OSNOVNA SVOJSTVA ELIKA I METODE PRORAUNA

Metalne i drvene konstrukcije

- Fiziko-hemijska svojstva - Mehanike karakteristike - Tehnoloka svojstva

Metalne i drvene konstrukcije

Fizika svojstva
Najvanija fizika svojstva materijala su: specifina masa (teina), temperatura topljenja, specifina toplota, toplota topljenja, provodljivost toplote, koeficijent termikog irenja,

Metalne i drvene konstrukcije

Fiziko-hemijske karakteristike elika Kristalna reetka

Zrnasta, kristalna mikrostruktura Pravilno rasprostranjeni atomi gvoa Kristalna reetka je kubna. Moe da bude: prostorno centrisana ili -reetka, povrinski centrisana ili -reetka.

Metalne i drvene konstrukcije

Prostorna -reetka
9 atoma u jednom kristalu; a =2,9 10-10 m relativno visoka granica razvlaenja; ograniene plastine deformacije;

Metalne i drvene konstrukcije

Povrinska -reetka
14 atoma u jednom kristalu; a =3,6 10-10 m visoka granica razvlaenja; vea gustina (broj atoma po jedinici zapremine) znaajne plastine deformacije; egzistira na visokim temperaturama (910-1390oC);

Metalne i drvene konstrukcije

Ugljenik u eliku
elik je legura gvoa (Fe) i ugljenika (C). Sadraj ugljenika se kree od 0,05-1,7%. Konsrukcioni elici imaju manje od 0,25% ugljenika. Sadraj ugljenika bitno utie na karakteristike elika. Atomi C su znatno manji od atoma Fe i uglavljuju se u kristalnu reetku (vie kod -reetke); U eliku se C javlja i u vidu karbida gvoa (Fe3C) cementita ili u vidu meavine Fe i cementita koja se naziva perlit;
Metalne i drvene konstrukcije 7

Mehanike karakteristike elika

Najvanije karakteristike za proraun konstrukcija; granica razvlaenja fy vrstoa na zatezanje fu modul elastinosti E Puasonov koefcijent izduenje pri lomu kontrakcija (ilavost) zapreminska masa
Metalne i drvene konstrukcije 8

Neke bitne konstante materijala

E = 210000 MPa (21000 kN/cm2) = 0,3 G = E/(2(1+)) = 81000 MPa (8100 kN/cm2) = 7850 kg/m3 = 1,2 10-5 1/oC

Metalne i drvene konstrukcije

Tehnoloka svojstva elika

Najznaajnija tehnoloka svojstva elika: zavarljivost, plastinost, kovnost, istegljivost, livnost, otpornost na habanje, obradljivost...
Metalne i drvene konstrukcije 10

Zavarljivost
Sposobnost materijala da se moe spajati zavarivanjem (tehnolokim postupkom spajanja metala). Zavarljivost moe biti operativna metalurka i konstruktivna Ekvivalent ugljenika CE < 0,45 %

Metalne i drvene konstrukcije

11

Ispitivanje svojstava materijala

Odreivanje mehanikih karakteristika: Ispitivanje metala na zatezanje ili pritisak Ispitivanje udarne ilavosti Ispitivanje tvrdoe metala Odreivanje tehnolokih svojstava: Ispitivanje savijanjem Ispitivanje previjanjem Ispitivanje namotavanjem Metalografska ispitivanja
Metalne i drvene konstrukcije 12

Ispitivanje metala na zatezanje

Odreuju se najvanije mehanike karakeristike: granica elastinsti - fe granica razvlaenja - fy vrstoa na zatezanje - fu modul elastinosti - E izduenje pri lomu 5 kontrakcija poprenog preska -

Metalne i drvene konstrukcije

13

Uzorci (epruvete) za ispitivanje

l 0 = 5,65 A0 l 0 = 11,3 A0

za l 0 25mm

za l 0 < 25mm

Metalne i drvene konstrukcije

14

Dijagrami za razliite elike

Metalne i drvene konstrukcije

15

Odreivanje granice razvlaenja

Opti konstrukcioni elik

Visokovredni elik
16

Metalne i drvene konstrukcije

Elasto-plastino ponaanje

Metalne i drvene konstrukcije

17

Vrste konstrukcionih elika

Ugljenini elici su elici kod kojih je ugljenik jedini legirajui element. Prema sadraju ugljenika ugljenini elici se dele na: niskougljenine (0,05 C 0,25 %), srednjeugljenine (0,25 < C 0,60 %) i visokougljenine (0,60 < C 1,70 %). Pored ugljenika u eliku se uvek nalaze i neki pratei elementi koji potiu iz procesa dobijanja elika. Najee su to: Si, Mn, S, P, N, O, H.
Metalne i drvene konstrukcije 18

Pratei elementi u eliku

Nepoeljni elementi su: Sumpor (S) uzrokuje smanjenje ilavosti Fosfor (P) jo vie smanjuje ilavost i dovodi do krupnozrne strukture; Azot (N) poveava tvrdou, ali i opasnost od krtog loma i starenja. Kiseonik (O) smanjuje ilavost. Ovi elementi moraju se zadrati u propisanim granicama; Samo silicijum (Si) i mangan (Mn) imaju pozitivne osobine (dezoksidanti).

Metalne i drvene konstrukcije

19

Poboljanje upotrebnih osobina elika

Usavravanje postupka proizvodnje elika Legiranje Termikom obradom Hladnim oblikovanjem Kombinacijom nekih prethodnih postupaka

Metalne i drvene konstrukcije

20

Legirani elici
Kada pored C postoji jo neki legirajui element onda se takvi elici nazivaju legirani elici. Legiranje se ostvaruje dodavanjem jednog ili vie elemenata pogodnih za ostvarenje odreenih svojstava metala. Element koji ima dominantan uticaj je glavni legirajui element. Legirani elici se dele na: niskolegirane (sadraj legirajuih elemenata do 2,5%), srednjelegirane (sadraj legirajuih elemenata od 2,5% do 10%) i visokolegirane (sadraj legirajuih elemenata preko 10%).
Metalne i drvene konstrukcije 21

Glavni legirajui elementi

Mn vri dezoksidaciju i desulfatizaciju. U veim koliinama (oko 4-5%) se dodaje elicima sa posebnim svojstvima. Umesto nikla se dodaje nerajuim elicima Si dezoksidacija. Preko 0,6% smatra se legirajuim. Poveava plastinost i smanjuje osetljivost na zamor materijala. Jeftin je. Ni poveava mehanike karakteristike i smanjuje krtost. Poveava ilavost na niskim temperaturama. Jedan je od najvanijih legirajuih elemenata za nerajue, vatrootporne i nemagnetne elike. Vrlo je skup. Cr poboljava mehanike karakteristike. Legirajui je element za nerajue, magnetne, vatrootporne elike)
Metalne i drvene konstrukcije 22

Oznaavanje elika
Oznaavanje elika je visoko standardizovano. Usvojen je Evropski sistem oznaavanja. JUS EN 10027-1:2003 Sistem za oznaavanje elika Deo 1: Oznaavanje, osnovne oznake JUS EN 10027-2:2003 Sistem za oznaavanje elika Deo 2: Brojani sistem JUS CR 10260:2003 Sistem za oznaavanje elika Dodatne oznake
Metalne i drvene konstrukcije 23

Novi sistem za oznaavanje elika

Fizike karakteristike / grupa 1 (Stanje isporuke)

G Liveni elici S Konstrukcioni elici

Granica razvlaenja u MPa

355

J2

G3

Z35

Osnovna oznaka

Dodatna oznaka 1 Dodatna oznaka 2

Dopunska oznaka

G1 G2 G3 G4 M N

Neumiren Umiren Uslovi isporuke opciono Uslovi isporuke po izboru proizvoaa Termomehaniko valjanje Normalizovano valjanje

Mehanike karakteristike Energija loma prilikom udara (Charpy)

Temp oC

Fizike karakteristike / grupa 2

27J JR J0 J2 J3 J4 J5 J6

40J KR K0 K2 K3 K4 K5 K6

60J LR L0 L2 L3 L4 L5 L6
Specijalni zahtevi Z15 Z25 Z35 min 15% redukcije povrine min 25% redukcije povrine min 35% redukcije povrine

20 0 -20 -30 -40 -50 -60

L M N O

Za niske temperature Termomehaniko oblikovanje Normalizovani valjani Za ofor konstrukcije

W Otporni na atmosferske uticaje

Metalne i drvene konstrukcije

24

Slovni simbol osnovne oznake kod specifinih elika

G S B P E Y za liveni elik za konstrukcioni elik (S235, S275, S355 ...) za betonske elike (B500 ...) za elik za opremu pod pritiskom (P265, P355 ...) za elik za mehanike konstrukcije (E295, ...) za elik za prednaprezanje betona (Y1770 ...)

Za eline konstrukcije u graevinarstvi koriste se preteno konstrukcioni elici (nelegirani, niskougljenini elici).
Metalne i drvene konstrukcije 25

Veze starih i novih oznaka optih konstrukcionih elika

Oznake elika prema novim standardima Osnovna oznaka prema JUS-EN 10027-1 S185 S235JR S235JRG1 S235JRG2 S235J0 S235J2G3 S275JR S275J0 S275J2G3 S355JR S355J0 S355J2G3 Brojana oznaka prema JUS-EN 10027-2 1.0035 1.0037 1.0036 1.0038 1.0114 1.0116 1.0044 1.0143 1.0144 1.0045 1.0553 1.0570 0130 0370 0371 0361 0362 0363 0451 0452 0453 0561 0562 0563 Oznaka elika u JUS C.B0.500:1989 prema standardu JUS C.B0.002:1986

Metalne i drvene konstrukcije

26

Tehniki uslovi isporuke proizvoda

Obraeni su u standardu JUS EN 10025: Toplovaljani proizvodi od nelegiranih konstrukcionih elika Tehniki zahtevi za isporuku U ovom standardu se definiu: vrsta elika (mehanike karakeristike, hemijski sastav), kvalitet elika (otpornost na krti lom i zamor materijala energija loma na odgrovarajuoj temperaturi), nain dezoksidacije i stanje isporuke.

Metalne i drvene konstrukcije

27

Mehanike karakteristike optih konstrukcionih elika

Metalne i drvene konstrukcije

28

Hemijski sastav elika

Metalne i drvene konstrukcije

29

Osnove prorauna elinih konstrukcija

Osnovni kriterijum je pouzdanost koja se ogleda kroz: sigurnost konstrukcija sa odgovarajuim stepenom sigurnosti mora da bude sposobna da prihvati sva optereenja koja e se javiti tokom njenog veka (kontrola napona, stabilnosti,...); funkcionalost konstrukcija mora da omogui normalno funkcionisanje objekta shodno njegovoj nameni (kontrola deformacija i vibracija); trajnost - faktori od uticaja su izbor i kvalitet materijala, kvalitet izvoakih radova, konstrukcijsko oblikovanje, nivo odravanja objekta (korozija, zamor matrijala,)
Metalne i drvene konstrukcije 30

Metode prorauna
Prema teoriji doputenih napona deterministiki pristup; zastupljen u domaim propisima; Prema teoriji graniih stanja poluprobabilistiki pristup; zastupljen u veini savremenih propisa (Evrokod);

Metalne i drvene konstrukcije

31

Proraun prema teoriji doputenih napona

Standardom se definiu (propisuju) odreeni sluajevi (kombinacije) optereenja i odgovarjui doputeni naponi koji ne smeju biti prekoraeni! Kriterijum za iscrpljenje nosivosti je dostizanje granice razvlaenja (fy). Doputeni naponi se odreuju (determiniu) na osnovu jedinstvenih koeficijenata sigurnosti () kojim se deli napon na granici razvlaenja (fy). Zasniva se na Teoriji elastinosti i u pogledu prorauna uticaja u elementima konstrukcije (globalna analiza) i u pogledu dimenzionisanja preseka i elemenata (lokalna analiza). Pored kontrole napona obavezna je i kontrola deformacija.
Metalne i drvene konstrukcije 32

Sluajevi optereenja
I sluaj optereenja osnovno optereenje (sopstvena teina, stalno optereenje, sneg, korisno optereenje, saobraajno optereenje,...) II sluaj optereenja osnovno + dopunsko optereenje (dopunska optereenja su: vetar, temperatura, sile koenja, boni udari,...) III sluaj optereenja osnovno + dopunsko + izuzetno optereenje (izuzetna optereenja su: udar vozila, seizmiki uticaju, poar...)
Metalne i drvene konstrukcije 33

Koeficijenti sigurnosti
Sluaj optereenja 1 2 3 I sluaj optereenja (osnovno) II sluaj optereenja (osnovno+dopunsko) III sluaj optereenja (osnovno+dopunsko+izuzetno) Koeficijent sigurnosti

I = 1,50 II = 1,33 III = 1,20

Doputeni naponi [MPa]

Oznaka elika S235 S275 S355 I sluaj optereenja

dop
160 185 240

dop
90 105 140

II sluaj optereenja

dop
180 205 265

dop
100 120 155

III sluaj optereenja

dop
200 235 300

dop
115 130 175

Metalne i drvene konstrukcije

34

Optere}enja: - stalno (G) - korisno (P) - sneg (S) - vetar (W) - temperatura (T) - seizmika (E) Analiza optere}enja Prora~unski model Kombinacije Uticaji u elementima konstrukcije Sile u presecima: N, Vy, Vz, My, Mz, Mt Deformacije: u, v, w, ... Kontrola deformacija Geometrijski podaci Prora~un napona:

Osnovni materijal

Koeficijent sigurnosti

Dopu{teni naponi

, , u

Kontrola napona

max dop

max dop

Dopu{tene deformacije

max dop
Metalne i drvene konstrukcije 35

Poluprobabilistiki koncept prorauna

Stohastika priroda glavnih parametara za proraun (dejstva, svojstva materijala, geometrijski podaci); Razvoj statistike i teorije verovatnoe; Sluajno promenljive veliine se uvode u proraun preko odgovarajue krive raspodele; Proverava se da li je postignut zahtevani stepen sigurnosti; Pojednostavljenje Gausova kriva raspodele usvojena za sve sluajne promenljive; Svi parametri od uticaja (optereenja, otpornost,...) se uvode u proraun preko karakteristinih vrednosti; Ovakav pristup se naziva poluprobabilistiki koncept prorauna;
Metalne i drvene konstrukcije 36

Teorija graninih stanja

Konstrukcija treba sa prihvatljivom verovatnoom da ostane pogodna za upotrebu za koju je namenjena; Stepen verovatnoe kojim se garantuje sigurnosti zavisi od posledica koje lom konstrukcije moe izazvati; Uvodi se u proraun i postelastina (plastina) otpornost elika; Parcijalni koeficijenti sigurnosti za dejstva i otpornost; Granina stanje se dele na granina stanja nosivosti i granina stanja upotrebljivosti;

Metalne i drvene konstrukcije

37

Granina stanja nosivosti

gubitak statike ravnotee konstrukcije kao krutog tela, lom konstrukcije ili njenog dela usled prekoraenja otpornosti poprenog preseka ili veze, gubitak stabilnosti elementa ili konstrukcije kao celine usled efekata drugog reda, prelazak sistema u potpuni ili delimini mehanizam formiranjem plastinih zglobova, i zamor materijala.
Metalne i drvene konstrukcije 38

Granina stanja upotrebljivosti

Vezana su za funkcionalnost objekta; Uglavnom se odnose na: deformacije konstrukcije ili njenog dela (elementa); vibracije Vrednosti doputenih deformacije zavise od namene konstrukcije, odnosno posmatranog elementa; Pod deformacijama prvenstveno se misli na ugibe (nosai), horizontalna pomeranja (stubovi) i obrtanja. Parcijalni koeficijenti sigurnosti se razlikuju za ULS i SLS.
Metalne i drvene konstrukcije 39

Karakteristine vrednosti
Odreuju se na osnovu Gausove krive raspodele; Za karakteristine vrednosti dejstava na konstrukciju usvajaju se 95% fraktili; Za karakteristine vrednosti otpornosti usvajaju se 5% fraktili;

Metalne i drvene konstrukcije

40

Kontrole graninih stanja

Granina stanja nosivosti

G, j

Gk , j + Q ,1 Qk ,1 = S d Rd = Rk / M

Granina stanja upotrebljivosti

E d Cd

Metalne i drvene konstrukcije

41

Osnovni materijal Dejstva: - stalno (Gk) - korisno (Pk) - sneg (Sk) - vetar (Wk) - temperatura (Tk) - seizmika (Ek)

Karakteristi~ne vrednosti

Koeficijent sigurnosti

Geometrijski podaci

Analiza optere}enja Prora~unski model Parcijalni koeficijenti sigurnosti Prora~unske vrednosti Sile u presecima: dejstava - Sd N, Vy, Vz, My, Mz, Mt Deformacije: u, v, w, ... Parcijalni koeficijenti sigurnosti Kontrola deformacija Dopu{tene deformacije Prora~un nosivosti - Rd

Uticaji u elementima konstrukcije

Kontrola nosivosti

S d Rd

Parcijalni koeficijenti sigurnosti

E d Cd
Metalne i drvene konstrukcije 42