KASNOANTIKI GRADOVI (1) U cilju ukljuivanja novoosvojenih provincija u ve postojee dravno ureenje Carstva, romanizovani su stari i osnivani novi

gradovi, koji su postajali administrativna sredita pojedinih oblasti.U svim gradovima uoavaju se arhitektonske forme, karakteristine za grad Rim. Imali su ortogonalnu shemu sa dve glavne gradske komunikacije (cardo i decumanus), iroke ulice sa poriticima, hramove, forume i terme, a u zavisnosti od uloge pojedinih od njih mogle su se nai i bazilike, kurije, pozorita, hipodromi, itd. Urbana naselja bila su, dakle, ne samo nosioci politikog, ve i kulturnog, trgovakog i religijskog ivota vee oblasti ili itave provincije Carstva. Stoga jea razumljivo da se u doba prvih apostola i hrianstvo usmerava na urbane centre, veoma brzo postavi neposredno vezano za gradove i za sudbinu rimske uprave u njima. Mnogi su gradovi, prkosei jo uvek postojeem politeizmu, poprimili tokom 4. veka nov hrianski identitet, esto zasnovan na kultovima muenika, ije je prisustvo prualo duhovnu i nadzemaljsku zatitu onima koji su se molili u njihovim hramovima. Budui da su bile mesto hodoaa, svetiteljske moti donosile su slavu gradu, ali i gradskoj Crkvi i episkopu. To je doba najintenzivnije hristijanizacije velikih gradova Carstva, pa i urbanih centara na centralnom Balkanu. Kasnije, tokom 5. veka, gradovi su nastavili da obavljaju svoju funkciju centara civilne i/ili crkvene administracije. Oni urbani centri, koji su bili na udaru tokom estih oruanih sukoba, poeli su da poprimaju ulogu povremenih refugijuma, te su postepeno gubili svoj urbani karakter. Ipak, gradovi, ak i nakon pada u ruke varvara, zadravaju najee svoj znaaj u irenju hrianstva: oni postaju centri iz kojih se hrianstvo iri meu novopridole narode i plemena. (2) RIM: Grad Rim osnovan je po legendi 753. godine pre n.e. Prvi rimski bedemi nastali su u 3. veku pre n.e., ali su nazvani servijanski prema legendarnom kralju iz 6. veka pre n.e. Serviju Tuliju. Drugi vei bedemi zapoeti su u vreme vladavine Aurelijana (270275), a zavreni verovatno u vreme vladavine njegovog naslednika Proba najkasnije do 282. 1

godine. Duina bedema iznosila je 18,8 km, visina zida 7 m, a irina 3,5 m. Istono od Tibra utvrenje je imalo 13, a zapadno od Tibra (Trastevere) sa 3 glavna prolaza, kao i vei broj manjih. (3) Bedemi su bili ojaani kvadratnim kulama dimenzija od oko 7,5 x 7,5 m, rasporedjenim na rastojanju od oko 30 m (100 rimskih stopa), koje su zadnjim svojim zidom bile uklopljene u bedem, a prednjim su se delom bile izbaene za oko 3.5 m u odnosu na bedem. Bedemi su popravljani i delimino povieni poetkom 5. veka, u vreme graditeljske kampanje cara Honorija (401-403). Administrativni i religijski centar grada predstavljao je pre svega forum, ali i carska palata Domus Avgustana. Ostale carske palate nalazile su se prvobitno u predgrau Rima, a po izgradnji Aurelijanskog bedema nale su se uz njegov istoni bedem. Nakon pobede nad Maksencijem u bici kod Milvijskog mosta 312. godine, Konstantin I je unitio logor pretorijske garde lojalne Maksenciju, koji se nalazio u okviru carskih imanja u istonom delu grada neposredno uz bedem. (4) Na tom je mestu sagradio prvu hriansku crkvu, danas posveenu Sv. Jovanu (Sv. Jovan Lateranski), koja je i mala ulogu episkopske crkve, kasnije papskog sedita. (5) Do tada su se hriani okupljali u (domus eclesia Dura Europos), titulima, rimskim kuama koje su vlasnici poklanjali hrianskoj zajednici da bi u njoj obavljali obrede. One se po svojoj spoljanjosti uopte nisu razlikovale od uobiajenih rimskih kua ili insula, budui da je hrianstvo bilo zabranjen kult. U blizini crkve Sv. Jovana Lateranskog ubrzo je sagraena crkva Sv. Krsta u okviru Sesorijanske palate, a tokom 4. veka i velike bazilike martirijumi uz grobove hrianskih muenika, apostola Petra i Pavla, sv. Sebastijana, sv. Lavrentija, svetih Petra i Marelina i sv. Agneze.(6) Svi pomenuti hramovi nali su se izvan nekadanjeg gradskog administrativnog i religijskog centra, ime je i topografska slika grada znatno izmenjena. Nakon pljake Rima od strane Ostrogota pod vostvom Alarika 410. godine, nastavlja se iva graditeljska delatnost, to se pre svega odnosi na crkve. Zato topografska slika grada postaje od 5. veka izuzetno kompleksna. (7) To se postie pre svega

izgradnjom crkava unutar bedema Rima, za ta su uglavnom bile zaslune rimske pape. U ovom periodu su i raniji titulusi pretvarani u crkve, bilo njihovom temeljnom rekonstrukcijom ili izgradnjom potpuno novih crkava na njihovom mestu. Budui da se nakon 330. godine sedite carske administracije seli u novoosnovanu prestonicu Konstantinopolj nije vie bilo potrebe za izgradnjom monumentalnih graevina profane ili javne namene. (8) KONSTANTINOPOLJ: Na mestu grke luke Bizantiona 196. godine, u vreme vladavine Septimija Severa (193-211) nastala je rimski istoimeni grad. U to vreme grad je dobio i bedeme. Godine 324, nakon pobede nad Licinijem, Konstantin je odredio granice utvrenja nove prestonice na mestu antikog grada. Za kratko vreme Konstantinopolj je dobio sve javne graevine neophodne za ivot velike populacije. Posveta je izvrena 11. maja 330. godine. Administrativni centar grada, ba kao i religijski, nalazio se u neposrednoj blizini carske palate sa hipodromom, u ijem su kompleksu bile i crkve Svete Sofije i Svete Irine, Konstantinopoljski episkopski hramovi, koje je opsluivalo isto svetenstvo.U vreme cara Konstantina sagraena je, ili bar zapoeta, izgradnja careve grobne crkve posveene svetim Apostolima. Za razliku od Rima, u Konstantinopolju su se svi hrianski hramovi nali u samom srcu grada. Istovremeno sa izgradnjom crkava, podignuta su i dva rimska hrama posveena Kibeli i Tihi grada Konstantinopolja, unutar starog dela grada, te se stoga ne moe smatrati da je Konstantinopolj bio iskljuivo hrianski grad u vreme svog nastanka, to jest doba aktivnog sinkretizma. Na novosagraenom Konstantinovom forumu svoje je mesto naao Konstantinov stub, na ijem se vrhu nalazila statua Konstantina sa zrakastom krunom, a u podnoju svetilite. Populacija grada se rapidno uveala ve tokom prvog veka ivota nove prestonice, pa je postojala potreba i da se povea branjeni deo grada. Nove bedeme grad je dobio u vreme Teodosija II (408-450). (9) Njihova izgradnja je zapoeta 412/413. godine. Bili su dugi vie od 5 km, i branili su povrinu od oko 1400 ha (1,4 km2), obezbeujui gradu neophodnu sigurnost. Sastojali su se zapravo od unutranjeg (ezotejos) i spoljanjeg bedema

(egzotejos ili protehizma). U izgradnji bedema je koriena tehnika opus mikstum. Unutranji bedem je bio 5 m debljine i 10-13 m visine, imao je 96 pravougaonih ili poligonalnih kula na 30 do 70 m razdaljine. Spoljni bedem je bio visok 8 m, a njegova je debljina bila 1-2 m. Izmeu unutranjeg i spoljanjeg bedema nalazila se 18-20 m iroka prirodna platforma. Na unutranje lice bedema bilo je prislonjeno 2500 bavasto zasvedenih prostorija. Iznad njih, du bedema, se nalazila 5 m iroka platforma, na kojoj su se na kojoj su se nalazile baliste. Spoljni bedem je imao isti broj kula kao i utranji, ali su one bili visoki 8.5 m.(10) Ispred spoljnog bedema nalazio se valum irok18-20 m i dubok 5-7 m, delimino ispunjen vodom. Zbog nejednake visine terena bio je pregraen poprenim zidovima, te je na taj nain formirana neka vrsta rezervoara koji su bili ispunjeni do razliitih nivoa. (11) Bedemi su imali devet glavnih ulaza u grad, od kojih su najvanija bila Zlatna vrata. (12) Pored vojne arhitekture, postojale su i druge graevine. U periodu od sredine 5. do 6. veka datuje se cisterna Binbirdirek (1001 stub), koja je imala zapravo 224 udvojena stuba, dimenzije 56 x 64 m i imala je kapacitet od oko 40 000 m3 vode. Kao i mnogi drugi gradovi i Konstantinopolj je imao brojne akvadukte, ukupne duive vie stotina kilometara, kojima je voda stizala sa okolnih planina. Iz cisterni, sistemom vodovoda i esmi, voda je bila dalje distribuirana u razliite delove grada. Osim toga, u gradu funkcionie i kovnica novca sa pet oficina. Tokom raydoblja 4-6. veka nastavlja se graevinska delatnost u gradu, to se pre svega odnosi na sakralne objekte hrianske crkve. Budui da su sve Konstantinove zadubine stradale 532. godine u pobuni Nika, obnovljene su u vreme vladavine Justinijana I. (13) Re je o crkvama Sv. Sofije, sv. Irine i Sv. Apostola, koje predstavljaju najlepa ostvarenja kasnoantike arhitekture u Konstantinopolju. (14) JERUSALIM: Na drugom kraju Carstva, u Jerusalimu, situacija u vreme Konstantina bila je znatno drugaija nego to je to bio sluaj sa Rimom. Nakon unitenja grada posle pobune Bar Kohbe 132-135. godine, na njegovom mestu sagraeno je novo

naselje, Aelia Capitolina, posveeno Jupiteru Capitolinus-u i samom caru.U samom gradu je, verovatno na mestu Irodovog hrama, sagraen novi hram posveen eponimnom boanstvu, a na mestu Hristovog stradanja na brdu Golgoti Venerin hram. Kasniji hrianski izvori svedoe da je Hadrijan podigao pomenuti hram sa namerom da onemogui hriane da se okupljaju na mestu Hristovog stradanja, te da pokua na taj nain da uniti novu religiju. U elji da mesto Hristovog stradanja obelei monumentalnim svetilitem, Konstantin je naredio da Venerin hram bude sruen, a na njegovom mestu sagraen je itav kompleks objekata rasporeenih oko Hristovog groba. (15) Na Maslinovoj gori izvan grada sazidana je crkva Eleona, a u Vitlejemu nedaleko od Jerusalima crkva posveena Hristovom Roenju. (16) I domus ecclesiae na Sionu zamenjena je velikom bazilikom, (17) ija se izgradnja neretko smeta u vreme Konstantina, jer se pretpostavlja da je trebalo da vri funkciju katedralne crkve do izgradnje hrama na Golgoti. Graditeljska delatnost Konstantina I bila je izuzetno plodna, budui da je Sveta zemlja uopte, pa i sam Jerusalim, bila najznaajnije mesto hodoaa tokom itave kasne antike. U tom se smislu istie i boravak careve majke Jelene u ovom gradu, prilikom koga je ona otkrila po legendi asni krst, kome je uostalom i posveena dvorska crkva u Sesorijanskoj palati u Rimu. (18)ANTIOHIJA: Grad Antioniju je osnovao Seleuk I Nikator na obali reke Oronta oko 300 godine pre n.e. Kada je 64. godine n.e. itava Sirija dola pod rimski uticaj i Antiohija je romanizovana. Antiohija je bila jedan od najrazvijenijih i najveih gradova Carstva. U 4. veku je bila prestonica provincije Sirije, a od tada i kao glavna baza Rimljana u sukobima sa Persijancima. Zbog toga je i nakon tetrarhijskog perioda imala palatu, kao i sve druge javne graevine potrebne za funkcionisanje carske vojne baze. Palata sa hipodromom bila je smetena na ostrvu na Orontu, na kome su se nalazila i kupatila, forumi i teatri, te se

moe rei da je ovo ostrvo predstavljalo administrativni i reprezentativni centar kasnoantikog grada. Jo od 1. veka Antiohija je bila veliki hrianski centar: nedugo nakon Hristove smrti posetili su je apostoli Petar, Pavle i Varnava, a ujedno je i grad u kome se meu najranijim hrianska zajednica vidljivo izdvojila iz judejske. U vreme nakon proglaenja Milanskog edikta zapoinje i podizanje monumentalnih hrianskih hramova u gradu. Prvi od njih sazidan je na pomenutom ostrvu nedaleko od palate. Zapoet je u vreme Konstantina a zavren u vreme njegovog naslednika Konstancija II, a poznat je kao Velika ili Zlatna Crkva. U vreme njenog osveenja 341. godine odran je i prvi veliki crkveni sabor u ovom gradu. Budui da se nad ostacima antike Antiohije nalazi savremeni grad Antakija, iskopavanja nisu vrena sistematski, pa se o topografiji grada ne zna dovoljno. Za sada su nam poznate etiri hrianske crkve: Stara, Velika, Crkva Makabejaca i svetilite Sv. Babilasa, iako ih je svakako moralo biti znatno vie. (19) Najbolje je poznato krstoobrazno svetilite sv. Babilasa sagraeno 379-380 godine u vreme episkopa Meletija. Ovaj svetitelj bio je antiohijski patrijarh (237-253), koji je stradao u vreme progona koje je sproveo car Decije. Ova crkva svojom osnovom podsea na crkvu Sv. Simeona Stolpnika u Kal at Simanu, o kojoj je bilo rei na ranijim predavanjima. Iz Antiohije potie i jedan znaajan podatak koji nam donosi sv. Jovan Hrizostom, antiohijski svetenik, kasnije carigradski patrijarh (kraj 4. - poetak 5. veka). On navodi da je u vreme kada je on propovedao (oko 380. godine) u Antiohiji bilo oko 100.000 hriana, to je pretstavljalo oko polovinu gradske populacije. Ova nam informacija puno govori o tome kolikom je brzinom zapravo nova religija prihvatana u prvom veku zvaninog hrianstva. I ovde funkcionie kovnica novca. (20) MILANO: Nakon proglaenja za Dioklecijanovog savladara 285. godine, car Maksimijan smestio je svoju prestonicu u Milano (Mediolanum), rimski grad sa izuzetno

znaajnim geografskim poloajem. Ugled grada od tog momenta ubrzano raste, a paralelno sa tim cveta i graditeljska delatnost. Sagraen je novi bedem, ime je povean i areal branjenog dela grada, a podignute su i nove terme, ulice sa porticima, hipodrom i carska palata. (21) Izvan grada sagraen je i Maksimijanov mauzolej.U najranijoj fazi hrianske graditeljske aktivnosti unutar bedema, u samom srcu grada, sagraena je katedralna crkva sa oktogonalnom krstionicom, koja se datuje u 4. vek, a koja je kasnije posveena sv. Tekli. U etvrtom veku je izvan gradskih zidina sagraeno nekoliko hramova, smetenih na nekropolama uz vane puteve koji su povezivali Milano sa Rimom i sa severnim provincijama Carstva. One su imale ulogu martirijuma, budui da je kasnoantiki Milano obilovao motima lokalnih svetitelja. (22) Re je o crkvama Basilica Ambrosiana (zamenjena romanikom crkvom San Ambrogio), Basilica Virginum(kasnije S. Simpliciano), Basilica Apostolorum (kasnije San Nazaro), Basilica Salvatoris i dananja crkva San Lorenzo. Izgradnja prve tri bazilike vezuje se za graditeljsku delatnost episkopa Ambrozija (poslednja etvrtina 4. veka). I arhitektonskom smislu je posebno interesantna kompleksna crkva San Lorenco, koja se zapravo sastoji od vie kompartimenata. Oko centralnog jezgra smetene su kapele, prvobitno verovatno mauzoleji nekih od lanova carske porodice. (23) SOLUN: Solun je osnovan jo u vreme helenizma (kraj 3.-poetak 2 v. pre n.e.), kada je dobio svoje prve bedeme koji su bili nainjeni od monolitnih kamenih blokova bez veziva. U vreme rimske dominacije bedemi su pojaani uz dogradnju jo jednog bedema sa unutranje strane (3. vek), dok se kasnoantiki bedemi datuju na osnovu natpisa na jednoj opeki istonog zida u kome se pominje izvesni Hormizdas. On je po miljenju nekih istraivaa najverovatnije bio general Teodosija I (378-395), te se na osnovu tog podatka kasnoantiki bedemi datuju u kraj 4. veka. Prema najnovijim istraivanjima smatra se da je najvei deo danas poznatih bedema nastao 80-ih godina 4. veka uz izvesne izmene tokom prve polovine 5. veka. On je dug 8 km i obuhvata prostor od oko 300 ha, bez utvrenog

akropolja u najviem delu grada, koji se prostire na dodatnih 15 ha. Pravougaone kule su bile rasporeene na priblino jednakom rastojanju. (24) Budui da su unutar bedema Akropolja otkriveni cisterna i grobljanska bazilika sa krstoobraznim martirijumom, pretpostavlja se da je ovaj bedem poznijeg datuma i da je bio sagraen upravo da bi se zatitili neki znaajni objekti poput pomenutih. Rimski grad posebno dobija na znaaju u vreme Galerija (293-311), koji ga je odabrao za svoju prestonicu. (25)U to vreme nastala je carska palata sa hipodromom, veliki tetrapilon poznatiji kao Galerijev slavoluk i rotonda. itav ovaj kompleks nalazi se u jugoistonom delu grada nedaleko od bedema. Rotonda je pretvorena u u crkvu sv. ora najverovatnije u vreme vladavine Teodosija I. U vreme prodora Huna 441/442. godine sedite Ilirske prefekture seli se iz Sirmijuma i Solun, te grad tokom 5. veka ponovo dobija na znaaju, postajui uz Konstantinopolj drugi po znaaju grad na Balkanu. U 5. vek se datuju crkve Bogorodica Ahiropitos (Nerukotvorena) i bazilika sv. Dimitrija, a crkva Osios David se datuje oko 500. godine. (26) Crkva Bogorodice Ahiropitos je trobrodna bazilika datovana u period oko 450. godine, dok je crkva sv. Dimitrija nastala je najverovatnije nakon preseljenja sedita prefekture (27), kada je moda dolo i do meanja legende o dva istoimena svetitelja ili ak do preseljenja kulta svetog Dimitrija. (28) U Solunu je ovom svetitelju podignuta velika petobrodna bazilika sa transeptom, koja je imala kriptu ispod oltara, a u kojoj su delimino ostali sauvani i votivni zidni mozaici iz perioda od 5. do 7. veka. (29) Krstoobrazna crkva Osios David datuje se oko 500. godine, kada je izgleda oko nje formiran i manastir. Tokom 6. veka nema zabeleene znaajnije graditeljske aktivnosti, niti se slika urbanog sredita na bilo koji nain menja. U pomenutom periodu funkcionie kovnica novca, koja je od velikog znaaja za centralnobalkanske oblasti, budui da je u njoj kovan novac kojim su plaane trupe na ovim prostorima, naroito za vreme Justin II. Solunski novac

karakterie drugaija vrednost kovanja u odnosu na uobiajenu, budui da polufolis ima vrednost od 16 numija (IS). (30) RAVENA: Ravena je u kasnoantikom periodu bila sedes imperii. Najbogatiji izvor informacija o gradu je Liber pontificalis ecclesiae Ravennatis Agnelusa iz Ravene, nastalog u etvrtoj deceniji IX veka, koji prua najvie podataka o istoriji grada, njegove uprave, mestu koje je Ravena imala u kasnoantikom periodu, kao i o crkvenoj istoriji grada. Naselje su osvojili rimljani u 3. veku pre n.e. Prvobitni bedemi obuhvatali su pravougaoni prostor povrine priblino 33 hektara. U trenutku formiranja oppidum-a grad se nalazio na obali mora u delti reke Po, dok je danas 9 km udaljen od morske obale.(31) Upravo je poloaj bio presudan za smetanje mornarike baze u Raveni u vreme Oktavijana Avgusta, to e odrediti i njenu buduu ulogu vojnog i trgovakog centra. Tokom 3.i 4. veka mornarica je doivela krizu, zbog ega ni grad nije ostao poteen izvesnih posledica novonastale situacije. Stanovnitvo se u tom periodu iselilo uglavnom u luku Klase, iji znaaj od tada intenzivno raste. Oko 400. godine prestonica zapadnih careva iz Milana premetena je u Ravenu. Razlog za preseljenje itave administracije i carskog dvora pre svega je mogunost eikasnije odbrane, ali i velika luka koja je olakavala komunikaciju sa Konstantinopoljem. Pomenuti izvor svedoi da je Valentinijan III doneo dekret da Ravena treba da bude prestonica Italije (caput Italiae) umesto Rima. Tada su sagraeni i novi bedemi, u 4. ili prvoj polovini 5. veka. Ovaj bedem bio je dug 4.5 km i obuhvatao je povrinu od 166 ha. Unutar bedema nalazila se carska palata, kao i kovnica novca nakon 402. godine. Kovanja se prate sve od 402. do 455. godine, a i kasnije sa prekidima sve do kraja 5. i poetka 6. veka. O ostalim javnim graevinama se danas malo zna, budui da je nad ostacima antikog danas savremeno naselje. O crkvama postoji mnogo vie informacija, jer su neke i do danas ostale sauvane u manje ili vie izvornom obliku. Sa prelaskom carske porodice u Ravenu, drastino se uveava i znaaj

ravenske crkve. (32) Unutar bedema se nalazi episkopski kompleks, koji se sastoji od episkopske palate, katedrale koja je po episkopu Ursusu nazvana Ursiana, i krstionice ortodoksnih to jest pravovernih (33). Posebnu panju zasluuju crkve podignute zahvaljujui ktitorskoj delatnosti Gale Placidije, pre svega crkve Sv. Jovana Jevaneliste (34) i Sv. Krsta uz koju se nalazi krstoobrazna funerarno/memorijalna kapela, takozvani mauzolej Gale Placidije. Dugo se smatralo da je u mauzoleju Gale Placidije bila sahranjena carica. Danas se smatra da je ona bila zapravo sahranjena u Rimu, ali je uprkos tome krstoobrazna kapela imala verovatno funerarnu namenu. U njoj se nalaze tri sarkofaga (35), ali predstava sv. Lavrentija nasprav ulaza ukazuje na mogunost da je funerarna unkcija bila objedinjena sa memorijalnom unkcijom kapele posveene sv. Lavrentiju. Iz istog perioda potie i nekoliko crkava koje do danas nisu sauvane, ali podatke o njima prua takoe Agnelusova hronika. Godine 493, nakon trogodinje obnove, Teodorih Amalijac je uao u Ravenu, koja od tog momenta postaje ostrogotska prestonica. Svojom graditeljskom delatnou u Raveni ostrogotski kralj promovisao se kao obnovitelj antike Italije u tradiciji vladara iz prolosti, a njegovu ulogu prosperitetnog graditelja naglaavaju i izvori. Teodorihova graditeljska delatnost bila je gotovo podjednako usmerena na sakralne i na graevine utilitarne namene. (36) Meu profanim graevinama detaljnije je poznata kraljevska palata uglavnom na osnovu izvora, ali i podataka sa arheolokih iskopavanja koji delimino upotpunjuju sliku o prvobitnom prostornom sklopu, uprkos tome to palata nije u celosti istraena. U isto vreme sazaidan je i izvan bedema Teodorihov mauzolej centralnog plana (37), kao i nekoliko arijanskih crkava, budui da su ostrogoti primili hrianstvo u njegovom arijanskom obliku. Re je o arijanskom episkopskom kompleksu sa novom krstionicom, crkvi San Apolinare Nuovo uz palatu (38) i crkvi sv. Anastazije sirmijumske muenice iji je kult bio veoma

10

rairen u kasnoj antici tzv. Ecclesia Gothorum. Do danas se posebno dobro sauvala mozaika dekoracija na dvorskoj crkvi San Apolinare Nuovo (39). Godine 540. Vizantija je povratila upravu nad Ravenom, te grad postaje sedite vizantijskog egzarha.Graditeljsku delatnost obeleila je uglavnom izgradnja crkava. U periodu od 540. do 600. godine sagraeno je est velikih i vei broj manjih crkava u Raveni i u luci Klase, kao na primer crkva posveena sv. Vitalu (40), zadubina episkopa Eklezijusa poznata po velikim mozaicima sa predstavom cara Justinijana i carice Teodore (41). Iz istog su perioda i crkve Santa Marija Maore, San Mikele in Afrisko, crkva sv. Stefana, bazilike kanonizovanih episkopa sv. Proba, sv. Severa i sv. Eleuhadijusa, kao i bazilika sv. Eufemije u luci Klase. Od svih pomenutih najbolje je ouvana crkva San Apolinare u luci Klase (42). Primeuje se da su dve ravenske crkve bile posveene sv. Apolinaru, koji je bio prvi ravenski episkop u 2. veku, i iz koga svoj legitimitet izvlae svi kasniji ravenski episkopi (43). Budui da je pravoverje ponovo preuzelo primat u vreme vizantijske uprave, naglaavanje prvog ravenskog episkopa imalo je poseban znaaj. Nakon 600. godine more se ve postepeno povlai, te se i luka Klase isuuje, zbog ega Ravena gubi svoj nekadanji trgovaki znaaj i status. Graditeljska delatnost se takoe drastino smanjuje pa nakon 600. godine nema veih graditeljskih poduhvata, ve se samo obnavlja i odrava postojee stanje. (44) SALONA: Salona je bila znaajna rimska luka u Jadranskom moru i njena rimska prolost moe se pratiti od 1. ili ak 2. veka pre n.e. Treba istai injenicu da je provincija Dalmacija u tolikoj vremi bila romanizovana, da u njoj nije bila stacionirana nijedna legija. Stari deo grada nalazio se u zapadnom delu kasnijeg utvrenja, a postepenim irenjem na istok veliina grada se gotovo udvostruila.(45) Godine 34. ili 33. pre n.e. grad je postao sedite provincije Dalmacija, a tu je funkciju zadrao do sredine 7. veka, tj. 626. godine. To je podrazumevalo i da je grad morao imati sve javne graevine koje su odgovarale njengovom statusu. Dodatni znaaj grad dobija u 4. veku kao sedite episkopa. Njegov prvi

11

poznati episkop Domnije stradao je prilikom Dioklecijanovih progona 304. godine, a oko njegovog groba na lokalitetu Manastirine severno od grada se nedugo nakon Edikta o toleranciji oformio veoma razvijen kult. (46) Kompleks na ovom lokalitet sastoji se od niza zasvedenih prostorija sa apsidom, skoncentrisanih oko muenikovog groba. Krajem 4. veka, u vreme prodora Gota, ovaj kompleks je uniten, pa je poetkom 5. veka zamenjen velikom grobljanskom bazilikom. (47) Drugi veliki kompleks formirao se na lokalitetu Marusinac oko groba muenika Anastazija. Njegovo je telo bilo sahranjeno u porodinoj dvospratnoj funerarnoj kapeli izvesne Apolonije sa jako izraenim spoljnim prislonjenim stupcima. U prvoj etvrtini 5. veka uz ovaj martirijum sazidana je memorija i velika trobrodna bazilika. (48) Trei veliki kompleks formirao se na lokalitetu Kaplju oko nekoliko grobova muenika, svetenika Asterija, i etvorice vojnika iz Dioklecijanove garde: Antiohijana, Gajana, Paulijana i Telija, stradalih 304. godine u amfiteatru nedaleko od ove nekropole. Smatra se da je bazilika na lokalitetu Kaplju, koja je ujedno sluila i za sahranjivanje, moda i najstarija od svih salonitanskih grobljanskih bazilika. (49) Episkopski kompleks u Saloni ine dve crkve. Prvobitno je bila re o dvojnoj bazilici, pri emu je juna crkva u kompleksu zamenjena krstoobraznom, posveenom Svetom Domniju i drugim salonitanskim muenicima. Crkva je verovatno sagraena u periodu izmeu 530. i 533. godine, povodom odravanja Crkvenog sabora u ovom gradu. (50) Godine 1931. otkrivena je jo jedna trobrodna bazilika sa krstionicom, koja se vezuje za poslednje decenije 5. veka, kada je Salona, kao uostalom i itava Dalmacija, potpala pod uticaj arijanskih Gota. Stoga se pretpostavlja da je u pitanju arijanska episkopska crkva. (51) Meu mnoge salonitanske crkve sagraene unutar gradskih bedema spadaju na primer Istona bazilika sa transeptom ispod ijeg je oltara otkrivena kripta u koju se silazilo stepenitem, potom Zapadna bazilika, ili Bazilika u luci (iuxta portum) i tako dalje...

12

(52) CARIIN GRAD: Nedaleko od dananjeg Lebana jo 1912. godine zapoela su sistematska istraivanja lokaliteta Cariin grad. (53) Prema dosadanjim podacima, naselje je sistemom bedema bilo podeljeno na tri utvrene celine u literaturi oznaene kao Akropolj, Gornji grad i Donji grad. Bedemima je bio branjen areal od oko 20 ha. Grad je bio opasan bedemima raenim u tehnici opus-mixtum, ija je visina dostizala do 8 visine, dok je irina zidina iznosila izmeu 1,2 i 2 m. Bedemi su bili ojaani kulama pravougaonog, polukrunog, potkoviastog i poligonalnog oblika. Glavna kapija, flankirana dvema kulama se nalazila na junom bedemu Donjeg grada. Ustanovljene su i glavne gradske komunikacije, poloaj hrianskih sakralnih objekata, pretorije, stambene etvrti u Gornjem gradu i stambeno-zanatske u Donjem gradu, cisterna, kao i delimina trasa akvedukta. Prostrane glavne gradske ulice sa porticima, koje su se sekle na trgu krune osnove, na kome je pretpostavljeno i postojanje careve statue, predstavljaju jednu od vanih karakteristika ovog naselja.U vreme kasnog Rimskog carstva ulice sa porticima bile su odlika velikih i znaajnih urbanih prostora, poput same prestonice, te njihovo postojanje na lokalitetu Cariin grad odreuje naselje kao istinsku metropolu i prema miljenju pojedinih, istraivaa potvruje pretpostavku da je ovo naselje moglo biti mesto Justinijanovog eponimnog grada, arhiepiskopskog sedita Justinijane Prime. Dosadanjim istraivanjima konstatovani su arhiepiskopski kompleks na akropolju koji ini bazilika sa tetrakonhalnom krstionicom i administrativne graevine (54-55), kruni trg forum na kome je pretpostavljeno postojanje carske statue iji su fragmenti otkriveni (56), a u Gornjem gradu jo tri sakralne graevine dve bazilikalne i jedna krstoobrazna (57), kao i stambeni objekti i principija (58). U Donjem gradu otkrivene su dve sakralne graevine (59) i objekti profane namene (radionice), a izvan grada jo dva sakralna objekta (60). Svi objekti bili su izgraeni u opus mikstum, a sakralne graevine su se odlikovale i arhitektonskom skulptoralnom dekoracijom, kao i mozaicima, od kojih su do danas ostali

13

najbolje sauvani mozaici u bazilici sa transeptom (61). Iz iste bazilike potie i kapitel stuba sa urezanim Justinijanovim monogramom, to je posluilo za precizno datovanje bazilike, a samim tim i ostalih graevina na lokalitetu. Utvrena je i trasa akvedukta, a na istonoj strani i brana. Svi navedeni arhitektonski objekti datuju se u vreme vladavine Justinijana I, te se i taj podatak koristi kao potvrda da je na mestu Cariinog grada XI Novelom iz 535. godine car Justinijan osnovao grad sa namerom da bude sedite arhiepiskopije i prefekture, premda se ini da prestonica prefekture ili nikada nije preseljena iz Soluna ili je jako kratko bila u Justinijani Primi. Najvie podataka o gradu prua Prokopije u delu O graevinama. (62) (63) GRADINA NA JELICI: Oko 8 km jugozapadno od aka, na jednom od istaknutih vrhova planine Jelice. Ovaj beyimeni grad se datuje u 6. vek (64). Uniten je u poaru, koji je kao i u sluaju brojnih urbanih naselja na centralnom Balkanu, zahvatio grad krajem 6. ili poetkom 7. veka, u vreme avarsko-slovenskih napada. Izgled utvrenja uslovljen je geomorfolokim odlikama terena izabranog za podizanje naselja, budui da trasa jo uvek nepotpuno istraenog bedema prati konfiguraciju terena.Utvrenje je bedemom podeljeno na Gornji grad, severno, juno i zapadno podgrae. Svi bedemi grada nainjeni su od kamena vezanog malterom i imali su debljinu oko 1 m. Tokom dosadanjih istraivanjaotkriveno je pet sakralnih graevina. One su oznaene latininim slovima A, B,C, D i E, prema redosledu otkria. etiri crkve otkrivene su unutar pretpostavljenih bedema. (65) To su bazilika E u gornjem gradu, bazilika C sa krstionicom u severnom podgrau, (66) kao i bazilike A i D u Zapadnom podgrau. Samo se Bazilika B nalazila na nekropoli izvan utvrenog dela naselja. Od profanih objekata najznaajniji su objekat 1 i objekat 4, koji su kako se ini bili deo iste arhitektonske celine. (67)

14