk yuzkEh

nuz fkfo

rnMkkkLke

fkhfwLk

fkhfwLk

Lwykhe-2013

Mknfkhe MkkktkLke LkkkEyku :

(1) kufkne Mkt[kLkLkk ku :
Mknfkhe MkkLkwt Mkt[kLk
kufkne Zku fhkLkwt nku Au. ku{kt
fuxktf ku WkMkk kk Au suk fu
(1) k]rk, Vkkh yLku rMkk
MkkMkkuLkku yk (2) fkofw
yLku fko k{ f{o [ kheyku yLku
fko f hku L kku yk (3) skkkh
yLku rLkckkLk krke LkukkkeheLkku
yk.
(2) krkMkhLke fk{keheLkku
yk :
Mknfkhe MktMkkyku{kt hkeLke
kkkk{kt nu [kuMk fkhLke krk
ykLkkkLke sYrhkk Au. Mkk{kL
fu kkkke hke krk
ykLkkkke MktMkk fkok{ Mkt[kLk
kq h w t kkze fu Lkrn. hu h kku
rk, ykzk yLku fko k{kkLkw t
fku E f ku h kku f{o [ kheLku kMkt
fhk{kt ykLkkw t u E yu . yksu
{ku x kkkLke hke kkkLkk
kuhu kke nku kuwt kku Au. yk
Mkkku f{o[kheyku yLku yrfkheykuLku
kq h ke kke{ ykk kku ku y ku
fko k{kkkq o f Mkt M kkLkku nex
Mktke fu.
(3) Mkt [ kLk{kt
Mkk{ukehe :

f{o [ kheLke

MktMkkLkk f{o[kheykuLku Mks

fhk Wkhktk kuykuLku Mkt[kLk{kt k
rnMMkukh kLkkk uEyu. krhk{u
f{o[kheyku{kt yue kLkk k]k

kusLkk

ku fu yk MktMkk {khe Au yLku kuLkk

zkh yLku krk{kt kuyku kkekh
rnMMku kh Au . ku ke f{o [ kheyku { kt
fko k{kkLkw t ku h Q[w t yku .
ku y ku { kt fk{ fhkLke k yLku
swMMkku skE hnuu.
(4) Mkt [ kfku khk Mkkkt k{kt
nMkkuk :
ykku eyu Aeyu fu
Mknfkhe Mkt M kkLke hku s -khku s Lke
] r k yLku nex fu ku h nex
{kxu {tke fu {uLkushLke rLkrk kue
nku Au, ku{ Akk Mkt[kfku ku{Lkk
fkkuo{kt Mkkk rkuk kkzkkt {kw{
kzk Au. su fko {uLkush / {tkeLkk
yrfkh{kt yku Au ku kkkkku
Mkt[kfku kkuku s Lke fhe ukk nku
Au. krhk{u, {uLkush / {tkeLkku fk{
fhkLkku WMkkn kwxe Au. suLkwt
krhk{ Mknfkhe MktMkkLku kukwt
kzu Au . yk {kxu Mkk{kL Mkkyu
Mkt[kfku, {tke / {uLkush {kxu [kuMk
kuhku rLkrk fhk sYhe Au.
(5) rLko uk{kt Ze :
fku E k t kLke MkVkkLkku
ykkh rLko fu x e zkke E
fk Au kuLkk kh hnuku Au. kLkke
yuf{ku{kt rLko rk zke nku
Au. suke Mk{Mkh rLko E k
WXke fu Au. Mknfkhe MktMkkyku{kt
rLko uk{kt ku s rtk uk
{u Au. huf rLkoku Mkk Mkr{rk
{khVku uk Au, su{kt Mk{, k

yLku LkkktLkku kkku uk {u Au.

fu x ef k {u L ku s h rLko Lke
skkkhe WXkk kikh nkukk Lkke
yLku ku Mkkkf Mkr{rk kh Akuze
u kk nku Au . ykLkk Wfu khefu
[ku Mk fkhLke Mkkk {u L ku s h /
{tkeLku ykke uEyu. suke rLko
Mk{Mkh E yku e kfLkku k
WXke fk.
(6) Mkke Mkt[kLkLkku yk :
yksrLk Mkw e Mknfkhe
{tzeyku yLku MktMkkyku{kt Mkke
Mkt [ kLkLke Mk{Mk fu Lku Mkkk
ykk{kt ykku Au. Mkt[kLk{kt
MkkefhLke {qqk sYrhkk
khefu {ku x k kkLke Mknfkhe
MktMkkykuyu kLk ykwt s Lkke yu{
fne fk. yksu e Mknfkhe
{tzeyku {kLk fkofhku fu {kLk{tke
kh ykkh hkke u k {u Au .
ykkusLk kt[u k Mknfkhe, ]rkyu
skLkk ykLkk Vkk kh kh
{q f kkt skw t nkw t fu Mknfkhe
{tzeykuyu Mkke Mkt[kfku yLku
{uLkushku khk Mkt[krk kke nu kku
s ku y ku yMkhfkhf heku Mkw y ku
rkh fhe fu . ykt khhkx e
Mknfkhe fkU k u M ku k Mknfkhe
Mkk{kt Mkke Mkt[kLk yLku
nexLkk w Wkku k yt ku kMk
kh {qfu, ykMkLke MktMkkyku{kt
k Mkke Mkt[kLk ytkuLkku fkuE
k fu fkhe uk {ke Lkke.

urfk Mkkihkx wrLkMkxe, ykok Lk{kt yu{.rV fhu Au.

35

Lwykhe-2013

Mkhfkhe Mkw[kY nex{kt Mknkf

E-kk{ rkk{ kusLkk

wuk kkhik

uLke Mke rMku Lku rMku ke Au khu uLke MkeLkk nex Mktuo MkkrLkf
Mkhfkh, hk Mkhfkh yLku fuL MkhfkhLku yLkuf {w~fueyku kzu Au. ykke yke nexe
Mk{Mkyku rLkkhk {kxu kwshkk Mkhfkh khk MkkrLkf MkhfkhLkk Mkhu E-kk{ rkk{
kusLkk y{{kt {wfe Au.

k hk{kt knunuwt fwO

kwshkku E-kk{ rkk{Lkwt MLkwt

Mkkfkh, kwshkkLke yu kLku knu[kLk,
u ykkLke kLku kLk.
uLke Mke rMku Lku rMku
ke Au khu uLke MkeLkk
nex Mkt u o MkkrLkf Mkhfkh,
hk Mkhfkh yLku fu L MkhfkhLku
yLkuf {w~fueyku kzu Au. ykke yke
nexe Mk{Mkyku rLkkhk {kxu
kw s hkk Mkhfkh khk MkkrLkf
MkhfkhLkk Mkhu E-kk{ rkk{
ku s Lkk y{{kt {w f e Au . hk
Mkhfkh khk Eu f rx f {k{Lkk
Wkku k khk MkkrLkf MkhfkhLkk
nexLku Mkw[khw kLkkk yk kusLkk
{nLke Au . yk ku s LkkLku fkhu
k{k{ kt [ kkku L kk nexku
fBq x hkR kE kk Au . su ke
MkkrLkf k k {e ku f ku L ku yLku
nexfkkoykuLku yk Mktuo Mkhkk
kE Au yLku Mkhfkhe f[u h eyku L kku

kusLkk

nex zke yLku Mkh kLku Au.

E-kk{ rkk{ kusLkk :
yk ku s LkkLkw t y{efh
[kuMk u Mkkku fhk{kt ykwt Au.
su { kt ELV{u o Lk xu f Lkku ku S Lkk
y{efh khk k k { kt [ kkLkk
fkkuoLku ykwrLkf, MktkrXk, zke,
Mkh, krk hrnk yLku kkho f
kLkkkLkwt u Au.
k k {e Mk{w kLku sYhe
{krnke, rr yku r VMk Vku { o ,
{kwt, yhS kkfkuLke Wk{kt
{ fhe.
nu h e Mk{w kLku kk
Eu x e f Mku k Wk Au ku e s
ykw r Lkf nexe Mku kyku
kk{zkLkk kufkuLku Wk fhkkLkku
u Au.
k k { kt [ kkLkk kheke
hu k Lke[u Skk Lkkkrhfku L ku w
Mkke yLku kkho f Mku kyku

36

knkU[kzkLkku u Au.
kt [ kkLkkt rLk{ku L ku
yMkhfkhf y{efh fhkk
{kxu.

k k {e
Lkkt
SLkku h {kt kt r k kk yLku
rfkMk fhk yLku k k {e ku f ku L ku
kk{ kt[kk khk kkwfk, rsk,
hk, hkx yLku r Mkkku uzk
fhe SLkkuh Mkwhe fu.
yk ku s LkkLkk Mk{kr
fkkuo :
yk ku s Lkk{kt k{k{ k k {
kt [ kkku L ku fBw x hkE fheLku
zeexkEu Lk fheLku sL{Lkk
{kkk, {hLkw t , ykfLkw t ,
rkLkw t {kkk, kku L kkVkEz
{kkk, hnu X kLkkt kq h kkyku ,
Mfku hek Vku { o , zku { eMkkE
MkxeoVefux, uzqkku {kxu 7/12, 8yu
kuhu Wkhktk rr Mkhfkhe Vku{o

Lwykhe-2013

yLku yhSkkfku yk khk hsq

fhk{kt yku Au.
Wkhktk ykuLkkELk LkkufheLke
yhS, Vrhkku L kw t rLkkh
B.P.L.Lke ke kuhu kk{ kt[kk
Mkhu kk Au.
k k { kt [ kk{kt xu r Vku L k
rk, e{ku , eseLkk rkku
r{kt E-{k{ khk kk kuk
kkkyku u kkLkk Au kt [ kkLkk
{k{ khk f]rk, ykhku, rk
ku h u yt ku L ke {krnke yku L kkELk
{e fu yLku MkhfkhLke kusLkkyku
yt ku L ke yku L kkELk zu x k yu L x e Lke
Mkwrk Wk Au.
ku fk{kehe :
yk ku s Lkk yt kko k
13,685 k k { kt [ kk{kt 100%
fBqxh Mkwrk Wk Au.
25 rsk kt[kkku 100%
fBqxhkRz kE Au. 224 kkwfk
kt [ kk
kk
100%
zeexu kRu Lk kw s hkk hk
kEz yuhek Lkuxfoke uzku Au.
7400 k k { kt [ kkku kkt eLkkh
K.V. kuLz khk fheLku kkteLkkh
kkMkukke uzku Au.
2007 ke Mk{k kwshkk{kt
13,685 E-kk{ fuL fkohk Au.
yk kusLkkLku fkhu nex{kt kkt[
E Mkkr{ kk Au.
(1) Ease - Mkhkk
(2) Economy - fhfMkh
(3) Efficiency - fkok{kk
(4) Effectiveness yMkhfkhfkk

kusLkk

(5) Ethics - Lkirkfkk

yk kusLkkLku fkhu Mkhfkhe nex Mkh kLku Au. kk{e Mkhu
nex kuku Mkhkk yLku fhfMkh ykuAk [uo yMkhfkhf, fkok{ nex
kE ku Au.
kk{e kwshkk{kt xfkW rfkMk {kxu kufkuLke Mkr kkekhe {kxu
kufkuLku Mkk kLkkkLkku u Au.
Auk fuxkf kkuo hBkLk yk kusLkk ytkkok ku fk{keheLke
rkk :
(1) s{eLk yrfkh hufkuzo ykkkLke fk{kehe
ko

ykku (ROR)
s{eLk yrfkhkuLke Mktk

ku ykf
rk eX 5 Yk.

2012

84,49,779

4,22,48,895

81,12,893
27,17,974
9,40,256
20,22,09,02

4,05,64,465
1,35,89,820
47,88,205
10,11,04,460

November

2011
2010
2009
fw

yn Wkhkuk yktfzkyku ukk k yku Au fu Auk [kh kkuo

hBkLk uzqkkuLku ykkkk 7/12 yLku 8yu ukeLke s{eLkLkk hufkuzo ykwrLkf
heku fBqxhkE heku kk Au yLku yuLkk fkhu ykf k e Au. yn
nex yk kusLkkLku fkhu uzqkkuLku Mkhkh yLku kk{e ykoktkLkuu ykf
kk Au.
E-kk{ kusLkk ytkkok ku {kkkkuLke fk{kehe
{kkkLkwt Lkk{

2009

sL{
2.28 k
{h
0.61 k
kkuLkkVkEz
0.95 k
rk
ykf
1.20 k
yL rkke
Vku{o
1.01 k

37

Auk 4 ko hBkLk ykku

2010

2011

2012

3.05 k
1.11 k
0.96 k
1.12 k
1.67 k

2.20
1.01
1.21
0.92
1.13

k
k
k
k
k

4.48 k
1.54 k
1.58 k
0.94 k
56.03 k

1.65 k

6.10 k

72.24 k

Lwykhe-2013

yn Auk [kh ko hBkLk MkkrLkf Mkhfkh khk swk-swk {kkkku ykkkLke nexe fk{kehe zke
kLke Au. Auk fuxkf kkuoke Mkko{f khekkykuLkwt {k kk E-kk{ khk rkke Vku{oLke fk{kehe w
{k{kt kE Au. Mkkku Mkkku rk {kkkkuLke fk{kehe ykuAe kE khtkw Vu{ee Mkxeo {ukLku fkhu ykf
{kkkkuLkwt {k qk s wt Au.
(3) E-kk{ khk Euxef rk fufLkLke ku fk{kehe
Lkkkfe ko

fw fufxuz rk

fw rkLke ykf

E-kk{Lke ykf

2012-13

2,79,0236

2089.37 k

1,95,31,652

2011-12

54,21,261

32,880.44 k

3,79,48,828

2010-11

5396664

29146.20 k

3,77,76,648

1,36,08161

82918.01 k

9,52,57,127

(Mkxu.-12)

yk yktfzkyku kkku Au fu Ekk{ kusLkk khk rk fufLkLke

fk{kehe zke kLke Au yLku suLkk
fkhu MkkrLkf MkhfkhLke ykfku k
k kk{e Au. yk Wkhktk kufkuLku
khtkh su ku ykurVMku fkfku Mkwe
kELk{kt Qk hnukLke tx{ktke
{wk {e Au.
yk kusLkkLku {u yukuzo

(1) Mfku[ [uuLsh yukuzo,

(2) fuku{ (CAPAM) MkxeoVefux ykuV yu[e{uLx, 2008

k k {e ku ku sL{, {h,
Lk, kheke huk nuXLkk kufkuLke
ke yLku s{eLk yrfkh hufkuzoLkk
{kkk ykkk k E-k k {
rk k { Mkku M kkxe - kt [ kk
rkkLku yk yu ku z o ykkk{kt
yku Au.

kk{e Mkhu fBqxhkRuLk

yLku {krnke kfLkef ku k kt r k
kk k kt [ kk rkkLku
ykkk{kt yku Au.

2008

(3)
Mke.yu M k.ykE.
LkefeLx (CSI Nihilent),
2008
hkx e MkhLkk yrke
kusux {kxu kt[kk rkkLku yk
yukuzo {u Au.
Mkw [ khw t
nex
{kxu
ykeko Yk E-k k { rk k {
kusLkk :
yn Wkhkuk rr koLkk
rk, ykf, kkrk, Lk, sL{,
{h, zku { eMkkE, s{eLk hu f ku z o
kuhuLku kkk {kkkku yk kusLkk
y{ knu kLkk kku o { kt k k {e

kusLkk

38

Lwykhe-2013

LkkkrhfkuLku qk s {w~fueyku kzke

nke. su L kk fkhu ku f ku L ku ykk
{kkkku {kxu {rnLkkyku Mkwe hkn
ue kzke khtkw kusLkkLkk ykk{Lk
kk kt [ kk rkkLkk rr
rkkku nu X fkkLke fk{kehe
ykuAe kE yLku fBqxhkRuLkLkkt
fkhu MkhfkhLkk kt [ kkLkkt
f{o [ kheyku yLku yku r VMkhku L ke
fk{kehe Mkh kLke Au.
k k {
kt [ kk
ku ku
ELxhLku x Lkk fkhu k k {e Lku
f]rkLke rr kusLkkykuLke {krnke
Mkhkkke {k kke Au. ykhku,
rk, hku s kkh ku h u L ke {krnke
kk{e Lku {u Au. yLku kufku
k]k kLk Au. {rnLkkyku Mkwe hkn
uELku {ukkk {kkkku nu ku ke
Mkkk rMkLke yth Wk kk Au.
hu Lkfkzo yLku hnu X kLkkt
kqhkkyku {kxu kkuo hkn ue kzke
ku L kk ku nu {rnLkkyku { kt
fk{kehe kk Au.

nex{kt kkku k[kh

ku s LkkLkk fkhu zeexkEu Lk
kkke nexe k[khLkwt {k
xwt Au. kufkuLke nexe k]rk
e Au. yk{ yk kusLkk Mkk{kL
heku ke Wuku Mkkku y{{kt {wfkE
nku k Akkt yk ku s LkkLku fkhu
nex Mkh yLku yMkhfkhf kLku
Au yLku nexe fkok{kk zke
kLke Au.
kw s hkk hku MkkrLkf
nexLku Mkh kLkkk yk kusLkk
y{{kt {qfe Au. ku huh Mefko
Au yLku yk ku s LkkLkk nfkhk{f
kku nexkuku w uk {u Au.
kw s hkkLkk kk {ku x kkkLkk
kk{zkyku r Mkkku Mktfkk Au yLku
Mkk{kL Lkkkrhf r Lkkkrhf kLku
Au yLku nex Mkh yLku Mkq [ khw
kLku Au.

urfk kwshkk fku{Mko fkuus, y{kk{kt kkkk Mknkf Au.

kusLkk

39

ku s Lkk
kt[ku,
ku s Lkk
t [ kku
Lwykhe-2013

Mkw[khw nex
ek ykk

nexe

Mkw khk yLku

kke{ kk rk :
nexe ktkLku yMkhfkhf,
skkkh, ke kLkkk kkk
Lke nexe kt k khu L ke
yku kkyku Mkt kku kk yLku nexe
kt k{kt Lkku rkMk rkkkrk
kk kuk ykke kLkYk nexe
kkkt y ku L ke r[khk yLku y{
fhk Mkhfkheyu Mkk{kL nex
rkk nMkf nexe Mkwkhk yLku
kke{ kkk yu L k.ykh.ykR.
kkLke h[Lkk fhu Au . yk
kkLke fk{kehe {w u Lke[u
{wsk Au.

yk kkLke {w u hk
MkhfkhLkk
nexe
kt kLku
kufkr{w, kkheo kkk krke
kLkkk ytkuLke fk{kehe {wu
fhk{kt yku Au su{kt {wu Lke[u
{wsk wrLkx fk{ fhu Au.
- Mkr[kLkk rkkku khk
kkkLkk zkyku L ke f[u h eyku L kw t
rLkhek, kk rLkhek, xu k
rLkhek, kkk fuxh khk rsk
f{o[kheykuLkwt rLkhek fhk ytku.
- Vkh keo f h yt ku L ke
Mkk fhk ytku.
- uMk fxkLke fk{kehe.

nexe Mkwkhk kke{

yuLk.ykh.ykR. MktfLk kkLke
fk{kehe

- rsk fufxhku yLku rsk

rfkMk yrfkheykuLke uc fk{kehe
ytku hkufz RLkk{ku ykkk ytkuLke
fk{kehe.

nexe Mkwkhkyu Mkk{kL

nex rkkLkku yuf kk Au.

- khk Mkhfkh khVke

ykke nu h sLkkkLke Vrhkku

kusLkk

40

ytkuLke fk{kehe.
- 20 {wk fko{Lkk 20{k
{w k ku f r{w nexe Lku
kke fk{kehe.
- Lkkkrhf yrfkh kkLke
kusLkk, y{efh yLku {kuLkexhk
ytkuLke fk{kehe.
- Lkkkrhf yrfkh kk
Lke kusLkk y{efh {kuLkexhk.
- rsk fuxhe, rsk
rfkMk yrfkheeyku L ku RLkk{e
kusLkk :
nex{kt krkekk
kk yLku uc fk{kehe kkk
yrfkheykuLku kuMkknLk ykkkLkk
nu kw ke rsk fu xheyku yLku
rsk rfkMk yrfkheeyku L ku
kwhMfkh ykkkLke kusLkk y{{kt
Au. su{k Mkwkhku fhe kk. 19-1-09

Lwykhe-2013

Lkk Xhkke Mkwkhu kusLkk y{{kt

{w f k{kt yku Au . yk ku s Lkk
yLu
su
ku
rskLkk
yrfkheeyku L ke
fk{keheLkw t
{qktfLk fhk{kt yku Au. yk {kxu
fw 100 kw rLkk ku Au. yk
100 kw kife swk-swk rkkku
Mkt kt r k yrfkheyu su ku ko
hBkLk fhu fk{keheLku kLku R
75 kw ykku Au. khu kkfe hnukk
25 kw{ktke ykkkLkk kkk kw
{w Mkr[eLke ykkk nu X
h[ku Mkr{rk khk ykkk{kt yku
Au . yk kw Mkt kt r k yrfkheyu
fhu uLxuLkLkk ykkhu ykkk{kt
yku Au . yk ku s Lkk{kt hkLkk
rskyku L ku [kh fu x u khe{kt
nU [ k{kt yku Au . hu f
fuxukhe{ktke yuf fufxhe yLku yuf
rsk rfkMk yrfkheeLku yuxu fu
fw [kh fuxhe yLku [kh rsk
rfkMk yrfkheeyku L ku kw h Mfkh
ykkk{kt yku Au. yk kusLkk nuX
kw h Mfkh kkk fhkk hu f
yrfkheeLku Yk. 51,000/- Lkw t
hku f z RLkk{ yLku ku y ku su rsk
rkrLkr fhkk nku ku rskLku
Yk. 20 kLke k k Lx ykkk{kt
yku Au.
ku f kr{w nexLkk
{w nexe ktkLku w yMkhfkhf
skkkh kkk kkheo kLkkkLkk

kusLkk

nu kw ke hk Mkhfkhu , yLku f r
kkkt eu Au. su{kt kMk fheLku
Lke[uLke kkkkkuLkku Mk{ku kk Au.
- Lkkkrhf yrfkh kk
fko{Lkku y{.
- {t keeyku kkk khe
Mkr[eyku L ke rLkw k yLku
rskLke Vke.
- kt k kkk kkw f k fkkyu
sLkMktkfo fko{ku.
- rsk Mkt f Lk- Mkn
Vrhk Mkr{rkyku
- {t keeyku L ke rsk
{w kfkk yLku kkkLkk &ku L kku
rLkfk.
- nexLkwt fBwxhkRuLk
kkk R-kLkoLMk.
- Mkhfkhe f[u h eyku { kt
yrfkheyku f{o [ kheyku L ke nkshe
rkf rMk ytku.

41

- ykLke nexe
kkkkkuLke Mk{ekk kkk {kuLkexhk.
- Mkhfkhe
rLkhek.

f[u h eyku L kw t

- uc nexe fk{kehe {kxu

rsk fu xheyku kkk rsk
rfkMk yrfkhekyku L ku kw h Mfkhku
ykkk.
kufr{w nex
khk MkhfkhLkk 10 {w k
fko {Lkk {w k Lkt . 10 fu su
ku f kr{w nex yu x u fu
skkkh nexe kt k yLu
Lke[uLkk [kh xfku ytku A {krMkf,
yu f Lk kLk ki kh fhe khk
MkhfkhLku {ku f kLke Mkq [ Lkkyku
y{{kt Au.
- nexLkwt Mkhefh
- MkkkLke MkkUke
- skkkh nexektk

Lwykhe-2013

- kuf Vrhk rLkkh

Au u yk yt ku L ke {krnke
ykukMx 2001 {kt khk MkhfkhLku
{ku f k{kt yku Au . khkk
khk MkhfkhLkk kk. 29-112001 Lkk kk{kt yk {krnke rLkk
kkf MYku {w kkh ki kh fheLku
{kufk Mkq[Lk ykku Au. ku {wsk
Mko rkkku L ku yu r 2002ke
Mkxu B kh - 2002 Mkw e {krnke
{kufk sku nkwt, ku Mkto{kt
{kk {krnke yLku Mkkh, Wqo yLku
kuxkufur{fMk yk Lkkkrhf kwhXk
rkk Lk kko h rkk,
nu h e rfkMk rkkLke {krnke
sw L kk Vku { u o x {kt {ku f k{kt yke
nke. nu LkuMkhke khk MkhfkhLku
Lkk Vku{uox{kt {krnke {kufkLke hnu
Au . ku xw t f Mk{{kt {ku f k{kt
yku.
yk 10 {wk fko{ ytku

Mk{k ku X f {kLk. {w {t keeLkk

yk ku 30-11-2003 Lkk hkus
11-00 fkfu {Lkkh Au su { kt
{wu su {wkykuLkkt ktf Lke
fhk{kt yku Au kuLke s [[ko nkk
hLkkh {w {t kee khk su
ku f kr{w nex yt ku ku
fk{keheLke Mk{ekLke k]Ak kk kku
sYhe {krnke Mkkku nksh hnukLkwt
Au. kufkr{w nex ytku ku
fk{kehe ytkuLke LkkU yk Mkkku Mkk{u
Au.
- Lkkkrhf yrfkh kkLkku
y{ :
ku f ku L ku nexe kt kLke
f[u h eyku { kt kku kkLkk &ku yLku
VrhkkuLkkt Mk{Mkh rLkfkMk kk ku
u kLkk yrfkh Au yLku su {kxu
hk fkkyuke kufkuLku kkwfk fkk
kkk kk{ fkk Mkwe Vuku nexe
kt k{kt hu f kku yrfkhe
f{o[kheykuLku skkkhe Lke kk

ku {kxu yLku kufkuLkk &kuLkku Mk{{kok{kt rLkfk kk ku {kxu Lkkkrhf

yrfkh kk {kt f 1998ke
y{{kt {q f u Au . yLku ykhke
RLku rzMkuBkh-2002 Mkwe{kt fw
23 rkkku nu X Lke sw e-sw e
f[u h eyku { kt fw 297 Lkkkrhfku
hzkyku knkh kkzk{kt yku Au.
suLke ke yk Mkkku Mkk{u Au. kufkuLku
f[u h eyku { kt ku M kk kkk kekLkk
kkeLke Mkk {e hnu kkk sYhe
rkkku kkk Vku{o {e hnu ku {kxu
Lkkkrhf Mkwrk fuLku Qk fhk{kt
ykk Au . Lkkkrhf yrfkhe kk
yLu sw kR-2002ke Mkxu B kh
2002Lkk rk{krMkf kkk{kt sw e
swe f[uheyku{kt {u yhSykuLke
Mkt k 5593442 Au . su ki f e
5440017 yhSyku { kt rLkfk
ku Au. yLku kuLke xfkkhe 97.25
Au.
ku f nkh kt kLke
h[Lkk :
hks Mkhfkhu Lkkkrhf
yrfkh kkLkk y{efh kk ku{kt
k kufkuLke yhSykuLkku Mk{Mkh
rLkfk Lk kk kku kufku kkukkLkk &ku
ku kt k kkMku fhe fu ku {kxu
rLk] k rsk LkkeLkk
yrfkhkuxu kuf nhe ktkLke h[Lkk
y{kk, zku hk, Mkw h k yLku
hksfkux kku Y fhk{kt yku Au.
yk f[u h eyku { kt Au k ku Z ko

kusLkk

42

Lwykhe-2013

hr{kLk {u yhSykuLke Mktk

926 Au. rLkfk ku yhSykuLke
Mkt k 432 Au . yk f[u h eyku
kkr{f kku nkuR, nS k krk
ku{kt kk ku ukLke yk~fkk Au.
khe {t keeyku L ke
rLkkw yLku rskLke Vke :
hkLkku
nex
MkwMkk kLku kuLkk kh uhu hnu
ku
ykke
{t ke{t z Lkk
Mkeyku L ku hu f rsk {kxu
khe {tkee khefu rLkwk fhe
rsk Vke fhu Au . khe
Mkr[eyku Mk{kt khu ku y ku L kk
rskLke {wkfkk R rskLkk kuf
&ku ke kfu V kk Au . kkk yk
&kuLkku rLkfk kk ku {kxu rsk
yrfkheykuLku sYhe {kkooLk kqhwt
kkzu Au. yk Wkhktk rsk{kt fkuR
yMkkkh Mktukku fu krhMkrk Qe
kk fu wfk, yAk, kqh, qftk
su e fw hke ykVkku fu nw z,
ytkrk sue {kLkMksk ykVkkuLkkt
Mktku rskLke zk{kfu nksh hne
ykh Mkkk Mkt kfo { kt hne ku
ku h e kkk yku ku ykku Au .
khe Mkr[ kku k rsk
kt k yLku W[ kt k [u
MktfLkfkkoLke qr{fk su Au.
ktk yLku kkwfk fkkyu
sLkMktkfo fko{ :
{kLk. {w {t keeLkk
sLkMktkfo fko{Lke fk{kehe qk s
krkMkh yLku Mktkkukfkhf heku kkkt

kusLkk

kkk sLkMkt kfo fko {Lku Mkkhku

rkMkk {kk ykk fko{ku {kLk.
khe {t keeyku L ke ykkk{kt
kkw f k kt k fkk yLku rsk
fu xh,
rsk
rfkMk
yrfkheyku y u Mkt w k heku ku S ,
ku f ku L ke Vrhkku yLku kkku L ku
MknkLkwqrk kqof Mkkte kuLkku zke
yLku yku A k [u o rLkfk fhkLkku
sLkMktkfo fkko{ kkwfk ktk fkkyu
k kuskLkwt Lke fhu Au.
rsk Mkt f Lk Mkn
Vrhk Mkr{rkyku :
rsk MktfLk Mkr{rkykuLke
Mkt h [Lkk fko { yt ku L ke Mkt f rk
Mkq[Lkkyku knkh kkzk{kt yku Au.
rsk{kt rsk fu xheLkk
ykku rsk Mkt f rk Mkn
Vrhk Mkr{rk fko h k Au . yk
Mkr{rkLku rsk Vrhk Mkr{rk
khefu L ke fk{kehe k MkkU kk{kt
yku Au. Mkr{rk{kt rskLke yk{
sLkkkLku Mkokk MkkrLkf &ku kkk
VrhkkuLkk rLkfkLke [[ko Mktktrk
rsk yrfkheyku kkk rskLkk
kuf rkrLkrykuLke nkshe{kt kk Au
yLku rLkhkfh kk{kt yku Au.
nexLkw
fku B w x hkRuLk kkk R-kLkoLMk :
nex{kt krkekk
kk {kxu fku B w x hkRu Lk
RkLkoMk yLu sYhe fkokne kR
hne Au. ykLkk kkYku kksukh{kt
huf rskykuLku kwshkk Mxux kR

43

yu r hk Lku x fo yLu Mkr[k

Mkkku Mkkt f k{kt ykkt Au . su
rskyku nsw Mkw e Mkkt f k{kt
ykk Lkke. ku {kxu fkokne krk{kt
Au . yk fko kne krk{kt Au . yk
fkokne kqhe kkk Mkr[k kkk
rsk ktk [u {krnkeLkwt ykkLkkLk w Mkh yLku zke kLku.
krhk{u rLkoku k zkke uku.
kk{ Mkkyku :
hk Mkhfkhu ku f ku L kk
&kuLkku Mk kh rLkfk kk ku{s
k k {e fkkyu w rfkMkke
fk{kehe fhk{kt ku f ku L kk Mkkk
Mknfkh {e hnu ku {kxu k k {
Mkkyku ku s kLkku yrk{
ykLkku Au . yLku kk ko k
kkk{kt ku s k{kt yku k k {
MkkykuLkk krhk{ku uRLku [kw ko
2003Lkk ko { kt k 12{e
Lwykhe 2003ke [kukku kkku
Y fhu Au. yLku yk kk{ Mkkyku
huf rskyku{kt kk{u kk{u kusk
kMkku fhk{kt ykk Au. su yLu
kuu kk{ Mkkyku ku{kt {u
&ku yLku rLkfk ku &ku L ke
ykt f zkfe {krnke yk Mkkku L kk
kkf{kt Mkk{u Au.
nexe kt kLku w
yMkhfkhf yLku WkhkrkkLkw t
kLkkk kkk ku f ku L ku kku kkLkk
yrfkhku yLku {krnkkkh fhkLke
Mkkku ku{Lkk &ku / VrhkkuLkk zke
yLku rLkk fhue Mk{ - {kok{kt

Lwykhe-2013

yLku k rkk nuXLke f[uhe{kt

ytk: yMkhfkhf fk{kehe kR hne
Au.

rLkfk {kxu Lkkkrhf yrfkh kkLke

ku s Lkk k fhkLke 1998Lkk
ko{k {kLk. {w{tkeeyu nuhkk
fhe nke.
Lkkkrhf yrfkh kk
fko{Lkkt nukw :
- ku f ku L ke yhSyku /
Vrhkku / &ku rLkk fhu Mk{
{kok{kt rLkfk kk.
- kuLke Mkkku Mkkku kufku{kt
nexe kt k khV rkMk Qku
kk.
- nexe ktk w kkhof
yLku krhk{ke kLku kuku yrk{
ykLkkk{kt yku.
- y{ fhk{kt yku
f[uheykuLke rkkku
- rr kkkLke rkkku
- Lkkkrhf yrfkh kkLkw t
y{efh kuk rkkku
- y{efh

fhkLkku Au ?
- nexe kkMkkyku
- Lkkkrf kkkk
- Lkkkrhf yrfkh kkLkw t
fkuBwxhkRsuLk - R kLkoMk fhk
ytku.
y{efh :
- kwshkk hk{kt Lkkkrhf
yrfkh kkkuLkku y{ kk. 8-1098 ke y{e kLkku Au.
- k{ kku yk fko {
nuX 10 nexe rkkkuLku ykhe
u k{kt yku Au . su { kt {nu M kw
kt[kk rk k]n knLk nkh,
ykhku , nu h e rfkMk Wku k,
Lkkkt rkk kkk yk yLku Lkkkrhf
kw h Xk rkk nu X Lke rsk
kkw f k kkk kkkkLke f[u h eyku { kt
1998-99 Lkk ko{kt y{efh
Y fhe uk{kt yku Au. su{ktke
{nuMkq kt[kk, knLk nkh kkk
nu h e rfkMk rkk kkk Wku k

nexe kkMkkyku :
- Lkkkrhf yrfkh kkLkk
yk y{ Mko yk fko{Lke Mk{ekk,
{kLk. {w {t kee yLku {w
Mkr[e khk rk{krMkf ku h u
fhk{kt yku Au.
- Mkr[eykuLke kuXf{kt k
Mk{ekk fhk{kt yku Au.
rskLkk
k{k{
fu xheyku L ku fko {Lkk Mkh
y{ Mku o Mkt ku s f khefu L ke
skkkhe MkkUkk{kt yke Au.
- nexe Mkwkhkk ytkuLke
khkMkeyku L ke Mkr{rk k
Lkkkrhf yrfkh kkLke Mk{ekk nkk
hu Au.

urfk knkWeLk ykxTMko fkus{kt kuVuMkh Au.

- fR heku y{efh

kusLkk

- kk. 19-5-2000ke w
nexe rkkkuLku yk fko{ nuX
Mk{ku fhu Au . su { kt f] r k Mknfkh, { yLku hku s kkh,
Mkk{krsf Lk yLku yrfkheLkku
rkk, ykrrk rfkMk rkk,
Wo yLku kuxkufur{fMk rkk, {kko
yLku {fkLk, Lk{ok sMktkrk yLku
Lk yLku kkoh rkk nuXLkwt
rsk kkw f k fkkLke f[u h eyku L kw t
Lkkkrhf yrfkh kk y{{kt {wfk
{kxuLke fkokne fhk{kt yke hne Au.

44

Lwykhe-2013

M{kxo hkufk - hkufkfkhku {kxuLkku Mkw[khw nex

ykk Xkfh

hkufk fhk {kxu kiMkkkh nkuwt {nLkwt Lkke k k{khe k[kLkwt ku hkufk fhe k{u k
kiMkkkh kLke fku Aku. xeku xeku Mkhkuh hk ku{ k[k k 100 Yrkk sue LkkLke
hf{ke k kR fu

w t

k{u hkufkfkh Aku ?

k{khk kkLkku skk nu nk yk
{kU kheLkk s{kLkk{kt k[k fko
rLkk ft R [ku ? Au k fu x kf
Mk{ke hksfe-ykkf fxkufxeLkk
fkhu
rhLkk
kh{kt
yrLkrkkk Aku Au. suLkk yLkuf
fkhku Au suk fu zkuhLke ke ske
{ktk, Mkhfkh khVke yxfe ku
ykkf Mkwkhk, {t kzu ykikurkf
rfkMk, rue hkufkLkku Xtzku kn,
hksfe yMkhkk ku h u ykk
kkkh{kt hku f k k fhw t ?
fuxwt fhwt ? fR heku fhwt ? ykk
Mkkku [u hkufkfkhLke yMkk
rkneLk Au khu sYrhkk Au ku{u
fhu k hku f kLkk Mkw [ khw nexLke
suke rkhek Mk{{kt k wk{
LkwfMkkLk kk.

kusLkk

khke Mk{ks Mkk

{ku hLkku {ku e k ({ku x e
Wt { hLke) hLkku nex Mkt kkku
nku Au. fwxwtkLkk MkkuLke yMkt
sYrhkkkuLku kqhe fhkLke skkkhe
Wkkzkku nku Au ykku e k
kkueyu Aeyu fu kiMkku kku nkkLkku {u
Au. !! khtkw kMkrf yu Au fu yk
kiMkku s ykkk SLkLke sYrhkkku
kqhe fhu Au. kkfkuLkku Mfq ykMk
nku, kuwyux fu kkuMx kuwyux
uLkwt {kUwkx kh nku fu kAe
efhk efheLkku LkLkku [o nku,
rhxkz{u L x kAeLkw t Lkkkfe
ykku s Lk nku . yksLkk kkkk
skk {kUkheLkk Mk{{kt hLkk {kuxk
kkLkk Mkku f{kkk kR kk Au
khu hu f Mkku {kxu sYh Au
{kkooLkLke fu suke kuyku kkukkLke

45

k[kLkwt Mk{skqof hkufk fhe hLkk

{kueLku Lkkkfe nex{kt {Yk
kLke fu.
hkufk fhk {kxu kiMkkkh
nku w t {nLkw t Lkke k k{khe
k[kLkwt ku hkufk fhe k{u k
ki M kkkh kLke fku Aku . xeku xeku
Mkhkuh hk ku{ k[k k 100
Yrkk sue LkkLke hf{ke k kR
fu yuf Mkk{kL {kMk wkLkeLkk
kkuo{kt f{k kku Au, k[k k fhu Au
khtk hkufkLke kk yku khu ku
kkAku kzu Au. hkufk fhkLkk yMkt
rfkku Wk Au. ykMk fhkLke
fwLkun k Au k hkufk k fhw ku
Lke fhkLkku Mk{ s Lkke. hkufk
fu yuf k fhe Lkkwt ku kqhkw
Lkke ku L ke kh Mkkk Lksh hke
kzu , kku x o V ku r ku { kt sYhe Vu h Vkhku

Lwykhe-2013

xu f Lkku ku S hku f kfkhku L ku

k{kLk kLkku Au suLkk khk yu
w {krnkkkh-M{kxo kLke hku f k
rLko R fu Au . hku f kfkhku L ku
Mxkuf yuk[uLs suk fu BSE, NSE
e ke xu f Lkku ku S f ykkrhk
Mkukyku rLkk {q ykuVh fhu Au suke
hkufkfkh kkukkLkk uhkkufh kkMkuke
yu M kyu { yu M k Mkw r k khk kku kkLkk
Mkku kLke zu r kx-u r zxLke fkhe
{ue fu Au.
fhk kzu, u ykku Mkkk ykMk Lk
fheyu kku kMk rhxLko {kw Lkke.
ykkLku kiMkkLke sYrhkk {wu
40ke 60{kt ko{kt Qe kk Au.
f{kkLkkt 20ke 50 koLke {hLkk
Mk{kkk{kt ykku u k[kLkku
ku nex fku o nku kku ku
Mk{u ku kiMkk fk{ kku khtkw Mkkku
Mkkku yu k Lk wk fu hkufk yu
fkuR wR Aze Lkke fu k{Lku hkqh
kh ykkkw hnu . yu f rMkkLke
su { ku kksw nku ku { Lkkkfe
nex{kt ykkk yt khkku
(u{ku) Mkk{u nexfkkoyku fuxe
[kkk hku Au fu su ke Lkw f MkkLk
yu f t hu {ko r k hnu ku s Mkw [ khw
nexLkku {kktz Au.
irkqo hkufk :
hkufkLkku yuf {w rLk{
Au fu yuf xkuke{kt kk $zk Lk {wfk

kusLkk

ykko k yu f s skyu hku f k

fhkLke skyu kku z t w kku z w t hku f k
swe swe skyu fhwt rnkkn Au.
q kfk{kt ku f ku {kk Mkku L kk{kt s
hku f k fhkk k nu ku f ku yk
Wkhkt k Rfexe u h ku { kt , kU f k
ftkLkeLke rzkkuexku{kt, rh yuMxux
ku kxeo { kt , yL fku { ku z exe{kt kkk
Bw w y Vt z {kt k hku f k fhkk
kk Au. huf hkufk yuLkk Mkkku
rLf nkuw uRyu Lkrn. kku kufkuLke
nkk xufMke{kt kuXk kAe fk sw Au
yuLke kh Lk nku yue rr[k kR
Au . u h khLkk Mku L Mku f Mk{kt
hkuskhkus Wkkkkke k kufku
uhkh{kt su kufku Mkew hkufkLkwt
u{ uk Lkke {kkkk kuyku {kxu
BwwVtz Mkk {k{ kLke hkw Au.
LkkLkk hku f kfkhku {kxu SIP
(rMkMx{urxf RLuMx{uLx kLk) k
Mkh yLku uc kusLkk Au.

46

fku { ku r zxe {kfu o x {kt k

yLkufr hkufkLke kf Au, k yk
ru kqhke k]rk Lk nkukLkk fkhu
kufku yuLkku k WXke fkk Lkke.
rLkkkku L kk {kkLkw M kkh ykkk{e
Mk{{kt f]rk fku{kurzxe kuku Mkkhwt
kh {u. yk {kfuox{kt k{kt
u{, k{khe MxkR Au. yuxu fu
ykku Lke fhkLkwt Au fu ykku
xuMx {u[ h{e Au fu xTuLxe-xTuLxe !
yk kk hku f kLkk LkeLk
rfkku [u MkkuLkw Mkkike w ykfkof
yLku hku M kkkkk MkkLk kLw Au .
Mkku L kkyu Au k Mk hMk{kt 400
xfkke w kh ykw Au. [kteyu
k uc kh ykw Au. kt Mkwe
kr{Lkk uku{kt kMkrf ks h
Lkukurx hnuu kt Mkwe MkkuLkwt kk
fhkk Mkkt kh ykkkw hnuu Akkt
k hku f kfkhu ykku s Lkkq o f Lke
hee fhe Mkknwo Au.

Lwykhe-2013

Mk{kkk Mkkku hkufkkuLke kkuXe :

xqtfk kkkLkk nukwyku
kuyku k yk yuk nukwyku Au fu su kkt[
nukwyku Au ? ko ke yku A k Mk{kkk
{kxu L kk Au su {kxu k{khu
y{w f [ku Mk hf{Lke
sYrhkk hnuu.

ktkk kkkLkk nukwyku

yk yuk nukwyku Au fu su kkt[
fu kuke w ko {kxuLkk Au.
Eg. kkfkuLkwt kh, Lk
Mkt kt e [ko , rhxkzo { u L x
kLkk, ru kMk....

Eg. u f u Lk, h {kxu L kw t

zkWLk ku { u L x, Lkw t h,
rykkursk [koyku...
wt hkufk
fhwt ?

xq t f kkkk {kxu fhu kt kkkkk {kxu fku R yu f

hku f k{kt khkk nku e skyu hku f kLke skyu
sYhe Au.
yufke w skyu hkufk
fhw sYhe Au.

hkufkfkhkuyu ktkk fu xqtfkkkkLkk nukwyku kLk{kt hke rfkLke

kMktke fhe uRyu.
khkk :
khkk {kxu ykku efezexe fneyu Aeyu hkufkfkhu hkufk fhkk
knuk khkk k kLk{kt hke uRyu fkhfu kiMkkLke sYh k{u khu
Qe kk. kf kuezLx Vtz kUf zekkuex kuhu, y{wf rVMk {wk {kxu
nku Au yLku k{u khu tzku Lk k {u zekkuex kkuzeLku Wkkzeyu kku ks
kVkk [qfku kzu. ykk Mk{u kkuzw hkufk Bwwy Vtz{kt fhk{kt yku
kku efezexeLkku qk {kuxku Vkku Au. kiMkk 24 fkfLkk RLxe{uMkLk{kt khk
{u Au. yk hf{ kh {qze]Lkku k k {e fu Au.
fhk :
hkufkfkhu hkufk fhkk knuk rr kusLkk{kt hkufk fhkk {kk
fhfkkkLkk kuMkknLkku ru k fkhe {ue ue uRyu. Eg. zuxVtz
khk [qfkkw rzrzLz xuk e Au yLku u ku hf{ fkuRf rMkkurhxe{kt hkufe
nu kku kuLke ksLke ykf kh ykfuhku hku kzu yk{, hkufkfkhkuyu

fhuhkLke ukkRyku k e ue
sYhe Au.
kuVuLk {uLkus{uLx :
hkufkfkh RLuMx{uLx ytku
zw kkLk hkkku Lk nku kku kLkk
{kxu rLkkk kLkhLke Mkuk R fu
Au ku y ku hku kkhku s Lke khLke
krkrrke kfu V nku Au ku y ku
hku f kLkk rr rfk [fkMke
hkufkfkh ke hkufk fhu Au kuke
hkufkfkhLku kuVuLk {uLkus{uLxLkku
k {u Au . e k
hku f kfkhku L ku {kko o L k {u yu
nukwke Mkur{LkkhkuLkwt ykkusLk fhk{kt
yku Au. su{k {qzekhLkwt kkZ kkLk
Lk hkkk hku f kfkhku L ku Lkkkfe
{kkooLk ykkk{kt yku Au.
ytku Mk{ekk :
ytk{kt yuxw fne fk fu
rr
yrLkrkkk
[u
hku f kfkhku y u kku kkLke he rk
Lke fhe uRyu. ykzuz hkufk
k[kLku yuf kxfu kzk{kt Lkke fu
Au . hku f kLkw t ykku s Lk yu hu f Lke
kkukefe kkkk Au su{k fkuRLkw k
yLkw f h fhe fk Lkn kzku e
zu hLke k u kku nku kku
ykku k zu hLke k Lk
u k hu f kyu kku kkLkk
SLkLkk Lku ykkhu rr
Mk{kkk{kt hku f kku L kw t ku
ykkusLk fhwt uRyu.

urfk kwshkk fku{Mko fkuus, yurMkrks, y{kk{kt kkkk Mknkf Au

kusLkk

47

Lwykhe-2013

rkkkLk {k{Lkku nex

ntMkk fAxek

r kkkLkLkk

yLku f r
Vkkyku ukkt Mknusu yu{ kk fu
rkkkLk kku tkLkwt Mk{] kh Au.
khtkw k {k{ khk nuhkkLkku
Mktu Mktrk kknfLku knkU[kzku
yu & WfukLkku hnu Au. kuLkk {kxu
kt {k{ku Au . Mkkhu WXkkt s
ko{kLkkk yLku Mkkku xee-hurzku
kh rr nu h kkku L ke nkh{kk,
knkh Lkefkkt hMkk kh [khu khV
kku M xhku , kk, knLkku kh
nuhkk, xkk khk kkufkt ykkwt
rkkkLk Mkkrn, rMkLku{k khk kke
MkRz nu h kk yLku rV{ ykkt
yLku f r {k{ku { kt ke ku
{k{Lke kMktke{kt s nuhkkLke
MkVkk Au. wt {k{ kkhwt ?
khu kkhwt ? k kkhwt ? yk
kk &ku L kku Wfu kk {kxu
rkkkLk {k{kuLkku Mkw[khw nex
sYhe Au.

kusLkk

rkkkLk {k{ (r{rzk) yuxu wt ?

Mkh ku{kt fneyu kku su MkkLkku khk nuhkkLkku Mktuku kknfku
yLku Mktrk kknfkuLku knkU[kzk{kt yku kuLku rkkkLkLkwt {k{ (r{rzk)
fnuk
e s hez Lkk{Lkk ufu kkukkLkku yrk ykkkkt fkwt Au fu
rkkkLkLkwt {k{ (r{rzk) yuxu yuwt knLk fu MkkLk su khk rkkkLk fu
nuhkkLkku Mktu, su kykuLku fu sqkLku yMkh fhkLke khk nku kuLku
knkU[kzk{kt yku Au.
rkkkLk {erzkLkku nex yuxu wt ?
Mkh kkk{k fneyu kku ykuAk{kt ykuAk [o w{kt w yMkhfkhf
heku nuhkk fhk ku {k{Lke kMktke fhe yLku kuLkku y{ fhku
yuxu {erzk ({k{)Lkku nex.
{erzkLkk ku nexLkk kkk :rkkkLk {k{ ({erzk) Lkku k nex fhk Lke[u L kk
kkkykuLku yLkwMkhk kzu Au.
{erzk nexLkk kkk

WTuku Lke
fhk

ksux Lke
fhwt

48

nuhkk yke, {k{ ytkuLkk

Mktuku yLku
rLkoku
fkuke uLk

nuhkkLkwt
{qktfLk

Lwykhe-2013

WkhLkk huf kkkLke rkku

{krnke Lke[u {wsk Au.
1. WTuku Lke fhk
nuhkkLkk {w k WTuku
Au (1) kknfkuLku {krnkkkh fhk
(2) k k nfku L ku Mk{k (3)
kknfkuLku k uzke
su ku Wkkrk Mkw fu {k
yt ku Mkt rk k k nfku L ku {krnke
ykke ku hee fhu ku {kxu Mk{k
kzu Au {kLkk Wkkukku, kw{kuo,
kku kuhu ru {krnke ykke kzu
Au ku{s su ku MkwLke {ktk e
hkk nuhkk khk Mkkk kknfkuLku
su ku kukLke k ykkk{kt yku
Au.
yk Wkhktk nuhkkLkk yL
WTuku Lke[u {wsk Au.
(1) Mku Mk{u L kku L kk fko { kt
{Yk kw t (2) ku Z eLke rkck
khe (3) [koyku xkzk (4)
nheVkR qh fhe (5) ukkhe yLku
kknfku [u Mkkhk Mktktku Mkkrkk
fhk (6) kknfkuLke kuhMk{s qh
fhe (7) k k nfku L kku yrk
fuku (8) kknfkuLku Mktkkuk ykkku
(9) khLkku rMkkh khku
yk{, {erzk nexLkk
k{ kkk{kt rkkkLkLkk WTuku
Lke fhk{kt yku Au.

kAeLkku rLko rkkkLkLkwt ksux Lke

fhkLkku Au rkkkLk ksu x yu x u
y{wf rLkk {wk {kxu nuhkk [o
rLkrk fhku yLku yk heku Vku
hf{Lke huf kuk {kxu fkSkqof
Vke fhe yk{ nuhkk ksux
{kxu ku &ku {nLkk Au . ko
hr{kLk rkkkLk {kxu fuxe hf{
[oe yLku kuLke Vke fue heku
fhe ? Mkk{kL heku hu f ft kLke
RAk hku Au fu u[k ktfku rMk
fhk suxku [o fhku khtkw fuxku
[o fhku sYhe Au ku Lke fhk
{kxu ftkLkeyku sqe swe krkykuLkku
Wkku k fhu Au su { fu khze fu
yue krk, u[k xfkkhe krk
Mkko{f Mk{kk krk, WTu yLku
fko ykkrhk krk kuhu.
rkkkLk ksu x Lke fhw t
wt yhwt fko Au fkhfu kuLku yL
kkk yLku ykt krhf k krhkku
yMkh fhkkt nku Au sukt fu, kuk
SLk[Lkku kkku, nheVkR yLku
{k, ku k yu S kw t , kh
rnMMkku yLku kknf ykkh, nuhkkLkwt
kwLkhkkoLk kuhu.
yk{ {erzk nexLkk ke
kkk{kt rkkkLk ksux Lke fhwt
su - ku ftkLke {kxu {w~fu fko Au ku{
fne fk.

2. ksux Lke fhwt

3. nuhkk yke, Mktuku

yLku fkuke uLk

{erzk nex{kt yuf kh

rkkkLkLkk WT u ku Lke kR kk

rkkkLkLke MkVkkLkku
ykkh ku Lkk Mkt u k kh hnu ku Au .

kusLkk

49

rkkkLkLkk Mktuk{kt nuhkk yke

yLku fkuke uLkLkku k r[kh fhku
kzu Au yk {kxu k k nfku kkMku ke
wkh {uk ku{Lku ftRf fnuwt
kzu Au ku {kxu yke Lkku Wkkuk
kk Au . ku k yt ku L ke su kMk
kkkkku kknfkuLku fnukLke nku kuLku
Mktuk khefu ykukk Au. Mktuku
Lke kR kk kAe nu h kkLkk
Mkt u kLkw t fku ke{kt Ykkt kh fhk{kt
yku Au. suLku fkuke uLk fnuk Au.
yk{ fkuke uLk{kt Akkuku Mktuku
hsq kk Au su{kt ekof, kuxkekof,
Mkqk, r[k kuhuLkku Mk{ku kk Au.
yke yu x u k k nfku L kk
heykLku Wku s Lk fhkw t
kuMkknLk yuxu fu ykurkk wkh
k fhk kknfLku su ftR {krnke
ykkk{kt yku Au ku yke yke yu
rkkkLkLkku {w ykkh Au ekh
yu f s Mkw L kk rkkkLk{kt yLku f
he ykku L ke yke kR fu
yu x u ku yke Lke fhkkt
knukt kknfkuLkku fkh, nuhkkLkwt
{k{, khLke krhMkrk yLku
MkhkkLkkt krhkku kLk{kt ukt kzu
Au.
rkkkLkLke MkVkkLkku
ykkh kuLkk Mktuk kh hnuku Au.
Mktuku yuxu fkuRk fkfkh uf
ku h u kku kkLkk fko khk su {w
r[kh hsq fhk {kku ku Mkt u ku
ki kh fhke ku AIDA {ku z u
ykLkkwt uRyu. su{kt A (Atten-

Lwykhe-2013

tion)- Mktuku yuku nkuku uRyu su

kknfLkwt kLk U[u, I (Interest)kknfku{kt hMk Wkk fhu, D (Desire) kknfku{kt hekLke RAk
sL{ku , A (Action) k k nfku L ku
hek uhu yk{ yk {kuzu su-ku
MktukuLku qk yMkhfkhf kLkku Au.
nu h kk{kt fku ke ki kh
fhkLkwt fk{ qk fwkk {kke u Au
ykfkof fkuke kikh fhk {kxu kuLkk
{w kkt[ ytkkuLkku Mk{ku fhku
uRyu sukt fu, ekof, Mkqk, k,
ktkku-kefku yLku yrke u[k
Mkk Mkqk yMkhfkhf kLkkk ku
xq t f k k hnu ku k, Mk{S fk
kukt, fkuke Lk kk kukt, kukLkwt
Lkk{ Mkktfe u kukt ku{s kukLke
kwkk yLku Wkkurkkk Mk{e
fu kukt nkukt uRyu. kuLkwt k
k xqtfwt yLku Akkt rMk]k {krnke
ykke kuwt ku{s Mkkku r[k k
ykkw t u R yu rkkkLk fku ke{kt
ktkku, kefku yLku r[kkuLkku Wkkuk
fheLku kuLku ykfkof kLkke fk Au.

ku Lke fhk Lke[u ykku [kh kkkkku ytku r[kh fhku uRyu.
knkU[, kwLkhkkoLk yLku
yMkh ytkuLkku rLko

rkkkLk-{k{Lke kMktke
Mkkku Mktfkue kkkkku

{w {k{kuLkk fkhkuLke
kMktke
[kuMk {k{kuLke kMktke
{k{kuLkk Mk{ ytkuLkku
rLko

(1) knkU[, kwLkhkkoLk yLku yMkh ytkuLkku rLko :kknfkuLku rkkkLkke kfuV fhk fu krhr[k fhk rkkkLk Mktuku
ku{Lkk Mkwe knkU[kzku kzu Au fkuR [kuMk Mk{ hr{kLk nuhkkLkku
Mktuku fuxk kknfku fu fwxwtkku Mkwe knkUku ku wt kzu Au ku{ s fkuR
[kuMk Mk{ hr{kLk kknfku fu fwxwtkkuLku nuhkkLkku Mktuku suxekh
knkU[kzk{kt yku Au kuLku nuhkkLkwt kwLkhkkoLk khefu ykukk{kt
yku Au rkkkLk Mkt u ku k k nfku Mkw e knkU [ kzk {kxu nu h kkLkw t
kwLkhkkoLk kku fhwt s kzu Au fkh fu yuf k ku nuhkk huf
kknf Mkwe knkU[ke Lkke. yu s heku nuhkkLkk [kuMk {k{ khk
Mkkrhk fhu nuhkk MktukLkk kwk{f {qLku kuLke yMkh fu k
khefu ykuk Au rkkkLk Mktuku kknf kh k fu yMkh sL{ku

4. {k{ ytkuLkk rLkoku

{erzk nexLkw t Mkki ke
ykLkw t fko Au rkkkLk fhk
{kxuLkwt {k{ Lke fhwt rkkkLkLkk
kt {k{ku Au su kt fu ,
ko { kLkkkku , Mkk{rfku , hu r zku ,
rMkLku{k, xurrLk, k k,
kku M xhku , kkrxkt , ku L kh, fu u L zh,
nu L zrk ku h u ykk kkt
{k{ku{ktke wt {k{ kMkt fhwt

kusLkk

50

Lwykhe-2013

kuku nkuku uRyu.

yk{ rkkkLk {k{Lke knkU[, kwLkhkkoLk yLku yMkh [u [kuMk Mktkt Au ku{ fne fk.
(2) {w {k{kuLkk fkhkuLke kMktke
rkkkLk {k{Lke kMktke fhke ku Mkkik{ kuLkk {w {k{ku, ru r[khwt uRyu su Lke[u {wsk Au.
{w {k{kuLkk fkhku

uMk rkkkLk

kkk rkkkLk

k rkkkLk

~ -k rkkkLk

yL rkkkLk

1. ko{kLk kkku

1. kkuMxhku

1. krhkk

1. rMkLku{k

1. kufk khk

2. Mkk{rfku

2. kk

2. nuLzrk

2. hurzku

2. oLk

3. yL fkLkku

3. rzykuMf

3. VkuzMko

3. xurrLk

4. MkuLzrhk{uLk

4. kkkf

4. rrzku rkkkLk

5. nuhkkLkkt kkrxkt

5. fuuLzh

6. knLk rkkkLk

6. zkhe, kuLkMxuLz

yk{ {w {k{ku { kt ke
ku k {ku ku {k{ kMkt
fhwt uRyu.
(3) [ku Mk {k{ku L ke
kMktke
{w {k{ku{ktke fkuR yuf
{k{ kMkt kR kk kAe ku kife
fwt [kuMk {k{ Wkkuk{kt uwt ku
Lke fhwt uRyu. k.k. rkkkLk
{kxu Mkk{rf {k{ kMkt fko kAe
fk Mkk{rf{kt nuhkk ykke ku
Lke fhw t kzu Au . xe.e. {kt
nuhkk ykke nku kku fR [uLk{kt
k Mk{u fue heku ykke ku Lke
fhkLkwt hnu Au. Mkk{kL heku [kuMk
{k{Lke kMkt ke fhke ku ku
[o yLku yMkhfkhkkLke ryu uc

kusLkk

nku ku ukLkwt hnu Au

(4) {k{ku L kk Mk{
ytkuLkku rLko
fku R k {k{ khk

51

rkkkLk fhkLkku ku Mk{

rkkkLk ykkLkkh ftkLke fu kuZeyu
Lke fhkLkku hnu Au. rkkkLkLke
yMkhfkhfkkLkku ykkh rkkkLkLkk

Lwykhe-2013

ku Mk{ kh Au kuke rkkkLkLku

yMkhfkhf kLkkk {kxu ku ytkuLkwt
Mk{kkf Lke fhwt uRyu. k.k.
xe.e.{kt nu h kk fu rkkkLkLku
khu yMkhfkh kLkkk ku f r
rMkrh fu kukk{ ku ykk Lkk
rV{Lkk Mkkh ku ykkk{kt
yku Au fu khu khu kufku Mkwe
rkkkLk knkU[kze fk.
yk{, {k{Lkk nex{kt
{k{Lke kMkt keLkk rLko ku u ke
ku WkhLke [khu kkkkku L ku
kLk{kt ue uRyu.

(5) nuhkkLkwt {qktfLk

nuhkkLkk WTuku Lke fko
kAe kuLke kqk {kxu nuhkk ksuxLkwt
zkh fheLku nuhkk ykkk{kt yku
Au yk nuhkkLke e yMkhku kR fu wt
krhk{ku ykkt ku kLke rkLku
nuhkkLkwt {qktfLk fnu Au nuhkkLkwt
{qktfLk fhkke e fk Au fu
nuhkkLkk nukwyku rMk kk Au fu
Lkrn k k nfku { kt fu x ku khku kku
ku{s LkVk{kt fuxku khku kku ku
e fk Au.

yk{ {k{ nexLkk

kkYku nuhkkLkwt {qktfLk fhwt
k sYhe Au.
rkkkLk {k{Lkku nex
fhkke rkkkLkLke yMkhfkhfkk
nkt M k fhe fk Au fkhfu yk
nex{kt kuLkk Wkh kou kkt[u
kkkykuLkku Mk{ku kk Au suLkkke
su-ku kukLke nuhkkLkk WTuku k
rMk fhe fk Au yk kkkyku{kt
rkkkLkLkk WTukuke RLku kknfkuLku
fu e heku yMkhfkhf rkkkLk
knkU[kze hee {kxu kikh fhk,
rkkkLkLke fu x e yMkh kR yk
kes kkkkkuLkku Mk{ku kR
Au.
yk{, fkuR k ftkLkeyu suku ku kLke nu h kkLku yMkhfkhf
kLkkk rkkkLk {k{kuLkku Mkw[khw
nex fhku sYhe kLku Au.

urfk kwshkk fku{Mko fkuus, y{kk{kt ykkf Mknkf Au.

ufkuLku rLkuLk
ufkuLku rLktke fu ykkLkku u u Mkku^x fkuke fu E-{uEke {kufkLkku nku kku kkkkhke Mkku^xuh, kkukefk-xw VkuLx{kts {kufku. ykkLkk uLke Mkkku {kirfkkLkwt {kkk
Mkk{u fhwt. u yk {kkk Lkrn nku kku uLku kLk{kt uk{kt yku Lkrn. uLkk fkLk
ytku fkuEk kLkku kk nkh fu VkuLk Lk fhk rLktke.
- ktke

kusLkk

52

Lwykhe-2013

ykikurkf ykkusLkLke Lkerk{kt Mkw[khwt MkkkLk

sir{Lke Mkkutfe

t kfe kfku zke uk

{kxu Wku k MkknrMkf t kfe

yuf{Lke MkkkLkk fhkLkwt r[khu Au
khke s t kfe MkkkLkLke
r[khk Y kk Au . [ku Mk
t kfe nu kw y ku rMkk fhk {kxu
khu , fR ] r kyku , fku fu e
heku , fu x k {k{kt , kt fhu
kuhu &kuLke kqo r[khk yuxu
fu t kfe ] r kyku L kw t Mkw [ khw
MkkkLk fhk{kt yku Au. yk{
fkuR k kuku ykkWke kusLkkk
heku u Mkw[khw MkkkLk fhk{kt
yku kku ku heku kkf Lkezu
Au.
ykikurkf yuf{ku{kt [kke
ykku s LkLke rk{kt Mkw [ khw
MkkkLk qk s {nLkku kk
su Au. huf tkfe ]rkykuLkku
fkh yLku MYk Mk{kLk nkukk Lkke
yk{ Akkt ]rkykuLkwt ykkusLk
kkkkh kk Au . ykku s Lk
fhLkkh Wku k MkknrMkfku kku kkLkk

kusLkk

t kLkk Mkt o { kt ykku s LkLke rr

yLkwMkhu Au. yk {kxu kuyku kkukkLkk
t kLku yMkh fhkk rr
krhkkuLkku kkff ykMk fhu Au.
MkkkLk su x w t r[khkkq o f
ku w t nu ku x k {k{kt
Wku kMkknrMkfLku w MkVkk
{u .
- ykkusLkLke rk :ykku s LkLke ] r k kh
yu f {Lke sYrhkk, ykkf
krhMkrk kkk yL MkkrLkf
Mkt u kku yMkh fhu Au . ku ke hu f
yu f { ykke heku ykku s LkLkku
& r[khu yu Mkkrf Au yLku
kuke Mk{k heku Wkkuk{kt ukke
] r kyku L kw t ykku s Lk fhke ku
Lke[u sku kkk{ {ku
yLkwMkhk{kt yku Au.
ykku s Lk rk 1 Wu ku
Lke fhk 2 ykkhku Lke fhk
3 {krnkeLkw t yu f kefh 4

53

{krnkeLkw t r&u k 5 i f kf
ku s LkkLke r[khk 6 ku
ku s LkkLke kMkt ke 7 kMkt fhu
ku s LkkLke rkk kq o ki khe 8
kki ku s Lkkyku L kw t zkh 9
ku s LkkLkku kMkrf y{ 10
kusLkkLkk krhk{kuLkwt {qktfLk
(1) Wuku Lke fhk :ku s LkkLkw t zkh fhkkt
knu kt Mkki k{ yu f {Lkk Wu ku
Mk fhk uRyu. u yuf{Lku yuf
fhkkt w Wuku rMk fhkLkk nku
kku {w yLku kki Wu kuL ku k{
yk heku Mk fhk u R yu .
{w Wu ku Lke kE kk kAe
Mkt[kfkuyu rkke Wuku Lke
fhk u R yu . fR ] r kyku fhe
ku L kku ykkh Wu Lke Mkkk Wkh
nku kke Wu ku su x k Mk nu
kuxwt ykkusLk yMkhfkhf kLku.
(2) ykkhku Lke fhk :zk . xu h eLkk {k {ku

Lwykhe-2013

ykkhku yu yuk yLkw{kLkku Au fu su

ykku s LkLku yMkh fhu Au yu f {Lkk
{w Wu ku yLku rkke Wu ku
Mk kR kk kAe ku rMkk fhk
{kxu fR rkkku sYhe kLku kuLke
r[khk fhk{kt yku Au . sYhe
rkkku kt ke {u , fu x k
Mk{{kt {u kuhu kkkkkuLke kqo
r[khk fhk{kt ykke nku kke
Mkt [ kfku yku A k [u o yLku [ku Mk
Mk{u rkkku k fhe fu Au. u
sYhe rkkku {kxu kq o r[khk
Lkrn fhe nku kku rkLksYhe
rkkku L kw t {k u . yu x w t s
Lkrn k su rkkku L ke kMk sYh
nku ku {ukLke kkfe hne su.
yk Wkhkt k f{o [ kheyku L kku Mk{
kkzu yLk ykku s LkLke ] r k
rtk{kt kzu kuke sYhe rkkku
yku A k [u o Mk{Mkh {u e
uRyu.
(3) sYhe
yufkefh :-

kusLkk

{krnkeLkw t

rLkkorhk u rMk fhk

Vk MkkLkkuLke r[khk fhkke s
ku k kkkt Lkke kMk{kt
Mkt [ kfku y u ykt krhf yLku kkk
MkkLkku khk Lke fhu e rkkku
yu f rkk fhe kzu Au . Mkt [ kfku
yuf{Lkkt kkAkt koLkk kkfku{ktke
kkk yL f{o[kheyku kkMkuke sYhe
{krnke k fhu khu ykt krhf
kr MkkLkku khk {krnke yufrkk
fhe fnu k. khu Mkhfkhe
kw u x eLk{kt ke, rho kU f Lkk
kwuxeLk{ktke, Lkkkfe MktMkkyku fu
yL ft kLkeyku L kk ynu kku fu
krf {ukurLkku{ktke {krnke
yufrkk fhk{kt yke nku khu
kkk kr MkkLkku khk {krnke k
fhe fnu k. {krnke yu f rkk
fhkLkw t fko Mk{Lkk krhkLku
kLk{kt hkeLku fhw t u R yu . u
Mk{Mkh {krnke yufrkk fhk{kt
Lkrn yku kku k{u kuxe yMkhfkhf
{krnke yufrkk fhe nkuk Akkt ku

54

fk[ rkLkWkkuke kLku kku LkkR

Lkrn.
(4) yu f rkk {krnkeLkw t
r&uk :ykt krhf yLku kkk kr
MkkLkku khk k fhu e {krnkeLkku
Mk{qn Mkt[kfkuLku rLko uk{kt fkuR
{kko o L k ykkkku Lkke. {krnke
Wkhke ku rLkoku khu s R
fk khu nukwLku kLk{kt hkeLku
ku heku {krnkeLkw t r&u k
fhk{kt ykw t nku . ykke s
yufrkk fhue {krnkeLkwt ykkk{
yLkw M kkh r&u k fhw t u R yu
yk{ fhkke rkLksYhe {krnke qh
kk Au yLku fR {krnke qxe kuLkku
k yku Au . r&u k fhu e
{krnke kkuXuk kkktLke kkS sue
Au , su L kk khk Mkt [ kfku zkke
ku rLkoku R fu Au.
(5) i f kf ku s LkkLke
r[khk :kt rfkku Au kt
kMktke Au yLku kt kMktke Au kt
ykku s Lk Au . kee kku y u x k
fnu Au fu ykku s LkLkw t fko yu x u
kMkt keLkw t fko r&u k fhu e
{krnke Wkhke Mkt[kfku nukwrMk
{kxu sw e sw e i f kf
ku s Lkkyku L kku r[kh fhu Au . k:k
nu h kk fhkLkku nu kw nku kku
yki ku r kf yu f { hu r zku khk,
xu r rLk khk, rMkLku { k MkRz

Lwykhe-2013

khk fu kku M xh khk nu h kk fhe

fu . yk nu h kkLkk {k{ku L ku
i f kf ku s Lkk fne fk khu
rfkku L ke r[khk fhkLke nku
khu Mkt [ kfku k k nfku L ke Vu Lk,
MkhfkhLke Lkerk, nheVkR, MktkuLk
ku h u krhkku yt ku Mkk
ytku kktu Au.
(6)
kMktke :-

ku

ku s LkkLke

i f kf ku s Lkkyku L ke
kw Lkk{f r[khk fko kAe
Mkt [ kfku ku s Lkk kkALkk fw
[ko, kusLkkLkku Mk{, kusLkk u
f{o [ kheyku L kw t yt krsk ,
ku s LkkLke
srxkk
yLku
krhko L kekk ku u h u ku h u kq o
khkyku L ku ykkhu ku s LkkLke
ykhe kMktke fhu Au.
(7) kMkt fhu ku s LkkLke
rkkkqo kikhe :ku i f kf ku s LkkLke
kMktke fko kAe kuLkku y{ fhkkt
knu k ku ku s LkkLke rkk k
ki kh fhe u R yu . ku s LkkLke
rkkkq o ki khe yu x u ku s LkkLku
y{{kt {qfk {kxuLkk Mktukku yLku
Mk{ Lke fhk, ku s LkkLke
MkVkk {kxu yrfkheyku [u Mkkk
yLku skkkheLkwt rksLk fhwt.
] r kyku {kxu ku h ke yLku
rLkhekLke Mkk fhe ku h u
xq t f {kt ku s LkkLku rr ryu
rkkkqo kLkkk{kt yku Au.

kusLkk

(8) kki ku s Lkkyku L kw t

zkh :nu kw r Mk {kxu {w
ku s LkkLke rkkkq o ki khe kR
kk kAe kuLke Mkkku Mktfku kki
kusLkkyku kikh fhk{kt yku Au.
kki kusLkkyku {kuxukku rkke
] r kyku yt ku L ke nku Au . kki
ku s Lkkyku su x e yMkhfkhf nu
ku x u yt u rkke ] r kyku
fkok{ kLku.
(9) ku s LkkLkku kMkrf
y{ :kMkt fhu kusLkkLke ku
heku rkkkq o ki khe fhk{kt
yke nku ku{ Akkt fkk khLke
ku s Lkk yu f fkLkk s kk yk
fkkrLkf ku s LkkLku Mkkfkh fhk
ku L kku y{ fhku sYhe kLku Au .
k:k rMkLku{kt MkRz khk nuhkk
fhkLke kusLkk nku khu ku {wsk
MkRz ki kh kR kk kAe
nu h kkLkw t fko Y fhk{kt yku
Au. fkkz Wkh rzkRLk kkzk {kxu
hku h rLxk yLku MeLk rLxk
krk ki f e hku h rLxk krk
Lke fhe nku kku ku L ku rkkkq o
kLkke rzkRLk AkkkLkw t fko
fhk{kt yku Au.
(10) krhk{kuLke [fkMke
fhe Mkwkhkke kkkt uk :fku R k ku s Lkk khu s
MkV kR fnuk, khu kusLkkLkku
nukw ykuAk [uo Mk{Mkh rMk kk
yk {kxu kusLkkLkku y{ fko kAe

ku khk su krhk{ku k kk kuLke

kw Lkk ku s Lkk{kt Lke fhk{kt
ykukt ktfku Mkkku fhe uRyu.
u ]rkyku ktfku {ku Lk kR
nku kku kusLkk{kt hne kue qku
yLku k{eyku L ku ku e fkZe sYhe
Mkw khkke ] r k nkk he
u R yu . u yk heku Mkw kh{f
] r k kLk{kt u k{kt Lkrn yku
kku krLkk ykku s Lk{kt k
q ku L kw t kw L khko kLk ku yLku
ykku s Lk rkLkyMkhfkhf kLkkw t
su.
yk{ fkuR k MkkkLk
MkkLkkkkqof fhwt sYhe Au. fkh
fu yu f kh ykku s Lk fko kAe
khu ku { k Vu h Vkh fhk{kt yku
khu Mkkkt k{kt k sYhe
VuhVkh fhk kzu Au. yu k nfefk
Au fu ykku s Lk k{u ku x w t
MkkLkkkkqof kwt nku ku{ Akkt
ku Mkku xfk MkV ku Lkrn. fkh fu
ykhu kku ykku s Lk yt ku Wkh
ykkrhk rk Au r ytkuLkk
yt ku Mkk[k Lk kzu kku ykku s Lk
fuxuf ytu rLkV yu Mk{S
fk. yk{ Akkt ykkusLkLku w
yMkhfkhf
kLkkk
{kxu
ykkusLkLkk y{ khk su krhk{ku
k fhk{kt yk nku ku L ke
ykku s LkLkk kt f ku Mkkku
Mkhk{e fhe kVkk ku e
ykkusLk{kt sYhe krhkoLk fhkkt
hnu w u R yu . yk kk {kxu ku
MkkkLk {nLkwt ytk Au.

urfk kwshkk fku{Mko fkuus-y{kk{kt kkkk Au.

55

Lwykhe-2013

Mkw[k rnxLkku k {rnk rfkMkke kusLkkyku{kt

SkuLk uX

k ZTLI

;\ l JWFGGF\
VG] r K[ N v $*
VG] ; FZ
EFZTJQF" G F NZ[ S U6ZFHIMV[
HG;FDFgI DF8[ lGEFJJFGF\ 5|YD
pZNFlItJ :J~5[ T[ D F J;JF8
SZTF NZ[ S GFUlZSG[ 5MQF61FD
HLJG :TZ T[ D H ;FJ" H lGS
MkMGL l:YlTDF\ 5C[, TYF ;]WFZ
SZJFG]\ ;]RJJFDF\ VFjI]\ K[P BF;
SZLG[ VG] r K[ N v$ZDF\ lGN[ " l xFT
AFATMDF\ ZFHI FZF plRT ZLT[
DFGJ SFI"GL NXFVM T[DH DFT'tJ
ZFCT DF8[ BF; HMUJF.VMGL
jIJ:YF SZJFGL OZH 5F0JFDF\
VFJL K[P T[DH KF S[gN|LI J[TG
VFIMUGL E,FD6 D]\HA ;%8[dAZ
v Z__( FZF HFZL SZJFDF\
VFJ[,F VFN[X D]HA H[ DlC,FVMGF
AF/SM CH] lXX] VJ:YFDF\ K[
T[JL DlC,F SD"RFZLVMG[ AF/SMGF\
,F,G 5F,G T[DH DFT'tJ D[/jIF
AFN T[ V MGF MkMGL IMuI SF/
HL ,. XSFI T[ C[ T ] Y L T[ V MGF
GMSZLGF ;[JF SF/NZlDIFG ;J[TG
*#_ lNJ;GM VJSFX VF5JFG] \
;}RjI]\ K[P

kusLkk

;NLVMYL
EFZTLI
DlC,FVMG[ YrZ[wMk HG ;FDFlHS
T[DH ;F\:S'lTS l:YlTVMGF SFZ6MYL
5MTFG]\ lGdG :TZLI HLJG HLJJFGL
OZH 50L ZCL K[ P H[ G F SFZ6[
T[VMG[ VA/F TZLS[ VM/BJFDF\
VFJL ZCL K[ P U] H ZFTLDF\
VA/FGM VY" XlSTCLG v
R[ T GFlJCLG S[ 5KL A/ lJGFG] \
YFI K[ P BF; SZLG[ EFZTLI
:+LVMGL MkM ;\ A \ W L T[ D H
5MQF61FD l:YlTDF\ ;]WFZM ,FJJM
VFJxIS K[ P
CJ[ V[ AFAT ;] l Gl`RT
SZJL 50X[ S[ VFHGL VF
V[ S JL;DL ;NLDF\ :+LVMGL
CFHZL NZ[ S 1F[ + DF\ VlGJFI" ~5
HF[. XSFI K[P VFJF ;\HF[UMDF\ HM[
T[VMGM ;JF"\UL lJSF; VF0[ VFJTL
V0R6M N] Z SZJFDF\ VFJ[ VG[
T[ V MG[ lJS;JFGF IMuI VJ;ZM
5|NFG SZJFDF\ VFJ[TM T[VM EFZTLI
;DFHDF\ B] A H h05L ;O/TF
D[/JLG[ 5MTFG] \ TYF N[ XG] \ UF{ Z J
JWFZL XS[ P
DF8[ VCL\ :+LVMGF ;JF"\UL
lJSF;DF\ p5IMUL S[ 8 ,LS ;] R FZ]

56

JCLJ8LGF\ EFU~5[ ZC[ , L :+L

MkM ;\ A \ W L T[ D H :+L
;XlSTSZ6GL
IMHGFVMGL
HF6SFZL VF5JFDF\ VFJL K[ P
DlC,F MkM ;\A\WL
IMHGFVM ov
!P ZFQ8=LI DFT'tJ ,FE
IMHGF ov VF IMHGFGL X~VFT
EFZT ;ZSFZ FZF JQF" Z__!DF\ X~
SZJFDF\ VFJL K[ P VF IMHGFGM
p[ X UZLAL Z[ B FYL GLR[ ZC[ , F
5lZJFZMGL HM SM. DlC,F UE"
WFZ6 SZ[ TM T[VMG[ MkqrkLkkt (YL
!Z ;%TFC 5C[ , F ~P5__qv GL
;CFI VF5JFDF\ VFJ[ K[ S[ H[YL T[
kkukkLkk TYF kkukkLkk VFJGFZF AF/S
DF8[ 5MQF61FD VFCFZ D[/JL XS[
VG[ ALHL IMuI jIJ:YF SZL XS[P
ZP HGGL ;]Z1FF IMHGF ov
VF IMHGFGL X~VFT JQF" Z__5DF\
ZFQ8=LI U|FDL6 MkM lDXG ytkkok
SZJFDF\ VFJL CTLP H[ G M D] b I
p[xF DlC,FVMGL Mkqrk ;\:YFUT
NJFBFGkVMDF\ S[ 5KL ;ZSFZL
NJFBFGFVMDF\ VYJF ;ZSFZ FZF
DFgITF 5|F%T BFGUL NJFBFGFVMDF\

Lwykhe-2013

SZFJJF 5|Mt;FCG kqhw] 5F0JFGM CTM

T[DH Mkqrk ;DI[ YTF :+L DZ6
T[DH AF/ DZ6 V8SFJJFGM CTM
H[ DF8[ T[VMG[ ZMS0 ZSD ~P5__qv
;CFI VF5JFG]\ GSSL SZJDF\ VFjI]\
CT] \ P DlC,FVMG[ Mkq r k ;DI
NZlDIFG V5FTL VF ZSD VMKL
50TL CMJFG[ SFZ6[ JQF" Z__&DF\
;ZSFZL rkvlGN[ " X M VG] ; FZ
U| F lD6 1F[ + GL DlC,FVMG[
~P!$__qv T[DH XC[ZL lJ:TFZGL
DlC,FVMG[ ~P!___qv ;ZSFZL
;CFIGF\ ~5[ ;\ : YFDF\ H VF5JFGL
X~VFT SZJFDF\ VFJL K[ P
#P .gNLZF UF\WL DFT'tJ
;CFI IMHGF ov VF IMHGFG[
Mkhkhke DFT' t J ,FEYL 56
VM/BJFDF\ VFJ[ K[ P VF IMHGF
JQF" Z_!!YL VD,DF\ VFJL K[ P
T[ D H VF V[ S hke IMHGF K[ P
VF hke IMHGFGM D] b I p[ X
T[ D H l;F\ T V[ J F SFIM" 5Z
ykkrhk K[ S[ H[ D F UZLAL Z[ B F

C[ 9 / HLJTF 5lZJFZMG[ ZMS0

ZSDDF\ ;CFI SZLG[ VF ;CFIG[
kMkrf SFDMDF\ HM0JFGM K[P VF
SFDM BF; SZLG[ DFGJ ;\MkFWGMDF\
rLkJ[ X SZJF 5Z EFZ D] S [ K[ P
pNFCZ6 ~5[ SCLV[ T M DFT' t J
WZFJTL V[ 8 [ , [ S [ Mkq kk DlC,FV[
UE" W FZ6 SIF" AFN
lGIT
;DIGF V\ T Z[ 8LP8LGF\ .gH[ S XG
D] S FjIF CMJF HM.V[ T[ D H
UE"WFZ6GL GM\W UE" WFZ6 SIF"GF
$ DF;DF\ VF\ U 6JF0L SFI" S TF" G F
;CIMUYL
;A
;[ g 8Z4
5LPV[ R P;L q ;LPV[ R P;L S[ 5KL
lH<,FLke D]bI ;ZSFZL CM:5L8,DF\
GMWFJ[ , L CMJL HF.V[ JU[ Z [
IMHGFDF\ GSSL SZ[ , L XZTMGM
VD,L SZ6 YTM CMI TM H ,FE
D/L XSTM CMI K[P
IMHGFGM ,FE SM6
D[/JL XS[ m
VF IMHGFGM ,FE yMktkrXk

1F[ + DF\ SFD SZTL T[ D H K] 8 S

DH} Z L SFD SZTL UE" J TL T[ D H
AF/SMG[ :TG5FG SZFJTL
SFDSFHL DlC,FVMG[ D/[ K[ P
H[ DlC,FGL JI !) JQF" Y L JW]
CMI T[ D H 5| Y D ZsaF[ f AF/SMGL
Mkqrk JBT[ H VF IMHGFGM ,FE
D/[ K[ P H[ Y L VFJL DlC,FVMG[
Mkqrk 5}J" VG[ kAeYL T[DGF FZF
SZJFDF\
VFJTL
DH} Z LGL
VFJSGL VF\lXS 1FlT 5}lT" Y. XS[P
IMHGFGM ,FE SM6 G
D[/JL XS[ m
ZFHI ;ZSFZLGL S[ fu L
;ZSFZDF\ OZH AHFJTL {rnkyku.
SFZ6S[ T[ V MG[ ;ZSFZL lGID
D]HA ;J[TG MkqrkGF ;DI UF/F
5C[,F VG[ 5KL ZHFVM D/JF 5F+
YTL CMI K[ DF8[P
IMHGFGM p[X ov
v UE"JTL T[DH :TG5FG
SZFJTL DlC,FVM T[ D H T[ D GF
AF/SMGF 5MQF6 VFCFZ T[DH MkM
:TZDF\ H~ZL ;]WFZFVM ,FJJFP
v UEF" J :YFDF\ DF VG[
AF/SG\ ] Z1F6 VG[ 5MQF64
:TG5FG T[DH Mkqrk IMuI Mkwrrkk
-AYL YFI T[ D H Mkqkk DlC,FGL
IMuI ;FZ ;EF/ YFI T[ J L
;J,TMG[ kuMkkrnk SZJFGMP
v Mkq r k AFN AF/S &

kusLkk

57

Lwykhe-2013

DF;G]\ G YFI tIF\ ;]WL DF+ G[ DF+

DF GF WFJ6YL H 5MQF6 D/L
ZC[ T[ DF8[GF T[DH I.Y.C.F (Infant
and Yong Child Feeding)
5| [ S 8L; G[ DCtJ VF5JF DF8[
DlC,FVMG[ kuMkkrnk SZJLP
v UE" J TL VG[ :T5FG
SZFJTL DlC,FMG[ T[DGF Mkqrk SF/
DF\ T[ V MG[ MkM T[ D H 5MQF6
VFCFZ ;\A\WL ;[JFVM D/L ZC[ T[
C[ T ] Y L ZMS0 ;CFI VF5JLP
IMHGFDF\ D/TL ZMS0
;CFI ov
v VF IMHGF yt kko k #
EFUDF\ ZMS0 ;CFI VF5JFDF\ VFJ[
K[ P H[ D F 5| Y D ;CFI ~P
!5__qv UE"WFZ6 SIF" 5KLGF &
DF; 5}6" YTF D/[ K[P ALHL ;CFI
~P!5__qv Mkqrk YIF AFN AF/S
# DlCGFG]\ Y. HFI tIFZ[ VG[ K[<,M
C%TM ~P !___qv HIFZ[ AF/S &
DF; 5} 6 " SZ[ VG[ HLJLT CMJ]
u E yu P VFD S] , ~P$___qv
GL ZMS0 ;CFI rLkk ;DIGF V\TZ[
IMHGFDF\ H6FJFI[ , rk-rLkuoku
VG];FZ D/JF 5F+ YFI K[P

5|tI[S ,FEFYL" NL9 ~PZ__qv T[DH

VF\U6JF0L ;CFIS SFI"STF"G[ 5|tI[S
,FEFYL" NL9 ~P!__qv D/JF 5F+
AG[ K[P
VFD p5ZGL NZ[ S ;] R FZ]
JCLJ8 DF8[ ;HF"I[,L DlC,F MkM
;\A\WL IMHGFVMGM p[X UE"JTL
T[ D H :TG5FG SZFJTL VG[
UZLAL Z[ B F C[ 9 / VFJTL
{rnkykuLke T[VMGF\ Mkqrk SF/DF\
T[ V MG[ VG[ T[ G F AF/SG[ kku k
VFCFZ ku{s IMuI D[0LS, ;CFI
D/L ZC[ T[ DCtJG]\ K[P
DlC,F ;XlSTSZ6 ;\A\WL
IMHGFVM ov
!P ;A/F IMHGF ov VF
IMHGFLku ZFHLJ UF\ W L :SLD OMZ
V[D5FJZD[g8 VMO V[0M,;[g8 U,"
(R.G.S.E.A.G) TZLS[ 56
VM/BJFDF\ VFJ[ K[ P VF IMHGF
EFZT ;ZSFZGF DlC,F T[DH AF/
lJSF;
D\ + F,I
FZF
VF.P;LP0LPV[; GF G[HF C[9/ JQF"

Z___DF\ X~ fhk{kt VFJL K[ P

VF IMHGF C[9/ !!YL !( JQF"GL
lSXFZLVMG] MkM T[ D H 5MQF6
;\A\WL AFATM ;]WZ[ T[DH T[VM 3Z[,]\
T[DH kMkkrf S]X/TFVM D[/JLG[
5MTFG] \ HLJG ;JF" \ U L AGFJL XS[
T[JM VFXI ZC[,M K[P VF p5ZF\T
T[ V MGL jIlSTUT :JrKTF4
MkM4 5MQF64 5lZJFZ S<IF6
T[ D H 5| A \ W G AFATMDF\ T[ 6 L
lJRFZTL YFI VG[ T[VMDF\ HFU'kTF
VFJ[ T[ J F VFXIYL VF IMHGF
VD,L AGL K[ P
IMHGFGM p[X ov
v VFtD lJSF; T[ D H
;XlSTSZ6GF\
C[ T ]
DF8[
lSXFZLVMG[ ;1FD AGFJJLP
v 5MQF6 T[ D H MkM
;\A\WL AFATMDF\ ;]WFZ ,FJJMP
v MkM4 5MQF64 HFlTI
:JrKTF4 lSXMZL 5| H GG T[ D H
IF{G MkM4 5lZJFZ T[DH AF/
N[ B Z[ B AFAT[ T[ V MG[ ;EFG

VF IMHGDF\ VF\U6JF0L
SFI"STF"VMG[ D/TM ,FE ov
V IMHGF yt kko k HIFZ[
DlC,FGL UE"J:YF 5}6" YIF AFNGF\
& DF; 5KL H[ T[ DlC,FG[ IMHGFDF\
GSSL SZ[ , F +6[ I C%TF R} S FJF.
UIF AFN VF\ U 6JF0L SFI" S TF" G [

kusLkk

58

Lwykhe-2013

AGFJJLP
v ku y ku k 3Z[ , ] \ SF{ X ,M4
HLJG SF{ X ,M T[ D H kMkkrf
SF{X,MG[ JFRF VF5LG[ T[VMG[ GJF
;DFH ;FY[ SND r{,FJJF DF8[ Tt5Z
AGFJJLP
v SM. 56 SFZ6M;Z lX1F6
KM0L NLW[, lSXMZLVMG[ lX1F6GF
VF{5RFlZS v VGVF{5FlZS DFwID
FZF ;DFHGL D]bI WFZFDF\ ,FJJFP
v5LPV[RP;Lq ;LPV[RP;L4
A[\S 4 5M:8 VMlO;4 5Me; :8[XG
H[ J L CIFT ;FJ" H lGS ;[ J FVMGF
p5IMUGF\ lJQFIDF\ ;} R GFVM S[
DFU"NX"G VF5J]\
IMHGF SMG[ DF8[ ,FENFIL
K[[ m
v VF IMHGF ,1FLI ;D}CMDF\
JC[RFI[,L K[ H[DF 5[C,]\ ,1FLT H}Y
!!YL !$ JQF" G L lSXF[ Z LVMG] \ K[
HIFZ[ ALH] H}Y !$YL !( JQF"GL
lSXMZLVMG] CMI K[P

IMHGFGF
5F;FVMo

DCtJGF

v VF IMHGF S] , $
5F;VMDF\ v lJEFUMDF\ JnURFI[,L
K[ P s!f MkM4 sZf VFCFZ 4
s#f lSXMZL 5| H GG T[ D H IF{ G
MkM4 s$f HLJG SF{X,
ZP :JWFZ IMHGF ov VF
IMHGFG[ A Scheme for Women
in Difficult Circumstances
TZLS[ 56 VM/BJFDF\ VFJ[ K[P
;DFHDF\ 36L JBT V[ J F
AGFJM DlC,FVM ;FY[ AGTF CMI K[
S[ H[DF T[ V[S,TFGM VG]EJGL ;FY[
;FY[ SM.GM ;\ U FY S[ S5ZF
;\HFUMDF\YL ACFZ VFJJF DF8[GL
;CFIGL H~Z 50TL CMI K[ BF;
SZLG[ V[JL DlC,FVM S[ H[ 5MTFGF
5lT VYJF S] 8 ] \ A YL TZKM0FI[ , L
CMI4 E8Skwt HLJG HLJJF DHA]Z
CMI4 kkfkhLkku EMU AGL CMI4
S[ 5KL J' w WF VJ:YFGF SFZ6[
3ZDF\ Y L SF-L D} S JFDF\ VFJL

CMIP VFJF lJ5ZLT ;\ H FUMDF\

:JWFZ IMHGF T[VMG[ ;CFI SZ[ K[P
IMHGFGM p[X ov
v V[JL DlC,FVM S[ H[VM
SM.GF 56 VFWFZ lJGFGL S5ZF
;DIDFYL 5;FZ Y. CMI T[ G L
5FIFGL sYrhkk H[ J L BMZSGL
jIJ:YF SZJF ;FYM ;FY ZC[9F6L
sYrhkk T[ 6 LGL ;\ T MQFJL VF
p5Z\ F T T[ V MG[ S50FGL jIJ:YF
SZL VF5JLP
v 5ZFDX"G FZF T[VMGL
;D:IFVM HF6JL VG[ T[ V MG[
{kLkrMkf Mkrnkhku VF5JM S[ H[ Y L
T[ V MGL ;FY[ AG[ , w o x GFDF\ Y L
{kLkrMkf ZLT[ ACFZ,FJL XSFIP
v rkC[JLIZ xu.GL\U FZF
T[VMG[ lX1F64 TF,LD4 jIlSTUT
;]WFZ ,FJLG[ ;1FD AGFJJ JU[Z[P
IMHGFGM p5IMU SM6
SZL XS[ m
v lJWJF DlC,FVM S[ H[VM
5MTFGF 5lZJFZHGM 4 S]8]\ALVMYL
TZKM0I[ , L K[ VG[ H[ V MV[ U' C
tIFU SIM" K[P
v H[ , JF; EMUJL R} S [ , L
DlC,F S[ H[GL ;HF 5}ZL YTF T[G[
KM0L D}SJkDF\ VFJL K[ 5ZT]\ H[GM
T[ G F ;DFHDF\ ;DFlHS AlCQSFZ
SZJFDF\ VFjIM K[ S[ SM. 56 T[GM
:JLSFZ SZJF T{IFZ YT]\ GYL T[JL
DlC,FVM VFJF :JWFZ ;[,8ZMDF\
ZCL XS[ K[P

kusLkk

59

Lwykhe-2013

v ykJL DlC,FVM S[ H[VMG]\

fw8]\A T[DH 3Z v 5lZJFZ S]NZTL
VFOTMGF ;DI[ ;5}6" GF 5FdIF K[
VG[ T[ SM.GF 56 ;FDFlHS S[ {kLkrMkf
8[ S F lJGFGL rLkZFWFZ K[ T[ J L
DlC,FVMP
v V[ J L DlC,FVM S[ H[ V M
kkfkhLkku EMU AGL K[ VG[ SM.
56 SFZ6M ;Z S] 8 ] \ A DF\ S[ T[ G F
;UFJCF,FVMGu 3Z[ G HJF DF\UTL
CMI T[JL DlC,FVM
v VF\TSJFNGF[ EMU AG[,L
DlC,FVM S[ H[D6[ 5MTFGM 5lT S[
;t5}6" S]8]\A VF\TSJFNGF TMOFGMDF\
GF 5FdI]\ CMI T[JL DlC,FVM
v DFGl;S VMkZ DlC,FVM
S[ H[ V MGM tIFU T[ D GF 5lT S[
S]8]\ALHGM FZF YIM CMIP
v HIV / AIDS uF| : T
DlC,FVM S[ H[GM 5lT HIV / AIDS
;S| D 6YL DZ6 5FdIM CMI VG[
V[S,JF. CMIP

DlC,FGM DF+ kkfkhe jIlSTVM

FZF kherhf H EMU GYL ,[JFTM
56 ;FYM ;FY T[ T[GL V;Z EMU
AGGFZL DlC,FGF DG4 {Mkf
T[DH ;DFlHS ;\A\WMvHLJG ;\A\WL
AFATM 5Z uhe VG[ ,F\AF ;DI ;]WL
G E] , L XSFI T[ J L KF5 KM0LG[
HFI K[ P EMU AGGFZ DlC,F
kherhf VG[ DFGrMkf 8=MDFGM lXSFZ
AGTL CMI K[ P H[ Y L T[ G [ VFJL
EI\ S Z l:YlTDF\ Y L ACFZ ,FJJF
DF8[ G L VF IMHGF CH] 30TZ
;]WL knkU[e K[ H[ GHLSGF ElJQIDF\
ZH] YGFZ K[ P

DlC,FGL sYrhkk D]HA VF5JFGL

ZC[X[P
IMHGF ;]RFZ] ZLT[ ,FU]
SZJF DF8[GL HJFNFZL SMGL
ZC[X[ ov
v VF IMHGF ;] R FZ] ZLT[
RF,[ T[ DF8[ T[ D H T[ D F 30JFDF\
VFJ[,F rk-rLku
o kuLkwt IMuI 5F,G YFI
T[ DF8[ T[ G [ +6 ZLC[ A L,L8[ X G
AM0"GL ZRGFDF\ lJEFHLT SZJFDF\
VFJL K[ P

v kkfkhLkku EMU AG[ ,

DlC,FG[ VFlY"S ;CFI H[D AG[ T[D
h05YL VF5JLP

s!f lH<,F :TZ[ ov

0L:8=LS8 S|LDLG, .gHZL; ZL,LO
V[ g 0 ZLC[ A L,L8[ X G AM0" P su { kt
GLR[
H6FJ[ , F
;ZSFZL
5NFWLSFZLVM T[ D H ;ZSFZL
SD"RFZLVMGM ;DFJ[X YX[P

v ;CFIS ;[JFVM H[JLS[PP

ZC[ 9 F64 5ZFDX" G 4 lRSt;FfeI
;CFI4 SFINFSLI DNN4 lX1F64
JMS[ X G, TF,LD EMU AG[ , L

!P lH<,FGF\ {u r s:8= [ 8 q
0[ P SlDXGZ q lH<,F S,[ S 8ZGM
;DFJ[ X AM0" G F [u h kMko L k TZLS[
SZJFDF\ VFJX[P

IMHGFGM p[X ov

#P ZL:8MZ[ 8 LJ IMHGF
s,u B LT IMHGFv CH] ,FU]
5F0JFGL AFSLf ov VF IMHGFG[
FINANCIAL ASSISTANCE
AND SUPPORT SERVICES TO VICTIMS OF
RAPE TZLS[ 56 VM/BJFDF\
VFJxF[P
kkfkhLkku ku k AG[ , L

kusLkk

60

Lwykhe-2013

ZP lH<,F kku eMk J0FP

#P rMkr ;H"G q lH<,FGF\
{urzf VYJF C[<Y VMlO;Z
$P V[ J L DlC,F VMlO;Z
S[ H[ l0:8= L S8 ,LU, MkMkG[
ZL5|[hg8 SZTL CMIP
5P AM0" G F R[ Z kMkoG FZF
GMDLG[ 8 YI[ , F V[ J L SM. DlC,F
SD"RFZL S[ H[G[ DlC,F T[DH AF/
;D:IFVMGF pS[,M ,FJJFGM knkuku
VG] E J CMIP
&P AM0" ;[ S | [ 8 ZL D[ d AZ
5N 5Z lH<,F DlC,F TYF AF/
lJSF; VYJF ;DFH S<IF6
VlWSFZL OZH AHFJX[P
sZf ZFHI :TZ[ [ ov :8[ 8
S| L DLG, .gHZL; ZL,LO V[ g 0
ZLC[ A L,L8[ X G AM0" P H[ D F GLR[
H6FJ[ , F ;ZSFZL 5NFlWSFZLVM
T[ D H ;ZSFZL SD" R FZLVMGM
;DFJ[X YX[P
!P ZFHI :TZ q S[ g
krMkk 5| N [ X GF\ DlC,F kkk AF/
rfkMk VYJF ;DFH S<IF6
lJEFUGF D] b I ;[ S | [ 8 ZL VYJF
l5|P;[S[|8ZL AM0"GF [uhkMkoLk TZLS[GM
CMNM ;\EF/X[P
ZP ZFHIGF U'C lJEFUGF\
SM. V[S ZL5|[hg8[xe jIlSTP

jIlST VYJF ZFHIGF\ C[<YlJEFU

khk ;} R JFI[ , ZFHIGL SM. 56
D[0LS, SM,[HGF {urzf 5[|S8LXGZ
S[ H[ V M kkfkhGM EMU AG[ , L
jIlSTVMGL ;FZJFZ SZL R} S IF
CMI VG[ VFJF fuMkLkku knkuku VG]EJ
WZFJTF CMIP
$PZFHIGF SFINF lJEFUGF
SM. V[S ZL5|[hg8[xeP
5P V[ J L SM. A[ DlC,F
SD" R FZLVM S[ H[ G L JZ6L AM0" G F
R[ZkMkoLk FZF SZJFDF\ VFJL CMI
VG[ DlC,F TYF AF/ pt5L0GGL
;D:IFVM pS[,JFGM ACM/M VG]EJ
CMIP
&P AM0" ;[ S | [ 8 ZL D[ d AZ
5N 5Z ZFHIGF DlC,F kkk AF/
lJSF; T[DH ;DFH S<IF6 lJEFUGF\
0FIZ[S8Z OZH AHFJX[P
sZf N[X :TZ[[ ov Sg:8L8I]XG
VMO S| L DLG, .gHZL; ZL,LO
V[ g 0 ZLC[ A L,L8[ X G AM0" P H[ D F
GLR[
H6FJ[ , F
;ZSFZL
5NFlWSFZLVM T[ D H ;ZSFZL
SD"RFZLVMGM ;DFJ[X YX[P
!P S[ g GF\ DlC,F T[ D H
AF/ lJSF; lDlG:8= L GF\ D] b I
;[ S | [ 8 ZL VYJF V[ 0 LP ;[ S | [ 8 ZL

AM0"GF R[ZkMkoLk TZLS[GL SFDULZL

;\EF/X[P
ZP S[ g MkhfkhLkk C[ < Y
lJEFUGF\ 0FIZ[S8Z HGZ,P
#P S[ g MkhfkhLkk ,LU,
VO[:F" lJEFUGF\ u.g8 ;[S|[8ZLP
$P G[ X G, SlDXG VMO
J]DGGF\ SM. V[S ZL5[|hg8[8LJ
5P V[ J L SM. A[ DlC,F
SD" R FZLVM S[ H[ G L JZ6L AM0" G F
R[ZkMkoLk FZF SZJFDF\ VFJL CMI
VG[ DlC,F TYF AF/ pt5L0GGL
;D:IFVM pS[,JFGM ACM/M VG]EJ
CMIP
&P AM0" ;[ S | [ 8 ZL D[ d AZ
5N 5Z fu L Lkkt DlC,F kkk AF/
lJSF;GF\ DlC,F S<IF6 lJEFUGF\
HM.g8 ;[S|[8ZLP
VFD p5ZGL NZ[ S ;] R FZ]
JCLJ8 DF8[ ;HF" I [ , L DlC,F
;XlSTSZ6 ;\ A \ W L IMHGFVMGM
p[X T[VMGF\ D]xS[,L EIF" ;DIDF\
T[ V MG[ IMuI SFINFSLI ;CFI4
{u r zf ;CFI4
5ZFDX" G GL
;CFI D/L ZC[ T[ DCtJG] \ K[ P S[
H[ Y L T[ V M ;DFH HLJGGF
D]bIWFZDF\ OZL 5FKF OZL XS[P

#P
ZFHIGF
C[ < Y
lJEFUGF SM. V[ S ZL5| [ h g8[ x e

uf {nkhk f]fw{khMknS kLkkh wrLkMkxe,

ke.yu[.ze. fhe hkk Au.

kusLkk

61

Lwykhe-2013

[kLkk {ku Mkw[khw f{o[khe MkkkLk

zk. hksfw{kh xkukkMkke

Mktkw f{o[kheyku tkkhe yuf{e yuf {ne r{fk Au. [k f{o[khe u k{,
k{, tz yu uke Mktkw hkke rn{kk fhu Au. yk [khu{kt k{wt {n kuyku ruk {ku
Au. f{o[kheu w{kt w k] , ux - Mkkuk, Mkkt uhuke Mktkw hkkt uEyu. yMktkw
f{o[khe yuf{u q {kuxwt Lkwfk nkU[kze fu Au.

kueMkMkku ko quo {{kt

[ku tt Wuze ke [tw

{kiou kuwt hk MkkUwt nkwt. [kk
yku {ws s hk fko fhe fkkt.
[k hksfko{kt fw, qhtue,
{wMkte ku{s hksfkhe xxku q n h[kyku (Stratagies) k
{nk u kze nkkt .
ku { u
kMkk k{u fk{k,
[kk k{u ykok, fkirxk
k{u erkk yu rwwk k{u
{ok h wt Au. yk{ kuyku huf
kukkt Mkt[kkt {nk rkh nkkt.
khke {nk rkeX
kkek (nk yVkrMkk) k
kuyku yk[ko nkkt. {{kt ttk
Aukt hkyu ku{wt y{k fwO yuxu

kusLkk

ku{u kukke rk Akuze rkkk ee

nke fu kt Mkwe nwt ttu {{ktke
Wuze kwt kt Mkwe rk kte
n. t e {w k{e kMkeke
[tw k{u wk kku nkku. {kkkk
k{ hke ku [tw {kio khefu rMk
kku nkku. srMk ykuf hk
ku{k t{kt kE kt.
[kw t {q k{
rww nkwt kuyku kuku nkk{kt eu
fko kh kzkt q s yk{rkMkwt
nkkt. ku{u ttu Wuze kkt
eue rkkk ku{kt yk{rkMku
Wh fhu Au . ku y ku yt k
wke, kue ku{s ehwYk nkkt.
ku{u ukt yuf k &kufkuku tk
[k erk khefu ykuk Au.

62

ku{wt yuf k{ fkirx Au. kuykuk

rkkwt k{ [f nkwt. kuyku k
nkkt yu ku Mk{kt khkk
wYfwku{kt ku{e Mkkike {nk yk[ko
khefu k kke nke.
[ku [twu Mktqo
rkyku ee {k kr
[keo khefu Mks fkO nkkt. kuyku
e k [tw Mk{kxu kkuAzkE
kO fu y{ksf ku fnukkt ku
[tw {u Mkkte ukkt nkkt.
[kk ykuu kuyku wykkk
{ke rhMkk kkt.
ko{k{kt kkMkkeyku
{u khu nq{k fhe uk ykoktk,
Mkwhkk Mkk, kuf S, hkxku
rfkMk Mkkeu teh rhek yMkh
nkU[kzu Au. ykkt Mkwhkkktkku kuxkt

Lwykhe-2013

Qkt QkkO Au. [k Mkwhkke

kku Mkkike ruk {n yku Au.
tt hkxu Mkwhkk qhe kzk{kt
yMkk{ rzku nkku . [ku
hkwhk nkk{kt Mktkkkt Mkwhkk h
ko ykwt nkwt.
u fu ft eyku k
rnx{kt Mkwhkkwt {n suwt kuwt
ke. ku{kt yuxe e qnh[kyku
fhe zu Au su u - u Mk{e
sYrhkkku {ws rhko k{ke hnu.
fnuk Au fu knwfkhe yuf sh nku
Au, khu [kuhe [kh sh nku Au.
fkukuohux rnxe kuku Mkwhkk
Mkk kuu huf fkhu ywY nku
kue kuXe uEyu. Mkt[k yuxu
sqkfko. Mktkeykuu Mk{u Mk{u kMk
kke{e Mkk wt {n hku Au.
Mktkeykuk fkkuowt ku Mktf kk,

{krnke Mkt [ khe fko k{ Mkk

ku X k ku { s Mkt keyku u q h kw t
kuMkkn yu eX qhkt kzk{kt
yku kku Mkwhkkktk {qukh e fu.

Mkkfku
fu
y{khkue r{qf Mku
fhe uEyu. skkhe rkkt
ku yrfkheu ku {kxu ko Mkkk
yke uEyu. Mkkfkue kt
rk{kt, kt fkou Mktkkt {kxu,
fu x e ku kk yu yw e
sYrhkk yk w t hkh r[khe
ku Mku , ku Mk{u , ku
ke r{q f fhe u E yu .
yrfkheykue fuzh yu {wse nku
fu sYrhkkke w fu ykuAk yrfkheyku
kk. hufu Mk{u - Mk{u kt
ykrfkhku Mkkku kk r{ke ku
kke{e Mkk kuXkue nkue
uEyu.

kke{ k fhkh k
[kk {ku e[uk wku hkke
nkue uEyu. (1) eke EAk
(2) fko k{ k{kk (3)
yrk fhke k{kk (4) kuxkt
{kku fkhke k{kk (5) Mk h
hkuMkku.
ku{k ykok{kt fkirx
sku Au fu yuf ku kue fk{
fhke ykzk kkk k{kk hke
e fk Au. yu yk k{kk {ws
kuu (hkyu) k {tkeykue r{qf
fhe uEyu yu ku{e sk, Mk{
kkk fk{ ffe fheu ku{e [u ku
heku nkuTke nU[e fhe uEyu.
yk{, ke k{kk, nkuTku, Mkk,
Mk{ yu fkou sh Mk{k hke kue
r{qf fhe uEyu.
Mktkw f{o[kheyku tkkhe
yuf{e yuf {ne r{fk Au.
[k f{o[khe u k{, k{, tz
yu uke Mktkw hkke rn{kk
fhu Au. yk [khu{kt k{wt {n kuyku
ruk {ku Au. f{o[kheu w{kt w
k] , ux - Mkkuk, Mkkt uhuke
Mktkw hkkt uEyu. yMktkw f{o[khe
yuf{u q {kuxwt Lkwfk nkU[kze fu
Au.
f{o [ khe Mkk{kt
kt Mktkuku kkt Au. {uhe kfoh,
Vkuux yu yux {ukuk ywkeyku

kusLkk

63

Lwykhe-2013

yu nkukkuo ku khk yk rk{kt e

wkyku kue fkZe Au. f{o[kheu hMk
zkwt fk{ s MkkUk ku kMk k{kt
uwt sYhe Au. f{o[khe{kt ykzk nku
fko{ktke kuu hMk rk kkku
nku kku ku Mkkhe heku fko fhe fu n.
fkoMktkkuk (Job Satisfaction) q
{ne Mkw Au sue yuV. zw.
xuhu kMk rn{kk fhe Au. f{o[kheu
yuf khk fk{ke ftxkku Wsu kuke
kuk fko yu skkhe{kt kkku
VuhVkhku kkkt hnu kuwt rhk{ ke qo
ykkus sYhe Au.
{krf yu f{o [ kheu
hMh qo rkMk nkuku uEyu yu
Wkhku kh ku kh kku sku
uEyu. huf fkhk f{o[khek
fkoe Wr[k kU uke uEyu yu
f{o[khe kukke kfuV hnu kue

Mkk nkue uEyu. kt nkU[u

hr kt nkU[u fr yu kt nkU[u
fr kt nkU[u ywe. [k
f{o [ khek yw yu ku e
rhfkk h kMk kh {qfu Au.
kuyku sku Au fu su k k{kt
rkMk hku Au, su {k kMkke
tr[k Au, ku k k{u Au. k fu
Mke{kt rkMk hkkh ykMkw fu
{t kyku fko e ku Mk{u
Yykk fhu ku{s qo rh{
fhu kt Mkwe ku nkk{kt eu fko{kt
MkV kkku ke. fko fhkh {kxu kku
fko s fhwt. rMk kuu sE hu su
hMkuu Lnk. rh{ s ku zu
Au, k rh{u zu s yuwt nt{ukt
kwt ke. [k ke kkfkk
(k{kk) kukk yu ku{u ykkk
ko kh h k ykkt
ywhku fhu Au.

[kk {kkw M kkh

f{o [ khe ku k fko f k hr{k
yMkk k{u kku kuk h ykkrhk
ykrkku sukt fu e, Mkeh Mktkkku,
] ku yu ku { k fw x w t e ke{kh
kykuu qhke Mknk {u yuu ku{wt
S kuyku Mkkhe heku [ke fu ku
{kxu {krfu Mkk ku X e
uEyu. yk{ fkukuohux kuk{kt Fringe
benefits (r]rk kku) wt {n
fuxwt Au ku [kk r[khku hke
Mknusu k{kt yku Au. [ku S
r{k (Life insurance)e
sYrhkk h kh {qfu Au.
f{o[khe kufh fu kMk Au
kuwt r[khkkt kue Mkkku u{kuo
nkh hkku u E yu . ku e
Mk{Mkyku Mkkte uEyu. ku{e
Mkkku Mkw{u kO Mkttku Mkkk [kwt hnu
ku {kxu ku{e Mkkku kMk oxku
kuXkt uEyu. f{o[khek fkkuoe
Mkkk kU hnue uEyu.
f{o[kheu kuku hMkuku
Mkqfk ku nukt kuk fkowt uk ykwt
uEyu. f{o[khee Vhs[qf
ku tze Mkk nkue uEyu.
f{o[khe Mkkku {krfu yuku nkh
fhku u E yu fu ku kke {nk{
Wkfkk
(Maximum
Productivity) Mkkku fk{ fhu. {kuxkt

kusLkk

64

Lwykhe-2013

Mkkuk fhke ku kkfe, {ke

yu Mkk{krsf kMkku k{kt ukt
uEyu.
f{o [ kheyku ku [ku
Vuhe h yuf{e rku rkfq
yMkh nkU[kzu Au. w Mkkhku nkuku, w
Mkkhku kh fu su yuf{{kt f{o[khe fk{
fhkkt nku ktke et yuf{{kt w
ke k[u qo yuf{u Akuze
ku yuf{ {kxu ktu ku Lkwfkfkhf
u Au. e k {krfe qu
fkhu yMktkkukke f{o[khe esu [kkt
skkt nku Au. yke k Vhe kAe
q o yu f {{kt Vhu ku EAe Au .
{krf - f{o[khe tu ku Mknku yu
Mk{kkfkhe yuf{u ykeko
Y e fu Au. f{o[khek wkue
fh ke uEyu yu ku k{kt ku
uxkuke ku{u kskt uEyu.
f{o [ khe {kxu rr
kfkkku hkkkt yufke w Wheyku
nku kt u E yu .
{kefh
(Standardization)
yu
rrefh (Specialization)
{kxu yk kk kMk sYhe Au. ku
ku h e ykkh k ku
fkurk hkke nkue uEyu.

fk[kt {ke ku
w kk, Mk{q n Wk, ku
fkok{kk kku f{o[khe Mk{qn, tkku
yu Mkkkue ku e, Mkwku
Wk rkyku u h u khk
Wke ku f{k yu
wkke e fhe uEyu.

Mkktzu. f{o[khee fkok{kk yu

kuk fkoMktkkuk{kt xkzku ku. yk{
kwt uEyu. ykkt f{o[kheyku {kxu
ku{k fkoe kU hke uEyu.
sYh zu ku{u e kfku qhe kze
uEyu yu sYh zu ku{u Zke
yke uEyu.

wkkk {ktzku e
fhkt h [k kh {qfu Au. yku
ykikurf yuf{ku{kt W[ n Mkkxe

{krf / tkkhe yuf{e

ykk fu fxkufxe Mk{u yrfkheyku
yu Mk hne yuf{k rnkwt hk
fhwt uEyu. yk {kxu yrfkheykuk
rheke, sYhe kt roku uke
yu yk {kxu yrfkheyku e
skkheu ywY Mkkk Mkkuutee
Mkw[khw Mkk kuXe uEyu.

HCL (Higher Control Limit)

rB n Mkkxe (Lower Control
Limit) kkk Mkk{kL - Mkhuhk n
Mkkxe (Control Limit) ru
kheyku kke u E yu Aeyu .
wkke Mkwkhkt h k{k{
ku Mkkku fhkkt hnuwt uEyu.
[k ko u Au fu
e kkt fhkkt khu fk{ kwt nku
kukt rfMMkkt{kt kuku ]kk kkt
u ku . q s nkU r kh yu
fkok{ f{o[kheykuu k ue uEyu
yu ku{u nt{ukt kskkt s hnuwt
uEyu. kuk rk wok Mkukke fu
ykt ykzkt fk fhkke ku { k
WMkkn{kt ykux yku. yuf k
kuk fkoe fh kkkt kuu rhkk

Wheykuku yuf{u rkk

yuf wke Mktk u ku{ k uku
uEyu. ku{u Mk{skt uEyu, ku{u
rrkk fhkt - w kke{ ykkt
Mk{ ykku u E yu ku { s Mt
rMkw t kkkh Mkso w t u E yu .
kue rMk Mk{ skkt ke hkue
Mu Akuze ukkt su{ ku WAe WXu Au
ku{ ku rrhk rhk{ke u Au.
rMk k u{ yu Mk{skheke kwt
uEyu.

uf ykxTMko yuLz fku{Mko fkuus, {Uhzk{kt

kkkk Au.

kusLkk

65

Lwykhe-2013

Mkw[khw nex{kt xufLkkukuSLke qr{fk

zk. nko rLk{o

yklNSF/YL VFH lNJ;

VG[ HIF\ jIJ:YF K[ tIF\ nex K[P VFH[ {nLke AGL K[ VG[ VF AWL
;] W L GFGFDF\ GFGF 3ZV[ S DYL VG[ HIF\ JCLJ8 K[ tIF\ VFH[ H AFATMDF\ VFH[ 8[SGM,MV[ 5U
DF\0LG[ ZFQ8=LI S1FFV[ JCLJ8 VG[ 8[SGM,M VFJxIS AG[, K[P
5[ ; FZM SIF[ " K[ P U l C6LG[
;\S,G4 ;\RF,GGM V[S EFU U6FI
UC;\RF,GDF\ CF0DFZL VMKL 50[
Z! ;NLGF UFD0F\G]\ V[S
K[ P 5| F RLGSF/DF\ HIFZ[ DFGJ
3Z GFGS0]\ JCLJ8L V[SD AG[, K[ V[ V5[ l 1FT K[ VG[ T[ ;\ N E" D F\
lJnFVMGM 5]ZTM lJSF; YIM G CTM
E,[ 3Z V[SDDF\ l,lBT A\WFZ6 lJlJW p5SZ6MGF p5IMUYL VF
T[ J[/FV[ DF6; V[SALHF p5Z GYL 5Z\ T ] lGl`RT S| D HMJF CF0DFZL VMKL YTL U> K[ P
VFWLG JWFZ[ ZC[ t FM CTM VG[ D/[, K[P ;DU| lNGRRF"DF\ V[8,[ S[M8]\lAS pt;JM S[ D[/FJ0FVM CJ[
JCLJ8L ;\S,G lJX[ :5Q8 S[ jIF5S S[ JC[,L ;JFZYL X~ SZLG[ DM0L JCLJ8L jIJ:YFVMGM EFU AgIF
;DH G CTLP H[ D H[ D DFGJ ZFT ;]WLGF SF{8]\laFS JGDF\ 5lT K[ P
VFW] l GS
;\ R F,GGL
lJnFVMGM lJSF; YTM UIM T[D T[D 5tGL VG[ DF AF5 5|tI[S :TZ[ HF6[ 5lZEFQFFDF\ H[G[ VFp8 ;Ml;\"U
;\:YFVMGM jIF5 JwIM ;\:YFVMGF VHF6[ jIJ:YFGM 5| J [ X YI[ , P SC[JFDF\ VFJ[ K[P T[ 3ZDF\ 56
5|SFZ 56 JwIF VG[ T[GL ;FYM ;FY NFPTP JC[ , L ;JFZ[ AF/SG[ 5|J[XL R}S[, K[P VG[ T[YL H 5|[D
;DFHGL V5[1FFVM 56 JWTL U> XF/FV[ DMS,J]4\ 8LOLG ;FY[ OZH VG[ C}O\ l;JFIGL ,UEU AWL H
VF V5[1FFVMGL ;FY[ Mkkrf ZLT[ 5Z ;DI;Z AggF[ H6FV[ CFHZ 5|lS|IFVMDF\ VFp8 ;Ml;\"U HMJF
H HJFANFZLGM 56 JWFZM YIM YJ] \ 4 ZHFGF lNJ;MDF\ SF{ 8 ] \ l AS D/[ K[P 5KL T[ 3ZGL ;OF> CMI4
U>SF,[ GFGS0F V[ S 3ZDF\ VFG\ N VG[ BZLNL VF ;W/F Z;M> CMI S[ U C ;HFJ8 VG[
VGF{5RFlZS ZLT[ AWF H SFDM YTF p5S|DMDF\ VFH[ 8[SGM,M :5Q856[ S[8,FS lS::FFVMDF\ AF/ pK[Z CMI
CTF VG[ S\ > S[ 8 ,LS 5[ - LVM KJFI[ , L HMJF D/[ K[ P k] l C6L
VF H]NF H]NF JCLJ8DF\ V[S IF
VlXl1FT4
VW"
l
Xl1FT
S[
lXl1FT
CMI
VG{F5RFlZS jIJ:YFDF\ VFI]QI 5]6"
AL ZLT[ 8[SGM,MGM p5IMU
5Z\
T
]
U
C
jIJ:YFDF\
T[
VR}
S
SZLG[ RF,L U> 56 VFH[ WLD[ WLD[
SZJFDF\ VFJ[ K[P
\]
T[DF\ :5Q8 AN,FJ VFjIM K[P U> 8[SGM,M 5Z VFWFZ ZFB[ K[P S]8\ A
H[D S]\8]\A V[S GFGS0]\ V[SD
SF,G]\ 3Z VG[ VFHGF 3Z JrR[ H[ jIJ:YFDF\ 56 ;DI 5F,G
TOFJT K[ T[ TOFJT jIJ:YFGM K[ RMS;F>4 RMbbFF> lJU[Z[ AFATM K[ T[GL UFDYL X~ SZLG[ ZFQ8= V[S

kusLkk

66

Lwykhe-2013

DM8]\ V[SD K[P H[D H[D ;]BFSFZL

DF8[GL V5[1FFVM JWTL HFI T[D T[D
JCLJ8GL S<5GFVM 56 AN,FTL
U> T[D T[D T[ TASS[ 5Z\5ZFUT
5wwFlT DFOS G VFJ[ P V[ l <JG
8MO,Z[ !)(! DF\ WL Y0" J[J GFDG]\
5]:TS 5|SFlXT SI]\" VG[ HUNLX
XFC[ +LH]\ DMH] XLQF"S C[9/ T[G]\
EFQFF\TZ SI]" T[ 5]:TSDF\ CJ[ 5KLGF
;DIDF\ JCLJ8 DF8[ S[JL V5[1FFVM
CX[ S[JF 5|SFZGF 5lZJT"GM VFSFZ
5FDX[ T[G\] lG~56 SI]" CT]P\ #_ JQF"
5C[,FGF T[DGF lJRFZM JT"DFG
;\NE[" HMJFDF\ VFJ[ TM T[ DCN V\X[
5|TLlT HGS H6FI K[P[ 5\RFITGF
JCLJ8DF\ VFH[ H[ RMSS;F>4 tJZF
VG[ 5FZNX"STF VFSFZ 5FDTL U>
K[P T[G\] SFZ6 5\RFIT CJ[ >-U|FD
AG[, K[ HIF\ *4 !Z4 (vV S[ HgD
DZ6GF
NFB,FVM
DF8[
8[SGM,MGM VFWFZ ,[JFDF\ VFjF[

kusLkk

K[ P SF/ SZJ8 AN,[ K[ tIFZ[

5Z\ 5 ZFVM E] \ ; FTL HFI K[
UFD0FGM B[0T} ;DFH DCtJGM D]M
V[SN\Z[ ,MSMGL CF0DFZL VMKL YFI
K[P JCLJ8 A[J0FI 5|HFGL lTHMZL
p5Z GFCSGM AMH JW[ VG[ ,MSMGL
CF0DFZL JW[ T[ 5|SFZGF JCLJ8G[
CJ[ rkktse D/JF ,FUL K[P

TM prR:TZGF VFIMHGDF\
lGdGJU"GL ,FU6LGM 503M H~ZL
K[ VG[ lGdG JU" G L V5[ 1 FFDF\
prR:TZLI SFDULZLGL 5|FYlDS
;DH VlGJFI" K[[P 8MRYL TrIF
JrR[GL VF SFDULZL K[ T[DF\\ GFGL
DM8L DwI:YLVM VFJTL ZC[ K[P
VF kku >vD[, VG[ DMAF>,
DCtJGL S0L ~5 ;FlAT YFI K[P
TFH[ T ZDF\ ;[ l g0 JFJFhM0FV[
VD[lZSFDF\ H[ CFCFSFZ ;HIM" S[
YM0F JQF" VUFp HF5FGDF\
V6]%,Fg8[ H[ CFCFSFZ YIM T[ TASS[
8[ S GM,MGF SFZ6[ 5JFZDF\
;\ S ,G ;WFI] t S[ H[ G F SFZ6[
DFGJJLk VG[ EM[lTS ;FWGMGL
G]S;FGL lGI\l+T Y> XSLP

JCLJ8GF ;\NE"DF\ yktkrhf

VG[ AFCI AgG[ ZLT[ lJRFZJFDF\
VFJ[ TM 8[ S GM,MV[ 5| E ] t J
5|:YFrkT SI]" K[P JCLJ8LI V[SDMDF\
VF\TlZS ;\S,G VFJxIS AGL HFI
K[P ;CSFZL T\+ CMI S[ SM5M"Z[8
V[SD CMI 5Z\T] V[S lJEFUG[ ALHF
lJEFU ;FY[ HF[0J]\ Vhrskk CMI
K[P V[S H HuIFV[ JCLJ8 S[lgT
JCLJ8DF\ AFCIJU" 56
CMI S[ lJlJW HuIFV[ JCLJ8
36F :Y/[ ;\ S ,LT YFI K[ H[ G [
lJS[lgT CMI 56 ;\S,G VlGJFI"
5la,S l0,L\U TZLS[ VM/BJFDF\
K[ VG[ 5|tIFIG ;\NE"DF\ lJRFZLV[
VFJ[ K[ V[8,[ S[ JCLJ8GF V[JF
V[SDM S[ H[DF\ 5|HF ;FY[ ;LWM ;\5S["
ZC[TM CMI VG[ VFlY"S jIJCFZM
56 DM8L DF+DF\ YTF CMI K[P VF
;\HMUMDF\ nexe 1F[+[ >v8[g0Z4
VMG,F>G jIJCFZM HIF\ HIF\
Vhrskk AGFJJFGF\ VFjIF K[ tIF\
:JEFlJS ZLT[ DFGJLI DIF"NFDF\
jIJCFZMGF EQ8=FRFZG[ ZMS ,FUL
K[P V[8,[ S[ nexe S[gM DF8[ VG[
JCLJ8L JU" DF8[ ,MSMDF\ GJL
VFXFGM ;\RFZ YIM K[P H[ pH/L

67

Lwykhe-2013

VFJTL SF,GM ;\ST[ K[ ZMHUFZL4

lX1F6 GF6FSLI ;[ J FVM JU[ Z [
p5S|DMDF\ VFH[ 0U,[ VG[ 5U,[
8[ S GM,M 5| J [ X L R] S L K[ P
VMG,F>G 5| J [ X 5| l S| I F4
VMG,F>G ZMHUFZ4 VFJ[ N G
lXQIJlT DF8[ VMG,F>G VZ
JU[Z[ VF AWL AFATM H[ ;DFHDF\
V1FZ7FG 5|DF6DF\ DIF"lNT K[ VG[
HIF\ DF/BFSLI ;]lJWF VW" NuW
K[ tIF\ Sl9G ,FU[ T[JL V;ZSFZSTF
DIF"lNT 56 ,FU[ 5Z\T] ;DFH ,F\AF
v UF/FGF lJS<5MGF\ lJRFZ SZ[
K[P CJ[GF JCLJ8DF\ R8 D\UGL k8
FNLG[ :YFG VMK] \ ZCX[ P T[ Y L
VF56F N[XDF\ ;\S|FlTGF SF/GF VF
TASSFDF\ 8[SGM,M SNFR AMHF~5
,FUX[ 56 5|HFSLI JCLJ8 H[
5| F 65| ` GM K[ T[ G M pS[ ,
8[SGM,MYL H VFJX[ T[ ,MSMG[

56 Mk{k ,FuI] \ K[ P NFPTP

VG]UC
| S[ 5}JU
" C
| G[ SFZ6[ JCLJ8L
5| l S| I FDF\ H[ lJ,\ A YFI S[ H[
51FFv51FL YFI T[ G [ 8[ [ S GM,M
ykkrhk nex{kt EFuI[H VJSFX
ZC[ K[ VF\ T lZS
lQ8V[
SD" R FZLVMGF A-TL S| d FDF\ H[
lGN["XLkM 5|IMHJFDF\ VFJL ZCIF
K[ T[ :JI\ k K[ H[ G F SFZ6[
8[ S GM,M ykkrhk 5+SMYL
A-TLGM S|dF VF5M VF5 lGl`RT
YFI K[ VG[ ;UFJFN VG[
EQ8=FRFZGM EFuI[H VJSFX ZC[
K[P
;] R F~ JCLJ8 VG[
EFJGFtDS JCLJ8 VF A[ JrR[GL
E[N Z[BF 8[SGM,MGF ;\NE"DF\
RSF;JL ZCL 5Z\5ZFUT JCLJ8DF\
DFGJ S[ g :YFG[ ZC[ , K[ T[ Y L

DFGJLI ;\JN[ GFVM ,L XSFI K[P

;D XSFI K[ VG[ JCLJ8L
;DFIMHG T[ 5|SFZ[ SZL XSFI K[P
DFGJ S[lgT JCLJ8DF\ JT"DFG
;DIDF\ jIJ;FlIS SM[X<I TZLS[
VM/BJFDF\ VFJ[ K[ VG[ T[ G M
,UEU VEFJ HMJF D/TM CMI
K[PlJXF/ EFZT N[XDF\ HIF\ HG
;\bIFG]\ 5|DF6 36]\ DM8]\ K[ VG[
lX1F6 WLD[ WLD[ JlwwF 5FD[ K[ T[
;DFHDF\ RMSS;F>4 RMbbFF> VG[
5FZNTF VFJxIS K[ VG[ T[ DF8[
8[SGM,M VlGJFI" K[ DFGJLI
;\ J [ N GFVM V[ ,F t A F UF/FGF
JCLJ8L p5S|DMDF\ ;\ElJT GYL T[G\]
lX1F6 VF5J]\ ZCI]\ H[YL nexe
U]6JTFG[ DF9L V;Z G 5CM\R[P
S[ J / fki x w t r kf 5Z\ 5 ZFVMG] \
lDyIFlEDFG JT" D FG TASS[
SLkLku D]xS[, AGFJ[ K[P tIFZ[ VF
lDyIFlEDFG KM0LG[ ;DZ;TF
kk{kt VFJ[ TM S]\8]\AGL ;]BFSFZL
VF5M VF5 ;]WZ[ T[JL H ZLT[ DF+
DFGJLI ;\ J [ N GFVMGF TS" Y L
JCLJ8G[ AMHF~5 AGFJJFG[ AN,[
jIJ;FlIS SF{X<I5}6" JCLJ8YL
U] 6 JTF ;EZ ;DFH lGDF" 6
SZJFGM CMI TM 8[SGM,M S0JF6L
TZLS[ :JLSFZJL ZCLP

uf ktrkkwY ~k{S f]k {ko fA wrLkMkxe{kt ktkkk Au.

kusLkk

68

Lwykhe-2013

ykrkMke
kwshkkLkk ykrkMke yLku ku{Lke MktMf]rk
zk. {]kukE Lkkf

ufkeLk ykkouLke su{ ekuyu k kf]rkf, ykf]rkf yLku kLkk{f kkuLku

u ueyku khefu {kLk Au. su ykkouLke SLk herk Mkkku Lkn khtkw kkirknkrMkf
{kLkLke SLk herk Mkkku LkSfLkku Mktkt hku Au.

yk rkMke kku Ske-

kke nMke Au, yuf Mk{wk Au fu suuLke

ykke khtkhk Au, knu[kLk Au, MktMf]rk
Au. yu{ktLkk k kufku stk{kt Mku Au
yLku yu{Lkwt SLk stk ykkrhk Au.
Akkt ykrkMkeykuLke wk kuZeLku
LkkMke fnuk{kt yku kku kuyku kuLkku
rhku fhu Au.
ykrkMkeyku ykk n kq o f
fnu Au fu , y{u yk u Lkk {q
rLkkMkeyku Aeyu. kkhMke, {wM{,
rMkeLke su{ ykkou k yk hke
kh ru e Au . {q rLkkMke kku
{kkLku {kk y{u s Aeyu.
ykrkMke kT kku
{tz{kt Lkke. hk ktkh{kt k
fkuE Mku xkEk Lke kk
Lkke. t fneyu kku yu L ku {kxu L ke
Mktkkukfkhf kk kE s Lkke. yu

kusLkk

Lkku yko Mkk{kL {kLkeyku

zwtkhku yLku stkku{kt Mkkk kuk
ku f ku yu ku fhu Au . yu ke khu
fkh kufku Lk] yLku kkLk {kxu
rMk yuk htkek kufku yuku yko
fhu Au.
hk kt kh{kt Mk
kk fhkLku ku yu x w t s
fnu k{kt ykw t Au fu yLkw M kq r [k
ykrrkyku yu x u ykrkMke
rkyku ykk ykrkMke Mk{ku fu
kuLke ythLkk kkku yLku sqkku suLku
hkx {w nu h Lkk{k khk Lke
fhe ykku. yktkhhkxe fk{kh Mktu
yk kufkuLku uLkk {q kLkeyku
(Indigenos) kkt Au.
kwshkkLkk ykrkMkeyku...
kLkkMkfktXkLkk e-khkrMkk, Lkkf,
kkhe, Zkuhfkue, MkkkhfktXkLkk...
zwtkhekhkrMkk, kt[{nk-knkuLkk

69

e, kxu r k yLku Lkkkfzk,

zkuhkLkk... hkXkk, e, kLkfk,
Lkkfzk, qkk, kkr{k, fkuk,
Zkuhfkue, kk[k, kurzk, [Lk{o kLkk Mkkk, e, kze,
hkXk, kkr{k... kkke-Mkw h kLkk
[ki he, q kk, e, ku r zk,
fkUf, Lkkfk, fku[k, fkuxkrzk,
fkkku z e, khe, kku { k, kk[k,
kU z -hkskkU z , Mkkk, nkrk...
zkt k rskLkk fkU f k, fke...
Mkkz{kt fkUfk, khe, kurzk
fku hk nkrk.... LkMkkheLkk
nkrk fkU f k ku h u krk yLku f
ykrkMkeyku kkhkkh kheke{kt
Mkkzkk Xuh Xuh uk {u Au. zktk
rsku
90
xfk
Mkt kq o
ykrkMkekku rsku Au.
9{e

Au k fu x kf kko u ke kk.
yku kMx ykt khhkx e

Lwykhe-2013

ykrkMke rMk {Lkkk{kt yku

Au. ykrkMkeyku khMkh {u khu
fu kAe kkLku yt ku s
ykrkMke Lkkhku W[khu Au . yk
Mkqk{kt yu{Lku ykke knu[kLk k
kkLkku Mktkkuk {u Au.
knuhu - hnuefhe:
kq o ke{kt zw t khk
rMkkhku{kt Mkkx fhke ykrrkzwtkhke, kuyku knuktke zwtkhk
st k rMkkh{kt kku kkLkw t SLk
kwhkk ykk nkk. ku{kt {wu
kze, e yLku hkXk Au. yk
yk{f Au, kuxe s Mkrnw k Au.
Mk{q n WMkku , rLkLkt {kt {Mk,
Mkh yLku Mkkw SLk yu yk kufkuLke
rrkk Au. zwtkh rMkkh nkukke
Mkke ku{s hnuXkLkwt {k ykuAwt
Au. kuykuLkkt h Aqxkt Akkt uk
{u Au . f] r k{kt ke Lki M kkf heku
Wk MkwykuLkku hkuStk SLk{kt
Wkku k fhu Au . nu , nu h e
rMkkhLkk Mkt kfo { kt ykkke yk
rkLke hnue fhe{kt VuhVkh kku
Au. stk-rMkkh{kt hnukk nkukke
rfkhLkk kueLk Au. ku{Lkkt {w
nrkkh keh-fk{Xkt yLku kkrw t
kMk nku Au . ku y ku keht kS{kt
nkUrkh nku Au. zwtkhk e Mk{ks
{wu MkkkEke hnu Au. kuyku ykuAk
[oke SLk rLkkon fhkk nku Au.
yk Mk{ks{kt {kku ykuZkLkku rhks
Au. yTwkYk yLku heh MkkiZLkwt
MkkI o hkke khkLke Mkki ke
u kze ykrkMke fku { Au . fku E

kusLkk

kwk yuku Lkn nku fu suLkk nkuX

kh kkku Lk yzku nku. Lk]Lkk kk
yuk fu wrLkkhLkk w:kuLku eMkhe
k{u q{e QXku. yk Mkqh yLku Lkk[Lkk
f{ kuyku {kLkk q Mkkku s ee u
Au. un kr, Mktkek, Lk], [fkuh
yktku, LkwLke f{kLk suk yh...
ykxw t kw fk{f hku n h
hkLkkh {kLke ykrkMke ?
su ykw t ko nu h ku { kt
{sq h eyku fhu . khu fku E hkXku
e {ktkkku Lkn {u ! ykLkkke
[e yku k keS ft E nku ?
{kkLkk nw{k Lkk{ke ykukke
yk rk rMk ykku {sqhe yLku
Vqxkkk Wkh kkkhkt... yk yu{Lkwt
nuheSLk. kiMku-kiMkku k[ke ykk
hMkLke f{ke E nku e{kt kkt
kkukkLku kLk . yk ku{Lkku Mkkike
{kuxku WMk. kk{{kt kkk kkzkk,
Zku -kkt M kk kskk yLku Mkkkkk
feyku L ku kkt r kkLke kkt yke
nku yu{ swkLkzeyku Lkk[ke Lkk[ke
Vhu, fkuELkk [nuhk kh kkfLke yuf
huk Lk ytfk. Akkt khhkxLkwt k
yu{Lkwt yMke kewt {nwzkLkku kku
kY... kkuk{kt nkU Lk hnu yuxku
keu k Lk]Lkk kk{kt kt q
kk Lkn kkkLkk Mkqh{kt kt [qf
Lkn, yu f s kk !! u fku E
rrkk yku h fu M x k u E ku .
yuk {uk{kt {kuhLkkt keAkt knuheLku
Lk] fhkk ykrkMkeyku , f{hu
kkt u k q hkLku f{hLkk nu f kke
hfke {wh Mktkek sL{ke Lkk[kk

70

ykrkMkeyku [nu h k Wkh Mkw t h

r[khk{ fhu . ykfk{kt u
kkhkyku [ekko nku ! Lk] kkkLku
kuyku uh fnu. kkt[{ku yu Auku
uh ktx{kt kk. MktMf]rk, Mkkito,
fk{fkk, kki h yLku SLkLku
Se skLke yu{Lke yk khtkhkLku
k-k Mkk{.
ELzLk ELMxxw x yku V
{uLkus{uLx, y{kk khk rMkkuhLkk
kfk{kt fhu k ykMk {w s k...
h{kwh rMkkh{kt 6 Lkeyku nu Au.
yLku Mkhuhk hMkk 90 #[ hMkkku
nkuk Akkt Mk[kELkwt {k {kk yuf
s xfku Au. 78 kk{kuLku kekLkwt [kuwt
kke {kwt Lkke. ko hr{kLk 45
xfk suxk ykrkMke fwxwtkku 20ke
30 rMk q{hkLke k{kt Su
Au... k hnu yk krhMkrk kwshkk
hkLke MkkkLkk kk kAeLkk 15
ko koke nke.
uzkk kkwfkLkk kkueLkk
kk, ukzk kk, uzk kk yLku
kt krzk kk..., hksMkkLkLke
MkhnLkk ythLkk rMkkh{kt Ake
kk, {khe kk, {k{u h kk Mkw e
Mkkkh{ke, Mku E , ykf, rf,
fku M kt ke yu nhk su e {kk] Mkrhkkyku ke kku kkkk yk kf] r kf
knkze u {kt ku y ku kku kkLke
kkrf MktMf]rk Mkkku Su Au. kt
kt stkku Au kt kko yLku Mktk{kt
kk, sqh, z, fu, {nwzku,
knuzku, kqk sukt ]kku kwkkuke [e
kzu Au. Vkk-[ik ku {kMk ku{Lkk

Lwykhe-2013

ykLktLkk rMkku Au. kkfu, {nwzk

kq h knkh{kt eu , MkVu Vq ku
yku . .. s{eLk kh kzu , fkhk
rMkku { kt kk {kxu yLku kY
kLkkk {kxu Mkt k n fhu Au . yk
kw { kt nku e, ku r f {u k yLku
Lkku yku . fkLku fu M kq z ku hkeLku
WMkku{kt Zku ELku kuyku Lkk[u Au.
yLku kekku kk Au . krhk{u
fwhkLke ykuAe {nuhLkk fkhu fXkuh
kkkk yk kf]rkf u{kt ekuLke
ykLktLke rffkheyku kke Au.
e eykuLkk {kku fkk k Mkkhe
heku nku u k nku Au , kkhLke
ku eLk nku Au . {kkk{kt - fkLk{kt
nhe, {hku , fu M kq z kt . ..Lkkt Vq ku
kuMku Au. [kuxu YkkLke fu rkkLke
qheyku kktke, kthkw ykhu k,
kee, ee rhkLk keyu MkkLk
ew t Au . e eLkk {w
ykqk{kt [kte rkk, fk[ yLku
kkLkk nku Au . kkLkkt
ykq kLku fhk (fzkt ) yLku
kku h k (Azk) fnu Au . su [kt eLkk
nku Au. kkLke yktkeyu [kteLke

xeyku-kuykuLku ykkurzk fnuk{kt

yku Au. nkku [kteLkku fu nkkektkLkku
Mkq h yu kku kt knu h u Au .
yktku{kt {u yktskLkku [k nS
k Au.
yhe
knkzLke
ku x eyku { kt Mkkk zw t khee
ykrkMkeyku L kk kw [ {ku
ykkk Mkk{krsf {u k, knw s Lk
Mk{ksLkk {Lkku h t s Lk {kxu nku Au .
skhu k{f {uk [kh-kkt[ kk{Lkk
ku f Mk{w kLkk k{f yLkw c kLk
MktLk nku Au. Mkk{krsf {uk{kt
hke u h yLku Lku n xe
(r[krr[k)Lkk {u k yLku k{f
{uk{kt kkuhLkk {uk {w MkkLku Au.
u fkeLk ykko u L ke su {
ekuyu k kf]rkf, ykf]rkf
yLku kLkk{f kkuLku u ueyku
khefu {kLk Au. su ykkouLke SLk
herk Mkkku Lkn khtkw kkirknkrMkf
{kLkLke SLk herk Mkkku LkSfLkku
Mktkt hku Au. ykrkMke {kirf
Mkkrn MkeLkk kLkk Mkns
MefkhLke su {Lkku]rk Au, yrk{

Au, kuLkk {q{kt ykrkMke Mk{ks{kt

eLke kLkku Mefkh Au. su kk{ fu
Lkkh Mkkrn (r Mkkrn){kt
wo Au. eLke kLkk MefkhLku
eu s ykrkMke kwhkfkkyku yLku
kuf {nkfkku{kt eLkwt uefh kwt
Au. yk ie kkkku{kt [k{wtzk, Wr{k,
yt kk, fw t khfk yLku q r ku e
{w Au. su{ uku{kt Lkkt yLkuf
rLkkf Ykku {Lkkkt Au , ku { yk
ykrkMke ku k{kt q , q ,
kkhk, hku kLkk rkfYk xw x exkhe, kt z e-khe, kt kk-kt khe
su e Lk k u eyku L kku k
{ki r f Mkkrn{kt hkk Au .
q M khLke heku w r LkkLkk yu f kq o
fkeLk yhe knkze u {kt
e ykrkMkeyku Wkhktk Mkkuk,
khkrMkk ykrkMkeyku k Mku Au.
rLkk Lkfk kh Lksh
Lkkeyu kku u f u Lke Lku
kkukefk WMkku Au yu kuLke Mkkku
uzkuku ErknkMk k Au, WMkku
kuf SLk Mkkku uzkuk Au. kuf
SLkLke xLkkyku hek rhku {kLke Mkt kt ku - {kLk {Lk Mkkku
u z ku e Mkw yu w : su e
kkeyku . .. yk kkt L ke Mkkku
yu f Yk kE kk Au - WMkku ,
WMkku {kMkLku nMkkk hku Au. Mkt
kLkk yLku Mk{qn SLkLke fue
ykku Au.
khke
Mkt M f] r k{kt
rkfkke WMkkuLkku {rn{k kku
Au . ki kku r f rMkkhku L ku yLkw Y k
kkLkk yLku kk-kkLkk WMkku

kusLkk

71

Lwykhe-2013

khkh{kt Wsk Au . ykke

yt h WMkku L ku {kkLke Mkskk
nku kku SLkLke yu f yu f r{rLkx
WMk{ kLke fu Au. WMkku kufku
Mkw e E skLku fkhu ku f ku { kt
hkxekkLke [ukLkk rk kk
Au . Mk{k r{kt kw s hkkLke yu f
kku kefe yku Qe kE Au .
kwshkk yuxu ykrkMke fk yLku
MktMf]rkLkku u.
Aku x k Wu kw h kkw f k{kt
ykuk e rMkkhku{kt keXkuhk
Lkk{u uLkkt r[kku r[khkkLke kk
Au. yk keXkuhk kLkkt r[kku hLke
ykuMkheLke ku kkswLke rku Wkh
r[khkk{kt yku Au. keXkuh ku yu
ykrkMkeyku L kku yu f u Au .
u kekze, kw Mkw kfkhe, fw { khe
fLkLke ke{khe ku h u Mkt ku yk
uLke {kLkkk hk Au yLku {kLkkk
kq h e kkkt hLke kku Wkh
yLkw f q kkyu keXku h ku L ke Lkfe
kkzk{kt yku Au. yuLkk r[kku{kt k
ir uk {u Au. rkf r[kku,
Aq t kt fu kkskt , kfu {kxeLkkt
h{fzkt yLku u rkfku, kkekyku,
kuf kku kuhu kufSLk{kt kE
ku e yk fkyku k k {SLk fu
kufSLkLku Ykkwt kLkku Au.
ykku su L ku ku f kek
khefu yku eyu Aeyu ku L ku e
Mk{ks kekkt fnu Au , i r Lkf
nkhLke kku e-kkk{kt kekLkw t
knw[Lk kekkt s kkuk Au. kuLkwt
{nLkw t fkh e Mk{ks{kt
rLkLkt {kxu fu Mk{ks knkhLke

kusLkk

kLkk ykLkt {kxu fu kusLk {kxu

yu f ku f kek kkkw t Lkke,
kufk kkzkkwt Lkke fu Lk] fhkkwt
Lkke. kekku Mk{w n {kt ku f Lkk
Mkk{krsf k{f kusLk fu ykLkt
{kxu kk Au kuLkku ykht u yuf
k fhke nku k Mk{ksLku
yk~f Mktku{Yku kxu Au. e
Mk{ks kuLku knw[Lk{kt kekkt fnu
Au, Mktk rLkk kekkt kkkLke kk
e Mk{ks{kt Lkke.
e kekku L kk kq o f keLk
MYk ru r[khkkt Mk{ Au fu
kuf kku khk knukt Mhku kxu
Au . yk Mkt kekLkk Mhku Mkk{w r nf
unLku Mkkku rke fhe Lk]Lkwt
Yk ykku Au . fku krhk Xkfku h Lkw t
yLkw c kLk {u w t nku Au . ku L ke Mkkku
yLkuf ku kufkkLk yLku kuf {nk
fkku uzkukt nku Au. yk{ Akkt
[u kkkkt {khe nkuf Mkkuhwt hkuu,
fkuhe Mk{ kkuu, k{k Mkrhku
UMkwhku sue h[Lkkyku kuf kekku s
Au. yu{kt kekLke Lkhe Q{ekk
Au. yu{Lkku k kuf kekLkku Au. yk
kekku Q{kekkuLkkt fwLkkt Au. kke
suk kku yLku uhLku {kkt ykkk
yufkksw [{o {Zuk MkktkLkk{Lkk
kk kLke Mkt kk{kt kkkk yk
Lk] kekku Au.
kw s hkk{kt 12 Mkt f rk
ykrrk rfkMk kku s LkLkk
rMkkhku Au . (1) kkLkkw h , (2)
u z k k, (3) knku , (4) Aku x k

Wu kw h , (5) hkskekk, (6)

{ktze, (7) MkkuLkkZ, (8) ktMkk,
(9) zkt k, (10) Y[, (11)
Mkkz yLku (12) kkuhk, yk kuxk
kusLkkLkk nex yu y{efh
{kxu 43 kkwfk, 15 kkufuxTMk yLku 4
MxMkoLku ykhe ukk Au.
MkLku 1999-2000 ke
ykrrk rfkMk {kxu kw s hkk
kuxLkoLkku y{ Y fhk{kt ykku
Au. yu{kt ykrrk rfkMk {kxu h
kuo 200 fhkuz Yrkk Vkk{kt
yku Au . yk hf{ yt kskkLke
ukkE WkhktkLke Au yu ku {kk
ykrrk rfkMk {kxu s [okLke
Au. hk Mkhfkhu yk nukwMkh rsk
fkkyu khe {tkeLkk ykMkkLku
ykrrk rfkMk {tzLke h[Lkk fhe
Au. yk heku fko{kuLkwt ykkusLk,
y{efh kkk krkLke Mk{ekk
rsk fkkyu fhk{kt yku Au.
kkt eS khke Mk{ks
SLkLke fkkkx EALkkhk
Mkwkhfku kifeLkk {nkLk Mkwkhf nkk.
kt[{nk{kt ykrkMke {rnkyku
h[Lkk{f ] r kyku L kk {k{ke
ku{Lkk Mk{ks{kt wt {kukLkwt MkkLk
hkke nke. {rnk fkLku
kke e rk, eyku Mkkku
Mkt f ku k fw r hku L ke Lkkkq e,
keLkwt fktkkx, e Lkuk] kuhu
]kykuLkku rfkMk kku nkku. yn
e Mkuk {tzu wt MkwkhkLkwt kkkLkwt
fko fwO nkwt.

uf yu{.yu{.[kihe ykxTMko fkus, hkkZ,

rs. MkktkhfkXk kkkk Au.

72

Lwykhe-2013