Yayn ilkeleri, izinler ve abonelik hakknda ayrntl bilgi: E-mail: bilgi@uidergisi.com Web: www.uidergisi.

com

Teori ve Pratikte Gvenliin Blgesellemesi

Bjrn Hettne Prof. (E), Gteborg University Bu makaleye atf iin: Hettne, Bjrn, Teori ve Pratikte Gvenliin Blgesellemesi, Uluslararas likiler, Cilt 5, Say 18 (Yaz 2008), s. 87-106.

Bu makalenin tm haklar Uluslararas likiler Konseyi Derneine aittir. nceden yazl izin alnmadan hi bir iletiim, kopyalama ya da yayn sistemi kullanlarak yeniden yaymlanamaz, oaltlamaz, datlamaz, satlamaz veya herhangi bir ekilde kamunun cretli/cretsiz kullanmna sunulamaz. Akademik ve haber amal ksa alntlar bu kuraln dndadr. Aksi belirtilmedii srece Uluslararas likilerde yaynlanan yazlarda belirtilen fikirler yalnzca yazarna/yazarlarna aittir. UK Derneini, editrleri ve dier yazarlar balamaz.

Uluslararas likiler Konseyi Dernei | Uluslararas likiler Dergisi Stz Cad. No. 43, TOBB-ET Binas, Oda No. 364, 06560 Stz | ANKARA Tel: (312) 2924108 | Faks: (312) 2924325 | Web: www.uidergisi.com | E- Posta: bilgi@uidergisi.com

Teori ve Pratikte Gvenliin Blgesellemesi

Bjrn HETTNE ZET
Bu blmn amac, gvenlikte blgeselleme ya da gvenliin blgesel boyutlarnn anlamn netletirmektir. Gvenliin kendisi, odakta sadece fiziksel gvenlie ynelik tehdit kalsa bile, giderek karmak bir hal almaktadr. Kreselleme ve evrensellemeye rakip bir yaklam olarak grlen blgesel seviyenin nemi giderek artmaktadr. Bir zamanlar i ileri olarak nitelenen ancak insan haklarnn ciddi anlamda ihlaline kar yaplan mdahaleleri de ieren karmak insani mdahaleler belki de ulusal egemenlik sonrasndaki en arpc ve tartmal yndr. Giderek artan saydaki mdahalelerin byk ksm ok tarafl deil blgesel niteliktedir. Bu makale durumun neden byle olduunu aklamaya almaktadr. Anahtar Kelimeler: Gvenlik, Blgesellik, D Mdahaleler, Bar, atma zm

Security Regionalism in Theory and Practice ABSTRACT

The aim of this chapter is to clarify the meaning of Security regionalism or the regional dimensions of security. Security itself is becoming increasingly complex. From having been seen as a rival approach to universalism or globalism the regional level has become increasingly important. In case of complex humanitarian emergencies caused by serious human rights violations, this includes external intervention in what was called domestic affairs; perhaps the most dramatic and controversial aspect of post-sovereignty. An increasing number of interventions are regional rather than multilateral. This chapter tries to explain why this is the case. Keywords: Security, Regionalism, External Interventions, Peace, Conflict Resolution

Bjrn Hettne, Prof. (E), Gteborg University. E-posta: bjorn.hettne@globalstudies.gu.se. Makalenin ngilizceden Trkeye tercmesi Evren elik-Wiltse tarafndan yaplmtr. almann orijanli iin bkz. Braunch et. al., Globalization and Environmental Challenges, s. 403-412.

ULUSLARARASIiLiKiLER, Cilt 5, Say 18, Yaz 2008, s. 87 - 106

ULUSLARARASIiLiKiLER / INTERNATIONALRELATIONS

Giri: Kavramsallatrma ve Daha nceki Tartmalar

Bu blmn amac, gvenlikte blgeselleme ya da gvenliin blgesel boyutlarnn anlamn netletirmektir. Kresellemeye bal olarak ve Souk Savan sona ermesi sonucunda dnya dzeni ulusal egemeliin tesine doru hareket ediyor. Ulusal egemenlik sonras siyasi mantk da gvenlik sorunlarna zmn uluslar-st yaplarda aranmas gerektiini varsayyor. Gvenliin kendisi, odakta sadece fiziksel gvenlie ynelik tehdit kalsa bile, giderek karmak bir hal almaktadr. lmcl tehditler toplumun farkl kesim ve seviyelerinden, hem ulusal hem de uluslararas dzlemlerden gelebiliyor. Blgesel bar korumann amac da esasen yerel atmalarn yaylmasn engellemektir. Bunun sonucunda gerek kresel gerekse blgesel seviyede atma ynetimi uluslararas bir hale geliyor. Mevcut literatre bakarsak, kreselleme ve evrensellemeye rakip bir yaklam olarak grlen blgesel seviyenin nemi giderek artmaktadr. Bir zamanlar i ileri olarak nitelenen ancak insan haklarnn ciddi anlamda ihlaline kar yaplan mdahaleleri de ieren karmak insani olaanst durumlar belki de ulusal egemenlik sonras dnemin en arpc ve tartmal yndr. Giderek artan saydaki mdahalelerin byk ksm ok tarafl deil blgesel niteliktedir. Bu makale durumun neden byle olduunu aklamaya almaktadr. Giri blmnde ilk olarak baz temel kavramlar tanmlanacak ve blgesellik ile gvenlik zerine yaplm daha nceki tartmalar ksaca zetlenecektir. Gvenlik kavram ile ilgili olarak, bu eserin genel girii zaten kavram bir balama yerletirdi. Buradaki analiz iin nemli olan nokta, devlet-ii atmalarn artan nemi ve ulusal krizlerin blgesel gvenlii etkileyerek, ulusal ile uluslararas arasndaki geleneksel ayrmn nemini nasl azalttdr. Bu yzden insan haklar ve dier i gvenlik meseleleri, uluslararas ilikiler iin nemli gvenlik sorunlar olarak ele alnmaktadr.1 Yllar sren akademik tartmalardan sonra, blgeden ne anlaldna dair bir uzlama olmamakla birlikte, kavrama bir anlam ykleyebilmek iin corafyann tesine geilmesi, ancak snrsal bir boyutun da bulundurulmas esastr. Ayrca yeni blgesellik, blgeleri uluslararas dzende sabit alt sistemler olarak grmekten ziyade, ortaya kan yeni oluumlara younlamaktadr. Blgesellik (Regionalism), Souk Sava sonras ortamn kilit zelliklerindendir. Dnyay blgesel temelde rgtlemeye, daha da zel olarak belli bir blgesel projeye olan eilim ve siyasi taahhtnamedir. Baz tanmlamalarda bu siyasi taahhdn geri1

David A. Lake ve Patrick M. Morgan, Regional Orders: Building Security in a New World, State College, Pennsylvania State University Press, 1997, s. 23.

88

Teori ve Pratikte Gvenliin Blgesellemesi

sindeki aktrler devletlerdir; dier tanmlarda ise aktrler sadece devletlerle snrlandrlmaz. Blgeselleme (Regionalization) daha karmak sreler sonucu blgelerin olumas ile ilgilidir. Bunun bilinli olarak m planland, yoksa kendiliinden sreler tarafndan m oluturulduu konusunda tm yazarlar kapsayan bir fikir birlii yoktur. Bir blge nispeten tutarl olabilir ki, buna da blge olma/olabilme derecesi (level of regionness) denir. Yksek blge olma derecesi ve blgesel kimlik, ayn zamanda hareket yetenei ve zellikle de gvenlik idaresi konularnda aktrlk sfat anlamna gelir. Dolaysyla dk blgesellik derecesi, dardan daha fazla etkiye ak olmak demektir. Aktrlk seviyesi en iyi gvenlik alannda llr. Yksek aktrlk seviyesi, ayn zamanda gvenlik politikalarnn o blgenin dna karak dnya dzenini bile etkileyebilecei anlamna gelir. u ana kadar bu durum sadece Avrupa Birlii iin geeridir. Sklkla kullanlan blgesel organizasyon tanm da olduka belirsizdir. Baz blgesel organizasyonlar, dnya sisteminin belli bir rgtsel basama olarak Birlemi Milletlerce aka tannmlardr; dierleri ise kendiliindengelimekte ve girift meruiyet problemleri yaratmaktadr. Bu durum en son blmde tartlacaktr 1950 ve 1960lardaki birinci nesil blgesel entegrasyon almalar, ilk etapta ekonomiyle ilgili olsalar da, esas itibariyle bar ve gvenlikle alakalydlar. Ulusdevleti zm deil, sorun olarak grme eilimindeydiler. Konuyla ilgili teoriler federalizm, fonksiyonalizm ve neo-fonksiyonalizmdi (ilevselcilik ve yeni ilevselcilik). Avrupa birliinin nclerine ilham veren federalizm, bir teoriden ziyade siyasi bir programd; ortaya kacak olan yeni bir tr devlet olsa bile, ulusdevlete pheyle yaklamaktayd. Federalizm ile ilintili ok belirgin bir kuramc yoktu. Buna karn fonksiyonalizm zellikle bir isimle tannyordu: David Mitrany.2 Bu da bir kuram olmaktan ziyade, barn inas konusunda bir yaklam biimiydi. Fonksiyonalistlerin zerinde durduu soru, (genellikle teknik bir biimde tanmlanan) eitli insan ihtiyalarnn hangi siyasi dzlemde en iyi ekilde karlanabileceiydi. Genelde bulunan en iyi yntem, ulus-devletin tesine gemekti, fakat mutlak olarak blgesellemek deildi.3 Sonuta hem federalizm hem de fonksiyonalizm ulus-devletin gitmesini istiyordu, ancak yntemleri ve izledikleri yollar birbirinden farklyd. Neo-fonksiyonalizm btnlemeyi aka bir blge inas sreci olarak tartyordu ve gvenlik asndan olabilecek olumlu etkiler de var saylmaktayd. Esas itibariyle neo-fonksiyonalizm, Ernst Haasn kaleme ald Avrupa blgesi inas teorisiydi.4 Karl Deutscha gre Av2 3 4

David Mitrany, A Working Peace System, Chicago, Quadrangle Books, 1966. Ibid. Ernst Haas, The Uniting of Europa: Political, Social and Economic Forces, Londra, Stevens and Sons, Stanford CA, Stanford University Press, 1958.

89

ULUSLARARASIiLiKiLER / INTERNATIONALRELATIONS

rupada yaratlan, bir blgesel gvenlik cemaatiydi (regional security community) ve tanm yleydi: Mensup halklar arasnda barl bir deiim olabilecei beklentisini uzun vadeli ve gvenilir biimde salamlatracak yeterince gl ve yaygn kurumlar ile uygulamalarn yerletirilmesidir.5 Bugn daha eski blgesellik dalgas veya nesli ile yakn zamandaki yeni nesil blgesellii birbirinden ayrtrmak yaygnlamtr. Bu yeni blgesellik, 1980lerin ikinci yarsndan itibaren balayp u anda dnya apnda kalc bir olgu haline gelmitir. Yeni blgesellik almalar yeni cepheleri, zellikle de kreselleme denen ey ilgili koullar ele almtr.6 Daha yakn zamanlardaki kuramsal almalarda gvenlik kayglar hala geerliydi fakat bunlar genellikle atmann blgesellemesi (regionalization of conflict) tehlikesine karn lkeleri ibirliine zorlayc faktrler olarak grlyorlard. Burada kastedilen hem yerel atmalarn da doru yaylarak veya taarak komu lkelere sramas, hem de bir eit blgesel rgtn diplomatik ya da askeri mdahalesi, ya da tercihen atma zmnde (conflict resolution) bulunmasdr. Gvenliin blgesellemesi kendi bana bir tarz haline gelmitir.7 Bu blmn kalan ksmlarnn odaklanaca konular, atma ynetiminin blgesel boyutlar, yerel atmalarn blgeselleme eilimi ve bunlar zebilmek iin blgesel gvenlik anlamalarna oturtulmas gereklilii olacaktr. Bunlar drt ksmda ele alnacaktr: Gvenlikte blgesellemenin boyutlarnn sunumu, blgesel atmalarn kresel seyrinin zeti, zellikle blgesel olan atma ynetiminin anlizine ynelik bir ereve ve blgesel karsnda kresel gvenlik ynetiminin (global security management) geleceine dair bir tartma.

Gvenlikte Blgesellemenin Boyutlar

Blgesellik ve gvenlik pek ok farkl ekilde ilintilendirilebilir. Bunlardan bir tanesi aratrma biriminizle alakaldr: rnein, Barry Buzann bir grup lkenin temel gvenlik kayglarnn, gereki bir ekilde birbirinden ayr dnlemeye5 6

Karl W. Deutsch, The Analysis of International Relations, Prentice Hall, 1968, s. 194. Bjrn Hettne et al., 1999-2001: Studies in The New Regionalism, Londra, Macmillan, 2000; Bjrn Hettne ve Fredrik Sderbaum, Theorizing The Rise of Regionness, New Regionalisms in the Global Political Economy, Shaun Breslin et. al. (der.), LondraNew York, Routledge, 2000; Maria Telo, European Union and New Regionalism: Regional Actors and Global Governance in a Post-hegeomonic Era, Ashgate, 2001. Lake ve Morgan, Regional Orders, s. 319; Emanuel Adler ve Michael Barnett, Security Communities, Cambridge, Cambridge University Press, 1998; Barry Buzan ve Ole Wver, Regions and Powers: The Structure of International Security, Cambridge, Cambridge University Press, 2003.

90

Teori ve Pratikte Gvenliin Blgesellemesi

cek kadar birbirine balanmas diye tarif ettii bir blgesel gvenlik kompleksi olabilir (regional security complex).8 Bu kavram daha sonra oksektrl ve inac bir dorultuda yeniden dnlm, birimin gerek snrlar daha nansl hale gelmitir, fakat yine de durum daha kolaylamamtr, nk farkl gvenlik sektrleri (ekonomik, evresel, toplumsal), farkl blgeleri gerektirebilmektedir.9 Lake ve Morgan tarafndan gelitirilen arternatif yaklamda blgeler, gvenlik idaresinin tarzna veya blgesel dzene gre tanmlanyordu.10 Blgesel dzen, basit gler dengesi sisteminden uyuma veya daha kapsaml topluluklara veya btnlemi siyasi yaplara doru kayabilirdi. Yazarlar ayrca blgesel gvenlik kompleksi iin alternatif bir tanm da neriyorlard: Devletleri etkileyen en az bir snrar (transborder) ama yerel gvenlik dsall (externality) olmas her halkarda burada blge de temel olarak bir analiz seviyesidir.11 Blgesellikle gvenlik arasndaki bir baka balant da yerel atmalarn blgesel sonular ile ilgilidir. Bunlar gvenlik kompleksinin tabiatna ve eitli gvenlik problemlerinin belirli blgelerde yatay ve dikey ilintili olmasna baldr ki, bunun oranlar son derece deiken olabilir. Bir nc ba, organize olmu blgenin atma ynetimi rolyle (eer varsa) i blge gvenlii ya da blgesel dzen ile en yakn evre (rnein ABnin komuluk politikalar) ve dnya dzeni arasndadr (ki bu da dnya dzenini biimlendirecek gte bir aktr olunabilmesi durumunda geerlidir). Blge dnda ancak yakn evredeki atmalarn ynetimi, ya ani ve ar bir atmaya ya da nleyici bir ekilde durumu dntrmeye ynelik olabilir. Her iki durumda da istikrar salama veya btnleme (blgesel organizasyonun genilemesi) kullanlabilir. Kesin bir ayrm yaplamaz. Blge hem sebep olabilir (blgesel karmaa) hem ara (blgesel gvenlik ynetimi) hem de zm yolu (blgesel gelime/kalknma). Kalknma Blgesellii (development regionalism), corafi bir blgedeki bir grup lkenin, birlii oluturan siyasi birimlerin ekonomik olarak birbirlerini tamamlamaya ve blgesel ekonominin kapasitesini gelitirmeye ynelik olarak uyumlu bir biimde almasdr. Gvenliin blgesellemesi ise (blge olma
8

Barry Buzan, People, States and Fear: An Agenda For International Security Studies in the Post Cold War Era, Hemel Hampstead, Harvester Wheatsheaf, Boulder, Co. Lynne

10 11

Rienner, 1991, s. 190. Barry Buzan, Regional Security Complex Theory in the Post-Cold War World, Fredrick Sderbaum ve Timothy M. Shaw (der.), Theories of New Regionalism, Houndmills, Basingstoke, Palgrave, 2003. Lake ve Morgan, Regional Orders. Ibid., s. 46.

91

ULUSLARARASIiLiKiLER / INTERNATIONALRELATIONS

srecindeki devletler ve dier aktrlerin) belli bir corafi alanda (blge olma srecindeki bir alanda) devletler ve dier aktrlerin atma yaratc ulusal veya devletler aras ilikileri, dayanmac d ilikiler (blgesel) ve i bar (blge-ii) salayan bir gvenlik kompleksine dntrmesidir. Ayn zamanda bu kavram, toplumsal gruplar arasnda kan veya baskc bir devlet nedeniyle oluan insan haklar ihlallerinin yaratt insani krizlere de daha gl bir mdahaleyi ierir. Kreselleen dnyada dzensizliin yaylmas sonucu insani mdahale eklinde nitelenen mdahale ile ilgili niteliksel olarak yeni bir sylem ortaya kt: Anariyi nleme, insan haklar ihlallerini cezalandrma ve demokrasi ile iyi ynetiimi destekleme amalaryla, d glerin ulusal bir atmaya zor kullanarak mdahale etmesi. Son zamanlarda devlet gvenlii yerine insan gvenliinin vurgulanmas da gvenlik ve kalknma sylemlerindeki deiimi anlama ve egemenlik kavramnn sorgulanmasn gstermesi asndan nemlidir. nsan gvenlii, insan geliimi, insani mdahale gibi kavramlarn ardnda yatan, insan refahnn ulus-ar bir sorumluluk olduu fikridir. Bu yzden de karmak insani olaanst durumlar (complex humanitarian emergencies) dardan zor kullanarak mdahalenin doal olarak ortaya kt, ciddi ve ok boyutlu krizlere karlk gelmektedir. Burada boyut vardr: Sosyo-ekonomik kriz, siyasi kriz ve atmann blgeye yaylmas tehdidi yznden d mdahale basks. Blgesellik derecesi, amaca uygun ekilde deitirilebilir. rnein, bir blgedeki gvenlik ibirlii istikrarn gelimesine yolaabilir, bu da blgeyi uluslararas yatrmlar ve ticaret iin ekici hale getirir ve kalknma blgesellii mevcut kaynaklarn daha etkin kullanm anlamna gelebilir. Tabii ki, siyasi istikrar ve ekonomik dinamikler bakmndan dnyada farkl blgeler mevcuttur: Merkez ve evre blgeler (core-intermediate-peripheral regions).

Blgesel atmalarn Kresel Seyri

Yerimiz blgesel atmalar hakknda detaya inmek iin elverili olmasa da blgesel dzenler arasndaki nemli farklar saptamak asndan ksa bir zet ve birka rnek gereklidir. Souk Sava sonrasnda blgesel dinamiklerin artan nemi konusunda ve artk belli blgelerde gvenlik sorunlarnn nisbeten kurumsallam bir ekilde ele alnd hususlarnda fikirbirliine varlmtr. Ancak bu durum halen yerleik bir olgu deil, sadece eilimdir. u ana kadar dnyann farkl blgelerinde yaratlan blgesel gvenlik ereveleri, Avrupa dnda gelime aamasndadr. Avrupa ise tarihsel olarak gergin ve savaa eilimli Almanya-Fransa atmasnn tanmlad gvenlik yapsn,

92

Teori ve Pratikte Gvenliin Blgesellemesi

blgesel ibirlii ile savan artk atmalar zebilmek iin seenek dahi olmad bir gvenlik topluluuna (security community) dntrmtr. Ancak yine de farkl siyasi mantklar temsil eden eski ve yeni uluslararas atmalarn yan sra, byk ehirlerde ete savalar, gmenlere kar neo-faist saldrlar ve terrizme ortam salayan ar dinci banazlk varln srdrmektedir. Avrupa Birliinin (AB) varl bile, merkeze yakn atmalarn ykselmesine izin verilmeyeceinin bir gstergesidir. Gvenlik alanndaki dier organizasyonlardan AGT ve NATOnun ise corafi kapsama alan ok daha genitir. Gvenlie en kapsaml yaklam AGT tarafndan gelitirilmitir.12 Baltk dndaki Sovyetler sonras corafyada, Bamsz Devletler Topluunun gvenlik rol vardr ancak, neredeyse tepeden dayatlan bu organizasyon pek ok ye tarafndan byk pheyle karlanyor ve gerekte istikrar salama rol Rusya tarafndan oynanyor.13 ABnin yakn evresi ile Rusyannki byk oranda rtmekte. Rusya bu alanda istikrar salayc olma rolne soyunmu, ancak 11 Eyll sonras terrizm kart hedefleriyle de glenen neo-emperyalist vurgulu bir kontrol politikasnn dnda, tutarl bir gvenlik politikasndan yoksun grnmektedir. Yakn evredeki komular, ABnin daha tutarl ve kapsaml bir gvenlik stratejisi ile gvenlik kompleksini dntrme azmi asndan da en byk rol oynamaktadr.14 Geni anlamda ABnin komular, Sovyet sonras blge (Avrupadaki ksm ve Gney Kafkasya) ve Akdeniz blgelerinden olumaktadr. Bu sebeplerden dolay ABnin gvenlik kayglar, gvenlik stratejisinin mesafeye gre deitii, ayn merkezi paylaan i ie girmi dairelere benzemektedir. En i daire iin tercih edilen gvenlik stratejisi, ABnin genilemesidir. Buradaki baar hikyesi, Orta ve Dou Avrupann dntrlmesi ve btnlemesidir ki bu da ilerinde barndrdklar pek ok atmann zmlenerek nlenmi olduu anlamna gelir. Balkanlar blgesi Avrupann kriz ynetimi iin daha zorlu bir rnek olmutur; buradaki kriz ynetiminin sonucunu henz tam olarak deerlendirebilecek durumda deiliz. Komulara ynelik politikalarda izlenen genel metod istikrar salama olmutur. rnein Barcelona sreci, AB ile Akdeniz komular arasnda gvenlik
12 13 14

Emanuel Adler, Seeds of Peaceful Change: The OSCEs Security Community-Building Model, Adler ve Barnett (der.), Security Communities, Cambridge. Neil Robinson, The Post-Soviet Space, Anthony Payne (der.), The New Regional Politics of Development, Houndmills, Basingstoke, Palgrave, 2004. Frederic Charillon, Sovereignty and Intervention: EUs Interventionism in its Near Abroad, Walter Carlsnaes, Helen Sijursen ve Brian White (der.), Contemporary European Foreign Policy, Londra, Sage, 2004.

93

ULUSLARARASIiLiKiLER / INTERNATIONALRELATIONS

ve istikrar salama ncelikleriyle yaplm bir gvenlik ibirliidir. Komuluk politikalarnn silahlarndan biri olan yumuak g balamndaki istikrar salama seenei, gl bir ekonomi ve etkili diplomatik ilikiler olduunu varsayar. Bu durum, ASEAN ve Mercosur gibi daha uzaklardaki blgelerle yaplan bar yapc blgeleraras ortaklklar iin daha fazla geerlidir. ABnin buradaki amac, lkelerle tek tek karlkl anlama yapmak yerine, iki blgesel kurum arasndaki ortaklk ilikilerini resmiletirmektir; ancak pragmatik sebeplerden dolay, anlama biimleri artc bir eitlilik gsterir. AB tarafndan blgeler aras yaknlamaya yaplan bu vurgu, uzun vadede blgelere ayrlm ok tarafl bir dnya dzeni yaratlmas iin nemli olabilir. Burada ok blgelilikten kastedilen, organize olmu blgelerin birbirine ok boyutlu ortaklk anlamalaryla bal olduu yatay olarak kurumsallam bir yapdr. Latin Amerikadaki blgesel dzen ABDnin hegemonik/baskn rol (ve aleni gvenlik tehdidi) tarafndan belirlenmitir. Ancak bu etki gneye gidildike azalmaktadr, nitekim Mercosur altnda organize olmu gney iin, ABD ve Avrupa arasnda bir yar mevcuttur. ABD, Mercosura kar FTAA (Free Trade Area of the Americas Amerika Serbest Ticaret Blgesi) projesini ne karmaya almaktadr. Gvenlik sorunlar ise geleneksel olmayan trdendir. And dalar blgesindeki lkeler genellikle poplizm ile ynetiliyor ve bu durum blgesel ibirliini zorlatrrken, d etkileri de arttryor. atmalar daha ok bu lkelerde younlam durumda (Kolombiya bunlarn ierisinde en kt olan) ancak bu durum lkeler aras ilikileri nadiren etkiliyor.15 Gney yarmkredeki geleneksel BrezilyaArjantin ekimesi, kurumsallam bir ibirliine dnerek bir gvenlik topluluu yaratt ve bylece blgede adeta demokrasiyi koruyucu bir kalkan grevi de yklendi.16 Ancak bu durum hakknda bile halen tartmalar mevcut.17 Asyada farkl problemleri olan birka blge var ve dolaysyla blgesel krizlerin farkl zmleri mevcuttur. lkeler aras ilikilerin her zaman gergin ve bazen de saldrgan olduu Dou Asya, potansiyel bir uyum olarak tarif edilebilir. Bu durum, ilgili blgesel glerin neredeyse dzenli olarak gayri resmi kanal15 16 17

Development, Houndmills, Basingstoke, Palgrave, 2004. Security Communities, s. 228264.

Nicola Phillips, The Americas, Anthony Payne (der.), The New Regional Politics of

Andrew Hurrell, An Emerging Security Community in South America?, Adler ve Barnett,

David R. Mares, Regional Conflict Management in Latin America, David A. Lake ve Patrick Morgan (der.), Regional Orders. Building Security in a New World, Philadelphia, Pennsylvania State University Press, 1997.

94

Teori ve Pratikte Gvenliin Blgesellemesi

lar kullanarak birbirine dant ve gerektiinde kollektif olarak krizlere mdahale ettii anlamna gelmektedir. Daha etkin bir blgesel organizasyona sahip Gneydou Asya, gvenlik topluluu olarak addedilir nk burada g kullanm tehlikesi olan devletler arasndaki her atma nlenebilmitir.18 Gney Asya ise, gvenlik tehditleri byk olaslkla i gerginliklerden kaynakland ve bazen de savala sonuland iin, patlamaya elverili bir gvenlik kompleksi olarak ele alnr. Blgesel zmler, Hintlilerin iki tarafl anlamalar tercih etmeleri yznden engellenmitir. Ancak bu durum, blgesel ibirliinin potansiyel olarak ok byk avantajlaryla elimez; nitekim yakn zamanda blgede bunlar gereklemi grnmektedir. Hibir blgesel ibirliinin olmad Orta Asya ise, ABDnin Rusya ve in ile yart yeni bir Byk Oyunun paras olmaktadr. Gneybat Asya veya Orta Dou, ABDnin hkimiyeti altndadr. Bu dardan isimlendirilmi suni bir blgedir ve atma zm iin herhangi bir giriimden mahrumdur. evredeki blgeler ise (rnein Afrika), blgesel gvenlik topluluunun temelini oluturacak bir ibirliinden pheli bir biimde mahrumdur. Ayn zamanda tamamlanmam durumdaki devlet-inas projelerinden dolay da snrlar geirgendir. Blgenin normal hali, devlet-ii ve devletler aras atmaya meyilli, gerilimli bir gvenlik kompleksidir. Bu durum, Bat Afrika ve Kongo Demokratik Cumhuriyetinde olduu gibi, d aktrler zerinde aciz devletlere mdahale basks yaratmaktadr. Kta apndaki organizasyon olan Afrika Birlii gvenlik ynetiminde daha byk bir rol yklenmekle birlikte, blgesel gvenlik mekanizmalarn kulanan SADC ve ECOWAS daha operasyonel (ancak itirazlarn olduu) roller yklenmilerdir. Liberya rneinde kriz, Birinci Krfez Savann glgesinde gelimitir. Liberya krizi balamnda mdahalenin zorunlu olduu Nijerya Devlet Bakan tarafndan dile getirilmitir: Alt blgemizde Nijeryann siyasi, askeri ve sosyo-ekonomik evresini etkileyen olaylar olduunda, boyutu ve younluu ile de bantl olarak bizlerin aresiz seyirciler gibi kenarda durmamamz gerekir.19 Pax-Nijeryann arkasnda yatan mantk budur.20 En sonunda uluslararas camia UNOMILin kurulmasyla harekete getiinde, bu tepki son derece zayf kald; ECOMOG ile ilikiler kt ilemekteydi ve zaten yanl sebeplerden giri18 19 20

Amitav Acharya, A Holistic Paradigm, Security Dialogue, Cilt 35, No 3, Eyll 1998, s. 355356. David J. Francis, The Politics of Economic Regionalism. Sierra Leone in ECOWAS, Aldershot, Ashgate, 2001, s. 42. Adekeye Adebajo, Liberias Civil War. Nigeria ECOMOG, and Regional Security in West Africa, Boulder, Londra, Lynne Rienner, 2002, s. 111.

95

ULUSLARARASIiLiKiLER / INTERNATIONALRELATIONS

ilmiti. yle grnyor ki, uluslararas camia ayn anda sadece tek bir krizle uraabiliyor ve bu da blgesel kriz ynetiminin greceli bir avantaj 1994de Ruandadaki soykrm sonrasnda savalar, yerel atma ile blgesel gvenlik arasndaki balanty ortaya koymaktadr. Pekouna gre bir baka soykrm rnei olan Darfur da, insani mdahale ile alakal birok zmlenmemi sorun olduunu gstermektedir.

atma daresinin Analizi

atmalara dardan mdahalenin (blgesel de dhil olmak zere) analizi erevesinde alt temel unsur mevcuttur: 1. atmalar erkenden nleme (prevention) ya da aktif-nleme (Pro-vention); 2. nleyici diplomasi ve gven ina eden nlemler; 3. D mdahale yntemleri; 4. Bar yerletirme (peace settlement); 5. atmann zme ulatrlmas ve 6. atma sonras yeniden yaplanma. Bu ereve, bir atma emberi (conflict circle) fikrinden yola kmaktadr. atma emberi, analitik bir dzlemde atma dinamiklerini basitletirerek anlama yoludur. Ancak unu vurgulamak gerekir ki gerek dnyada atmann doal tarihi diye birey yoktur. Eer atmann zme ulamas, sre vahete dnmeden olursa atma emberi kk olabilir. Fakat atmann nlenmesi baarsz olursa, ember byr. Her iki durumun da rnei mevcuttur. nemli olan kapsaml bir bak as ile tm emberi grebilmektir, yani btnsel bir yaklamdr.

Aktif-nleme (Pro-vention)
Gizli ya da potansiyel biiminde bile ilk aama, atmadan nce gelir. Ekonomi tarihi analizleri gstermektedir ki, belli bir vakitte seilen kalknma modeli, daha sonra yapsal dengesizliklere, sosyal gerginlie ve siyasi atmaya yol aabilir. Potansiyel (henz balamam) bir atma emberinin ilk aamalarnda, kullanlan kalknma modeli atmay nleyebilmek iin hayati nem tar. Buna John Burtonun bar iin elverili artlar destekleme (promotion) ile iddete elverili artlar nlemeyi (prevention) birletirdii kavram olarak aktif-nleme (pro-vention) diyebiliriz. Aktif-nleme, uyumlu bir iliki iin elverili ortam desteklemek, dolaysyla istenmeyen bir durumu sebeplerini ortadan kaldrmak suretiyle nlemek anlamna gelir.21 Blgesel kriz ynetimini tartrken, mdahalenin tesinde uzun vadede nemli olan, gvenlik blgesellii ile kalknma blgeselliini balantlandrmaktr. Blgeselliin bu iki boyutu tamamla21

John Burton, Conflict: Resolution and Provention, Londra, Macmillan, 1990, s. 23.

96

Teori ve Pratikte Gvenliin Blgesellemesi

ycdr ve karlkl olarak birbirini destekler. Yukarda tartlan blgesel gvenlik topluluu kavramnda bu belirtilmitir. Bu balamda, zellikle aktif-nlemeyle kalknma srecine has atmalarn temel sebeplerini ortadan kaldracak bir blgesel yaklamla ilgilenmekteyiz. Kalkma blgeselii yukarda da tanmland gibi, bir grup lkenin blgesel ekonominin retim kapasitesini artrma abalardr. Bu yaklam bir btn olarak blgenin karlarn destekler ve ayn zamanda blgede birbirinin eksiklerini tamamlama ve btnlemenin avantajn yakalayarak birbiriyle yaran bir grup lkedense, tutarl bir ekonomik sistem grnts verir. Ancak bu blgede bir derece de olsa aktrlk olmadan mmkn deildir. Kalknma blgesellii, ksr dngleri krmann bir yoludur. Ayn zamanda atma yaratan kalknma srelerini erken aamalarda yok edeceinden, nemli bir aktif-nleme faktrdr. Uluslararas kalknma yardmlar da burada aktifnleme rl oynar nk atmalara kar hassasiyet gsterme, uluslararas kalknma ibirliinin byk oranda iselletirdii bir durumdur. Bu, mevcut kalknma almalarnda atmann etkilerinin tespiti ile bar kurma faaliyetlerinin yanyana olmasndan bellidir. Bylesi bir yaklamda bu tarz kayglarn atma gerekletiinde deil, daha nceki bir aamada uygulanmasnn daha etkili olaca tespit edilmitir.

nleyici Diplomasi (Preventive Diplomacy)

Aktif-nleme ksmen sorunludur, nk varsaymsal bir nermeye dayanr (atmann kaca varsaymna). atma hi kmazsa, bu memnun olunacak bir durum deildir. te yandan nleme daha fazla ilgi eker, nk herkes atma erkenden bastrldnda kacak maddi harcamalar ve ekilen eziyetin miktar ile tamamen bym bir atmann masraflar arasndaki fark bilir, bir de stelik ikincide atma sonras yeniden yaplanma masraflar vardr. Buna ramen nleme bile genel olarak ok ge yaplr, nk ykselmekte olan atmalara erken mdahale etme mekanizmalar henz olgunlamamtr. nleme ile ilgili mevcut kaynaklardan bir tanesi, Boutros-Ghalinin Agenda for Peace (Bar in Gndem) adl eserdir.22 Burada erken uyar sistemleri, kant toplama misyonlar ve gven ina eden nlemlerden bahsedilmektedir. Bu fikir, bir grup blgesel organizasonun ilgisini ekti ve en azndan kt zerinde a22

Boutros Boutros-Ghali, An Agenda for Peace: Preventive Diplomacy, Peacemaking, and Peace-Keeping, Report to the Secretary General pursuant to the statement adopted by the Summit Meeting of the Security Council, New York, United Nations Department of Public Information, 1992.

97

ULUSLARARASIiLiKiLER / INTERNATIONALRELATIONS

tma nleyici bir organ mevcut. Tam anlamyla nleyici ilk mdahale, AB tarafndan Makedonyada gerekletirildi (2003). Ne yazk ki bu rnekte hibir aktifnleme tedbiri alnmamt ki bu da o zamanlar sadece tek bir atma zm yntemine olan ar eilimi gstermektedir. Ghalinin tanm kendi bana bir basamak yaklamdr nk nleyici diplomasiyi taraflar arasnda ykselen tartmalar nleyici hareket, mevcut tartmalarn atmaya dnmesini engellemek ve atma doduunda yaylmasn engellemek olarak tanmlar.23 Bu tanmda ilk basamak yukarda aktif-nleme dediimiz kavramla rtmektedir, nc basamak da atmann artk kanl bir hale dnt anlamna gelir. Burada atmay nleme kavram, atmann ortaya kmasndan sonraki dneme (ya da atma emberindeki basamaa) tekabl eder, ancak atma henz kanl bir hal almamtr. Aada da tartlaca gibi, devam etmekte olan bir atmann yaylmasn nlemek, mdahaledir (intervention). Mdahale, baka bir lkenin i ilerine karmak gibi yasal olmayan bir davrana dmemek iin, karmak bir insani olaanst durum (complex humanitarian emergency) olduunu varsayar. Bu aamada atma, ortaya kan siyasi boluktan dolay tehlikeli bir dzeye eriir. Kara delikler sadece o blgede deil, bir btn olarak devletler sistemine tehlike arz ederler. Bu yzden de bir ekilde uluslararas tepkiyi kkrtrlar. Tepki pekok biimde olabilir.

D Mdahale Biimleri
Kalknma balamnda aktif-nleme (pro-vention) ve diplomatik mdahale balamnda nleme (prevention) sivil mdahale yntemleridir, fakat, mdahale ile kastedilen ounlukla kanl bir atmay sona erdirmek iin yaplan askeri mdahaledir. Ani ve tehlikeli blgesel gvenlik krizlerinde yaplacak mdahalelerde be farkl biim olabilir: Tek tarafl, ift tarafl, ok tarafl, blgesel ve tm taraflarn katld mdahaleler. Tek tarafl mdahalede bir mdahaleci hibir izin istemeden mdahale eder. ki tarafl mdahalede, mdahale eden ve mdahale yaplan lkenin rejimi arasnda bir eit anlama ile (aa yukar rza alnarak) yaplmtr. ok tarafl mdahale, ya o durum karsnda harekete geen bir grup lke, ya da daha sabit bir snr ar gvenlik ittifak tarafndan gerekletirilir.
23

Boutros-Ghali, An Agenda for Peace, s. 2.

98

Teori ve Pratikte Gvenliin Blgesellemesi

Blgesel mdahale, corafi olarak tanmlanm bir blgesel organizasyon tarafndan gerekletirilir. Son olarak tm taraflarn katld mdahale, uluslararas camiann tamann kapsar. Tek tarafl mdahale, ya durumdan endie duyan ve kendi topraklarna akn edecek mlteci dalgasndan kanmak isteyen bir komu lke tarafndan ya da blgede stratejik ve ekonomik karlar olan blgesel bir sper g tarafndan gerekletirilir. ki tarafl mdahale olduka nadir grlen bir durumdur ve yasal olarak tam anlamyla mdahale olarak tanumlanamaz bile, nk ak bir zorlama yoktur. Mdahale, kendini zorla kabul ettirmeyi, dayatmay ima eder. Ancak iki tarafl mdahalelerde de bir zorlama unsuru olabilir; 1987de Hindistann Sri Lankadaki bar koruma misyonunda olduu gibi. Durumdan vazife karan baz lkelerin mdahalesinin aksine, blgesel mdahalede corafi bir uyum mevcuttur ve hem mdahale hakk hem de grevi blgesel bir anlama ile belirlenmi olabilir. Tm taraflarn katld mdahaleler ise genel olarak Birlemi Milletlerin ncln yapt ya da en azndan onay verdii mdahalelerdir. Fazlaca tartlan bir dier konu da, operasyonun zorlayc olup olmaddr. Bu ayrmla ilgili, farkl trlerdeki bar misyonlar balamnda byk bir karmaa mevcuttur (rnein barn korunmas misyonu veya barn zorlanmas). BMnin Kurulu Szlemesinde benimsenen mdahale etmeme prensibi dolaysyla, sadece ilki (barn korunmas) genel olarak kabul edilmektedir; ancak atmalarn tabiatnn deimesinin sonucu olarak, normalde bar korumadan geniletilmi bar korumaya (extended peace-keeping) ve oradan da bar zorlamaya doru bir ykseli olmaktadr. Genel olarak blgesel mdahalelerin daha zorlayc olduu ve uzun srd varsaym yaplabilir, nk blgesel misyon sadece snrl bir zaman biriminde gerekletirilecek bir proje deil, blgenin tmnn uzun vadeli karlar iin tamamen zmlenmesi gereken ciddi bir krizdir.

Barn Yerlemesi (Peace Settlement)

Bar anlamas, atmann resmen sona ermesidir. Bir tarafn askeri zaferi veya mcadelenin berabere kalmas gibi bir bar anlamas ile resmiletirilmemi sonular da vardr, rnein bir tarafn askeri olarak zafer kazanmas veya mcadelenin berabere kalmas gibi.24 Bu sonraki durumlarda uzun vadeli bar inas genel olarak dnlmez. Resmi anlamalarda ise durum byle olabilir de, olmayabilir de.
24

Hugh Miall et al., Contemporary Conflict Resolution:The Prevention Management and Transformation of Deadly Conflicts, Cambridge, Cambridge Policy Press, 1999.

99

ULUSLARARASIiLiKiLER / INTERNATIONALRELATIONS

ncitici bir berabere kalma fikri, genellikle kendi mant ve sosyal dnm olan bir atmay ayrma stratejisine dayanr.25 Oysaki, btnsel bir yaklamn gerei olarak, bir bar anlamasnn srdrebilir olmas iin artlarnn atmaya yol aan temel sebepleri ele almas ve aktif-nleyici olmas elzemdir. Pek ok bar anlamasnn baarsz olduu gerei, temel sebeplere younlamamz gerektiini gsterir. Taraflarn savaa devam etmeleri iin daha yzeysel sebepler de mevcuttur: Bunlar zellikle sava esnasnda ortaya kan ve hrs faktr olarak da nitelendirilen yerleik karlardr. Fakat sava artlarnda yaayan nfusun byk ounluunun, eer seslerini duyurabilseler bar tercih edeceklerini varsaymak mantkldr.

atma zm
atma zm, tabii ki atma kanl bir dnemece girmeden de yaplabilir. Ancak burada atma sonras zmlerden bahsetmekteyiz. Bir bar anlamas, uygulanacak atma zm prensiplerini ierebilir veya sadece atekes artlar ile snrl kalabilir. Her durumda, atmadan k yolu, bir eit siyasi yeniden yaplanmadan geer: rnein atmann taraflar genellikle etnik gruplar arasnda yeni bir siyasi iliki gibi. Etno-milliyeti hareketlenmeler, tarihsel olarak ulus-devlet projesini ve onun ierisindeki kalknma modelini deitirme fonksiyonu yklenebilirler. Esas soru bunun nasl olduudur. Etnik ve dier aznlklarn merkezi ulus-inas projesine zoraki asimilasyonunu darda tutarsak (ki bu yntem genellikle zmn deil sorunun bir paras olmaktadr), bu tarz krizlerden kabilmek iin prensip olarak farkl siyasi yol bulunmaktadr. lki, anayasal deiiklik, belli bir devlet formasyonundaki arpk g yapsn deitirmek ve gcn paylald bir yap yerletirmektir. ok etnisiteli bir devlette, siyasi bir anayasann kendisi de atma zm iin bir ara olarak grlebilir. Bu yzden de etnik talepler, en azndan ilk aamalarda, sklkla anayasal reformlar ierirler: rnein siyasi gcn etnik olarak aa yukar daha belirgin eyaletlere/idari birimlere kaydrlmas (adem-i merkeziyetilik); idari birimlere deil sosyal gruplara tannan kendi kaderlerini belirleme hakk; uzlamac (consociational) demokrasi gibi, demokrasinin siyasi gcn delege edildii bir sistem olarak deil, bir insan haklar rejimi olarak alt bir sistem olabilir. Bu zm eer atmann erken aamalarnda uygulanrsa, durumun giderek ktleip bir gvenlik sorununa dnmesini nler. Ancak bu mantk,
25

William I. Zartman, Ripe For Resolution. Conflict and Intervention in Africa, New York, Oxford University Press, 1985.

100

Teori ve Pratikte Gvenliin Blgesellemesi

Westfalyan sisteme zgdr. Kltr, eer sosyal gruplarn yerleik zellikleri deil de bir sre olarak tanmlanrsa, kltrel eitlilii yerletirmek olduka karmak bir sretir. Devletin tanmlad ve empoze ettii farkllklar karsnda bandan beri varolmayan bir ok kltrllk (kltrleraraslk/interculturalism) kavram gelitirebilmek ok nemlidir. kinci olarak devletin paralanmas (the dismemberment of the state) ki bazen de organize bir etnik temizlik ile birlikte yeralr, tercih edilen zmn (anayasal reform) baarsz olmas halinde bir seenek olarak ortaya kar. Bu talihsiz zm, Balkan krizi balamnda ciddi olarak tartlmtr.26 Paralanma nadir olarak iyi bir zmdr nk, eskiden etnisiteler aras olan atma bu kez devletler aras atmaya dnr (patolojik Vestfalyaclk), fakat yine de baz durumlarda snr izgileri izmek, katliamlar ve byk insan haklar ihlallerini engellemek iin gerekli olabilir. Bamsz Uluslararas Kosova Komisyonu da (2000) yasallk ve meruiyet arasnda bir ayrm yaparak bu iddiay benimsemitir. Ancak ekimeleri kendi ilerinde zemeyen devletlerin saysndaki art, blgesellik seviyesinde d ve uluslararas anari seviyesinde art anlamna gelmektedir. nc ve tam tersi bir sre ise komu devletlerin blgesel bir biimlenme altnda birlemesidir. Bu durum, ulusal egemenlie dayal eski Vestfalya dzeni iin son derece merkezi olan snrlarn roln azmsamak yoluyla, etnik gerilimlere zm getirme srecidir. Etnik atmalar genellikle yaknlarnda bulunan lkelere taarlar ve burada da ulusal gvenlie tehdit olarak alglanrlar. Bu yzden devletler aras atmalar, uygun bir blgesel ereve ierisinde daha kolay zlrler. Etnik atmalarda, blgesel organizasyon konuyla yakindan ilintili devletlerden daha baarl bir araclk rol stlenir; kltr ve deerler asndan da taraflara uluslararas veya blge d arabuluculardan daha yakndr. Bunlara ek olarak blgesellik, dnya piyasalarnn anarisine, aynlatrc kresel glere ve tehlikeli kimlik politikalarnn tetikledii kltrel etnik temizlie kar, en geerli korunma ve savunma duvardr. Kapsaml bir gvenlik, blgesel bir topluluun inas ile yaratlr.

atma Sonras Yeniden na

atma sonras yeniden ina, yeni ve byk apl bir sosyal mhendislik deneyidir. toplumsal btnln hala devam ettii sava sonras toplumlarn fizik26

Chaim D. Kaufmann, When All Else Fails: Evaluating Population Transfers and Partition, Barbara F. Walter ve Jack Snyder (der.), Civil Wars, Security and Intervention, New York, Colombia University Press, 1999, s. 221260.

101

ULUSLARARASIiLiKiLER / INTERNATIONALRELATIONS

sel olarak yeniden yaplandrlmasndan (rnein kinci Dnya Sava sonras Avrupa) tamamiyle farkldr. Kara delik sendromu veya insani aciliyet kapsamnda sadece fiziksel ykm deil, ayn zamanda toplumsal dlanma, sosyal sermayenin yok olmas, sivil toplumun erimesi, kurumlarn kmesi ve toplumsal nezaketin (civility) azalmas da vardr. Bunlar toplumun sosyal ve ahlaki ieriinin zarar grmesi demektir. atmadan nceki yaplarn atmaya giden gerilimleri yaratt dncesiyle, atma sonras yeniden ina tabii ki daha uygun bir kavramdr. Karmak bir yeniden ina (ya da daha dorusu yeni bir dengenin sula yaratlmas) sadece d aktrlerle yaplamaz, ancak normalde onlarsz da yaplamaz. Yerel aktrler gerekli kaynaklardan yoksun olmann yan sra, karlkl korku ve saldrganlk sonucu adeta paralize olmulardr. Bu yzden nefret, phecilik, yolsuzluk ve kriminalite ile mcadele edebilmek iin, dardan gelen mdahaleciler ve ieride kalm medeniyet adalarnn ortaklaa abalarndan baka bir alternatif yoktur.27 Normalleme srecinde, zarar grm toplumun -daha nceden mevcut bile olmamas mmkn olan- blgesel ibirlii ile destekleyici bir ekilde blgesel ekonomiyle, iletiim a ve kaynaklar sistemiyle yeniden btnlemesi son derece hayatidir. Bu ibirlii, ileride yeniden iddete yol aabilecek gerilimleri proaktif bir ekilde nlemelidir (yukarda aktif nleme diye tanmland gibi). Dolaysyla aktif-nleme, eer bir baka karmak hmaniter aciliyetin kmas nlenmek isteniyorsa, atma sonras yeniden ina iin en temel prensiptir.

Blgesel atma Ynetiminin Gelecei

Etkin bir blgesel atma ynetimi rejiminin yerlemesi iin, halen katedilmesi gereken belli bir mesafe mevcuttur. Gvenlik blgeselliinin her boyutu, tm blgeler iin ayn oranda geerli deildir. Baz durumlarda atma blgesellemitir, ancak atma ynetimi blgeselleememitir; bazlarnda dardakilerle deil, belli bir blgedeki atmalarla mcadele yetenei mevcuttur. Sadece Avrupa iin gvenliin tm boyutlar geerlidir. Ancak Avrupa tecrbesi de Bosna krizini sert g kullanarak idare etmede aciz kald iin genellikle olumsuz olarak zetlenmektedir. Bu durum, daha maskler* ABDnin Dayton Anlamasn
27 *

Mary Kaldor, New and Old Wars: Organized Violence in a Global Era, Islands of Civility, Cambridge, Polity, Stanford CA, Stanford University Press, 1999. evirenin Notu: Metnin orjinalinde Marsian US diye gemektedir. Bu deyim, nde gelen neo-con Robert Kagan tarafndan, daha giriken ve askeri g odakl ABD ile daha barl, uzlamac ve askeri g kullanmaktan imtina eden Avrupay karlatrrken kullanlmtr. Bkz., Robert Kagan, Of Paradise and Power: America and Europe in the New World

102

Teori ve Pratikte Gvenliin Blgesellemesi

(1995) savaan taraflara dayatmas ile kyaslanmaktadr. nleme ve sonrasnda ABnin atma ynetimi tabii ki baarl deildi. Ancak bu tecrbe bir baka ekilde de, atma idaresine Avrupal bir yaklamn (yumuak ve sivil g) potansiyeli olarak grlebilir. Kabul etmek gerekir ki bu yaklamlarnn ou olaydan sonra gelimitir ve dolaysyla ok az etkisi olmutur. Gelecekteki geerlilii, Avrupann btnleme projesinin tutarll ile doru orantldr. ABde gvenlik en hassas konu olmu ve bunun kurumsallamas, 2005te patlayan ve aktr olma derecesini (yani gvenlik evresini ekillendirme kapasitesini) dren anayasal krizle bloke edilmitir. Hi phesiz btnleme sreci u ana kadar Avrupadaki blgesel gvenlik durumunu daha iyiye gtrd; ancak bu tarz gvenlik yntiminin belirsiz bir gelecei var ve de genilemenin aleni siyasi snrlar mevcut. Blgesellik ve gvenlik ok ynl olgular ve Avrupann tesine baktmzda ok farkl biimlerde birbirleriyle alakal olabiliyorlar. Blgesel entegrasyonun bar destekleyici rol (ASEAN modeli) zerine klasik, neo-fonksiyonalist tez ile daha yakn zamandaki yeni blgesellik arasnda temel bir ayrm yaplabilir. Yeni blgesellik, blge inas iin atmann blgesellemesini ierir (ECOWAS modeli).28 Bu yaklamlar farkldr ancak birbiriyle elimez; atma emberinde farkl basamaklara tekabl ederler. atmann tetikleyici rol oynad farkl bir durum, blgenin ortak bir dmana kar organize olmasdr. Hatta bu, ASEAN rneine ve SADCnin ilk ortaya kna da uygulanabilir.29 Kalknma blgesellii ve gvenlik blgesellii, problemleri farkl olsa da tm ykselen blgeler iin geerli olan, farkl ieriklerde bir paket olutururlar. Her ikisi de uzun vadede eit oranda nemlidir, ancak yksek ve dk siyaset (high and low politics) ile sert ve yumuak gvenlik (hard and soft security) konularyla uratmzdan, aralarnda kanlmaz bir asimetri mevcuttur. Bu yzden de kalknma syleminin gvenlikletirilmesi riski doabilir. Bu durum, biraz da odak ve perspektif sorunudur, ancak grnen o ki u gnlerde, zellikle de 11 Eyll hadisesi nda, kalknma kayglar gvenlik kayglarna tabi klnOrder, Knopf, 2003. Mars-Vens kartl ise erkeklerin Marstan, kadnlarn Vensten geldii, tabiatlarnn bu yzden birbirinden ok farkl olduunu iddia eden popler kltr analojisine atftr. Fredrick Sderbaum ve Timothy M. Shaw (der.), Theories of New Regionalism. A Palgrave Reader, Houndmills, Basingstoke, Plagrave, 2003. Timo Kivimki, Regional Institution Building as a Tools in Conflict Prevention: An Overview of Empirical Generalizations, Liisa Laakso (der.), Regional Integrations for Conflict Prevention and Peace Building in Africa, Helsinki niversitesi, Siyaset Bilimi Blm, 2002, s. 1333.

28 29

103

ULUSLARARASIiLiKiLER / INTERNATIONALRELATIONS

maktadr. Kalknma kendi kendine bir ama olmaktan ziyade, bir ara olmaktadr. Oysa yukardaki aktif-nleme rneindeki gibi kalknmann hedef haline getirilmesiyle, ilk aamada zaten daha az atma (ve daha az terrizm) olacaktr. Bir baka nokta, herhangi bir blgesel atmada ilk mdahale seenei, mmknse blgeler aras bir anlama ile de desteklenerek blgenin kendisine verilmelidir. Sebebi udur: neredeyse tm atmalar blgeselleme eilimindedir ve en yakndaki devlet ykselen kriz karsnda kontrol kaybedebilir hatta k tehdidi ile karlaabilir. erisi ve dars, hatta devlet olan aktrler ile devlet d aktrler (rnein sava aalar, warlords) arasndaki fark abucak nemini kaybeder. Ayrca srdrlebilir olmas iin de atma ynetiminin blgesel olmas gerekir. Ulusal zlmenin (national disintegration) yerini blge inas (region building) almal ve gvenlik topluluklar yaratlmaldr. Gvenlik cemaati olmaktan uzak pek ok blgenin tecrbesi gstermektedir ki, eer blgede istikrarl bir merkez varsa ve kayda deer bir kurumsallama seviyesine eriildiyse, gvenlik blgesellii ciddi bir seenektir, hatta bazen zorunludur. BM nclnde yaplan ok tarafl insani mdahale son derece seici bir strateji olduu iin bunun dnda fazla bir alternatif de yoktur. Esas sorun, ksa vadeli mecburi mdahale ile uzun vadeli aktif-nleme stratejisi arasndaki akl gidermek ve ileride kanl bir atmann olumasn nlemektir. Bunun iin blgesel atma ynetiminin kapsaml bir ekilde kurumsallamas gerekir. Erdemli bir dng olan kalknma iin blgesel ibirlii, atma seviyesini drr ve barn getirisi daha fazla kalknma ibirliini tevik eder. Bu dng, atma ve az gelimiliin birbirini besledii ve byyerek blgesel krize yol at bir ksr dngye de dnebilir. Kalknma blgesellii ksr dngleri krmann bir yoludur ve atma yaratacak sreleri daha olumadan nledii iin nemli bir aktif-nleyici unsuru barndrr. kinci olarak atma sonras yeniden yaplanma safhasnda gerekli bir erevedir. Blgesellemenin, o blgenin tesinde yapsal sonular da vardr. Blgecilik tesi (transregionalism) ile kastedilen, blgeler arasnda arabuluculuk yapan yaplardr, daha resmi olarak blgesellikler aras (interregionalism) kelimesi de kullanlabilir. Bu durum eer kresel dzen biimi almsa, okblgelilik (multiregionalism) denir. Yeni blgesellik gibi, blgeleraras dzenlemeler de gnlllk ve ibirlii esasldr. AB tarafndan tasarlanan blgeleraras anlamalar genellikle ticaret, kalknma, siyasi diyalog, insan haklar, atmalarn nlenmesi ve gvenliin dzenlenmesi konularn kapsar. Bunlarn kresel dzen zerinde etkisi vardr. Bu durum, kuruluundan beri tartlan blgesellie kar

104

Teori ve Pratikte Gvenliin Blgesellemesi

kreselleme konusunu gndeme getirir.30 Kurulu Szlemesi, szde blgesel anlamalar veya kurumlar ile uyumlu olarak yaplmtr. Ancak bu fikir aciz devletlerin saysnn birden artmas ile yeniden gndeme geldi. Baskn olan bak as, blgesel mdahalelerin yasal ve meru olmalar iin ok tarafl bir yaptrma ihtiya olduudur. Oysa gerek, blgesel dzlemin, bir yanda BM gibi ok tarafl organizasyonlarn kaplad kresel alan ile dier yanda egemen devletlerin bulunduu ulusal zemin arasnda arabuluculuk yapt, idealize edilmi hiyerarik dzenden ok farkldr. Souk Sava tarafndan belirlenen eski blgesellik, BMnin blgesel atmalara yapc bir ekilde mdahil olmasn engeleyen bir dzenleme iken, yeni blgesellik BMnin otoritesini delege ederek emir datmas yerine, BM ile blgesel organizasyonun blgesel gvenlik krizlerinin zmnde sorumluluu paylat yeni bir kresel dzenin habercisi gibi grnyor. Sorumluluu paylama ihtiyacnn devam etmesinin sebeplerinden biri, BMnin gcnn tkenmesi ve bu nedenle otoritesinin azalmas, ayrca blgesel oluumlarn, zellikle Afrika rneinde, hala az gelimi olmalardr. Burada esas kayg, yasallk ve meruiyet Irak Sava sonrasnda hala uluslararas ilikilerde etkili olabildii mddete, blgesel ve ok tarafl atmalara gelecekte baskn olan insani mdahale yntemi olup olmayacadr. Tektarafl veya birka lkenin katld mdahaleler yasallktan yoksundur fakat baz durumlarda meru grlebilirler; ift tarafl mdahale ise ok nadir grlmekle birlikte, kelimenin tam anlamyla mdahale saylamaz nk taraflar arasnda bir eit anlamann yapldn varsayar. Blgesel ibirliinin karlatrmal avatajlarndan bahseden bir tartma, ideallerle ilgilenemez; gereki alternatifleri, blgesellik dzeyini ve ilgili blgesel oganizasyonlarn etkinliini ele alr. Bu konuda (i) uzlama inas (consensus building), (ii) destek yaps, (iii) atma zmn ele al, (iv) nc taraflarn dizginlenmesi konularna odaklanan ak bir tartmay Diehlde bulabilirsiniz.31 Ayrca, kaynak ktl, organizasyonun zayfl, tarafszlk eksiklii ve blgesel hegemonun rol gibi baz sorunlar da mevcuttur. Bu yzden Diehlin sonucu, ok taraflya kyasla, blgesel bar korumas asndan olumsuzdur.32 Ancak kabul etmek gerekir ki ok tarafl bar korumas her zaman gereklemez, gerekletiinde de ya ok gecikmitir ya da yanl sebeplerden dolay yaplmtr.
30

Alan Henrikson The Growth of Regional Organizations and The Role of The United Nations, Louise Fawcett ve Andrew Hurrell (der.), Regionalism in World Politics, Oxford

31 32

University Press, 1995, s. 122168. Paul F. Diehl, International Peacekeeping, Baltimore, Londra, Johns Hopkins University Press, 1994, s. 131. Ibid.

105

ULUSLARARASIiLiKiLER / INTERNATIONALRELATIONS

Zayf kurumlar olan bir blge iin atmann blgesellemesi o kadar ac sonular yaratabilir ki mdahale bir aciliyet gerektirebilir. Bu tarz mdahaleler genellikle arzu edilmez, ancak kabul etmeliyiz ki imdiye kadar i atmalar yaplan uluslararas mdahalelerin ou baarszlkla sonulanmtr. Bunun sebepleri esas itibariyle mdahale etmenin karmakl ve atma halindeki bir toplumu dntrmeye almaktr. Burada vurgulanan ise aadan ykselen blgesel oluumlarn, geleneksel resmi organizasyonlarn sahip olamad bir meruiyet derecesine ve aktr olma yeteneine sahip olmalardr. Blgesel oluumlar yetkiyi tepeden deil (1) kresel tehditlerle daha iyi baa kabilmek iin egemenliklerini bir havuzda toplayarak ibirlii yapan devletlerden, (2) ykselen blgesel sivil toplumdan ve (3) karlkl yardm ve siyasi diyalou kapsayan blge-ii bir anlamadan almaktadrlar. ok tarafl ve blgesel aktrler, potansiyel olarak birbiriyle yaran farkl otorite yaplarn temsil ederler. Dnya egemenlik sonras (post-sovereign) bir aamaya girerken ve devlet-merkezli yaklam giderek geerliliini kaybederken, ayn zamanda BM Gvenlik Konseyi ile blgeyi temsil eden devletlere tabi olan ara seviyedeki blgesel gvenlik organizasyonlarnn nem kaybedeceini dnmek gereki olmaz. Gvenliin sadece devletler tarafndan bir havuzda toplanabilecei veya transfer edilebilecei dorudur ancak, bu srete devletler de daha geni blgesel ve blgeler-aras erevelere kilitleniyor ve bu da onlarn davranlarn ekillendiriyor. Gelecekte BM, bir grup devlet ve devlet d aktrn paylat karlar ve ortaklaa algladklar tehditlerden evrimleerek gelitirdikleri blgesel ve blgeler-aras oluumlarn yerald yeni bir siyasi zeminde hareket etmek zorunda kalabilir. Sonuta ortaya kacak blgesel ve blgeler-aras dzen, yapsal olarak Westfalyadan farkl ve tektaraflla (unilateralism) alternatif bir dzen olacaktr. Buna blgesel oktarafllk denebilir; kendi blgesel krizlerini idare edebilen, orta derecede ie dnk ve ksmen kendi kendine yetebilen kresel blgeler arasnda kurumsallam yapc ilikilere dayal bir dnya dzeni. Fakat bu dnya blgelerinin yerkrede birararda var olabilmesinin art ortaklaa (intersubjective) bir anlay gelitirmeleri ve medeniyetler aras diyalog kurmalardr. 11 Eyll bylesi bir dnya dzenini gelitiremedi. Bunun eksikliini, uluslararas terrizme kar u anda verilen savan yasallk ve meruiyet asndan kaltsal eksiklikleri sayesinde daha da net grmekteyiz.

106