3JMJOEBTJ
allegato a Basilicata Mezzogiorno

inserto di Basilicatanet.it 
Reg JTUSB[JPOF N
268/1999 Tribunale di Potenza.




















Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

ALIU I KERKOI NJE ARME. BAJRONI IA NISI, POR VEZIRIT NUK I RANE NE DORE

HISTORI

NJE LETER SURPRIZE E BAJRONIT

Agron Alibali

RILINDASI
Suplementi i s diels te SHQIPTARJA.com
E-mail: rilindasi@gmail.com Viti III - Nr: Nr:1 E diel, 6 janar 2013 Kryeredaktore: Admirina PEI

Na ndiqni edhe online

www.shqiptarja.com

Ia nisi Ali Pashs T epelens, por nuk mbrriti kurr Tepelens,

P
as vizits s Lord Byron-it [Bajron] n kalan e Tepe lens- selin e Aliut - me 24 tetor 1809 midis tyre lindi nj miqsi e madhe, q prfshinte edhe letrkmbim. Pes vjet m von, rreth vitit 1814 Aliu i kishte nisur nj letr Lordit britanik, nprmjet Dr. Holland-it, mjekut dhe mikut personal t Aliut dhe njrit nga doktort m t famshm n Londr. Kjo letr e Aliut ishte n latinisht dhe u soll dorazi nga Janina n Londr. Ka rndsi t theksohet se ndryshe nga sa mendohet, Aliu n kancelarin e vet nuk prdorte vetm osmanishten dhe greqishten, por edhe latinishten. Letrn e Aliut nuk e kemi t plot. Ajo prmendet nga vet Bajroni, dhe dim se fillonte me frazn "exellentissime, nec non Carissime". N letrn pr Byron-in Aliu nuk ngurron t'i t prcjell krkesn pr nj arm. N foto: Lord Bajroni, Ali Pashe Tepelena dhe faksimile t letrave t panjohura t gjetura n arkivn e Universitetit t famshm amerikan Dartmouth m sakt n Bibliotekn Rauner t Koleksioneve t Posame shoqruar me dokumentin e lshuar nga vet arkivi Ajo nnshkruhej me "ALI VIZIR". Aliu kishte nj koleksion t madh armsh t rralla dhe t muara, ku spikaste nj "pistolet" nga vet Napoleoni, t ciln ia tregonte vizitorve t huaj. Pistoletat n at koh kan qen ndryshe nga ato t sotmet, prandaj ndofta ato ishin m t afrta me at q sot e quajm dyfek. I mahnitur nga Shqipria, njerzit dhe natyra e saj, si edhe nga karakteri i Aliut - Byroni vendosi t'ia plotsoj krkesn udhheqsit shqiptar. Ai e blen armn e muar dhe vendos ta prcjell at bashk me nj letr. Korrier do t ishte avokati dhe profesori i pasur amerikan nga Bostoni, George Ticknor [Xhorxh Tiknor], studiues i shquar, autor i veprs klasike Historia e Letrsis Spanjolle. Ticknor, q m von drejtoi pr 15 vjet n Harvard katedrn e studimeve t letrsis s gjuhve frnge dhe spanjolle, deri vijon n faqen 14-15 sa ia prcolli...

Armt e Sknderbeut dhe ndrgjegjia kombtare

Nga prpjekjet e para pr t zbuluar dhe prshkruar flamurin dhe armt e heroit n kohn e rilindasve, tek lvizjet e viteve'30, periudhs s lufts e deri tek ngjarja e bujshme, ekspozimi i para pak javve n Shqipri...
Dorian Koi vetdije e lidhjes shpirtrore me Evropn pas nj tramatizimi shum t rnd t kaluar nga pushtimi dhe bashkjetesa me otomant do t ringjallej prap n fund t shekullit t XIX, vite kur fillojn e plazmohen srish idet evropiane t shqiptarve. Nj rol prcaktues dhe t rndsishm do t luaj memoria historike ku t gjith rilindasit do ti drejohen figurs s Sknderbeut dhe aksioneve t tij politike dhe ushtarake si pjes e rndsishme e koalicioneve evropiane mesjetare. Mirpo Sknderbeu nuk do t mund t ringjallej i vetm pa simbolet e tij q kishin shenjuar historin dhe shklqyer n epokn e vet, ndaj...

Lindita Ahmeti: Jam jasht atdheut pa pasaport shqiptare

Poetja q jeton do dit t jets pas karriges me rrota rrfen ndrrat e saj, fmijrin, dilemat, frikn e t jetuarit n Maqedonin e para `90 ku intelektualt prndiqeshin, rrugn q e oi drejt poezis, frymzimet...
Admirina Pei e njihni Lindita Ah metin? sht nj poetesh e mrekullueshme, me nj shpirt t madh, nj botkuptim t rrall pr jetn, me nj optimizm dhe energji t pakrahasueshme me asknd, me buzqeshjen m rrezllitse q keni par...nj vajz me shum fat pr shumka... dhe... nuk do ta besonit kt nse them, Lindita Ahmeti nuk ka hedhur kurr nj hap n jetn e saj. Ka jetuar gjith jetn n karrign me rrota...e mbase pr kt shkak ka ndrruar t fluturoj si zogjt, si fluturat, si xixllonjat... N nj varg intervistash pr fmijrin me poet e shkrimtar, nj vit m par projektova edhe kt intervist me Lindita Ahmetin. Pr shum shkaqe ajo mbeti n pritje n arkivin tim, pr t m ngacmuar shpesh her, dhe pr t mbrritur te lexuesi vetm sot... N kt fillimviti, ia vlen t lexosh Linditn, e cila na frymzon pr jetn, pr guximin, optimizmin dhe forcn, q i duhet dokujt prej nesh, pr t'iu dhn kuptim ditve... Lindita, nj fmij ka kndvshtrimin e tij pr botn. T gjith e dim se nga ai kndshikim bota sht ndryshe.. Ju kujtohet si e konceptonit botn kur ishit fmij? Si mund ta konceptoj botn nj fmij i cili...

rvjetori i sivjetshm i pavarsis solli n Shqipri dy thesare t vrteta t kulturs materiale dhe shpirtrore t shqiptarve. N ambjentet e Bibloteks Kombtare u ekspozua libri i par i plot n gjuhn shqip, Meshari i famshm i Gjon Buzukut dhe n muzeun kombtar armt e heroit kombtar t shqiptarve, Gjergj Kastriot Sknderbeut. T dyja kto vlera t mdha t kulturs shqiptare ruhen n Biblotekn e Vatikanit dhe Muzeun e Viens, larg Shqipris n zemr t Evrops duke shprehur qart dhe identitetin evropian t shqiptarve t asaj periudhe. Ky identitet dhe

Barile si Betlehemi, pak Shqipri n grazhdin e gjall t Maters

Shoqata pro-loco me mbi 35 figurant rikrijoi skenn "Barile si Betlehemi" me inskenimin e Erodit, t Masakrs s t Pafajshmve dhe t Familjes s Shenjt

faqe 16-17

faqe 17

faqe 18-20

14 ZBULIMI
SH.com
www.shqiptarja.com E diel, 6 janar 2013

RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I

P ERSONAZHET ARKIV

LETRA E PADERGUAR...
Agron Alibali

vijon nga faqja 13

...Longfello-ut, u takua me Lord Byronin ne Londr n qershor 1815. N atkoh Byron sapo ishte martuar dhe jetonte n nj shtpi t madhe prdhese n lagjen Piadilly t Londrs. Ata u takuan disa her, dhe Byron pasi msoi se Tickner do t udhtonte n Ballkan, i dha atij nj letr pr Aliun bashk me armn e famshme. Mirpo, sikurse shkruan m von Tickner, planet e tij ndryshuan. Ai vendosi t shkoj n Spanj, dhe jo n Shqipri e Greqi, rrjedhimisht, pistoletn ia ktheu Byronit. "Dy nga letrat i zotroj ende un" shkruante ai m von. Letra e Byron-it mban datn 25 qershor 1815. Ajo sht e shkurtr, vetm nj faqe. MIrpo letra e Byron-it nuk i mbrriti Aliut asnjher. Rrugtimi i paparashikuar dhe i uditshm i sendeve dhe letrave personale t profesorit amerikan pas vdekjes e sjell at sot n Arkivn e Universitetit t famshm amerikan Dartmouth, m sakt n Bibliotekn Rauner t Koleksioneve t Posame: Arkiva, Dorshkrime dhe Libra t Rralla. Fal bujaris s Biblioteks s Rauner, nj kopje t letrs s padrguar t Bajronit e zotrojm sot, dhe po e botojm. Dokumenti, i shkruar dorazi nga vet Lord Byron, me stil dhe kaligrafi t prsorur, ka dy pjes: pjesn drguese apo adresn, dhe letrn. Pjesa drguese ka rndsi pr titullin me t cilin Lord Byron i drejtohej Aliut. Pr personalitetin e shquar britanik "Lartsia e Tij" Ali Tepelena n qershor 1815 ishte Kryetari i Shqipris [Vezir or Pasha of Albania] me seli n Janin. Rndsi ktu ka, pra, qndrimi i Byron-it ndaj pozits juridike t Aliut. Natyrisht q kjo nuk ishte letr zyrtare dhe interpretimi n thelb kufizohet n sfern personale t marrdhnieve, mirpo prapseprap nuk mund t mohohet q Lordi britanik njihte gjendjen n fakt - d.m.th. q Aliu ishte de facto sundimtar shqiptar i Provincs s Shqipris. Emrtimi "Epir" nuk prmendet fare n letr. S dyti, nga prmbajtja e letrs msojm pr raportet e afrta miqsore midis tyre. Byron i uronte Aliut q shndeti dhe begatia e tij t vazhdonin m tej n t ardhmen, si dhe i shprehte dshirn "pr ta vizituar srish Shqiprin - vendin ku kujtimi i miqsis s Lartsis Tuaj ndaj t huajve do t mbetet prgjithmon i dashur pr mua". Transkriptimi i plot i letrs n original dhe prkthim i saj jepet m posht.

Lord Byron-i i shkruan Ali Pash Tepelens

Ali Pasha i kishte krkuar prmes nj letre q Bajroni t'i blinte nj arm. Lordi anglez ia bleu, i shkroi dhe nj letr , ia nisi prmes avokatit letr, , por as letra, as arma nuk ran n duart e vezirit... icknor George T icknor, Ticknor

Dokumenti, i shkruar dorazi nga vet Lord Byron, me stil dhe kaligrafi t pr pr, ka dy pjes: sorur sorur, pjesn drguese apo adresn, dhe letrn. Pjesa drguese ka rndsi pr titullin me t cilin Lord Byron i drejtohej Aliut. Pr personalitetin e shquar britanik "Lartsia e T ij" Ali Tij" Tepelena n qer qershor 1815 ishte Kryetari i Shqipris [V ezir or [Vezir Pasha of Albania] me seli n Janin

N foto: Lord Byron

Po arma? Ndofta ajo duhet t jet diku, n ndonj muzeum t Londrs, por ka shum t ngjar q t jet pjes e koleksionit t pistoletave t Byron-it n Muzeun Benaki t Athins. Prve Athins, arm t Aliut ndodhen sot t shprndara n muzeume t ndry-

shme t bots si p.sh. tek Muzeumi Tareq Rajab n Kuait [katalogu 60, 61, 62, 63, 67], n Muzeun Metropolitan n Nju Jork me nr. 43.82.9, dhurat e vitit 1943 nga Grisold e Sloane, dhe ndofta edhe n Stamboll. Po n Shqipri a gjindet ndonj

trashgimi e Aliut tek ndonj nga muzeumet e vendit? Kujtimi i Aliut duhet t ket qen i gjall n mendjen e shqiptarve t brezit t pavarsis 100 vjet m pare pr prpjekjen e dshtuar t themelimit t shtetit t par shqiptar pas Gjergj Kastriotit, prpjekje e cila

u mbyt me hekur e gjak me nj kosto shum t lart dhe i hapi rrug kryengritjes greko-arbrore n More. Aliu natyrisht mbahej mend edhe pr masakrat dhe mizorit ndrvllazrore q kreu ndaj popullsis s pafajshme t Kardhiqit dhe Hormovs.

RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I

ZBULIMI 15
SH.com
E diel, 6 janar 2013 www.shqiptarja.com

"Ju kam nisur nj dhurat timen, nj arm t veant..."

Bajroni: Shpresoj q nj dit t vij srish n Shqipri
N foto: Faksimile nga letra e panjohur e Lord Bajronit gjetur n arkivn e Universitetit t famshm amerikan Dartmouth, m sakt n Bibliotekn Rauner t Koleksioneve t Posame shoqruar me dokumentin e lshuar nga vet arkivi

Letra n anglisht dhe shqip

To His Highness The Vezir and the Pasha of Albania &&&& Joannina By favor of Mr. Ticknor London, June 25, 1815 Vezir I was honored by your thoughtful letter conveyed to me by Dr. Holland--It rejoices me to hear of your health and prosperity - may they continue for many years. An American gentleman / Mr. Ticknor/ has promised to deliver from me to Your Highness a curious pistol /the properties and management of which he will explain / which I shall feel honored by your accepting. I yet hope one day to revisit Albania - a country which the recollection of your friendship to strangers must ever endear to me. I am the most obedient servant

Ali Pashe Tepelena

Lord Byron

Megjithat, sot n kuadrin e debatit lidhur me figurn e Aliut, me t drejt ngrihet pyetja se 'ka br Shqipria moderne pr nderimin e figurs s tij? Prgjigja sht "shum pak". Vetm disa eksponate ka pr Aliun n Muzeun Kombtar, n Muzuen "Butrinti" apo n Tepelen. Ka ardhur koha q Ali Tepelena t marr vendin q i takon, dhe ardhja n atdhe e koks s tij sht ndr m t paktat veprime q duhen br. E ngutshme sht elja e Muzeumit t Ali Pash Tepelens n kalan e Porto Palermos n Qeparo, t ndrtuar prej tij. Kalaja e Porto Palermos, kjo vepr e rrall arkitektonike dhe historike, sht prone e patjetrsueshme e shtetit shqiptar. Do t ishte e pajustifikueshme q shteti i sotm ta "privatizonte", ta jepte at me koncesion pr 99 vjet, apo ta "modernizonte" a ta kthente n klub nate. Nse ngrihet, Muzeumi Kombtar i Ali Pash Tepelens n Porto Palermo ndofta duhet t jet deg e Muzeumit Historik Kombtar n Tiran, dhe t ket statusin e objektit t rndsis s

veant. Atje mund t mblidhen dhe t ekspozohen t gjitha objektet e trashguara nga Aliu q ndodhen brenda territorit t shtetit shqiptar, dhe t tjera pr t cilat mund t krkohet kthimi n baz t konventave ndrkombtare. Me koh materialet arkivore apo fotokopje t tyre, nga arkivat vendase, t Stambollit, Athins apo vendeve t tjera evropiane, mund t ruhen n ish-depot ushtarake ngjiturazi, q mund t konvertohen bukur mire pr qllime studimore arkivore. Nj trajtim analog do t krkonte edhe Kalaja e tij n vendlindje, Tepelen. Zona t veanta muzeale mund t shpalleshin edhe i tr rrethi dhe qyteti i Libohovs, ku dergjen eshtrat e familjarve t Aliut, si dhe rajoni i Kardhiqit dhe Hormovs, n kujtim t viktimave t lufts vllavrasse t tij. Duke perifrazuar Kadaren, ndofta vetm pas ktyre hapave paraprake, n mbrojtje dhe pasurim t trashgimis kulturore dhe historike evropiane t shqiptarve, mund t flitet pr kthimin n atdhe t trupit t ktij shqiptari dhe "humbsi tjetr t madh".

Madhris s Tij Vezirit dhe Pashait t Shqipris Janin Nprmjet bujaris s zotit Ticknor Londr, 15 qershor 1815 Vezir Letra tuaj aq a menur e prcjell nprmjet Dr. Holland, ishte nder i madh pr mua.--- Gzohem shum kur marr vesh pr shndetin dhe begatin Tuaj dhe uroj q ato t vazhdojn pr shum vjet. Nj zotni amerikan, z. Ticknor, m ka premtuar q t prcjell tek Lartsia Tuaj nj dhurat timen, nj arm t veant, / q ai do t'Ju shpjegoj edhe prdorimin dhe mirembajtjen e saj / dhe un do t ndjehem i nderuar nga pranimi i saj prej Jush. Shpresoj q nj dit t vij srish n Shqipri - nj vend ku kujtimi i miqsis tuaj pr t huajt do t mbetet prgjithnj i dashur pr mua. Mbetem shrbyesi tuaj m i bindur, etj. Lord Byron

16 ANALIZA
SH.com
www.shqiptarja.com E diel, 6 janar 2013

RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I

R ELIKET

S HQIPRI

Dorian Koi

rvjetori i sivjetshm i pa varsis solli n Shqipri dy thesare t vrteta t kulturs materiale dhe shpirtrore t shqiptarve. N ambjentet e Bibloteks Kombtare u ekspozua libri i par i plot n gjuhn shqip, Meshari i famshm i Gjon Buzukut dhe n muzeun kombtar armt e heroit kombtar t shqiptarve, Gjergj Kastriot Sknderbeut. T dyja kto vlera t mdha t kulturs shqiptare ruhen n Biblotekn e Vatikanit dhe Muzeun e Viens, larg Shqipris n zemr t Evrops duke shprehur qart dhe identitetin evropian t shqiptarve t asaj periudhe. Ky identitet dhe vetdije e lidhjes shpirtrore me Evropn pas nj tramatizimi shum t rnd t kaluar nga pushtimi dhe bashkjetesa me otomant do t ringjallej prap n fund t shekullit t XIX, vite kur fillojn e plazmohen srish idet evropiane t shqiptarve. Nj rol prcaktues dhe t rndsishm do t luaj memoria historike ku t gjith rilindasit do ti drejohen figurs s Sknderbeut dhe aksioneve t tij politike dhe ushtarake si pjes e rndsishme e koalicioneve evropiane mesjetare. Mirpo Sknderbeu nuk do t mund t ringjallej i vetm pa simbolet e tij q kishin shenjuar historin dhe shklqyer n epokn e vet, ndaj pr kt arsye sbashku me monumentet dhe portretizimet letrare t De Rads dhe Naim Frashrit do t gjejm dhe prpjekjet e para pr t zbuluar flamurin dhe prshkruar armt e tij. Informacionet e para n kt drejtim i jep Konica n faqet e gazets s vet Albania ku publikon pr her t par flamurin e Kastriotve dhe informacionin pr armt e Sknderbeut. Si nj studiues skrupuloz Konica , i cili e vezhgoi ne fillim te shekullit XX ne trupin e njrs prej shpatave shiheshin ende njolla gjaku , ka mund t ishte e vrtet por nse do t marrim parasysh dhe ann tjetr t personalitetit t Konics, si pishtar i zgjimit t ndrgjegjes kombtar mund t ishte dhe nj informacion shtes pr t krijuar emocion dhe afeksion ndr shqiptart q ende ishin nn zgjedhn otomane. N fakt te ky tipar i fundit i arsyes se prse Konica mund t ket shtuar faktin se ende n shpat kishte njolla gjaku, qendron dhe nj funksion tjetr i armve t Sknderbeut gjat Rilindjes Kombtare por dhe n vazhdimsin e shtetit shqiptar. Kshtu n vigjilje t 20 vjetorit t pavarsis gazeta "Besa" n Tiran, e krijuar dhe e sponsorizuar nga Mbreti Zog I , do t jap nj informacion t detajuar t vendit, mnyrs dhe rrugve sesi jan gjendur n Vjen, armt e heroit ton kombtar. Duke iu referuar gazets

Armt e Sknderbeut dhe ndrgjegjia kombtare

Nga prpjekjet e para pr t zbuluar dhe prshkruar flamurin dhe armt e heroit n kohn e rilindasve, tek lvizjet e viteve'30, periudhs s lufts e deri tek ngjarja e bujshme, ekspozimi i para pak javve n Shqipri...
nus Principi Emathiae. Regi Albaniae. Terrori Osmanorum. Regi Epiri. Benedicat". Posht buzs s prkrenares jan vn 9 copa t mdha dhe kto jan t lidhura me nj rrip lkure me boj hiri. Pesha e t gjith prkrenares sht 3000 gr. Sado q kjo prkrenare ka elemente orientale, mendohet se sht punuar prej nj artisti venecian. Si shikohet n shkrimin e viteve 30-t nuk vihet n dyshim mbishkrimi n prkrenaren e Sknderbeut si me t drejt konstaton shum vite m von studiuesi Kristo Frashri n librin e vet "Historia e Sknderbeut" kur shkruan se n pjesn e poshtme te saj, ka rreth e rrotull nje rrip bakri me nje mbishkrim prej gjashte rrokjesh, te ndare midis tyre me rozeta: IM*PE*RA*TO*RE*BT, qe do te thote: Jhezus Nazarenus*Principi Emathiae*Regi Albaniae*Terrori Osmanorum*Benedictat Te (Jezuj i Nazaretit te bekon ty Skenderbe, Princ i Matit, Mbret i Shqiperise, Tmerri i Osmanllinjeve, Mbret i Epirit). Por rripi prej bakri me keto gjashte monograme duket se eshte vene me vone ne perkrenare nga pasardhesit e Heroit, te cilet kane menduar se me shtimin e titujve do t'ia rritnin atij vleren, kurse, sic u tha, ai nuk ka mbajtur asnje nga keto tituj, por vetem "Zot i Shqiperise" (Dominus Albaniae) . Arsyeja duket se ka qen se pushtetit mbretror dhe vet Mbretit q shpesh her po mundohej t gjente lidhje mes familjes s tij dhe asaj t Sknderbeut i plqente q ky emrtim t ishte i vrtet pasi duke qen i till, i jepte Zogut q vetm katr vjet m par ishte vetshpallur mbret, legjitimitet m t madh ndr shqiptar dhe arsye shtetrore m tepr pr t qeverisur. M posht informacioni i gazets Besa vazhdon pr shpatat e Heroit Kombtar. N Muzeun e Arteve t Vjens ka dy shpata t Sknderbeut. Njra shpat sht me dorez kadifeje, n t ciln shnohet emri i Sknderbeut dhe sht e gjat 88.5 cm dhe e gjer 5.7 cm, me dy tehe, me nj form t drejt dhe me nj maj t kthyer, q prmban disa shkronja latine, ku lexohen kto fjal: "Heroi i Perndis, Iskander Beg". Doreza sht prej druri, e mbshtjell me lkur. Pesha e ksaj shpate sht 1300 gr. dhe bashk me kllfin, sht 1900 gr. Shpata tjetr sht me dorez

Armt e Sknderbeut ekspozuar n Muzeun Historik Kombtar

"Besa" (3 Mars 1932) msojm kto t dhna pr"Armt e Sknderbeut": Koleksionuesi i objekteve t Sknderbeut ishte Arqiduka i Tirolit Ferdinandi (1529-1595), i biri i perandorit austriak Ferdinandi I (1503-1564) dhe vllai i perandorit Maksimilian II. Kshilltar i arqiduks Fer-

beut prmenden pr her t par n nj letr t dats 15 tetor t vitit 1578, n t ciln duka i Urbinos Marius Sforca, i shkruante arqiduks Ferdinand, se do t'i drgonte ktij t fundit armt e Sknderbeut. M 15 maj 1579 arqiduka i Tirolit, Ferdinandi, i shkruan duks s Urbinos Marius

Nuk ka dyshim se objekti m interesant nga armt e Heroit ton Kombtar mbetet prkrenarja me simbolin e saj krejt t veant n krye, kokn e dhis
dinand pr mbledhjen e ktyre objekteve, ishte sekretari i tij privat Jacob Schrenckh von Notzing (Jakob Shrenk von Nocing). Ai koleksiononte veshje prej hekuri dhe arm t princrve t shquar, si dhe t prijsve t ushtrive, t cilat i ruante n kshtjelln e tij n Ambras. Objektet e SknderSforces, duke e falnderuar pr armt e Sknderbeut si dhe pr t tjerat, t cilat mund t'i binin atij n dor. Kto objekte prmenden pr her t dyt n letrn e duks von Arescot (duka von Areskot) m 25 korrik 1588, e cila flet mbi armt e tjera t Sknderbeut. Objektet e Sknderbeut nuk ishin

shnuar n inventarin e vitit 1585. Ndrsa n inventarin e vitit 1593, f.69, shnohet: "Dy shpata dhe prkrenarja e "Georgen Scanderbegg". Prej ktyre dy shkresave, si dhe inventarit, konstatohet leht se prkrenarja dhe dy shpatat e Sknderbeut ran n dor t arqiduks Ferdinand, ndrmjet viteve 1588 dhe 1593, prmes ndihms s duks Marius Sforca t Urbinos dhe t duks Arescot. N salln XXV Nr. 71 (127), t Muzeut t Arteve t Vjens, ndodhet prkrenarja "George Skanderbeg". Ajo sht ngjyr e bardh, me rrafshe t arta dhe ka sipr saj nj kok dhie t art me dy brir. Kjo prbhet prej dy pjesve: nj pjes bakri dhe pjesa tjetr sipr, sht me nj cop metali, buzt e s cils jan t zbukuruara n ar. N mesin e prkrenares sht vendosur nj rreth prej bakri me nj gjatsi prej 65 cm dhe n kt rreth jan shkruar kto shkronja: I. N. P. E. RA. TO. BE. BT. Ky shkrim, q sht shum i vshtir pr ta kuptuar se far thot, deri tani e kan deshifruar kshtu: "Jesus Nazare-

RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I

SPECIALE 17
SH.com
E diel, 6 janar 2013 www.shqiptarja.com

T RADIT A V LERA RADITA

lkure shagren, ka n ant e jashtme katr arabeska t thella, tre rrypa pr hijeshi. Shpata sht e prkulur n form harku, gjatsia e saj sht 121 cm dhe doreza sht e zbukuruar me ar dhe me lkur. Pesha e gjith shpats sht 3, 2 kg. Kjo form me ornamente tregon se ajo sht br n gjysmn e par t shekullit XV.N inventarin e pikturave t sekretarit privat Schrenchk (Shrenk), e titulluar "Armamentarium heroicum" t vitit 1601, sht tabloja XVI "Sknderbeu me prkrenare". Sknderbeu rri n kmb n profil, duke kthyer kokn dhe mjekrn e gjat nga krahu i majt. Ai sht i veshur me nj pallto t gjat me astar lkure dhe ajo mbrthehet n gjoks nga shirita. N krahun e djatht mban lart shpatn e zhveshur, ndrsa posht n tok, afr kmbs qndron prkrenarja. N kok Sknderbeu mban nj beret. Objektet, q jan pasqyruar n kt piktur, i ngjajn shum origjinaleve q ndodhen n Muzeun e Artit Historik t Vjens . Historiani Kristo Frashri saktson shume vite m von se gazeta Besa n librin e vet "Historia e Sknderbeut" dhe cilat nga shpatat prdorej n sheshin e betejave dhe cila pr akte ceromoniale. Ndr dy shpatat, ka mundesi qe Skenderbeu ne fushen e betejes te mos perdorte ate me trup te drejte, por pallen me trup te harkuar (sic nenkuptohet nga Dh.Frengu), per arsye se e para ishte e shkurter per shtatin e tij te gjate, kurse me pallen, te cilen e kishte ne perdorim ushtria osmane, ai eshte familjarizuar me teper se me te paren. Ketyre mund t'u shtohet dhe nje arsye tjeter: me te paren luftetari e kishte me te lehte ta godiste kundershtarin horizontalisht, kurse me te dyten kishte perfitim, sidomos kur ishte trupmadh, ta asgjesonte me lehte armikun me nje te rene te fuqishme vertikalisht. E njejta gje mund te thuhet dhe me perkrenaren, e cila nuk duhet te kete qene komode ne fushen e betejes. Perfundimisht, mund te thuhet se se si perkrenarja ashtu edhe shpata me trup te drejte i kane sherbyer qe kjo e dyta te jete shpata qe Papa Pali II i dhuroi Heroit, naten e Krishtlindjeve se vitit 1466 . Nuk ka dyshim se objekti m interesant nga armt e Heroit ton Kombtar mbetet prkrenarja me simbolin e saj krejt t veant n krye, kokn e dhis. Sipas Frashrit se fare ajo simbolizon mbi perkrenaren e Skenderbeut, eshte veshtire te shpjegohet me saktesi. Mund te shpjegohet me kultin e dhise se eger, simbolin e zanave shqiptare, te cilat jetojne, sipas legjendes, edhe sot ne bjeshket e larta, perfshire edhe ne ate te Gjelagjoshit, mali qe qendron mbi krye te Qidhnes se Dibres.(prej nga Frashri argumenton n librin e vet se ka origjinn familja e Kastriotve) . Mirpo kulti i dhis s egr sigurisht q ka nj shtrirje m t gjer n mitologjin ballkanike duke datuar q n kultin e Zeusit, ku ai i hedhur nga Olimpi nga e ma e vet, Gjea pr ti shptuar friks paranonjake t atit t vet Kronit q glltiste do qenie q lindte, bie n Kret dhe ushqehet nga nga nj dhi e quajtur Amaltia. Ka shenja qe tregojne se kulti i dhise se eger eshte shume i lashte. Shkrimtari romak i shekullit te I-II te eres sone S.Suetom Tanquilli (De Vita Caesarum, L.II, 12, 94) shkruan se perandori romak Augusti, gjate luftes kunder Batos se ilireve, kur arriti ne Apoloni, preu per nder te fitores se tij, nje monedhe argjendi me koken e dhise se eger. Po kshtu sht tashm nj dshmi e njohur nprmjet Plutarkut se Pirro i Epirit mbante nj kok dhie t ngjashme n prkrenaren e vet ka mund t mendohet pr nj kult t mirformuar n viset epiriote ilirike. Gjat gjith jets s vet, qysh prej kthimit t tij n viset atrore, Sknderbeu ndihej shum krenar ndaj trashgimis epiriote-maqedonase t teritoreve t veta, fakt q dshmohet dhe n letrn e vet drguar Princit t Tarantit n 1461 ku nnvizon origjinn epiriotase t popullsis arbre. Nj dshmi tjetr sht vepra e Barletit ku vazhdimisht prforcohet origjina epiriote e truajve dhe popullsis arbre. "Njerzit kur veshtronin at rini luftarake dhe kur shikonin ate lule burrash rreth Skenderbeut, nuk u dukej aq udi qe fuqite e Muratit ishin thyer prej shqiptarevet. Me te vertete ishin kthyer ateher prsri shkelqimi i lashte i Maqedonise dhe dukej se kishin ardhur prape tamam, sic ishin dikur, kohet tanime te harruara te Aleksandrit dhe te Pirros" . Mesa duket kjo krenari e trashguar nga antikiteti q u rigjet srish gjat Rilindjes Kombtare dhe u rishfaq m dukshm n kohn e shtet formimit shqiptar shrbeu pr prforcimin e identitetit kombtar t shqiptarve ku armt e Sknderbeut luajtn nj rol t veant si objekte krenarie dhe dshmuese t nj formacioni politik t sukseshm t shqiptarve n mesjet. Kjo ka qen dhe nj nga arsyet q me porosi te qeverise shqiptare te paraluftes, nje kopje identike e perkrenares se Sknderbeut, punuar me 1937 nga nje mjeshter i talentuar austriak, ndodhet ne Muzeun historik te Tirans dhe n kuadr t 100 vjetorit t Pavarsis armt origjinale u ekspozuan n Muzeun historik. Memoria kolektive historike sht nj nga mjetet q sendrton fuqishm identitetin e nj popullsie dhe n rastin e etnis shqiptare, kjo kujtes kolektive kombtare shrbeu si nj mjet bashkues pr ngjizjen e identitetit kombtar.

Maters edhe pak Shqipri

Lorenzo Zolfo j inskenim ndryshe nga hert e tjera, i prfshir n nj korniz m t madhe dhe sygjestionuese t gurve t Maters. Dhe pikrishte te Gurt historit e treguara nga shfaqja e shenjt e lindjes s Jezusit, ka pasur edhe nj zemr arbreshe.Ishte prezent edhe qendra e vogl arbreshe e Vultures, Barile, pr t tretin vit rradhazi, n ditn e inaugurimit, m 27 dhjetor, t Grazhdit t Gjall n Gurt e Maters. Shoqata pro-loco me mbi 35 figurant rikrijoi skenn "Barile si Betlehemi" me inskenimin e Erodit, t Masakrs s t Pafajshmve dhe t Familjes s Shenjt. Inskenimet e grupit nga Barile ishin edhe n gjuhn arbreshe, t vlersuara nga mijra vizitues q morn pjes, t ardhur nga do cep i Italis. Nga Kalabria, nga Spezzano Albanese dhe nga Montecilfone n Molise, dy komunitete me origjin arbreshe, ishin disa turist q dalluan menjher identitetin etnik arbresh t figurantve nga Barile. Nj zonj e ardhur nga Prato bashk me t birin n shkoll fillore, t shoqruar nga bashkshorti i emigruar nga Shqipria, kur t dgjoi fjalt e Erodit t gjuhn arbreshe dalloi menjher idiomn e folur nga figurantt q kishin ardhur nga Barile. Nj Erod q u shpreh n italisht pr spektatort, n latinisht pr historin dhe n arbreshe pr lavdin e prejardhjes.

BARILE SI BETLEHEMI N grazhdin e gjall t

Barilli si Betlleme: tek presepi i Materes dhe nj'ik Shqipri

j'rapresentacjon ndrishe ka t'tjerat, mbrnda nj'kurnixh shum e bukur, sht ajo e Sasevet e Materes. Esht tek i Sassi i storjat i u rrfiajtin mbi Zotit Krisht, pan dhe nj'zmer arbreshe. Ish dhe katundthi arbresh i Vullturit, Barilli, pir tri vitra tek inauguracjona, n 27 shn Ndr, e presepit vivente tek i Sassi. Pro-lloku me m se 35 vet, bri "Barilli si Betlleme" me nj'rapresentacjon t'Erodit dhe t'fmiljes e Zotit Krisht. Grupi i Barillit foli dhe arbrisht dhe ki shurbes kljeu

Bibliografi:
1-Ilir Ikonomi. Faik Konica.Jeta n Uashington. Tiran: Onufri 2-Kristo Frashri. Katr relikat e rralla t Sknderbeut, cituar sipas http://.albasoul.com/ modules.php?o p=modload& nam e=Nes&file= articl e&sid=1884 3-Gazeta Besa, 3 mars 1932

shum i ndiejtur ka gjindjat i erdhtin ka shum vende t'Talljes. Gjind erdhtin ka Kallabrja, ka Spixana dhe ka Mullizi, ka Munillfuni, di katunde me origin arbreshe, dhe njohtin identitaten etnike arbreshe e grupit e Barillit. Ka Prato, nj'grua kupile me t'birin t'vogel i vete te skolla e par dhe me nj'burr i erdh ka Shqiprja, kur Erodi tha arbrisht ("Ecni, shpi shpi dhe gjith kriaturavet nj'vit, pritni kocen") ljingoj gljuhen i ishe flis burri i Barillit. Nj'Erod, i foli i ltisht pr gjindjat, in llatino pr storjen e arbrisht pr katundin e tij. Prktheu n gjuhn ar arbreshe: Maddalena Scutari

18 INTERVISTA
SH.com
www.shqiptarja.com E diel, 6 janar 2013

RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I

R RFIMI

I POETES

Admirina Pei e njihni Lindita Ahmetin? sht nj poetesh e mrekullueshme, me nj shpirt t madh, nj botkuptim t rrall pr jetn, me nj optimizm dhe energji t pakrahasueshme me asknd, me buzqeshjen m rrezllitse q keni par...nj vajz me shum fat pr shumka... dhe... nuk do ta besonit kt nse them, Lindita Ahmeti nuk ka hedhur kurr nj hap n jetn e saj. Ka jetuar gjith jetn n karrign me rrota...e mbase pr kt shkak ka ndrruar t fluturoj si zogjt, si fluturat, si xixllonjat... N nj varg intervistash pr fmijrin me poet e shkrimtar, nj vit m par projektova edhe kt intervist me Lindita Ahmetin. Pr shum shkaqe ajo mbeti n pritje n arkivin tim, pr t m ngacmuar shpesh her, dhe pr t mbrritur te lexuesi vetm sot... N kt fillimviti, ia vlen t lexosh Linditn, e cila na frymzon pr jetn, pr guximin, optimizmin dhe forcn, q i duhet dokujt prej nesh, pr t'iu dhn kuptim ditve... Lindita, nj fmij ka kndvshtrimin e tij pr botn. T gjith e dim se nga ai kndshikim bota sht ndryshe.. Ju kujtohet si e konceptonit botn kur ishit fmij? Si mund ta konceptoj botn nj fmij i cili sht i rrethuar me familje t mrekullueshme? Do ta konceptoj si nj udhtim t paprsritshm npr Parnas. E si mund ta konceptoj botn nj fmij q ka pasur edhe fatkeqsi t ndryshme? Do ta ket tr jetn n mendime si nj album t imazheve nga Tartari. Tash, pas shum vitesh, pas gjith asaj q kam kaluar m vjen edhe t krenohem me familjen time, por, njhersh, m vjen edhe t ndjej keqardhje pr fatin i cili na ka ndjekur. Kur e kujtoj familjen, qytetin e lindjes, them: me t vrtet ka qen nj mrekulli. E ke gjyshin gazmor, gjyshen, tezen dhe dajat q t'i shikojn syt, pastaj baban dhe nnn q "s't ln t biesh n tok". Pa i hapur syt mir n mngjes, i dgjon t qeshurat e gjyshit, t cilat paralajmrojn dika t mir q do t t ndodh. Dhe, me t vrtet, do dit pas shujts s mngjesit m vinte ndonj befasi, ndr t cilat un e prisja me shpirt nj xhiro me biiklet q e bja me gjyshin. Ky ishte prjetim i veant. M vendoste n ndenjsen n form t shports prpara. Kalonim rrugics prmes kopshtit t shtpis, e cila n t dy ant kishte trndafila. E tr rrugica ishte e mbuluar me trndafila ermir, ishte nj "tunel" i vrtet" trndafilash. Kah kalonim npr kt tunel, rrobat e mia, shpeshher t bardha, merrnin ngjyr t kuqe nga trndafilat q uditrisht reflektoheshin. M duket se edhe sot e ksaj dite e ndjej at er t fort t trndafilave dhe ende m vjen i qart zri i gjyshit; edhe sot e ksaj dite sa her q i mbylli syt para meje e kam t trin kt tunel me trndafila dhe e dgjoj basin e mir t gjyshit. E mbaj n mend nj kmish t tijn dhe m duket se ka pasur njfar nuance t kaltr dhe ka qen me do katror, ishte e thjesht, por n mnyr t prsosur i prgjigjej. Edhe kjo kmish nuk harrohet, sepse i shkonte disi fytyrs s tij. E shtynte biikletn prpara gjyshi im derisa kalonim npr tunelin e trndafilave dhe kur dilnim prej dere, n rrug, i hipte edhe ai biiklets. "A shkojm, xhan"? m thoshte ather dhe xhiroja fillonte. Bnim nj qark t mir e n kthim domosdo ndaleshim n shitore pr ndonj okollat, sheqerk... Mirpo jeta nuk sht gjithmon e mbl.

Jam jasht atdheut pa pasaport shqiptare

mris s ksaj jete. Nj karakteristik tjetr e asaj periode jetsore sht ndjenja pr kohn. Kam prshtypje se ather dita ishte m e gjat, java sa nj vjet, kurse viti i paskajshm. Ishte ndjenja e pashpjegueshme e amshueshmris, t ciln e prjeton vetm kur je fmij. Edhe ngjyrat e rrethit ku jetoja kan qen disi m t forta, zrat e tingujt m t kthjellt, m t kumbueshm, thuajse ishte nj tjetr bot, bota e udive t Lizs mund t jet ajo q m duhet pr ta krahasuar fmijrin. Asokohe ishte edhe bindja se mund t hipsh maje mali e nga andej me shkall t ngjitesh te hna, asokohe babai ishte heroi dhe udibrsi m i madh. Ai mund t bnte t pamundshmen. N vitet e fmijris bota ishte ndryshe dhe konceptohej nga nj kndvshtrim i naivitetit dhe imagjinats, ku prjetimi i gjrave me t cilat je n kontakt sht m i fuqishm, m i veant. Kt period t jets e kam kaluar n rrethana t veanta, n nj rreth ku fjala matet me gram, ku mohet shum, por edhe ku shkakton frik. E kam dashur fjaln e cila t vjen me nj butsi, me dashuri, e cila vihet n funksion t rims, t kngs pr fmij, t lojs, t mirsis. Nuk m ka plqyer fjala q urdhron, q fyen, q t detyron t bsh at q ti s'e do, q sht n shrbim t dhuns. Fjalt, n radh t par, ato q shprndajn dritn e dashuris, ishin ato q ndikuan ta marr drejtimin tim n jet. Kto fjal ishin ato q s'e lenin t qet imagjinatn time. Fjala e thn nga goj e babait prmes prralls a vjershs dhe fjala e shkruar. Me t parn jetoja, t dytn e zbulova n shkolln fillore n tr shklqimin e saj kur e lexova noveln e ehovit "Stepa", t ciln do t kisha mundur ta lexoj disa her edhe tash, pa marr parasysh se ajo sht pjes e fmijris sime. Te "Stepa" e zbulova fuqin e fjals s shkruar dhe mundsin e saj t madhe t t shtis n hapsirat e magjishme t marrdhnieve familjare dhe mundsin e fjals q ta zbuloj hollsin, detajin, cikrrimn. Kur e lexon kt vepr arsyetohet plotsisht nostalgjia pr fmijrin. sht e veant kjo novel. Ajo e kthen me t vrtet njeriun npr kto hapsira tashm t humbura. Kto jan "momentet" m t rndsishme t "librit" t quajtur FMIJRIA IME. Npr kto "faqe" u derdhn ngjyrat e gjith asaj q e krijoi botkuptimin tim pr botn, t ciln asokohe e kuptoja si dika madhshtore, por t ndjekur nga nj hije e pazakont q shprndan frik dhe krcnon me rrnime. Ku jeni rritur? Si ishte atkoh qyteti juaj? Jam lindur n Prizren. N kt qytet i kam kaluar astet m t mira t fmijris sime. Nga Prizreni i ruaj kujtimet m t bukura. Aty ndodhn kontaktet e mia me peizazhin

LINDITA AHMETI

N foto: Lindita Ahmeti

Ajo sht nj mikst, nj przierje ndodhish t mira e t kqija, t cilat prodhojn pastaj edhe imazhet e tyre. M duhet t them se nuk kan qen t pakta momentet e vshtira t jets sime. Ndr to do ta prmend astin m t dhembshm - kur vdiq gjyshi im. Kam qen e vogl dhe kjo e papritur ishte tepr dramatike pr mua. E mbaj n mend mir kur njerzit rrugs e shqiptonin fjalin m t tmerrshme: "Ka vdekur Xhemush Zhuri"! Kam pasur nj dhembje t tmerrshme ather. Kam ikur vazhdimisht nga kjo fjali, por ajo s'm ka ln t qet asnjher. Me vite, pastaj, kam pritur q t kthehet gjyshi. Kam prshtypje se dritarja dhe dera q shfaqen n vargjet e mia shpesh, jan pasoj e ksaj nostalgjie, t ksaj dhembjeje. Nuk e kam t qart si kaluan kaq vite pa gjyshin tim t dashur! Pas ksaj drame, jan me pesh t hidht edhe ballafaqimet e ndryshme t familjes me pushtetin pr arsye politike. Bastisjet e shtpis son, aksionet e ndryshme t prcjella me frik e me emocione t forta, shqetsimet e ndryshme, t gjitha kto kan ln vrrag n shpirtin tim. E lan frikn, pasigurin, ndjenjn e keqe t paprsos-

e vrtet shqiptar, me ato shenja t cilat flasin pr t kaluarn dhe pr realitetin ton, si bie fjala, Shtpia e Lidhjes Shqiptare, kalaja, sokakt karakteristik, shtpit me kopshte me lule, lumi, mali prapa qytetit, fusha e gjer para tij. Prizreni ishte nj qytet i qet, q frymonte shqip. Kur i shikon njeriu kto vise, tr at gjelbrim, burimet n do oborr t shtpive t lagjes s Marashit, freskin q vjen nga Mali Sharr, njerzit e vyeshm, ndjehesh krenar q e ke qytet t lindjes. Ktu jam lindur, por pjesn m t madhe t fmijris e kam kaluar n Shkup, ku im at ishte gazetar. Me Shkupin nuk mund t lavdrohem aq shum, pr shkak se aty familja jon u ballafaqua me probleme t mdha, t cilat "ma vodhn" nj pjes t fmijris. Sa ndikoi ai imazh, ato prjetime, ajo lnd ndjesore n at q ju do t bnit m von letrsin...? Shum. Peizazhi i Prizrenit, natyra prreth, jan lnd e rndsishme e vargut tim. Megjithse asokohe nuk ka qen leht t jetohet n trojet shqiptare n ish Jugosllavi, atmosfera e but familjare, bota shqiptare, dashuria e madhe pr Shqiprin n familje, lan mbresa t forta q do t bhen burim frymzimi pr mua. A ka ln gjurm atmosfera e vendit ku u rritt n brumosjen e personalitetit tuaj? Gjithsesi. Kur m kujtohet ajo koh, ajo mrekulli natyrore e vendlindjes sime, por edhe ajo vrazhdsi npr t ciln kemi

RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I

INTERVISTA
E diel, 6 janar 2013

SH.com

www.shqiptarja.com

19

M tronditi Shqipria e `91, kopshti me lule i Enveri

Poetja q jeton do dit t jets pas karriges me rrota rrfen ndrrat e saj, fmijrin, dilemat, frikn e t jetuarit n Maqedonin e para `90 ku intelektualt prndiqeshin, rrugn q e oi drejt poezis, frymzimet...
shpesh n relacionin Prizren-Shkup. Ndonjher edhe n Tetov. N Prishtin. M n fund u gjetm n Shkup. Aty me gjith faktin se msova shum gjra, m duhet ta theksoj se nuk u rehatova kurr. M kujtohet nj rast kur hert n mngjes ra zilja. Im at doli, sa e hapi dern, nga ana tjetr u dgjua: "Milicia"! Bashk me tim at, pastaj, n shtpi u futn dy burra, n fakt dy polic pa uniform, t cilt kishin ardhur "t marrin vesh" se kush e paska shkruar n ballkonin e fqinjve ton parulln "Kosova republik". Ata e kan ditur se im at nuk ka shkruar kurrfar parulle, po qllimi ishte tjetrkund: ta sjellin n shtpin ton frikn q do t na ndiqte si hije me vite t tra. Ishte nj atmosfer e rnd kjo, nga e cila shum njerz e morn botn n sy, duke ln pas vetes vatrat shekullore. Nj grafit i thjesht, nj fjal, nj kng bhej, asokohe, shkak i ndjekjes kafkiane masive t njerzve, bhej shkak i mbushjes s burgjeve me shqiptar. Me gjith kt realitet oruelian, n shtpin ton asnjher nuk heshti fjala, e cila e "ujiste" krenarin kombtare, mbrojtjen e N foto: vlerave tona, si gjuha, tradita, trashgimia Lindita kulturore e shpirtrore. Prandaj nuk ka qen Ahmeti e rastit ajo q erdhn polict n shtpin ton. Natyrisht e ndiqnin ather baban. Pikrisht pr kto arsye. Pr fat t keq edhe sot e ksaj dite kto hije vazhdojn t duken rreth shtpis son. Natyrisht atmosfera e ktill, me krcnime, por edhe me rezistenc ka ndikuar n formimin e personalitetit tim. Askush aso kohe nuk m ka folur pr at q ndodhte. M kan kursyer si fmij q kam qen. Megjithat un e hetoja, e dija se dika nuk sht n rregull, se dika jo e mir po ndodh. Kjo, besoj, shihet edhe n vargjet e mia. Po doktrina, 'pesh ka? Nj fmij i brumosur n realizmin socialist q m von bhet shkrimtar ... shkrimtar... Doktrina? Ktu, n hapsirat etnike shqiptare n ish Jugosllavi nuk kemi pasur ndonj trysni politike q lidhet me shkollat ose drejtimet letrare. Jo se s'ka pasur censur... Censurn e ka ushtruar edhe pushteti jugosllav. Mirpo kjo censur nuk sht marr me drejtimet dhe shkollat letrare. Me ndalimin ose kontrollimin e tyre. Censura jugosllave ka pasur detyra t tjera, dy prej t cilave kan qen themelore: ta mbroj emrin e Titos dhe autoritetin e partis s tij dhe, e dyta, ta luftoj patriotizmin dhe krenarin kombtare shqiptare. S kndejmi m duhet t them se fmijria ime nuk ka t bj shum me realizmin socialist si drejtim letrar. sht e vrtet se edhe ktu preferohej mjaft realizmi socialist, madje gjente mbshtetje t fuqishme te pjesa m e madhe shkrimtarve dhe e arsimtarve. Npr shkolla, madje, kan qen lektur e paanashkalueshme "Nna" e Maksim Gorkit, romanet e Nazmi Rrahmanit, Jakov Xoxes, Sterjo Spases etj. Megjithat gjithandej kan qarkulluar lirisht edhe veprat e Dostojevskit, t Kafks etj. Por, ka pasur edhe shkrimtar t dalluar shqiptar q kan vepruar jasht "rrethit" t realizmit socialist. Kam prshtypjen se realizmi socialist preferohej m shum nga ne shqiptart pr shkak se ishte drejtim letrar zyrtar n Shqipri, pra " i shtetit ton", e jo pr ndonj arsye tjetr. M duhet t theksoj se n shtpin time dhe n disa shtpi t tjera shqiptare autort e realizmit socialist nuk e zinin kryet e vendit n bibliotekn familjare, por ky vend ruhej pr krijues t tjer. N bibliotekn ton i kemi pasur autort si Blejku, Dostojevski, Edgar Alan Po, Virxhinia Vulf, Nie, Frojdi, Jungu, Kafka, Strinbergu, Kamy, Uitmani, Bodleri, Rembo, Malarme, Verleni, Valeri, Elyari, Bretoni, Aragoni, Marineti, Tristan Cara, Himenesi, Ahmatova, Rilke, Trakli, Helderlini, Lorensi, Pasternaku, Bulgakovi, Mandelshtami, madje-madje edhe Markiz d Sadi dhe shum t tjer, t cilt kan ln gjurm t pashlyeshme n letrsin botrore. Dhe, kta autor mund t lexoheshin pa pengesa. T ndaluar, ndrkaq, ishin Fishta, Ernest Koliqi e disa shkrimtar t tjer shqiptar, t cilt i ndiqte edhe regjimi i Enverit. Kta autor njerzit i lexonin fshehurazi. Edhe un qysh si fmij e kam lexuar "Lahutn e Malcis". Natyrisht e kam ditur se s'bn t tregoj se e kam lexuar. Lidhur me shkollat dhe drejtimet do t'i veoj disa aste t fmijris kur im at bisedonte me miqt pr avangardn letrare, te ne n shtpi. Para se t'i msoja n shkoll, un njohurit e para pr surrealizmin, ekspresionizmin, simbolizmin, dadaizmin, akmeizmin, futurizmin etj. i kam marr nga kto biseda. M kan ln mbresa t forta kto ndeja ku msoja pr ...krkesat e prfaqsuesve t letrsis moderne q t bhen ndryshime n letrsi, vemas n poezi. M mahniste insistimi q kan br ata pr nj marrdhnie t re ndaj tradits letrare dhe t prditshmris shoqrore n prgjithsi. Ktu vlen t prmendet nj kujtim: me nj rast u bisedua pr Marinetin, prkatsisht pr Manifestin e tij pr futurizmin, ku krkohej t'i kndohet makins, t ardhmes industriale, jo tradits. far vendosmrie e prshkonte kt manifest, pr t cilin thon se u keqprdor m von nga politika. Nj faqe tjetr e kujtimeve sht edhe ekspresionizmi gjerman. Kjo shkoll zbulohej...

N foto: Lindita Ahmeti kaluar, e t ciln e kan prballuar, n radh t par, brezat m t vjetr, m duket sikur kemi kaluar npr botn e prrallave t Andersenit, por njhersh e kemi prsritur edhe at q e ka br Sizifi. T dy kto an t atmosfers s vendit tim doemos q kan ln gjurm. Ato e bjn imazhin metaforik e simbolik t vargut tim q flet pr fatin e individit, por edhe t mbar popullit ton, i cili, ndonse i vetmuar n kto hapsira, mundohet t bashkjetoj dhe t mbijetoj, duke i mbrojtur vlerat e veta me mund e duke respektuar edhe vlerat e t tjerve. Ambienti shqiptar mbetet universi im jetsor nga i cili nuk dilet pr shkak se aty lundron mbi qytetin tim t lindjes dielli m i ndritshm, aty sht hapsira m e magjishme e stolisur me lule, sheshet e lagjet ku dgjohej gumzhima e fmijve t cilt i jepnin gjallri pasdits, aty ka mbetur knga e bulkthit, fluturat, xixllonjat, mikpritja. Aty sht fjala shqipe, e cila, pr mua, sht knga e Orfeut vet, aty u kalit shpresa se do t realizohen ndrrat e mia. Pr ta ilustruar peshn q ka vendlindja n formimin e personalitetit tim, do ta prmend nj moment t jets s fmijris sime. N moshn parashkollore shkova n spital n Beograd. U nisa nga Prizreni. Prapa meje mbetn shtpizat e bukura t qytetit, kalaja, lumi dhe agimet e veanta, shfaqja madhshtore e diellit mbi kurrizin e Malit Sharr, nj lindje q ta prkujton qerren e zjarrt t Heliosit, e cila e mbulon me nj tis kuqrremtsie peizazhin e blert t qytetit dhe t rrethit t tij, duke formuar kontraste unike t ngjyrave. Largimi nga Prizreni ishte nj dram e vrtet pr mua. Nj ast tepr i vshtir. Ishte pikrisht stuhi. Mrekullin e Prizrenit do ta ndjej edhe m shum, ajo do t m mungoj, atje ku shkova, n Beograd. Sa arrita, m priti nj ftohtsi, prhimtsia e rrugve, bardhsia vrasse e spitalit, gjuha e panjohur, e rnd pr mua dhe, pse mos ta them, paragjykimet e personelit pr fmijt shqiptar. Atje, pr nj vjet, e ndjeva dhembjen pr mungesn e prindrve, t gjuhs shqipe. Atje kalova nj vjet t tr, por m duket se kam kaluar dhjet vjet, ndoshta. T gjitha ato ndrtesa, rrugt e shumta, dyqanet, njerzit - nuk m bn pr vete. Beograd do t thot qytet i bardh. Pr mua mbeti prjet - i zi. Prandaj kthimin n vendlindje e mbaj n mend n hollsi. Ishte nj ast kur njeriu e prjeton lindjen e dyt. Kur hyra n shtpi, kur e pash gjyshen, syt e tezes, t dajave q shklqenin nga gzimi, m'u duk se i hapa dyert e pallatit t prralls m t bukur popullore ku jetohet amshueshm n paqe e harmoni. M prisnin loja, ngrohtsia e vendlindjes. M priste Prizreni. Atmosfera e ngroht. Ku do gj fliste me gjuhn e ngrohtsis shqiptare. Dhe, derisa ne fmijt e bnim jetn ton plot ndrra, prindrit ton nuk e kan pasur leht. Ata e kan ndjer barrn e t qenit qytetar i rendit t dyt. Thjesht, ata e kan shtyr gurin e Sizifit bregut prpjet si ndshkim pr "fajin" e vetm pse ishin shqiptar. Im at sht munduar q t gjej nj pun ku do t jetonim m mir, m t qet. Prandaj gjat koh kemi qen n lvizje. Udhtonim

vijon n faqen 20

20 INTERVISTA
SH.com
www.shqiptarja.com E diel, 6 janar 2013

RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I

R RFIMI

L INDITS

vijon nga faqja 19

...para meje me motive t zymta, si vdekja, lufta, smundja, frika, pasiguria, pashtegdalja. Jan kto motive q e tronditin fmijn, po ktu, te kjo shkoll vihet re prpjekja e autorve pr t grmuar sa m thell n gjuh dhe pr t'i krkuar mundsit shprehse t saj, t nntekstit dhe t muzikalitetit t gjuhs. Megjithse nuk e kam pr zemre, shprehja letrare e ktij drejtimi t imponohet. Kam prshtypjen se Trakli, bie fjala, si t lexohet nj her, t bhet pjes e prfytyrimeve, e ans s shikimit t dhembshm t jets. M ka ln prshtypje edhe surrealizmi, nj drejtim ky q synon t gjej realitete t fshehura, t cilat funksionojn pa mbikqyrjen dhe kontrollin e arsyes dhe t vetdijes. Edhe autort e ndaluar shqiptar vazhdimisht kan qen tem bisedash t babait tim me miqt e tij shkrimtar e gazetar. Por jo vetm ata. N nj mjedis t till e kam kaluar fmijrin, kshtu q mund t them se doktrina fare pak mund t ket ndikuar te un, me gjith faktin e sulmeve t shpeshta q i bheshin moderns "dekadente" n letrsi sa isha un nxnse. A kishit ndrra t mdha? Si ishin kto ndrra? Guximtare, t rrezikshme apo t fshehta e t heshtura...? Si do fmij, edhe un kam pasur ndrrat e mia. Si ndodh n jet, pak nga ato m jan realizuar, kurse shumica - jo. Kam ndrruar, bie fjala, t studioj pr filologji klasike. Kt ndrr e realizova. Nj ndrr tjetr - t studioj n Londr, nuk m'u realizua. E kam pasur edhe nj ndrr t veant pr t ciln dua t flas. Kjo prmblidhet n pyetjen: si ta kaprcej kufirin e t shkoj n Tiran? Si kam rn n mend e kndej un intensivisht kam jetuar me kt ndrr. Prfundimisht m'u realizua nj pjes e ksaj ndrre. Nj dit pranvere t vitit 1991, un dhe familja ime e kaluam kufirin, erdhm n Shqipri. Ather u trondita me realitetin q gjeta "n kopshtin me lule" q kishte ndrtuar Enveri, por megjithat deri n ditt e sotme nuk m l t qet "pjesa e dyt" e ksaj ndrre - "t shkoj n Tiran" ose m mir t them - t jetoj n Tiran. Shum ndryshime jan br n kto vende t Ballkanit, shum prpjekje kam br un q t jap nj kontribut modest n kulturn shqiptare, por edhe sot e ksaj dite jam jasht atdheut. Pa pasaportn shqiptare. Kjo ndrr - edhe zyrtarisht t jem qytetare e shtetit tim - vazhdon t pres realizimin. Ndrkoh tregtart e ndryshm e kan fituar kt "t drejt". Natyrisht kam pasur edhe ndrra t tjera. Fmijrore. M ka munduar, ta zm, shtja e fluturimit. Vazhdimisht i kam vzhguar me kujdes fluturat, xixllonjat, zogjt si fluturojn. Magjia e fluturimit edhe sot sht dika q m bn pr vete. Kam menduar edhe pr "gjuhn" e zogjve, pastaj kam pasur dshir ta kthej prapa kohn e mitit, ta shoh si kan jetuar njerzit n mesin e kresh-

Prndjekjet e intelektualve n Maqedoni, tmerrohesha pr baban

NN
UDHHEQJEN E BABAIT...
nuk sht kthyer kurr e nuk dihet se 'ka ndodhur me t. A gjett prkrahje n shkrimet e para? Q n shkrimet e para un kam pasur prkrahje nga shum personalitete t rndsishme t letrsis shqiptare. N mesin e tyre do ta veoj kritikun dhe eseistin ton t njohur Ali Aliun. Po ashtu m ka prkrahur edhe shkrimtart Nehas Sopaj dhe Kim Mehmeti. Kim Mehmeti ishte redaktor n "Flakn e vllazrimit" t Shkupit, kur un e botova librin e par "Mjedra dhe bluz". Ishte kjo prova ime e par e ballafaqimit me librin si autore. Kur kam shkruar, un nuk e kam pasur ndrmend t botoj. Kam shkruar sepse kam pasur nevoj, sepse shkrimi m shkaktonte knaqsi, m freskonte. Fatbardhsisht si libri, ashtu edhe vargjet q i kam lexuar n takimet e ndryshme letrare jan pritur shum mir nga njerz kompetent. N kto takime kam pasur fatin t njihem me Azem Shkrelin, Dritro Agollin, Fatos Arapin, Xhevahir Spahiun, Rudolf Markun, Ismail Kadaren, Elena Kadaren etj. T gjith kta i kan pritur mir vargjet e mia dhe m kan folur fjal t mira. A jeni penduar pr dika q keni shkruar? Jo. M vjen keq pr shum gjra q nuk i kam shkruar ose pr disa q m kan mbetur pa prfunduar... Kontribut apo... far cilsori do t'i vinit shkrimeve t para? Prkushtim. A humbet lumturia gjat rrugs s jets? Po, si shkojn vitet, problemet vijn duke u shtuar. Kshtu edhe lumturia shkon duke "u holluar". Megjithat ajo varet edhe nga vet njeriu. Nga karakteri. Ndonjher duhet t dish t'i krijosh kushtet vet q t jesh i lumtur. Mendoj se angazhimi i njeriut sht nj nga kushtet q mund ta sjell lumturin. far ka mbetur sot, brenda jush, nga fmija i dikurshm? Ju mungon? Pr kt pyetje prgjigjen e kam n vjershn Lullaby. LULLABY
mysafirt shkuan kur doln nga dhoma lan gjurm t lagta n ajr gotat e zbrazura nna i hoq nga tryeza dhe ra n gjum askush s'e pa ngjyrn e shpirtit tim as mysafirt as t shtpis e foln pr pjekurin time pa e par mickey mouse-in duke hyr pr dritareje pastaj po nga ajo dritare e przura tymin e duhanit e lott e mi t padukshm flisnin se un s'dua t rritem

A ka ndikuar dikush, si nj udhheqs n rrugn tuaj drejt letrsis? Gjithsesi. Te un m s shumti ka ndikuar im at. Q n fmijrin m t hershme, ather kur dgjohen prralla dhe jetohet me sharmin e tyre, im at ishte aty pran meje. Pr dallim nga prindrit tjer im at, krahas prrallave, madje m shpesh, m tregonte mite shqiptare. Un knaqesha duke dgjuar tregime pr zanat, ort, shtojzovallet etj. Shum hert im at m'i ka lexuar kngt kreshnike. I kam n kujtes kreshnikt, por e paharrueshme sht knga "Ajkuna kjan Omerin". Po m shum im at m ka treguar mite nga lashtsia greke. Un shum hert kam ditur pr "hidhrimin" e Akilit, pr guximin e Hektorit, dredhit e Odiseut, besnikrin e Penelops etj. Ky univers i bukuris, i mrekullis s epiks shqiptare dhe i gjenialitetit t grekve antik, u b shtegu npr t cilin kalova dhe dola n fushn e letrsis. Im at sht "fajtor" pse un qysh si fmij e doja teatrin, kineman. M kujtohen jo vetm shfaqjet q i kam par, por edhe skenografit e tyre. sht nj bot e uditshme bota teatrore. Natyrisht edhe ajo e filmit. Si rrjedhoj e lidhjes s familjes sime me teatrin, im vlla Lurani sot sht aktor teatri dhe filmi. Pastaj erdhi leximi intensiv, pra nj lexim shum m i prkushtuar. Dikur u shfaq edhe nevoja pr t shkruar. E mbaj n mend se do vjersh q e kam shkruar, ia kam lexuar babait, e kam biseduar me t dhe vrejtjet e tij kan qen udhrrfim imi n punn letrare. M shkaktonte knaqsi prkushtimi i babait. Ishte e veant kur e shikoja sa leht kridhej ai npr shtigjet e t panjohurs krijuese q i ofroja un, madje edhe kur kishte momente surrealiste dhe me far serioziteti i qasej do fjale. M plqente tej mase kur ai ndalej dhe mendonte. Ather e dija, vrejtja e tij nuk ishte vjersha si trsi krijuese, por kishte dshir t flas pr figurat letrare. Prve ksaj ai kishte qndrim t prer: aty

ku e kemi fjaln shqipe, aty nuk ka se 'krkon fjala e huaj. Dhe, shprehte knaqsi q un nuk i lejoja fjalt e huaja t zn vend n vargjet e mia. Pastaj mua m vinte mir q babait nuk i plqenin vargjet q nuk kan muzikalitet, ritm, rrjedh t natyrshme t gjuhs. Kjo sht e tra. "Kto jan vrejtjet e mia", m thoshte. Nuk shkonte m tutje. E respektonte qndrimin tim se poezia nuk duron t preket te ndjenjat, te personalja, sepse aty poezia sht tepr e ndjeshme. Madje edhe e plagueshme. Ka ndodhur ndonjher q ai ta lexoj vjershn e pastaj t hesht. Fill pas ksaj un e kam marr vjershn, e kam lexuar disa her dhe e kam par se dika alon. Mungon ndonj ngjyr e pikturs s shpirtit, ndonj not e astit q sht dashur, por q nuk ka mundur t ngjitet n varg. Kjo duhet rregulluar, thosha. Gjithmon e kam respektuar prvojn e babait tim, q midis tjerash, ka prkthyer e ka shqipruar dhjetra prmbledhje poezish. Mos t harroj: un vazhdoj t merrem intensivisht me kulturn e lasht greke, me mitet dhe lirikn e ktij populli gjeni. Edhe n kto hulumtime "m bn shoqri" t vazhdueshme im at, edhe sot e ksaj dite.

nikve apo t heronjve grek. Cili ishte ushqimi juaj shpirtror? Ishte leximi dhe bisedat e shpeshta pr letrsin, pr gjuhn shqipe, pr folklorin e pasur shqiptar t ktyre anve q po tretej e po vdiste pa u vjel dhe pr realitetin n t cilin jetonte populli shqiptar asokohe, biseda kto q zhvilloheshin, si thash, n shtpin ton. Ishin kto ndeja si ato pr t cilat shkruan Platoni. Ktu ishte ai magneti pr t cilin flet Platoni n veprn e tij "Ion". Ktu un "u njoha" me Muzn. Me "kopshtet dhe luginat e Muzs" ku poett "i thithin kngt e veta, e pastaj na i sjellin neve si bleta, duke fluturuar edhe vet posi ajo", si do t kishte

thn Platoni prmes gojs s Sokratit. Kur shkruanit? Shkruaja sa her q ndjeja nevoj se duhet ta nxjerr vargun i cili bhej i padurueshm n shpirtin tim, brenda meje. Me fjal t tjera shkruaja kur m bnte presion frymzimi, i cili e v n lvizje ortekun e fjalve q krkojn t dalin e t renditen n letr. A besonit n ato ka shkruanit? Sigurisht q besoja. Po t mos kisha besuar nuk do t kisha shkruar... A ju friksonte ndonj gj...? Koha e fmijris sime ishte nj

koh e rnd. Si e thash, asokohe shqiptart e mbetur jasht kufijve politik t Shqipris ishin n nj pozit t vshtir. Akuzoheshin pr irredentizm, pr nacionalizm e pr ka jo tjetr. Im at pikrisht n kto koh t turbullta punonte si gazetar. S kndejmi frika mos ta psoj ai nga fushata e diferencimeve, n t ciln krkoheshin viktima pr t'i friksuar masat shqiptare. Shpeshher kur vonohej m kaplonte tmerri se nuk do t kthehet m n shtpi. E dija se shpesh jan burgosur njerzit n kt mnyr, vemas intelektualt shqiptar. Madje ka pasur raste kur e kan marr ndonj njeri dhe ai