trkmenistany ylymlar akademiasy Arheologia we etnografia instituty A. Baltaew, A.

Jykiew

NOWRUZ TRKMEN HALKYNY MILLI BARAMY

ACADEMY OF SCIENCES OF TURKMENISTAN ARCHaEOLOGY AND ETHNOGRAPHY INSTITUTE A. Baltayev, A. Jikiyev

NOVRUZ NATIONAL HOLIDAY of TURKMEN PEOPLE

A. , .

AgabatYlym2013

 Nowruz trkmenleri gadymdan geln milli baramydyr. Halky kalbynda we hakydasynda aap gelen bu baramy ata-babalarymyz tze yly balanmagy hkmnde baram edipdirler. Pederlerimizi i u pelsepelerinden, garaylaryndan gzba alyp, asyrlary dowamynda ruhubelent trkmen halkyny ruhy durmuynda aratyn mhm orny eelen Nowruz baramy trkmen dwletini hratly tze senenamasynda tze mazmuna, tze ruha, tze rwe ee boldy. Trkmenistany Prezidenti Gurbanguly BERDIMUHAMEDOW Novruz - the oldest national holiday of the Turkmen people. This light date ingrained in the memories and hearts of our people and symbolizes the beginning of a new year. It is rooted in the depths of the philosophy of life, outlook of our glorious ancestors and was an important part of the spiritual life of the Turkmen people for centuries. In the new historical period of the Turkmen state Novruz has a place in the calendar of important dates, finding a completely new meaning and sound. President of Turkmenistan Gurbanguly BERDIMUHAMEDOV: . . , . , .

NOWRUZ TEB IGATY HEM-DE K LLERI B ARAMY

Hormatly okyjylar! Trkmen halkyny Milli bahar Nowruz baramy bilen bagly taryhyme deni dpler baradaky u kitaby sizi dykgatyyza etirris. Kitapda umumadamzat medenietini dr d ne gymmatlyklaryny biri bolan Nowruz baramyny tsin dpleri, onu bilen bagly edebi eserler, halk ounlary, bereketli trkmen topragyny zi, bu gadymy hem myhmanser halky kalby aly sahy to saagyny bezegi bolan to tagamlary we beleki milli relgeler barada grr edilr. Nowruzy taryhy gzbalaryny wrenmek in, ony ekeranylygy irki ojaklary bilen baglanydyrmak maksadalayk hem-de kmil pikirgaray yzygiderliligine kybap bolar. Belli arheolog, etnograf alymlary ylmy gzlegleri Trkmenistany gadymy Mesopotamia, Msr, Hyta, Hindistan bilen bir hatarda gadymy medenietleri mekany, sen siwilizasialary binji merkezi bolandygyny subut etdi. Hzirki dwrde munu zi dn derejesinde ykrar edilen hakykatdyr. Eger-de biz Nowruzy ilkinji nobatda hut tebigaty tzelenii, topragy gy ukusyndan oanyp, gatadan gller ayy, ekeranylyk ilerini balangyjy bilen baglanydyran bolsak, onda bu baramylygy keremli gzbalaryny hut u bereketli toprakdan gzlemelidiris. Ynsan mrni ilkinji gnnden soky demine enli to bilen her pursatyny dabaralandyrmagy bize pent eden pederlerimizi topraga dirili dnesini talan gnlerini baramylyk dabaralaryna beslndigi bolsa z-znden dnklidir. Nowruz baramy Berkarar dwletimizi bagtyarlyk dwrnde gneli Trkmenistany hli knjeklerinde giden bellenilip geiln nabay milli baramlary birine wrldi. Trkmenistany Prezidenti Hormatly Gurbanguly Berdimuhamedow Nowruz baramy barada ele dir: Milli bahar baramy trkmen halkyny kalbynda we hakydasynda ajayp to hkmnde bellenip geln baramlary biridir. Mhriban halkymyz asyrlary dowamynda has-da kmilleen gadymy Milli bahar baramyny bu gn ynsan durmuyna tze wgin berndigine, umumadamzat medeni mirasyny arylmaz blegi hkmnde hmietini has uludygyna ksiz guwanar [1]. Trkmenistany Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowy ba lan gylary esasynda we hut z ni batutanlygynda urdumyzda alnyp barylan kpugurly medeni sya sat trkmen halky tarapyndan myllyk lary jmminde dredilip, bizi gnlerimize enli gelip eten milli mirasymyzy, ol sanda Nowruz baramyny gyzykly dplerini gorap
7

saklamaga, ylmy tadan uur wrenmge, dwrebap wginler bilen dikeltmge gnkdirilendir. Nowruz baramyny dpleri halkymyzy taryhyny, edebi mirasyny, ruhy-gzellik dnsini wrenmekde gymmatly hazynadyr. Soky yllarda bizi dwletimizde Nowruz baramy bilen bagly dpleri itekirlp baran gadymy nusgalaryny ylmy esasda dpli wrenmge hli mmkinilikler dredildi. oa layklykda, bu ugurda ylmy gzleg ilerini alyp baran alymlar tarapyndan berkarar Trkmenistany drli knjeklerinde aaan ilaty arasyndan Nowruz baramy bilen bagly milli dpleri, ahyrana eserleri, halk ounlaryny, naharlary drli grnleri ygnalyp, ylmy seljermeler geirildi. ele hem trkmen edebi mirasyny dnni drli dwletlerini ylmy kitaphanalarynda saklanylan gadymy golazmalary wrenilip, halk kpligine etirildi. u kitapda dwletimizi drli knjeklerine guralan ylmy-gzleg saparlaryny netijesinde ze ykarylan etnografik maglumatlar ilkinji gezek ylmy dolanyyga girizilr. Nowruz baramyny tsin dple rini tze wginler bilen dikeltmekde urdumyzy medeniet ulgamyny igrlerini aratyn tagallalary bardyr. TrkmenistanyMedeniet ministrligini welaat mdirliklerine, etrap, her medeniet blmlerine degili folklor-etnografik toparlaryny ykylarynda Nowruz baramyny milli dplerini, ahyrana halk dredijilik eserlerini enemesi dwrebap wginler bilen dikeldildi. Olary Nowruz baramylygy mynasybetli guralan dabaralarda erine etirn eper ykylary tomaaylary to atlygyny goalandyrar.
8

Taryhymyzy drli dwrlerinde Nowruz baramyny dpleri alysdaky we goladaky halklar bilen medeni gatnayklary we zara tsirleri hasda kmillemegine hyzmat edipdir. Beik pek oluny ugry bilen gatnan kerwenler halkymyzy Nowruz baramy bilen bagly tsin dplerini dnni ar knjegine aradypdyr. Hormatly Prezidentimizi Kararlary bilen Berkarar dwletimizi bagtyarlyk dwrnde urdumyzda milli mira symyzy drdne gymmatlyklaryna bagylanan halkara festiwallaryny, sergileri, ylmy maslahatlary, medeniet gnlerini we beleki forumlary yzygiderli geirilip durulmagy ruhy balyklarymyzy dn wagyz etmge gi mmkinilikler dredr. Hormatly Prezidentimizi milli medenietimizi hzirki zamany sen dnsini llerine layklykda s dr mek baradaky bimber aladalary gady my atalarymyzy hem-de soky nesilleri Nowruz baramy bilen bagly dreden tsin dplerini dowam etdirmge, olary pederlerimizi ruhuna ygrarlylykda berja etmge we znden soky nesillere geirmge gnkdirilendir. Munu zi Hormatly Prezidentimizi die bir trkmen halkyny dl, esem umumadamzat gymmatlyklaryny gorap saklamak ugrunda alyp baran phim-parasada ugrulan dengrjilikli syasatyny irin miweleridir. nki gadymy Nowruz baramy bilen bagly dpler die trkmen halkyny dl, esem umumadamzat genisini dreden nabay ruhy balyklaryny biridir. Nowruz baramyny gadymy dplerini geljek nesiller in gorap saklamak bolsa umumadamzat bhbitli ynsanperwer wezipedir.

NOWRUZ BARAMYNY GADYMY DP LERI WE TO MELISLERI

Trkmenistan Garasyzlyga ee bolanyndan so, Nowruz baramyna has-da uly hmiet berlip, bu baram gnleri dyn gni dilip yglan edilip, ol uludan tutulyp balandy. Nowruz baramy Orta, Merkezi we Alynky Aziany halklary tarapyndan redilen, ol sanda trkmenleri hem eke-tk Gn senenamasy (kalendary) bouna az paslynda gije-gndizi delen wagtynda mart ayny 21inde bellenilr. Trkmen halky hzirki gregorian senenamasy kabul edilmezinden iki hili tze yly Nowruzy bellpdir. Olary ilkinjisi halk arasynda Trkmen Nowruzy a-da arwa Nowruzy, Togsan doldy, ere yly gitdi atlary bilen belli bolup, adata, fewral ayny 22-sine bellenilipdir. Bu hasap buratlarda, azerbajanlarda we baga kbir halklarda hem bar. Her yly 22-nji fewralyna gabat geln Trkmen Nowruzyny gadymy oguz-trki kowumlarymyzy nesilleri bolan buratlarda we azerbajanlarda hem bellenilip geilendigi Gn kalendary bouna redilen bu senenamany hem gadymydygyna aatlyk edr. Nowruz baramlaryny ikinjisi Gndogar urtlarynda has giden mehur bolan 21-nji martda belleniln Nowruz baramydyr. Nowruzy Gnorta we Gndogar Trkmenistany oturymly we ekeranylyk bilen megullanan ilaty has owhunly bellpdirler. Nowruz baramyny soky asyrlarda maldarylyga has kp ns beren

Merkezi we Gnbatar Trkmenistany ilaty baramylyk gnlerinde yly sylagy hkmnde nowruz kje, nowruz arma aly milli naharlary biirip, die u baramylyga mahsus bolan semeni tagamyny taarlamak aly dpler bilen dabaraly bellpdirler. Nowruz senenamasyny haan we nirede drndigi hakynda anyk maglumatlar ok. Alymlary aglabasy zoroastrizm dinini keramatly kitaby, Awestany maglumatlaryna hem-de ze ykarylan arheologik tapyndylara esaslanyp, Nowruzy Horasanda (Gnorta Trkmenistan we Demirgazyk-Gndogar Eran) a-da Horezmde (Demirgazyk Trkmenistan we zbegistan)

drndigini ak edrler. Gnorta we Demirgazyk Trkmenistany adygrliklerinden azyna we gzne gije-gndizi delen gnlerinde erli ilaty Gn hatyrasyna gurban edendiklerine aatlyk edn tapyndylar ze ykaryldy, hususan-da, gurban edilen mallary eti biirilen uly gazanlar tapyldy [5. 109 s.]. Ilis alymy Meri Bosy Nowruz hasabyny we yslamdan ki otparazlyk dinini taryhy kkleri barada grr bern Otparazlar () atly kitabynda bellei aly, otparazlyk dininde huday aradan zatlaryny hemmesinden has mhmi ot hasaplanypdyr. Oda degili dpler we baramlar trkmenlerde hem saklanyp galypdyr. Belli alym S.N.Krameri Taryh umerde balaar atly kitabynda ylymda trkmenleri gadymy kowum dalary hasapla nylan, bizi eamymyzdan ki III myllyklarda Mesopotamiada Tigr we ewfrat dera laryny aralygynda irki siwilizasialary merkezlerini birini dreden umerleri ruhy medenietinde Nowruz bara myny dabaraly bellenil ndigi azylypdyr [34. 256 s.]. umerleri taryhyny wreniji alym I.S.Klokow z kitabynda bu barada ele azar: Nazary jhtden, umerlerde yl 360 gnden alyp, her yl 12 adan we her a 30 gnden

10

ybaratdyr. yly birinji gni bahary ilkinji gni hasaplanylar [35. 207 s.]. Gadymy Gilgame umer dessanynda Nowruz Tze yl, Tze gn, Bahary ilkinji gni, Bahar baramy ekilinde bean edilip, baram dabarasy, owhunly mezetme grninde alnypdyr. Dessanda Nowruzy Tze yly owhunyny suratlandyran ele setirler bar: heri halkyna bir kz sodum, Bu gn bir tgeik dabara-todur. Miwe iresini, erbet-eraby, Datly nygmatlary doana godum. Her kimse bezenip ykypdyr sele, Tze yl atlygy eledir, ele [36. 12s.]. Gndogar urtlaryny kpsinde Nowruz Tze yl baramy az paslynda gije-gndizi delen wagty bellenilipdir. eri gelende atsak, bizi eamymyzdan ki III myllykda Mesopotamiada aan gadymy kowumdalarymyz umerlerde redilen a kalendaryny hem shetlibishet gnleri bolupdyr. Bu gadymy dp giki orta asyrlarda Beik mogollar adwletinde hem giden ulanylyp, ele gne Beik Biribardan alkawly Soltany shet gni dilip atlandyrylypdyr. Otparazlyk dinini mukaddes Awesta kitabynda bu baram Nowruz dilip atlandyrylmandyr. Baramylygy Nowruz

ady die orta asyrlarda aan alymlary we ahyrlary ilerinde duar. Has irki dwrlerden balap, t araplary bu erlerde yslam dinini aradan dwrne enli Merkezi we Alynky Aziany halklary Nowruz gnleri buthanalary nde uly ot akyp, tze yl baramyny bellpdirler. azy gelmegi, baky durmuy balanan ilkinji tze Gni arwahjynlary ok bolan, bahar paslyny balanan gni hasaplanypdyr. Tze yly ilkinji gnnde (Nowruzda) adamlar gnortan buthanany anyna p, eri astyndan ylylygy, agtylygy dolanyp gelendigini adyan garylapdyrlar [6. 4445 s.].

11

VII asyrda Gndogarda Nowruz baramyny dpleri yslam dinini dessurlary bilen utgadyrylypdyr. MunyVIII asyrda Abbasylary kgnde otparazlyk dwrnde mehur bolan Nowruz baramyny ksi aly owhunly bellenilendigi hem doly tassyklaar. Nowruz baramyny Horezm patyalaryny kgnde bellenilii barada XXI asyrlary belli alymy Abu Rehan Birunini Geen nesilleri adygrlikleri ( ) atly iinde bu barada giilein maglumatlar berilr. Russia Federasiasyny Ylymlar akademiasyny Etnologia institutyny ylmy igri N.P.Lobaewany Orta Aziany ekeranylaryny senenama dplerini taryhyndan atly makalasynda Abu Rehan Birunini Nowruz baradaky azan maglumatlaryny rn jadardygy we badygy barada syn berilr.
12

Birunini iinde Gndogar halklaryny kpsinde yslam dini aradylandan so hijri a-yl hasaby bilen redilendigine garamazdan, Nowruz baramyny Gn yl hasaby bilen, agny gijegndizi azky delen gnnde bellenendigi azylypdyr [7. 816 s.]. Abu Rehan Biruni ayl hasabyny retmekde Nowruz baramyny ylbay hkmnde elgi alynandygyny, munu zi halk in a-gn hasabyny retmekde rn amatlylyk dredndigini z iinde bellpdir. Mundan baga-da, alym Horasany hkmdarlaryny Nowruz gnnde nkerlerine az geimini gedirendigi, Nowruz gnleri Horezm patyalaryny kgnde drli naharlar, ele hem semeni biirilip, myhmanlary patyany kabul edendigi barada azypdyr. Orta asyrlarda Nowruz baramyny Orta Aziada we Horasanda dabaraly bellenilip geilii barada Gndogary belli ahyry AbulkasymFerdwsini anama (alary taryhy) eserinde we beleki mehur alym-ahyrlary eserlerinde hem gyzykly maglumatlar bar. Hzirki Knergen herini anyndaky obada doglan Abu Rehan Birunini dwrdei X asyrda aap geen ahyr Ferdwsi anama atly eserini Trkmen-Gaznalylar dwletini esaslandyran hkmdar Mahmyt Gaznalyny tabyrygy bouna 30 yly dowamynda azypdyr. Rowaatlara gr, Mahmyt Gaznaly ahyr Ferdws bitiren hyzmaty in

ujypsyzja serpa apar. Hkmdar anama eserini r edip, gatalapgatalap okanyndan so, bu eseri gymmatyny rn okarydygyna baha berip, Ferdws z kmekisi bilen kp gyzyl dinar ugradar. Emma any arzyly serpay klenen de Tusu derwezesinden girende, heri beleki derwezesinden herliler ahyry soky oluna ugradypdyrlar. anama eserinde Nowruz hakynda aakdaky aly drdne setirler bar: Bize rowaaty dahan [8] grr berr: Ilki kim Men hkmdar diipdir. Kim ilki z kellesine T geipdir. Hemmesi gemide galdy. Bular kne kitaplarda bar Olar gahrymanlyklar hakynda Tji we tagty kanun berdi Patya Kaumurs, hkm srp balady Dnde kanun we hkimiet we adalatlylyk peda boldy. Gn tweregindki lemde aldyrap, Dnde ene-de gl ayldy az ykdy. Jemit [9] howada asylyp duran aly, Patya z tagtynda Gn aly akyp barar. Tagty anynda lem malayny ere berdi, Adamlar bu bagta ksiz begendiler. Hkmdary aagyny aagyna ahontlar (gymmat bahaly da) okladylar,

agty gne Nowruz didiler, Go tze yl baramylyk bolsun, Ol gn er tagta gelr, dyn alar. Bu gadymy baram hemielikdir. Go ol geen patyalary ada salsyn [10. 3951 s.]. Ferdwsini eserinde waspy etiriln Nowruz baramylygyny temasy gadymy Gndogary drli dwletlerinde soraky dwrlerde aap, rn gymmatly eserleri dredip giden belli ahyrlary ilerinde gi gerim alar. Mysal in, XI asyry belli ahyry atranjy hem ele setirleri azypdyr: Legleki hemie Nowruz hakda bize ho habar getirr. Bu azda legleki gamgyn regimizi atlandyrar. Onu hwrtgesi mekdepdir, sereler onu oglanlarydyr (okuwylarydyr). Olary arasynda garry mugallym halypa legleki otyr. XI asyry belli alymlaryny biri M.Narahy Buharany taryhy
13

atlandyrylan saldamly iinde: Her yly soky ayny 21-ne Tze yl baramy uly dabaralara beslenilip bellenilr. Bu baramylyk ekeranylary baramydyr diip azar. Mlim boly aly, Beik Seljuk dwletini soltany Mlik any hkmdarlyk eden dwrnde ylym, bilim, medeniet pajarlap spdir. adwleti tanymal ynsanlaryny, alymlaryny, ahyrlaryny, bagysazandalaryny hkmdar z howandarlygynda saklap, olar bilen ygy-ygydan duuyp, geemaslahat edip durupdyr. Mlik a il-urt bhbitli tze bir balangyjy dbni tutanda alymlar mnejjimler bilen maslahatlayp, olardan hasy gn shetlidigini amatlydygyny sorapdyr hem-de olary maslahaty bilen ie balapdyr. Seljuk soltanlygyny mehur hkmdarlaryny biri Mlik a alymlary tweregine ygnap, geljekki

myllyklara a saljak tze a-yl hasabynysenenamany dzdrmegi regine dwr. Alymlary gatnamagynda geirilen maslahatda belli matematik we astronom Omar Haamy bu mesele bouna eden teklibi hkmdary regine jk bolar. Omar HaamMlik any tagallasy bilen kg anynda asman jisimlerine gzegilik edip wrenmek in obserwatoria gurdurar. z dwrni belli alymlary bilen bilelikde Gn hasaby bouna anyk a-gn senenamasyny dzp, azyna gijegndizi delen wagtyny, agny Nowruzy wagtyny anyklap, Mlik any tabyrygyny htdesinden gelr. elelikde, dn belli, hzirki dwre enli z mehurlygyny itirmn geln Gn senenamasy dzlr. Omar Haamy bu kitabynda: Eliizdki kitapda Nowruzy gadymy dpleri, ki dwrde onu hasy gnde bellenilendigi, hasy

14

hkmdary dwrnde baramylyk derejesinde bellenilip balandygy, onu aly-da, Gndogary belli hkmdarlaryny beleki kk dpleri we olarda a neberelerini zlerini alyp bary medenieti bean edilr dilip bellenilr. ele hem eri 365 gnde we bir gije-gndizi reginde Gn dayndan alanandygy, Nowruz ayny ilkinji gnne Tze gn Nowruzdilip at berlendigi we onu baramylyk dbine wrlendigi azylypdyr. Alymy bellei aly, Jemitden soky patyalar bu gadymy dbi redipdirler we onu mazmunyny has-da baladyrypdyrlar. Rowaatlara gr, Kaumars patyany hkmdarlyk eden dwrnde ol yly, ay, gnleri atlaryny bellp, adamlar biler aly, a-yl hasabyny bellemegi we retmegi girizipdir. Nowruznamada mundan bagada, Jemit patyadan t Mlik any dwrne enli urt hkmdarlaryny

a-yl hasabyna girizen tgemeleri, ayl hasabyny girizilmegini sebpleri hakynda grr edilr. Eserde Nowruz bilen baglanyykly ady tutulan patyalar, mifiki ahslar Jemidi, Kaumarsy, Tahmurasy, Huangy keramatly hkmdarlar hasaplanylandygy barada hem azylypdyr. Alym Nowruznamada ekeranylyk bilen bagly drn baramylyk dp lerini keramatly Jemidi, Kaumars patyalaryny dwrnde-de bolan dygyny, Nowruzy drei barada dn belli eserleri azan Ferdwsini, Birunini aan asyrlarynda-da mehurdygyny, mahlasy adam drli bri Nowruz baramy hem bar diip azar [11. 6061 s.]. Sasanylary hkmdarlyk eden IIIVII asyrlarda Nowruz dpleri has dabaraly baramlary biri hkmnde bellenilipdir. Baramylyk dabaralary alty gnlp dowam edipdir. Ayl hasabyny ilkinji ayny birinji gnnde Tze yl baramy
15

balanypdyr. Baramylygy ilkinji b gni hli halk baramy, altynjy gni bolsa patyany gni hasaplanylypdyr. Ol gn Uly Nowruz dilip atlandyrylypdyr. Biruni Sasany patyalaryny kk alymlary Kisrawyny we Masudyny azgylaryna esaslanyp, Nowruz baramyny aakdaky aly rgnli dplerini bolandygyny azypdyr. Nowruzy ilkinji gni patya halky arasyna ykypdyr. Baramy balanandygy bilen adamlary gutlap, Tze ylda kk tarapyndan ilaty eretli aamagy in hli mmkinilikleri drediljekdigini, mtlere hemaat beriljekdigini wada beripdir. Nowruzy ikinji gni patya dahanlary, er eelerini we urdu belli adamlaryny hem-de olary magalalaryny, nji gn nkerleriharby serkerdeleri, ruhanylary, okary wezipelerde ilenleri, drdnji gn z akyn garyndalaryny, binji gn z ogullaryny we egindelerini kabul edipdir. Nowruzy altynjy gni z egindeleri bilen melis gurap, erkana dyn alypdyr, wagtyny ho geiripdir. Bu anly gnler Uly Nowruz dilip atlandyrylypdyr. Uly Nowruzy dabaralaryna bir aa gola wagt nden balap ije taarlyk grpdirler. Mysal in, Uly Nowruza igrimi b gn galanda, patyany kgndki arbagda rite oturdylan da stnlerini stnde arpa, bugda, twi, noba, mekge, nohut, knji aly ekinleri dnelerini ekipdirler. Baramylyk gnlerine etier aly olara rn nsli ideg edipdirler, wagtlywagtynda suwarypdyrlar. Nowruzy ilkinji gnnde dabaraly adym-saz, shbet bilen olary baldaklaryny ygnamak dessuryny berja edip dabara gurapdyrlar.
16

Baramylygy ilkinji b gnnde patya yly dowamynda tapawutly zhmet ekenlere, dwlet, il-gn bhbitli ilerde aratyn hyzmat bitirenlere halat-serpa apypdyr, arz-ikaatlaryny dilpdir. To dabaralary adamlar tara pyndan patya in taarlanylan sowgatlary gowurmak dessury bilen utgadyrylyp, has-da tsirli geirilipdir. Tjirler, telekeiler yly dowa mynda tlp etimedik salgytlaryny Nowruz gnlerinde tlpdirler. TaryhyN.P.Lobaewany Orta Aziany ekeranylaryny senenama dplerini taryhyndan atly iinde bellei aly, adyllykda, parasatlylykda ady rowaata wrlen patya Hysrow Anuirwany dwrnde Nowruz gnleri to saaklarynda drli dneleri (bugday, arpany, mekgni, nohudy, twini, knjini, nobany we .m.) unundan biirilen rek, gyzdyrmalar golupdyr. Olary stne 7 agajy swdi, zetuny, beini, nary we .m. agalary ybyklaryny atypdyrlar. Saagy stnde 7 sany ak kse, 7 dirhem, dinar pullary, zrlik, mundan baga-da, st, penir, reklenen umurtga golupdyr. Patyany nde ak gant, kokos hozy, hurma atylan stli naharlar golupdyr. Tze ylda bol hasyl bolsun dien niet bilen, owaldan geln dbe gr, Nowruzdan 25 gn rite medanada 7 drli dnni tohumlaryny sdrip etidiripdirler. To saaklaryny stnde keramatly emler akypdyrlar [7. 8 s.]. EtnografA.Ngmtini Gadymy tjik leri we olary ata-babalaryny eke ranylyk senenamasy bilen bagly

dpleri atly iinde Nowruz bara mynda gyzyldan asalyp gymmatly dalar oturdylan zgi, ok-ay, aty, layny hmietine uly ns berlipdir. To naharlarynda tze bugday, arpany, mekgejweni regi, noba pedalanylypdyr. Saak da 7 grnli dnni unundan biirilen rekleri stnde 7 drli agalary ybyklary, eker, gyzyl-km teeleri, zrlik oty golupdyr. Mundan baga-da, s harpyndan balanan imitleri edisi bilen saagy bezemek dessury redilipdir. Nowruzda patyalar pygamber sahawatyna eerip, gnli adamlary gnsini tpdirler, bendilikde oturanlary azatlyga ykarypdyrlar [12. 6263 s.]. A.Niazini Musulman baram ylyklary atly iinde Nowruzy ran irki dwrlerden bri bellenilip, so-solar yslam dinini dessurlary bilen utgayp gidendigini, ne baramylygy, esasan, ekeranylyk dpleri bilen baglydygyny, mysal in, az ekiini balanandygyny alamaty hkmnde ilkinji ili ekmek aly dpleri berja edilendigini beller. Kitapda tjikleri Nowruz baramyna taarlyk ileri hem bean edilr: Jalary, howlulary ii syrylypsprilr, degi tzelenilr. Baramylyga on b gn galanda, aga gapda bugda dnesi ekilip, semeni biirmge nden taarlyk grlr. Munu maksady tze ylda bol hasyl arzuwlamakdyr [38. 30 s.]. Trkmenistany Ylymlar akade mi asyny Arheologia we etnografia institutyny guramagynda Lebap welaatyny Ktendag etrabyndan t Trkmenabat herine enli aralykda geirilen etnografik gzleg ileri kbir etraplarda hzirki gnlerde-de

et goulman taarlanylan semeni, kje, bulamak, stli a, nobaly una, mewe, agdarma gutap aly nahardyr sji tagamlary 7-sini biirilip, Nowruz baramyny saagyny bezemek dessuryny redilip gelinndigini ze ykardy [37]. Nowruz-bahar baramylygyny Merkezi Aziany kp halklaryny, hususan-da, trkmenleri dplerine meze irki dessurlary gadymy oguztrki kowumdalarymyzy mesgen tutan goy dwletlerini kpsinde arapdyr. Mysal in, Trkiede rtogrul Gazyny olbaylygyndaky seljuk trkmenleri XIII asyrda Anadoly herine Mlik any Nowruzdan balanan senenamasyny shetli gnnden ugur alyp aak basarlar. Hkmdar ol erlerde atalardan miras bolup gelen gadymy relgeleri has-da kmilledirip, bahar alary atlaryny bezp-beslp, alalara awa-ikara, seil-serana ykypdyr. Kyrk gulakly to gazanlary atarylyp, soltany raatlary ggnli sazlary kalplarda dredn jogunyna igitleri aak tansyny edipdirler. Dbe gr, Nowruz gnleri hkmdar adwleti hli erler dki wekillerini rip, halk maslahatyny geiripdir. rtogrul Gazy maslahaty dilip atlandyrylan bu maslahaty owazasy dn dolupdyr. rtogrul gazy maslahaty AdylhemitII hkmdarlyk eden dwrne enli dowam edipdir. Alymlary azmagyna gr, erli ilat hzirki dwrde hem atalary gadymy dessuryna ygrarly bolmak bilen, Trkini Sgt herinde erlen rtogrul Gazy kmmetini twereginde ol kysmy baramylyk
17

geirip, datly naharlar biirrler. Baramylykda halk dredijilik ykylary guralyp, at stndki milli ounlar rn gyzykly geirilr. Trkini Toros sebitlerinde aaan trkmenler ki dwrde Nowruz gnleri saba-sher birekbiregi ne baryp, bahar baramy bilen gutlapdyrlar. Ilat azlaga ykyp, goun-geilerden st nmlerini drli grnlerini aran, al, gurt, gatyk taarlap, to saagynda ol zatlardan-da goupdyrlar. Srsinde owlak-guzy grnen adamlar ol gn myhmanlaryny dowar soup hezzetlpdirler. Dabara gelen adamlar maldarlary Nowruzyyz gutly, owlak-guzy mwsmiiz hayrly, bereketli bolsun! diip gutlapdyrlar. Baramylykda dowul, surna, baglama, ud, dilli tdk aly saz

gurallary alnyp, adym adylyp, tans edilipdir. Ir ertirden gi agama enli dowam eden ol dabara adamlarda agzybirligi has-da berklediripdir. GadymyIzmir welaatyny Naldken obasynda aaan kowumdalarymyz bahar baramyny Soltan Nowruz diip atlandyrypdyrlar. Olary arasynda Marty 9-yndan so daglar myhman alar dien ynan rgnli eken. Nowruz baramyny azlag alada uludan tutupdyrlar. Ysmanakly brek, palaw, umurtgadan taarlanan naharlar to desterhanyny bezegi bolupdyr. Baramylyk gnleri hemmeleri i tze, i tmiz lybaslaryny geinmegi, tebigaty roy-kebini tzelenmegi bilen utgayp, baramylyk atlygyny, busanjyny barha belende gteripdir [36. 12 s.]. Gadymy Wawilonda, 3 m yl mundan mart aynda azyna gije-gndizi delen gni Nowruz baramylygyny belleniln gnlerinde uly dini baram edilipdir. Barama hli adamlar de gatnayp, rn owhunly geirilipdir. Goy Eran dwletini kbir herdir obalarynda hzire enli sasanylar dwrnde (IIIVII asyrlar) has mehur bolan otparazlyk dinine mahsus dpleri berja edrler. Olar saagy edi drli tagamlar (imitler) bilen bezp, anyp duran em goup, Nowruz baramyny on gnlp dowam edrler. alar Nowruz gijeleri kelerde ot akyp, gnlerini oda dkmek in onu

18

stnden bkrler. Nowruz ayny altysyna bolsa, otparazlyk dinini pygamberi Zoroastry doglan gnni bellerler [14. 7273 s.]. XIX asyry 70-nji yllarynda Demirgazyk Eranda Russiany konsuly wezipesinde iln baron Bode Kolyew Eranda aaan trkmenleri kp blegini mesgen tutan Trkmenshra welaatynda Nowruz baramylygyny iki halky wekillerini agzybirlikde dise agalaly agdada bellendikleri barada azypdyr. Gazagystanda bu baramylygy tsin dabaralary gadymdan geln kada gr, Nowruz ayny 22ine sagat den so balanar. Bu baramylyga gazaklar ylbay halk baramy hem dirler. Nowruz gnleri agyn agsa, ony Nur agdy, geljek yl gowy bolar diip orarlar. Eger-de gar agsa, oa Akja gar dirler. Halk arasynda mezetme hkmnde owadan gyzlara: Bu gyz Nowruzy akja gary aly dirler. ler gazaklarda Nowruz gnleri kz soupdyrlar. Nowruz kje atlandyrylan milli nahary bolsa, die hepdni tk gnleri biiripdirler. ne bu gnler saaga kje alar in beriln bolsa, aksakgallary ne hormat bilen kzi kellesini goupdyrlar. Baramylyk gnleri at stnde onalan halk ounlary uly owhun bilen geirilipdir [16. 7 s.]. zbegistany uly herlerinde Nowruz gnleri gi bazarlary rite

taarlanylan erlerinde halk sungat ussatlaryny gatnamagynda adymsazlar, tanslar guralypdyr. Adamlara palaw we miweleri edi grni bilen hezzet-hormat edipdirler. edi drli dnelerden taarlanan kje armasyny biiripdirler. ler Nowruzy anynda erli mnejjimler, alymlar Hywany hanyna Tze yly nhili boljakdygyny, shetli gnlerini habar beripdirler. Han z ilatyna baramylygy uludan bellemge rugsat beripdir hem-de onu guramaylykly gemegine ardam edipdir. Bazarlarda go, horaz urudyrylypdyr, masgarabazlary ykylary guralypdyr. Nowruz on b gne enli baram edilipdir [22. 719 s.].
19

Nowruzy saagyny smelek, dograma, palaw, 7 grnli dneden biirilen alar, biek (otly brek), gatlama, kaki (idar) aly irin naznygmatlar bezerler. Baramylyk gnleri guralan atapyyk, gre aly halk ounlary bouna bsleikler, masgarabazlary degime heindaki ounlary guralar. Hytada aaan oguz-trki kowumlary Nowruz bahar baramy ny giden bellpdirler. Baramylyk gnleri obalary, herleri ilaty kelerde adym adyp, gezelen edipdirler. Kelleleri ak rekli ba gaply dwlet igrleri, ahunlar, nkerleresgerler, heri hkimbegi metjide baryp baram namazyny okap, biri-birlerini gutlapdyrlar rysgal we dwletlilik arzuw edipdirler. Nowruz Tze yl gijelerinde magala agzalaryny bir saagy baynda jemlenmegini dp edipdirler. Tze yly edinji gni gk nmleri edi grninden orba biiripdirler. Baramylyk gijeleri ot akyp, ler tpe, hzirki wagtda feerwek atmak dbi redilr. Sebbi tpei sesine jynlar, erbet ruhlar gayp gidrmi hem-de yly dmli, rysgal-bereketli bolmagyna z tsirini etirrmi. Hytada aaan ugurlar, trkmenler, gazaklar we beleki musulman halklary Tze yl baramyna bahar baramy i-szi diip atlandyrarlar [31. 196197 s.). Hindistanda, gije-gndizi azyna delen gni Holi baramyny bellerler. Baramdan iki hepde odun ygnap balaarlar. Sora agamlaryna ot akyp, odu stnden bkrler. Alymlary pikirine gr, bu dessur gadymy otparazlyk dinini mukaddes ot bilen bagly dplerinden
20

gzba alypdyr. Holi gni adamlar zlerini aladasyz we adyan duarlar. Dabara gatnaan alar biri-birini stne reklenen suwlary seprler. [24. 128 s.]. Gadymy gndogary kp erlerinde bolup, ilaty milli relgelerini wrenen arap syahatylaryny azmaklaryna gr, gadymy oguz-trki tapalarynda oguz mnejjimleri jadyly gji bar hasaplanylan day okary zyyp agy, gar agdyrypdyrlar. [18. 249 s.]. eri gelende atsak, Trkmenistany kneden oturymly oba erlerinde hzirki wagta enli saklanylyp galan gadymy b da ony u dessurdan gzba alan bolmagy mmkin. Sebbi b da onuny mazmuny ak guy okaryk zyyp, day bereket-rysgally e salmakdan ybarat. Atalarymyzy ele gadymy dbine meze dessur Azerbajany dag etegindki gadymy obalaryny ilatyny arasynda saklanylyp galypdyr. Oba mnejjimleri dagdan getirilen Baba day atlandyrylan day agy agdyran jadyly gjni bardygyna ynanyp, ony Nowruz gnlerinde geirilen dessurlarda, hmietli dabaralarda ulanypdyrlar. Azerbajanlary arasynda aran baga bir tsin rowaata gr, Tze yl hawanlary birini stne mnp gelrmiin [15. 23 s.]. Halky ynanjyna gr, eger-de, Tze yl aty stne mnp gelse, onda yl agynly we hasylly bolarmy, eger dde balyk grse, yl agynly bolar dien ordumlar bar. Azerbajanlary me senenamasyna gr, mart ay owlak gyran, aprel abga (Lesan), ma aglar-gler, iun wa nne, iul zm

biirengoza biiren, awgust guruk doan, sentabr solan, noabr gyraw den aly atlandyrylypdyr [15.164165 s.]. Bizi pikirimize, Gndogar halklaryny arasynda giden aran yllary keramatly hasaplanan hawanlary we gulary atlary bilen atlandyrmak dessury gzbayny ga dy my oguz-trki kowumlarymyzy ruhy medenietine degili milli relgelerden alyp gadypdyr hemde ol halkymyz tarapyndan hzire enli rediln me a-yl hasaby bilen baglanyyklydyr. Mlim boly aly, trkmen me yllary ele atlandyrylar: yl bay syan, sygyr, bars, towan, luw, ylan, ylky, ko (goun), bijin, takyk, it, douz boldy tamam [19. 225226 s.]. Bu senenamany oguz-trki kowumlarymyzy hanlaryny VVII asyrlara degili mazar sti dalarynda kp duandygyny aratyn bellemelidiris [20. 42 s.]. Her me ylynda nhili howa agdayny, alamatyny bolandygy barada adylan drli pikirler, rowaatlar hem halkymyzy arasynda saklanylyp galypdyr. Hasaby ilkinji syan yly yssy howaly yl, sygyr yly agynly, otly, bars yly az agynly, towan yly agynly, luw, ylan yly rysgal-bereketli, goun, ylky yllary gowy, bijin we towuk yllary pes hasylly, it yly rysgally, i soky douz yly agynly-hasylly bolar dien ordumlar bar. Bu sebpli trkmenlerde It yly ek, douz yly or aly adylan nakyllar bar [21. 1314 s.]. Soky asyrlary dowamynda Uzbo derasyny suwuny peselmegi bilen baglylykda DemirgazykGnbatar Trkmenistany ki ekerany ilaty, esasan, maldarylyk

bilen megullanypdyrlar. u sebpli Nowruz baramyny gadymy dpleri atdan ykarylman, olar maldarylyk hojalygyny retmegi gadymy dessurlary bilen utgadyrylyp redilipdir. Gnorta Trkmenistany daglyk we dag etegindki obalarynda, ele hem Amyderany akalarynda oturymly ekeranylyk bilen megullanyp geln ilat Nowruz baramyny hemie uly dabara bilen adyan garylapdyr. Nowruzdan dki gy alary howany sowuk, gar-doakylyk bolmagy, k yllarda mallar in tomusda toplanylan ot-imi azlyk etmegi kbir kynylyklary dredr. oa gr-de, bu dwre halk arasynda gara gy dinler hem bar. Gnorta Trkmenistanda gy alary gn senenamasya-yl senenamasy bouna ik blp, olary Uly ille we Kii ille diip atlandyrarlar. Uly ille dekabr ayny 20-sinden anwar ayny 30-yna enli, agny 40 gn dowam edr. eri gelende atsak, ille szni szkki hem kyrk dien manyny aladar. Kii ille anwar ayny 30-yndan fewral ayny 22-sine enli dowam edr. elelikde, gy dekabr ayny 20-sinden fewral ayny 22-sine enli, agny 62 gn dowam edr. ProfessorM.Ksew atalarymyzdan miras galan bu senenamany arwa Nowruzy, a-da Trkmen Nowruzy dilip atlandyrylandygyny azar. ele gadymy senenama meze hasaplama ki dwrde oguz-trki kowumlaryna degili buratlarda-da bolupdyr. Azerbajanlar gyy ill blrler. Birinji ille Gyy oglan agy dilip atlandyrylyp, ol dekabr ayny 22-sinden, agny gy denden t
21

fewral ayny bayna enli dowam edr. Ikinji ille Kii ille dilip atlandyrylyp, fewral ayny 2-sinden fewral ayny 22-sine enli dowam edr. Fewral ayny 22-sinden mart ayny 22-sine enli aralyk bolsa, 7 gnden 4 sany ill blnr. [15. 168 s.]. Gnorta Trkmenistanda kii we uly ille tamamlananda, edil Nowruz baramyny syrasyndaky aly, agamara her gapysynda ot akylypdyr. agalar, agaly aallar gnler oda ansyn diip gezek otdan bkpdirler. Bu dp illeden soky 3 gne enli bellenipdir. ler Nowruz baramylyk ediln gnleri pek Nowruzy dilip atlandyrylyp, Gnorta Trkmenistanda 1722-nji martda, Etek oazisinde 2123-nji martda bellenilipdir. Gnorta Trkmenistany kp etraplarynda Nowruz gnlerini yly sylagy diip atlandyryp,

ony uly hormat bilen baramylyk dabaralaryna beslp garylapdyrlar. Obany gurply adamlary janly soup, uly gazanlarda etli arma naharyny biiripdirler, to saagyny bayna hli obadalaryny agyrypdyrlar. Bu nahar halk arasynda Nowruz arma ady bilen mehur bolupdyr. Adamlar biri-birlerini azy ykmagy bilen gutlapdyrlar, yly gowy rysgal-bereketli bolmagyny arzuw edipdirler. Nahardan so doga okalyp, agmyr agsyn, bol hasyl bolsun diip, Beik Biribardan dileg edipdirler. ler adamlar howa agdayny, alamatlaryny sti bilen yly nhili geljegini nden kesgitlemge alypdyrlar. oa gr-de, Nowruz gnlerinde yly gowy, agynly, hasylly bolmagyny dileg edip, sadaka beripdirler. Mlim boly aly, atalarymyz tarapyndan Burkut baba agynagmyry, Mamaka bulutlary piri

22

hasaplanylypdyr. Eger-de, Nowruz gnleri agyn agman, yl gurak gelse, onda adamlar, ylata-da, maldarlar howsala dp, agyn agdyrmak maksady bilen den geln dplere, ynanlara gr, Burkut babany oluna owlak, gei gurban edipdirler hem-de yly ygally-hasylly bolmagyny Beik Biribardan dileg edipdirler. Gnbatar Trkmenistany kbir obalarynda den geln dessura gr, geini ayk medandaky agaja 23 gnlp dayp goupdyrlar. Adamlar ol gnler geini dyngysyz mlemesini Ynha, gei janawer Burkut babadan agyn agdyrmagyny diledi, indi agyn kp bolar diip geini gurban edipdirler hem-de sadaka beripdirler. Nowruz gnleri azda-knde agyn agsa, ony gowulyga orup, yly ygally, bereketli boljakdygyny nyany hasaplapdyrlar. Dagy bolmanda, agy damjasy geini

ahyny ezse-de, yl rysgally-hasylly geler diip umyt edipdirler. Kbir taryhylary pikirine gr, Burkut babany adyny szkki Brgdi ady bilen baglanyyklydyr. Sebbi Brgt batyrgalygy hemde bulutlary okarsynda uup gezndigi bilen beleki gulardan tapawutlanar. Gadym wagtlarda adamlary aaan erlerine agny buludy srp getirn keramatly gu hasaplanylypdyr. Bu babatda halky arasynda Hut, put, gowy gelsem gazan st, erbet gelsem kellebaaak t aly adylan szler bar [17.]. Gadymdan geln Nowruz dplerine gr, gneli Trkmenistany hli knjeklerinde baramylykdan n adamlar z howlularyny, aay jalaryny arassalapdyrlar, geimlerini uwupdyrlar, suwa dpdirler. ele hem baramylygy anynda adamlar algy-bergilerini zlipdirler,
23

birek-biregi gutlap, ke-kineleri unudypdyrlar. Bu gadymy dpler hzirki wagtlarda hem dowam etdirilr. Gnorta we Gndogar Trkmenistanda Sapar ayny i soky arenbesinde agamara irik garalandan so obany kelerinde ot akyp, agalar, alar, gelin-gyzlar otdan bkpdirler. Otparazlyk dinini bu gadymy dbi Gara arenbe, Ahyr arenbe, aman ot aly atlandyrylypdyr. Trkmenistany kp erlerinde Tze ylyNowruzy anynda berja edilen gara arenbede gatlama biirilip, goy-golamlara palanylyp sadaka edipdirler. Sebbi bu gn yly i agyr gni hasaplanypdyr. Adamlar bela-beterden gorasyn diip, Beik Tarydan dileg edipdirler. Garaky dp balanda alar ot akyp, otdan bkpdirler,

anan taaklary okary zyypdyrlar. Soundan Go, bize duar boljak gze grner-grnmez belalar oda ansyn diip, kne dwk gapgalary, gaplary, geimleri oda zyypdyrlar. Sora olary klni guma gmpdirler. [25. 300301 s.]. Kaka etrabyny kbir obalarynda gadymy dessurlary berja ediln bu gni Ahyr ho dilip atlandyrylyp, adata gr, magala agzalaryny hemmesi z lerinde bolmaly eken. ogsam olar gadymdan geln ynanja gr, yllap bir-birinden ara bolarlarmy diip yrym edipdirler. Mundan baga-da, dessur hmietli gnde golary daaryk ykarylypdyr, kakylypdyr, arassalanypdyr. Gndizine kyrk sany apady biirilip, goulara palanylypdyr. Adata, ahyr arenbe gni kir uwmaly dl eken. Sebbi den geln ynanja gr, hapa suwlar

24

lenleri tarapyna akarmy. Mundan baga-da, bu gn sa daralmandyr. Eger-de, sa darasa, onda uzak yllap kelle agyryly bolunarmy. Ahyr arenbe gni janly gurban edilip, nahar biirilipdir, molla agyrylyp, tebrek okadylypdyr, galan naharlary wl kidilip, zyarata baranlara sadaka hkmnde palapdyrlar [26. 43 s.]. Kp obalarda Nowruz gnleri alar gadymy oguz beglerini gadymy dessurlaryny redip, z gwn sygyan dostlary bilen gedek, deene oturyk aly saz-shbetli to melislerini gurapdyrlar. alar t da atana obany kelerinde gezelen edipdirler. Gnorta we Gndogar Trkmenistanda alar, esasan hem gyzlar Nowruz gnleri edil Gurban baramyndaky aly hiildiklerde (uak, bat) uupdyrlar. Die gyz-gelinleri gatnamagynda baramylyk melisi guralyp, onda ertekiler, rowaatlar, matallar, adyylypdyr, gyzlar monjugatdy milli onuny berja edip, wagtlaryny adyan geiripdirler. Kbir obada a igitler z sn gyzlaryna sowgatlar, hatlar gowurypdyrlar. Gyzlar hem z gezeginde olara z tiken tahalaryny, drli golbaglary, kedeli haltajyklary iberipdirler [28]. Kbir erlerde Nowruz gijelerinde guralan gyz melislerinde igitler z taarlan sowgatlaryny, esasan hem sji we beleki ir-imili dwnegi gyzlara bildirmn,

ak o ganatyna da znden berkidip gadypdyrlar. Gyzlar sowgady kimi getirendigini hemde hasy gyza degilidigini onu grnini we hilini synlap bilipdirler. Sowgada jogap hkmnde gyzlar hem z taarlan tahalaryny halaan igidine etiripdirler. Amyderany orta akymynda aaan ilaty arasynda eger-de, bo gyza sawylyga barlyp, bayna aglyk dalan bolsa, to ediln igidi hossarlary tarapyndan Nowruz, Gurban, Oraza baramlary mynasybetli gelinlige sowgatlyk aglyk a-da mata sowgat etmek dbi rgnli bolupdyr. Kbir obalarda Tze yl ygally, rysgal-dwletli bolsun dien ynanja
25

eerip, alar bir-birini stne suw sepipdirler. Trkmen nusgawy ahyrlary z eserlerinde az-bahar pasly Nowruzy taryplapdyrlar. Beik akyldar ahyrymyz Magtymgulyny, Andalyby, Sedini, Zelilini, Mollanepesi we bagalary eserlerinde trkmen tebigatyny ajayplygy, hususan-da bahar pasly Nowruzy waspy eper bean edilr. Magtymguly Pyragyny has tgeik, belent perdede Nowruzy tarypy etiriln Nowruzdan seni, Bu gn aly ygyrlaryny okanyda, trkmen tebigatyny misli behidi bahar aly gzelligine ene-de bir gezek magat gz etirrsi. ahyry Duman peda atlandyrylan ygrynda ele ajayp setirler bar:

Gelse Nowruz leme, re kylar jahan peda, Ebrler awaz urup, dag kylar duman peda, Bijanlar jana gelip, aarlar dahan peda, Ggermedik gialar, ggerip rowan peda, Ederler hawanatga hem sud-u zyan peda, er zne aylyp, rirler nahan peda, Wabeste dahan gular kylarlar zyban peda [39. 87s.]. Nowruz baramylygy gnlerinde birne to melisleri hem guralypdyr. Melislerde den geln kadalar dwrebap wginli dessurlar bilen utgadyrylyp, baramylygy rn tsirli gemegine ardam edipdir. Drei gzbayny rn irki dwrlerden alyp gadan Monjugatdy, Deene, Gedek, aglyk atdy aly gadymy to dessurlary Trkmenistany drli erlerinde bizi gnlerimize enli redilip gelinr. Monjugatdy Trkmen halkyny Nowruz baramylygy bilen berk baglanyykly milli ounlaryny arasynda monjugatdy ony aratyn orny eeler. Alymlary ylmy ilerinde monjugatdy onuny drei gzbayny rn gadymy dwrlere uzap gidndigi baradaky pikirler kp du gelr. urdumyzy drli etraplarynda erleen arheologik adygrliklerden mlere yl mundan ozal da, sk, tansyk

26

aly igmallardan asalan monjuklar ze ykarylar. Monjuk kp tapylan arheologik adygrliklere erli ilat Monjuklydepe diip at beripdir. ele at bilen mehur bolan arheologik adygrlikleri biri Ahal welaatyny Altyn asyr etrabyny ginde erler. Onu taryhy ay bizi eamymyzdan ki VIV myllyklara, agny Jetun medenietine degilidir. Munu eledigini Monjuklydepeden ze ykarylan akmakdadan asalan i gurallary, Jetun medenietine mahsus klalylyk nmlerini galyndylary doly tassyklaar. Monjuklydepe ady bilen mehurlanan adygrlikleri ene-de ikisi Lebap welaatyny Ktendag etrabynda erler. Bu adygrlikler antik dwre degili dilip hasaplanylar. Alymlary hzirki wagta enli toplan etnografik maglumatlaryna ser salsa, monjugatdy oundbini gadymy nusgalary, esasan, Trkmenistany Gnorta we Gnbatar etraplarynda has gyzgalaly geirilipdir. Bu gadymy onu ady ler kbir obada sowzuman dilip hem atlandyrylypdyr. Ady agzalan obalarda monjugatdy onuna kwagtlar birne oglanlar hem gatnaypdyrlar. Monjugatdy ony balamanka, gyz-gelinler lle, matal, tapmaa adyypdyrlar. z tiken tahalaryny halaan igitlerine gowurmak in tahany onu jigilerine a-da

akyn goy gyzlara beripdirler. ele gnlerde oglanlar hem gyzlar in taarlan glaka, bilezik we beleki sowgatlaryny a-da rite hat ollapdyrlar. Monjugatdy oun-dbinde erine etiriln llelerde hem Nowruz baramyny waspy edilipdir. Munu eledigini aakdaky lle setirleri tassyklaar: Nowruz geldi, az geldi, Garga gitdi, gaz geldi, Oturan adamlara Bilbilden owaz geldi. Monjugatdyny geirilii barada halky arasyndan ygnanan maglumatlardan grnli aly, egerde lleleri edi, on drt aly gyzlar
27

adan bolsalar, monjugatdyny uly gyzlar, ay durmua ykan gelinler, hususan hem gatarmalar (uwal gyzlar) onapdyrlar. Monjugatdyny geirmek in, kplen, Nowruz gnleri, kwagtlar adamlary iden bo bahar gnleri obadalaryny birini ne ygnanyylypdyr. Munu in, ony gurnaan gelin a-da gyz ony haan geirmek amatly boljakdygy barada z akynynda aaan gelin-gyzlar bilen maslahatlayp, beleki obadalarynada nden habar etiripdir. Adata, ona olbaylyk etmek monjugatdyny geiriliini dzgnlerini we sanawalaryny oat biln gelne-aala ynanylypdyr. Oun kwagtlar ilkagamdan balap, arygij enli dowam edipdir. Onu aralygynda degime szler adyyp, wagtlaryny adyan geiripdirler, gwn aypdyrlar. Ona gatnajak gelin-gyzlary her biri z any bilen belli bir rekdki monjugy a-da monjugy ululygyndaky bellik edilen zatlary getiripdirler. Onu geiriljek erinde ullakan, agzyndan el sygajak bir

kz suw guup goupdyrlar. Egerde gwneja kze tapylmasa, onda uly suwly ksni a-da jamy iine monjuklar grnmez aly suw guup, stni aglyk bilen apypdyrlar. Ounylary monjuklary, dajagazlary biri-birinden tapawutlanypdyr. Yygnanan ounylar olary oldalaryna grkezmn kz atypdyrlar. Kzni anynda kiijik gyzy oturdyp, olary eke-ekeden ykardypdyr. Ona olbaylyk edn aal ilki bilen bir monjugatdy sanawajyny sanapdyr. Ondan so a gajyk kz (a-da jama) elini sokup, ounylary birini monjugyny ykarypdyr. Monjuk ykarylmazdan adylan sanawa, orta-degimeli szler, ol ykarylan monjugy eesine degili hasaplanylypdyr. AkademikB.Garryew bu onu geirilii barada ele azypdyr: Monjugatdy alabahar, az ykanda a bir baramylyk wagtynda onalar. Ony atmak in gelingyzlar we aallar ilki agamdan bir e ygnanyarlar. Her kim zbayna, zniki, a belligi bolan bir monjuk getirr. Sora bir ksni, a bir gaby

30

suwdan dolduryp, monjuklary hemmesini oa atarlar. Monjuk atylandan so gelin-gyzlary biri: okarda lker, telpegin silker, janajan aygym gelmge gorkar dien aly ygyr bendini adar we bent adylyp bolan dessine, bir aajyk gyza tabagyksni iinden bir monjuk ykardarlar, monjuga seredrler we ol ykan kimi monjugy bolsa, aky adylan bent hem onuky, oa degili, onu adyndan adylan hasap edilr [27. 40 s.]. Maglumatlara gr, suwly kskz drli rekdki (ak, gk, gyzyl, ayl we .m.) monjuklary a-da her kimi z any bilen getiren drli rekdki dajagaz, zk, dwme aly bellik edilen zatlaryny hem atmaga rugsat berlipdir. Kbir obada monjugy gyzjagaza dl-de, ona olbaylyk edn, agny ilkinji bolup monjugatdy setirlerini adan, sze eper zenana ykardypdyrlar. Oun, kplen, aakdaky aly degimeli bentleri atmakdan balapdyr: Dep ykar Ogult, Dwme kakar Ogult, Sower aryn swdrip, Swde ykar Ogult. orta szli, tsirli setirler sanalan so ona gatnaan gyzlar ykar, monjugy! diipdirler. ykarylan monjugy kimikidigini gyzlar onu eesini zni gyzaryndan, utanjyrayndan hem alapdyrlar hem-de monjugy eesi belli bolanso, oa Al, seni pay!, Bu gyzy rejigi bolady! dien aly szler bilen omak atyp, degipdirler, glpdirler. Ol szlere gyzy zi gyzaryp, monjukly ksni alyp, has duzly szlerden dzlen bendi adyp

jogap gatarmak in znden dki monjuk ykarana tarap ylgapdyr. Mazmunyndan grni aly, monjugatdyda gyz-gelinleri edep-ekramy, gelin-gyzlary islegarzuwlary, pikir-hyallary, olara geljekde garaan ykballary aly ahwallar hakynda bentler adylar. Bu bolsa ounylarda kepiholuk, ruhubelentlik dredr, ona bolan islegi artdyrar. Eger-de monjugatdyny bentleri kbir gelin-gyzlary ouksyzlygy, olanylmaan gylyklary barada grr asa, onu ertine gr, hi kimi z bijesinden gaty grmge, kelemge haky bolmaar. Mysal in, kbir sanawabentlerde aakdaky aly setirlere hem du gelmek bolar: Hellesi hellesi, Kne kw pellesi. Ata saa pa berdi, Gotur iti kellesi [28]. Monjugatdyny sanawalarynda pal atylan aly, hasy-da bolsa bir ounyny geljekde ykbalyny nhili boljakdygy, oa nhili durmuy garaandygy orta szleri sti bilen bean ediln erleri hem bolupdyr. Monjuk ykarylmazdan adylan sanawa degili adamsyny dogry we oat sypatlandyran bolsa, onda tweregindki ounylar owhunly glpdirler. Monjugy ykan gyz a-da gelin sanawajy manysyna kayl bolup, ke-kine etmn ony dowam etdiripdir. Khalatlarda sanawalarda orta, degime szleri sti bilen gyzy altalygy, olanylmaan endikleri tankyt edilen bentler bijesine den gelin- gyzlar utanyp, monjugy ykarana Sen karam edip, meni masgaralajak boldu diip igenipdirler. Monjugatdyny kp bentlerinde ma gala gatnayklary oat teswirlen r.
31

Kbir bentlerde baldyzyny gelnejesine we gyzy z agasyna bolan sylagy, garay grkezilr. Mua u aakdaky bentler hem mysal bolup biler: Gelnejem sarydy, Sary agdan durudy. Hern dise barydy, z agamy arydy. Ona gatnaan gelinleri bijesine durmuy bezegi bolan aga hakyndaky bentler dse, has hoal bolup, zlerini bagtly hasaplapdyrlar. Mua aakdaky setirler hem aatlyk edr: Gandu-eker birem baly, At gazana, go ganasyn. Jbt-jbt aga bolsun, Eje touda onasyn. Bentlerde gyzy gylyk-hsieti, edep-ekramy, grk-grmegi taryp ediln sanawalar gabat gelse, onda ona gatnaan igit Bentde taryp ediln gyz aly gelnim bolar diip ynam bilen yrym edipdir. Monjugatdy aly gyzykly ounlar bilen tsirli geiriln gyz melislerine uwal gyz, agny gatarma dwrnde ren a gelin gatnaan bolsa, onda dile eper joralary degimek in oa kakdyryp:

Mawut donu gatbar-gat, Birin gede, birin sat, z mze gelmese, Goy mze gel-de at -aly bentlerini adypdyrlar [41. 40 s.]. Monjugatdyny szleri umumy adylan bent-sanawalardyr. oa gr-de olar niet-arzuw alatmak bilen birlikde, kte bolamasa, olary belli bir adama degili etmek etindir. Kte monjuk atyma gatnaan gyz z monjugyny dayndan z dogany, jigisi in hem ary monjuk talap bilr we onu adyna adylan bendi sora lerine gelip habar berr. elelikde, gaybana monjugy ykan gyz hem zne degili, agam adylan bendi mazmunyna gr arzuw edr. Monjugatdy adymlary agam gyz-gelinler ygnanyanda, olary hemmesi gezekme-gezek, yzlyyzyndan adarlar. Kp halatlarda bolsa, monjugatdy bentlerini has kp biln we dili eper gelin-gyzlar sanaarlar. Monjugatdy adymlaryny kpsini sgi, ar, gelin-gyzlary pynhan dugulary bilen bagly bolandygyny hem bellemelidiris. Gyz-gelinler sgi bentlerinde

32

zlerini halaan igitlerini, z sglisini, sp gurlan magalany bagtyar durmuyny taryp edrler. Gelin-gyzlary kp wasp edn arzuw-hyallaryny biri-de bedew atly batyr igitlerdir. Trkmen igitleri atababalarymyzy dplerine eerip, goa ganaty, swer dosty bolan bedewini, z magalasyny, il-halkyny arnamysyny, Watany gorapdyrlar. Olar gelin-gyzlarymyzy, halkymyzy gz-guwanjydyrlar. Olar gelin-gyz larymyzy bagtyar aamagy in janlaryny gagyrmandyrlar [30. 27 s.]. Monjugatdylar barada okarda grr edilen hsietnamalary u bentler hem doly tassyklaar: Agar kmen etegi, Etegi gular atagy. ele ary bolany, Umahdadyr otagy. *** Akdyr oglan bilegim, Alladan kp dilegim. Menden baga ar alsa, ansyn alyz regim. ***

Suw akar akmak bilen, Gaany ykmak bilen. Kiikiden ar bolmaz, Gyalap bakmak bilen. *** apa-apa az agy, agdy ay, eejan. apynjasyz a igit, Ezilr-le, eejan! *** Nowruz geldi bu gije, Gije atarlar bije. Kimi bijesi yksa, Baragy horaz jje. Nowruz geldi, az geldi, Garga geldi, gaz geldi. Oturan adamlara, Bilbilden owaz geldi [27. 139158 s.]. Monjugatdy dbi baradaky ylmy maglumatlar bu gadymy halk onuny-dbini die trkmenlerde du gelndigini, zem Nowruz baramy gnlerinde has mehurlyga ee bolandygyny tassyklaar. ol sebpli alymlar monjugatdylary Nowruz baramylygy mynasybetli dredilen halk onudygyny z ilerinde azarlar. Atalarymyzy
33

taryhyny drli dwrlerinde dnni ar anynda dwlet gurup aandygy bilen bagly monjugatdy milli dbimiz hem pederlerimizi mesgen tutan erlerinde arapdyr. Mysal in, Trkini gadymy Igdir, Agri aly etraplarynda belleniln bahar baramylygy gnlerinde gelin-gyzlary edn arzuwlary erine drmi dien ynan bilen agamlaryna bizdki aly monjugatdy onamak in bir suwly gaba z belln monjuklaryny a-da belgili zatlaryny talaarlar. So ounylary biri monjugatdy bendini adyp, gapdan monjuk ykarar. Adylan gogy ol monjugy eesine degili bolar we adylan arzuwlar erine etr diip ynanarlar [29. 40 s.]. Mojugatdy ony kbir obalarda, esasan, Nowruzda, kwagtlar bolsa to agamlarynda aal-gyzlar tarapyndan erine etiriln ounlary biri hkmnde bizi gnlerimize enli gelip etip, zenanlara ruhubelentligi, pk ahlaklylygy, ahandazlygy, birekbirege mhribanlygy ndendigi dise hmietlidir. Berkarar dwletimizi bagtyarlyk dwrnde monjugatdy halk ony gneli Trkmenistany hli erlerinde uly hwes bilen erine etirilr. Nowruz baramylygynda we beleki milli to-baramlarda eper dredijilik toparlary tarapyndan erine etiriln monjugatdy bentleri hratly Watanymyzy, mhriban gelingyzlarymyzy, bagtyar halkymyzy waspyny belentden alandyrar. Deene Nowruz gnleri a igitler hem z de-dulary bilen agamlaryna deene grninde oturlyyk-melis gurapdyrlar. Melise gatnaan oglanlar tarapyndan hemmeler in
34

de derejede ykdajy edilip guralan oturlyykdyr. Deene Trkmenistany hemme sebitlerinde giden aran alary melisi bolup, ol kplen Nowruz baramylygy gnleri, ele hem howany salkyn, oba hojalyk ilerini az wagtlary gz we gy alary has kp guralypdyr. Deene onuna oglanlary has tejribelisi, salyhatlysy, ay ulusy olbaylyk edip, ol kimi nme ileri erine etirmelidigini tabyrypdyr. zara maslahatlaylandan sora de mukdarda pul, azyk nmlerini we oturlyyga gerek zatlary hemmesini orta goupdyrlar. Deenede hli ykdajyny de palanylyylandygy bilen bagly Gndogar Trkmenistanda Deen de rik dien nakyl hem rgnli bolupdyr. Deene oturlyyga gatnaan igitler a aratynlyklary bouna tapawutlanypdyrlar. Mysal in, lenmedik a igitleri, a-da ay 20-den geen magalaly adamlary oturlyyklary aratyn bolupdyr. Deeneiler ygnan pullaryna janly: goun, gei, tokly, towuk, ele hem twi, ag, kimi we beleki zerur nmleri satyn alypdyrlar. Khalatda, deene has agalaly, tsirli bolar aly bagy-sazandalar hem agyrylypdyr. Deene Nowruz baram y ly gyndan baga gnlerde gur nalan bolsa, onda ol oturlyyga gatnaanlary isleglerine gr, ha sy-da bolsa bir bo gn geirilipdir. Nowruz gnlerini deenesi beleki wagtlarda geirilen melislerden has gyzykly geipdir. Saz-shbetli, gyzykly ounlar bilen utgadyrylyp geirilen oturlyyklary uzak wagtlap, khalatda, ary gij

enli, Nowruz gnlerinde bolsa, t da atana hem dowam edipdirler. Deene oturlyygyny tsirli gemegine to melisinde zk (kee-kee), peiz aly ounlary guralmagy-da ardam edipdir. ki dwrlerde saz-shbetli, drli halk ounlary bilen geiriln unu aly oturlyyklar adamlary gndizki hojalyk ilerinden, magala aladalaryndan biraz nsni sowmaga, hojalyk we ekeranylyk ilerinden az-kem dyn almaga mmkinilik beripdir. Ir dwrlerde deene oturlyygyny alary dyn almaklaryny guramakda, ele hem agzybirligi barha berkledirmekde hmieti uly bolupdyr. Gedek (kedek, hedek) Nowruz baramylygy gnlerinde, ele hem oba hojalyk ilerini azalan gz soky we gy alarynda Trkmenistany Gnorta-Gndogar hem-de Gndogar etraplarynda die erkek kiileri gatnamagynda rn guramaylykly geiriln melisleri biri gedekdir. Gedek melisini Nowruz baramylygy gnlerindeekeran ylyk we maldarylyk ilerini balanan dwri has dabaraly geirmek dessury XX asyry ortalaryna enli dowam edipdir. Gedek melisi ony hzirki wagta enli Trkmenistany Gndogar etraplarynda, ele hem taryhy drli dwrlerinde goy Owganystan dwletini klerine Amyderany orta akymyndan gp giden trkmenleri arasynda redilip gelinr. Bu gadymy baramylyk melisi Ahal welaatyny kbir etraplarynda

gedek, hedek, Lebap welaatyny etraplarynda kedek dilip atlandyrylar. Gedek melisini retmegi edil deene oturlyygyndaky aly zboluly kadalary, dzgn-tertibi bolupdyr. Adata, gedege 15 adan t 30 aa enli bolan erkek kiiler gatnaypdyr lar. Gedek retmge isleg bildirn erkek kiiler zni hal-agdalaryna, maddy mmkiniliklerine gr topar dzpdirler. Gedege gatnaanlar melisi gwneja redilmegi in z aralaryndan olbay salapdyrlar. Melisi guraan olbay, z kmekileri bilen maslahatlayp, hsieti gabat gelin, pikirde adamlardan gedege gatnayjylary dzmini dzpdir. ol sebpli bir obany iinde birne gedek toparlary hereket eden wagtlary hem bolupdyr. Mundan baga-da, gedek melisini guraanlar oa gatnaanlary a aratynlygyna hem ns beripdirler. Mysal in, adata, 15 adan 20 aa enli lenmedik oglanlar aratyn topar dzpdirler. Kbir obalarda, kplen, lenen 2030 aly erkek kiileri bir topary, 30 adan geen orta aly adamlar ene-de bir topary emele getiripdirler. Yne soky toparda gedek melisleri rn serek geirilipdir. Gnorta Trkmenistany kbir etraplaryny obalarynda die bir z obasynda dl, esem beleki obalarda geirilen gedek melislerine gatnaan alar hem bolupdyr. Gedek melisinde hasy topara gatnaandygy a-da ounylary a aratynlyklaryna seretmezden, berk dzgn-tertip saklanylypdyr.
35

Gedek melisini retmeki bolan de-dular ilki bilen ki redilip gelinn dbe eerip, melisi tertip-dzgnlerini berja etmge sz beripdirler. Esasan hem topary agzalaryny olbayny dilemegi, biri-birini sylamaklary melisi esasy erti hasaplanylypdyr. Adata, gedege gatnaan topary dzmi takmynan, 1020 adam emesi bolupdyr. Sebbi topara 20-den kp adam gatnasa, onda melisi guraan adama, nahar-tagamlary gwneja derejede taarlamak, myhmanlara hyzmat etmek eil dmndir. Gedegi olbaysy topary agzalary bilen hemie akyn aragatnayk saklap, gedegi haan geirmelidigini, kimi gezegidigini bellpdir. Gedek geirmegi nobaty, adata, bije arkaly a-da ounylary islegleri bouna bellenilipdir. Yne, kplen, ilkinji gedek melisini olbay salanany zi geiripdir we belekiler in melisi nhili guramak babatynda grelde grkezipdir. Gedegi ilkinji gezek guralyynda

oa gatnajaklary lerine habar ugradylyp, akylyk edilipdir. Gndogar Trkmenistanda rgnli dbe gr, to melisini indiki gezek kimi geirmelidigi zlen so, onu eline saak-aglyk dwlp berlipdir. Dwnegi iine iki sany rek, sjipime aly nygmatlar hem-de gonu dni biirilen blegi salnypdyr. Saagy berilmegi, bir tarapdan, indiki nobaty kimikidigini aan etse, ikinji tarapdan, melisi gurmalyny magalasyna to pay hkmnde kabul edilipdir. Gedegi 1520 aly oglanlar ygyygydan geiripdirler, agny kbir obada gedegi hepdede bir a-da iki gezek hem geirilen wagtlary bolupdyr. Orta aly adamlar bolsa, ada bir gezek ygnanyyp oupdyrlar. Gedek melisini retmegi dzgnine gr, ony geirn adam to melisine gerek boljak zatlary hemmesini ykdajysyny z stne alypdyr. Gedek melisi Nowruz baramylygy gnlerinde gndizine, beleki gnler, adata, hojalyk ileri

36

edilip bolan so agama gola balapdyr. Melisi guraan gedegi has abraly geirmegi aladasyny edip, janly soup, palaw, orba, brek aly naharlar hem-de drli naznygmatlar taarladypdyr. Amyderany orta akymynda aaan ilaty arasynda hwes bildiriln erwi, hlat, ilekli, tamdyrlama aly naharlary taarlamak rgnli bolupdyr. Maly iegelerine mada dogralan et, bagyr-ken salnyp, z suwuna biirilen hlat rn isleg bildiriln nahar hasaplanypdyr. Gedege gatnaanlar z oldalaryny nde utanmazlyk in elinden gelen hormat-hyzmaty edipdir. Olar z gezeginde has tgeik tagamlary, serek biiriln naharlary taarlamaga alypdyrlar. Kbir obalarda gedekde taarlanylan nahar-tagamlary sany dokuzdan az bolmandyr.

Gedegi has gyzykly we manyly gemegi in, melise bagysazandalary, dessanylary a-da orta sze, rowaata kde atke adamlary agyrypdyrlar. Gedekiler birbirlerine gyzykly grrler berip, sazshbet edip, lezzetli dyn alypdyrlar. Khalatda, esasan hem, Nowruz baramylygy gnlerinde z gedek melislerine goy obalardaky dedu gedek redn toparlaryny myhmanylyga agyran wagtlaryda bolupdyr. Sora olar hem z gezeginde, bulary myhmanylyga agyrypdyrlar. elelikde, drli obalarda aaan gedek toparlaryny arasynda dostlukly aragatnayk guralypdyr. Bular aly gatnayklar guralanda melisi ykdajylary has kp bolandygy sebpli, onu ykdajylaryny gedegi agzalaryny hemmesi bilelikde ekipdir. ele gedeklerde iki topar bolup zk,
37

peiz aly gyzykly halk ounlary bouna bsleik geiripdirler. Gedek melisi gadymy oguz beglerini reden dessurlaryny biridir. ele to melisini guralyy barada Grogly adessanynda hem bean edilr. Gedek melisini halkymyzy asyrlarboy dreden we kmillediren ahlak we terbie hmietli mirasyny wrenmekde hmieti uludyr. Ata-babalardan galan bu dp Nowruz baramyny zboluly bezegine wrlipdir, ele hem gyy ekeranylyk we maldarylyk ilerini aladalaryny biraz eillediripdir, az wagtlayn bolsa-da, olary dyn almagyna mmkinilik beripdir. aglyk atdy dessury Gnorta Trkmenistany kbir etraplarynda Nowruzy gnlp baram ediln dwrnde oglangyzlar bileleip Oraza baramyndaky aly Nowruzy gelendigini bulap, aremezan adyp goy-golam lere alanarlar. Baran erlerinde any bilen eltn aglygyny bir ujuny elinde saklap, beleki ujuny gapysyndan uzadypdyrlar.

eeleri bu gadymy dessur in nden pime, kimi, umurtga, kke-sji aly nygmatlar taarlap goarlar. agalar gapyny agzyna gelende bolsa olara gogudyr sanawa, ayltma, adym atdyrarlar. Sora olary aglyklaryna sowgat-sji dwp ugradarlar. Nowruz baramyny bu tsin dessury astrahan trkmenlerinde hzirki gne enli saklanyp galyp, onda adylan halk dredijilik eseri adiwana dilip atlandyrylar: Nowruzlykny beri bize, Doga kylayk size, ayyz etsin ze, adiwana, adiwana. Goy-golamlary Nowruz baramy bilen gutlap, adiwana bentlerini ussatlyk bilen adan agalara adiwanaylar, sag bolsun hkmnde olara beriln sji-kke dwnegine bolsa nowruzlyk diilr [28]. u erden grni aly, trkmen halkynda Nowruz baramyny ran tsin we i irki dwre mahsuz dpleri dise kp. Munu zi trkmen halkyny Nowruz baramyny gadymy dwrlerden bri rn gyzykly we tsirli bellp gelendigini subut edr.

38

NOWRUZ Y HALK OUNLARY WE TANSLARY

Milli baharNowruz baramyny dabaraly toa mezedn onu bilen bagly dp-dessurlar, milli naharlar, halk ounlary we beleki eper tomaalardyr. Halk ounlarytomaalar Nowruz dpleri bilen berk sepleendir we olary biri-birinden ary gz ne getirmek kyndyr. Aslynda, to-baramlar bilen baglanyykly tomaalary berja edilmegini esasy maksady adamlary durmuynda gabat geln gndelik aladalary wagtlayn atlaryndan ykaryp, dyn almaklaryna ardam etmekdir. oa gr-de, adamlar Nowruz baramyna sabyrsyzlyk bilen garaarlar, nden taarlanarlar. rite taarlanylan to naharlary, tze to geimleri, garaylan tomaalar sport ounlary, arylary, bsleikler adamlary kepini, ruhuny okary gterr. Nowruz baramyny agalalyowhunly, uly baraklar goulan halk ounlaryny kbirleri rn irki dwrlerde drpdir. Olary kpsi z drei taryhyny bizi atababalarymyzgadymy oguz-trkmen kowumlaryny, gunlary, trki kowumlary dreden kmil medeni dplerinden alyp gadypdyr. Beleki to-baramlarynyky aly, Nowruz baramyny hem tsirli tomaalary dwr talabyna gr, az-kem tgp, ilaty ruhy islegine gr kmilledirilip bizi gnlerimize gelip etipdir. Olara drli dini dpler, halky durmuy, aay we baga agdalar hem tsirini etiripdir. Mysal in, bizi eamymyzy balarynda trkmenleri Gk Tara Hudaa (Kudaa) uan atababalaryny dreden Beik Trk Kaganlyklary dwletinde Merkezi we Gndogar Azia sebitinde amanizm dini dpleri redilipdir. Belli trkynas akademik W.W.Radlowy bellei aly, gadymy trki kowumlarymyzy kp dpleri, hzirki wagtda Sibirde, Altada, Mongoliada aaan alta kii, tuwa kii, hakas or, telengit aly trki halklarda has kp saklanyp galypdyr. Esasan hem, janly gurban etmek, at apyyk, plwanlary gre aryy, to naharlaryny taarlamak, sport ounlaryny guramak, gymyz, aran, al aly erbetleri taarlap, to melislerini rn tsirli guramak aly gadymy dpler saklanyp galypdyr. Magala tolarynda hem trkmenlerik meze gadymy dpleri synlamak bolar. Mysal in, gnlp to tutmak, alara tze gurup bermek, durmua ykmadyk gyzlary salaryny 15 rm rmek, gz degmesin diip agalara Palta, Myltyk, Italmaz, Palyk aly atlar dakmak dpleri bar [40.176s.]. ua meze gadymy
39

40

dpler trki halklaryny kpsini VIIX asyrlarda yslam dinini kabul etmegi bilen uwa-uwadan unudylypdyr. Trkmenleri Nowruz baramy bilen bagly guralan halk ounlary, to tomaalary, milli sport bsleikleri hakynda rus we ewropa alymlaryny, syahatylaryny galdyran ilerinde hem gyzykly maglumatlar bar. Mysal in, pereli syahaty Gulibef de Blokwil, ilis alymy ODonowan z ilerinde bu barada azypdyrlar. Rus alymy akademik N.Samolowii 19031907-nji yllarda Trkmenistana gelip, halky arasyndan ygnan maglumatlaryny esasynda taarlan Trkmen tomaalary, I.Belaewi Trkmen dp-dessur adymlary, Trkmenleri durmu we dini ynanlar bilen bagly dpdessur adymlary, S.Parolowy Trkmen ounlary aly ylmy ileri bellenilmge mynasypdyr.

Gre Gneli Trkmenistanda gadymy dwrlerden bri Nowruz we beleki milli baramylyklarda uly dabara bilen geiriln ounlary biri gredir. Gre sungaty dnni gadymy halklaryny hlisinde hem bolupdyr. alarda batyrlygy, gujurlylygy, ugurtapyjylygy, tutanerliligi, maksada okgunlylygy terbielen gre sungatyny drli grnleri we her halka mahsus zboluly trleri dredilipdir. Plwanlary waspy dessanlarda, adessanlarda uly jogun bilen etirilipdir. Gre iki plwany arasynda geirilip, onu maksady gje, tilsimlerie daanmak bilen garydayy asgynladyp, ondan stn ykmakdan ybaratdyr. oa gr-de, ee, akgan, ugurtapyjy, drli ylyrymly tilsimleri ulanmaga

ussat plwanlar ounda ei gazanypdyr. Trkmenler gre tutluygyna uly gyzyklanma bildirip, bu ugurdan plwanlary heniz aga wagtyndan taarlap balapdyrlar. Olara milli grei drli ine trlerini wredipdirler. Has kli we alasyn alary ady belli plwanlar girtlige alyp, trgenleik geiripdirler. Milli grei dzgnlerini gyarnyksyz berja etmek hkmany hasaplanylar. Onu dowamynda rite berkidilen tejribeli eminler mua berk gzegilik edipdirler. Nowruz gnlerinde aratyn wele bilen geirilen bsleikler in, adata, baramylygy kplik bolup bellenilen alada rite er taarlap, gaty bolmaz aly ge dpdirler. Bellenilen eri dayna aulular-da, orta alylar-da, a igitler-de, agalar-da halka gurap oturypdyrlar hem-de uly hwes bilen ona tomaa edipdirler, plwanlary goldapdyrlar. Bu barada belli alym A.N.Samolowii 1907-nji yly Nowruz baramylygynda Gkdepede synlan milli grei baradaky atlamalary hem dise tsirlidir: Gre tutmagy nobaty gelende tomaaylar olary dayna dler. Birinji hatardakylar abogdayny gurup a-da dyzanagyna direniip oturdylar; ikinji hatardakylar dik durdylar; njidkiler aty stnde synladylar, drdnji hatar selerkdi, olar d mnp oturan jankerlerdi. I de obany aululary, eminler we jary orun alypdy. Halypa plwanlar z girtlerini e alyp ykardy we olary gre tutmaga taarlaardy. Gyrmyzy donu dayndan gualan guakdan apyan gerek plwanlar biri-birini ahmalyna garap, garydayndan stn

ykmaga ma gzlp, wrm edip rn ekeleikli grediler. eijiler yzlyyzyna yglan edildi. Gre tutluygy rn tsirli we weleli geirildi [50. 28 s.]. Nowruz baramyny birne gn nden trkmenleri i rgnli halk ounlaryny biri bolan grei geiriljekdigi barada belli plwanlara habar ugradylyp, akylyk edilipdir. ler her obany a-da etraby mehur plwanlary bolup, olary jankerleri, adata, goun, kz, de aly jandarlary barak hkmnde orta goupdyrlar. Milli gre bsleigini den bri redilip gelinn zboluly kadalary bardyr. Onda plwanlar biri-birini guagyndan tutup, hi biri guakdan elini gobermn gremelidir. Tutluyk mahaly kimi dyzy, eli ada any ere degse, onda ol greiji eildi hasap edilr. Grede, adata, plwanlary agramlaryna ada ayna gr salamak gz nde tutulmaar. Mlim boly aly, her plwany gre usullary-ilileri bolupdyr. Halypalar ine ilirimleri syrlaryny z girtlerine wredipdirler. Esasan hem, maldarylyk bilen megullanan plwanlar gujurlylygy hem-de has ylyrymly gre trlerini ulanandygy bilen tapawutlanypdyrlar. ele ussat plwanlary jankerler opanplwanlar diip atlandyrypdyrlar hem-de olary ulanan tilsimlerine opan badagy diipdirler. Grogly adessanynda milli grei ele tsin trleri barada hn rine juda ussat Galandary etmi bir plwan bilen gree ykmagyny mysalynda dise eper bean edilr: Ol garyda plwanyny gtergede, anbayna aldy we eri zne
41

pylap urdy. Baga birine badak salyp, yldyzy brsinden gatardy, ykdy, agdaryp urdy, opan badagyny, opan ilirmesini aak aldygyna iletdi. Ony onda, muny munda gyzylaryt edip, gwn solpundan ykdy [51. 422 s.]. Milli grede ussatlyga eten plwanlar il iinde uly abradan pedalanypdyrlar. Nowruz baramylygynda geiriln kp adamly grelerde halypa plwanlary hormat bilen de-ilkinji hatarda oturdypdyrlar. Kpsini adyny tutup, to pay hkmnde kmen, guak, knek aly sowgatlar berlipdir. Eger-de, ba baraga dala edn plwana ta tapylmasa, onda oa hormat hkmnde barak berlipdir. Nobaty a girtlere geirilipdir hemde oun dowam etdirilipdir. Gndogar Trkmenistany kbir etraplarynda milli grei akalama atlandyrylan grni hem giden arapdyr. Milli grei bu grninde garyday donuny akasyndan tutup, tutlumaga rugsat berlipdir. Hnrmenler grei akalama grninde injigii diremek atlandyrylan trini rn ylyrymly tilsimdigini bellerler. den geln kada gr, gre garyday any ere degn dowam etdirilipdir. akalama greini ylyrymly trleri XX asyry 30-njy yllarynda baa-ba gre sportuny sambo grnini dremegine esas bolupdyr. Mlim boly aly, sportu taryhynda sambo grei bouna dn belli trkmen trgenleri bardyr. Mysal in, 1939-njy ylda sambo bouna geirilen birinji empionatda trkmen trgeni Muhammet arym z agramy bouna altyn medala ee bolupdyr.
42

Berkarar dwletimizi bagtyarlyk dwrnde Trkmenistany Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowy tasyz tagallasy bilen sportu beleki grnleri bilen birlikde baa-ba swei milli gre hem-de sambo grnlerini smegi in dn nusgalyk iler amala ayrylar. 2017nji ylda Agabat herinde apyk binalarda we swe sungaty bouna V Azia ounlaryny geirilndigi hem munu ady mysalydyr. Soky yllarda Trkmenistanda milli gre sungatyny barha kmilledirilmegini netijesinde trkmen trgenlerini dnni empiony dien hormatly ada hemde okary mertebeli medallara ee bolandygy dise busandyryjydyr. zk tapdy (zk, kee-kee, eke-eke) ony Nowruz baramy mynasybetli geiriln i mehur ounlary biri-de zk tapdy onudyr. Bu oun Nowruz baramyny to dabaralaryny esasy ounlaryny biri hasaplanylar. zk onuny durmu, ogul toy aly tolarda hem hemie dien aly onalandygy halkymyz tarapyndan bu ona uly hmiet berilndigini grkezr. zk tapdy onuny agalaly geirmek in nden birne baraklar, esasanam belli mberdki pul sowgady bellenilr. Obany kee-kee onuna kde adamlar baramylyk mynasybetli kimi ne pul barak goandygyny anyklaar. Sora ony ona gatnamak islenlere mlim edr. Ona, adata, bu ugurda tejribeli, adamlary endiklerini, hsietlerini oat biln aululary ikisi olbaylyk edr. Olar ona

gatnamaga isleg bildirnleri z tweregine ygnaarlar. Ounylary esasy blegi aulular, galanlary alardan ybarat bolar. ne has a agalar ona goulmaar. Sebbi olar znde gizlenen zgi, teni we ua mezeleri uzak wagtlap tolgunman saklamany baarmaarlar. Olarda zk gizlenilse, bilgi auly anlaryna gelip synlap, damarlaryny barlap greninde zleri tgp, rekleri alt urup balaar. Bu bolsa olary oundan ykarylmagyna we onu toparyny utulmagyna sebp bolar. zk tapdy onuna olbaylyk edn eminler iki taraplayn razyladyrmak-geledirmek arkaly, ounylary iki topara blrler. Adata, ounylary sany de, khalatda z razylyklaryna gr, drli-drli hem bolup biler. Ounylary sany kplen 2030, Nowruz baramy aly kpliklein baramylyklarda 5060 adama enli etr. Nowruz baramynda ounylary her topary, kplen tekiz medanada aratyn bir hatara dzlip, b-alty metr aralykda biri-birini garysynda oturdylar. Toparlary olbaylary enede bije atymak arkaly hasy topary ilki zgi bukmalydygyny kesgitlerler. Eli aasyna sygajak kiijik zk a-da tee we ua meze zatlary salap, baga bir zatlar bilen garydyrmazlyklary we berk atda saklamaklary in ony hemme ounylara grkezilenden so zk bijesi ykan topary aulusyna berilr. Ol zgi elini aasyna gysyp, gysymyny bolsa eini iine ekip, sag tarapdan alanyp ugrap, z toparyny ounylaryny ellerini

aasyna a-da goltuklaryna zkli umrugyny sokup, ene umrugyny ksi aly edip yzyna ekr. ele edip, olbay ounylary has durnuklysynda, parasatlysynda zgi gizler. I soky ounydan so, ol umrugyny ayp, zgi hakykatdan gizlndigini beleki topara habar berr. Bijesi galan topary aulusy z anyna ekabyrrak 34 kmeki bilen zk gizlenen garyda topary ounylaryny bir-birden synagdan geirip balaar. Olara ounylary eke-ekeden synlamaga, olary damarlaryny uruny barlamaga, zlerine igin-igin seretmge, dayndan synlamaga rugsat berilr. olbayny gapdalyndakylar hem onu yzy bilen synlaarlar. Howlukman ounylary damar uruny ene-de barlaarlar. Synaglar gutarandan so, olbay z kmekileri bilen maslahatlaar. ene-de ounylary anyna gelip, olary birnesine Sen bo! diip oundan ykararlar. Egerde topary synylary kdetejribeli bolsa, onda ol garyda topary agzalaryny kpsini birbada oundan ykaryp, olary sanyny azaldar. Bu bolsa zgi kimden gzlemelidigini eilledirr. Kwagtlar zk gizlenenleri sany 23 adama enli azalar. u agdada zgi tolgunman saklamak has-da kynlaar. Synylar bolsa, galan 23 ounyny howlukman synlaarlar. Topary olbaysy kmekileri bilen maslahatlayp, galan ounylary birinden zgi ykarmagy talap edr, galanlaryny pulaar. elelikde, zgi kimde gizlenendigi mlim bolar.
43

Kwagtlar olbay zgi znde saklap, zi hem ounylary ara synda oturar. zgi gzlen topary olbaysy tejribelisyny we adam la ry hsietini, endiklerini gowy biln bolsa, onda ol garydalary hata ryna bir gezek alanandan z kmek ileri bilen maslahat edip, dessine ounylara Sen pu! a-da ykar zgi! diip atmagy baarypdyr.
44

Synylary garyda topary ounylaryny regini dilp, damar uruny barlaan wagty hemmeleri nsi onda bolar, hi kimden ses ykmaar. Oturan tomaaylar synagy topary olbayna we onu kmekilerini ussatlygyna tomaa edipdirler, wrenipdirler. Synylara, kplen, zgi kimdedigini bilmek baardar. ne

zk gzlen topary aulusyny we onu kmekilerini alyan wagtlary-da az bolmaar. Olary egnine kakyp pulan ounysyny owsuz ykyp, zgi hut onda bolan pursatlary hem bolar. Bular aly bolanda zk gizln dwi topar utar. Eger-de dwi topar utasa, ol bir utuk gazanyp, zgi tzeden gizlemge mmkinilik alar. Utuk nden ertleilen belli bir sana barana oun dowam etdirilr. Topary e salanmagynda onu olbaylary orny uly bolar. Utan topary olbaysy ona golan ebi, tokly we pul grnindki baraklary alar. Nowruz baramylygy gnlerinde berlen baragy utan topary ounylary deene oturlyygyny gurapdyrlar. Nowruz baramyny rn gyzykly dessurlaryny biri bolan zk tapdy ony adamlarda parasatlylygy, synylygy, akyl we ahlak terbiesine degili hsietleri terbielpdir. Berkarar dwletimizi bagtyarlyk dwrnde trkmen halkyny milli dp-dessurlaryny, halk ounlaryny, myllyklardan gzba alyp gadan medeni relgeleri inelik bilen dumagy baaran hem-de olary dwrebap wgnler bilen dikeltmegi dwleti medeniet syasatyny wajyp wezipelerini birine wren Trkmenistany Prezidenti Hormatly Gurbanguly Berdimuhamedowy tasyz tagallasy bilen Nowruz baramyny beleki milli dpleri aly zk tapdy ony hem geiriln tobaramlarymyzy arylmaz blegine wrldi. Munu zi halkymyzy atababalarymyz tarapyndan redilip gelnen milli relgelere as nesli ygrarlylygyny zboluly nyanydyr.

aglyga towusmak Nowruz baramylygynda, ele hem nika, ogul, ja toy aly gadymdan geln tolarda aglyga towusmak ony uly gyzyklanma bilen berja edilipdir. Ony geirmek in bellenilen rite dikilen agadan a-da tze gurlan ak tnginden baraklaryaglyklary, matalary we ua meze zatlary adam boundan belentlikde asyp goupdyrlar. ne gymmaty artygrak baraklary has beikden asypdyrlar. Onu emini eline syryk taak alyp, onu bilen aglygy bir ujuny berkidilen agaja a-da tnge gysdyrypdyr. erte gr, arya gatnayjylar asylyp golan baraklary bkp almaly edilipdir. rite dikilen agajy daynda halka gurap oturan tomaaylar bolsa, aglyga nobatma-nobat bkn ounylary ussatlygyna syn edipdirler. Oun barha gyzyanda onu emini gymmat bahaly don, geimlik mata, keteni, pek aglyk aly ba baraklary gysgarak edip, has okardan asypdyr. ondan so arya gatnaanlary iindki gowaklary oundan ykarylyp, has ussatlary g synanyyp balapdyrlar. Onu emini ounylara aglyga bkmek in bir gezek nobat beripdir. Eger-de, baragy ilkinji synanyykda hi kim alyp bilmese, onda umumy ylalayk bouna, ona gatnaanlara ene-de bkmge rugsat berlipdir. Eger-de, baragy asylan belentligine ona gatnaanlary hi birini eli etmese, onda arya gzegilik edn emin kplige
45

46

kimi u aglygy almaga meli bolsa gelsin! diip zlenipdir. Eger-de baragy almaga hyal eden tapylmasa, onda umumy ylalayk maslahaty bilen ony bir gary bir sere aak dripdirler. Onu geiriln wagty howany emallyelli wagtyna gabat gelse, onda aglyk galgap durmaz

aly, ony emin syryk bilen tutup durupdyr. aglyga towusmak onunda, ounylary bouny pesligine parh goulmandyr. ele hem aglyga towsulanda ounylara ylgap gelip, bat alyp bkmge-de, duran erinden bkmge-de rugsat edilipdir.

Eger-de, baraklary her gezek ol bir ouny alyp duran bolsa, onda beleki ounylar baragy alyp bilmn, ony bes edenlerinden so, oa ona girmge rugsat edilipdir. I ussat ounyny ady mrekede uly hormat bilen tutulypdyr. ler bu ona r edip gatnayp, ussat hkmnde adyganlar goy obalarda geiriln Nowruz baramlaryna, ele hem uludan tutulan tolara agyrylypdyr. aglyga towusmagy rn zne ekiji we tolgundyryjy oundygy sebpli oa khalatda, die bir alar dl, orta aly adamlar hem gatnaypdyr. XIX asyry 60-njy yllarynda trkmen topragynda bolup, halk adatlaryny gowy wrenen fransuz syahatcysy Gulibef de Blokwill aglyga towusmagy rn mehur ounlary biridigi barada z atlamasynda bean edipdir. Onda ele diilr: Trkmenleri tam tounda onu iine haly, kee azylyp, dulunda gap-galar, dne, un golandan so to mrekesi p e girrler hem-de eesini gutlaarlar, aglyga towusmak onuny guraarlar, oun gutaranso gre, at apyygy, mergenleri arylary balanar. Palaw ilip bolnanyndan so bolsa, a iilip, bagy atdyrylar [42. 25 s.]. Berkarar dwletimizi bagtyarlyk dwrnde atalarymyzdan miras galan bu gadymy oun urdumyzda bellenn milli to-baramlarymyzy geligine-grkne wrldi. aglyga towusmak sportu milli grnlerini biri hkmnde giden mehur boldy. Oun alary sagdyn smekleri in rn hmietlidir. Gadymy trkmen topragy gzelligi we yndamlygy bilen hraty dn

dolan ahalteke bedewini Watany hkmnde mehurdyr. Aslynda, Oguzhan neslini taryhyny we gndelik durmuyny bedewsiz gz ne getirmek mmkin dl. Bu barada Trkmenistany Prezidenti Hormatly Gurbanguly Berdimuhamedowy AHALTEKE BEDEWI Bizi busanjymyz we hratymyz atly rn u manyly kitabynda ele diilr: Gadymy trkmen taryhyny tebigatyndan we zhmetser halkyny aratyn zehininden kemala gelen ahalteke bedewi zni gany bilen hli mnln atlary grnlerini yzda galdyryp, er zni atylyk sungatyny z yzyna drip alyp gitmagi htdesinden geldi. Ol zi barada hli taryhy eamlarda mhirli atlama galdyrmak bilen dnni medeni giiliginde owadanlygy ajayp nusgasyna wrldi. At myrat, Aty bary ganaty bar dien aly phim-pahasa ugrulan atalar szi ahalteke bedewini pederlerimizi ruhy dnsinde rn uly hmiete eedigini ayp grkezr. Bu tsin jandary tohumyny arassa saklanylmagy, has-da kmilledirilmegi in myllyklary dowamynda bimber yhlas sidirilipdir. Trkmen halk dredijiliginde hemde nusgawy edebiatymyzy nabay eserlerinde ahalteke bedewini waspy rn belentden alanar. Halkymyzy ruhy dnsinde bedew ata nderejede hormat goulandygy Sher turup atay gr, atadan sora atyy dilen nakyly mazmunynda hem jemlenendir. Trkmenlerde at bilen baglanyykly dpleri, rowaatlary, nakyllary enemesi dredilipdir. Bu bolsa a
47

nesli atylyk sungaty bilen alykdan gyzyklanmaga gnkdirr. den geln dbe gr, oglan 7 ayna etende, adata, oglany daysy attaanak sowgat beripdir. Day-egen gatnayklary, alymlary pikirine gr, i gadymy enelik (materiarhat) dwrnden galan dpleri biridir. Yetginjekleri men daymlara gitjek, hem atyma ba wretjek dien phimi hem u gadymy relge bilen bagly bolmaly. Halkymyzda mundan baga-da, bir aan agany sayny daysyna syrdyrmak, Gndogar Trkmenistanda egeni nika tounda daysyna aratyn sowgat taarlamak, oa ak pata berdirmek aly dessurlar gzbayny gadymdan alyp gadan milli relgelerdir. Sowgat berlen aty jylawyny, gamysyny we baga esbaplary, adata, oglany atasy taarlap beripdir. Biz bu gadymy dessura Grogly adessanyny okanymyzda hem magat gz etirris. adessanda Jygalybeg Groglyny atyny seislp, eerlp, dabaraly agdada ata mndrr. Bu gadymy dp dwletimizi drli erlerinde soraky dwrlere enli redilip gelnipdir. zem, kplen, Nowruz gnlerinde howany ylap balan dwrnde geirilipdir. Kbir obalarda oglany ata mn dabarasynda mal solup, goy-golam agyrylyp to melisi edilr. To uludan tutulanda bagy agyrylyp, adym atdyrylan erleri hem bolupdyr. Toa gelenler dwre gurap durupdyrlar. Oglany daysy eerlenen aty idip mrekni ortasyna ykarypdyr. Oglany ata mndripdir hem-de aty jylawyny oglany atasyny eline tutdurypdyr. Atasy, kbir obada daysy aty idip, eger-de oglan ata em werzi eden bolsa,
48

onu zi baga bir ata mnp, dwre bolup duran aululary anyna alap ykypdyr. Toa gatnaan adamlar oglany gutlapdyrlar, sowgat beripdirler. Atalarymyzdan miras bolup galan Nowruz baramyny dessury hkmnde has adygan bu gadymy dp hzirki dwrde hem Stawropol trkmenlerinde rgnli bolup, bu dabara olarda At mndri dilip atlandyrylar. Trkmenlerde Nowruz baramylygy gnlerinde, ele hem beleki to-baramlarda at apyyklary guramak, at stndki drli milli ounlary berja etmek dbe wrlendir. Bu barada Trkmenistany Prezidenti Hormatly Gurbanguly Berdimuhamedowy okarda agzalan kitabynda ele bean edilr: At trkmen in hli zat. Ol halk dabaralaryny hlisinde: tolarda, ogul perzendi dogulmagy mynasybetli geiriln dabaralarda, snnet tolarynda mhm orun eelpdir. At apyygy, at stndki ounlar geirilipdir. At apyygy Trkmenistany hli erlerinde seisilik gadymdan bri mehur sungatlary biridir. Her obany adygan seisleri, hraty dag aan bedewleri bolup, olar to gnlerinde jankerlerini to atlygyny goalandyrypdyr. ol sebpli Nowruz, Gurbanlyk aly milli baramylyk gnlerinde a-da uludan tutulan tolarda at apyygyny we beleki at stndki ounlary geiriljekdigi birne gn nden habar edilipdir. At apyygyna beleki obalary hem ezber seislerini etidiren atlary gatnadyrylypdyr. ol sebpli

at bilen bagly ounlar gurnalan tobaramylyk gnlerini myhmany kp bolupdyr. Gndogar Trkmenistanda ler ele uly to-baramlara Gonakly to dilipdir [37]. Trkmenlerde den bri atlar k daamaklyga we beleki hojalyk ilerine goulman, esasan, mnmek we at stndki drli oundyr arylara gatnamakda ulanylypdyr. Taryhy azuw emelerinde gadymy Oguz neslini aty eerini, jylawyny hem-de beleki esbaplaryny olap tapandygy baradaky maglumatlara du gelinr [43. 47 s.]. Mahmyt Kagarlyny Diwan lugat at-trk atly iinde trkmenlerde at apyygyny we at stnde onalan ounlary gadymy dwrlerden bri mehur bolmagynda, Wolfram Eberhardy Hytay taryhy baradaky ilerinde bolsa, gadymy Gndogar urtlaryna at stndki bsleikleri, ylyrymly harby tilsimleri giden

aramagynda hun trkmenlerini ornuny uludygy bellenilip gecilr [43. 47s.]. Trkmenlerde at apyygyny geirmegi asyrlar boy kmilledirilip gelnen kada-dzgnleri bolupdyr. Munu in, ilkinji nobatda, apy atlar birne gn nden apuwa taarlanylypdyr. Adaty gnlerden tapawutlylykda imitlendirilipdir, seil-mak etdirilipdir. Nowruz baramy gnlerinde beleki dabaralarada guralan at apyyklarynda atlary arya gobermek in toparlara blpdirler. Toparlara blmekde den geln seiilik dplerine gr, at apyygynda atlary ayna, tohumyna, apyksuwary agramyna, aryy geiriln mwsmine, ele hem apy medanyny uzynlygyna hmiet berlipdir. Mysal in, a atlary arasyndaky ary gola aralyga, orta aar atlary arasynda orta uzaklykda, uly aar atlary

49

50

arasynda has uzak aralyklara apy arylary guralypdyr. eri gelende atsak, trkmenleri at apyygyny geirmek babatda asyrlary jmminde dreden dpleri hzirki dwr halkara arylaryny talaplaryna layk gelr. At apyygyny guramagy kabul edilen kadalary barada Trkmenistany Prezidenti Hormatly Gurbanguly Berdimuhamedow ele azar: zni yndamlygy bouna bedewler 5 topara blnr. Birinji we yz anyndaky apyyklarda emedik iki aar atlar drdnji topara goberilr. Bir gezek ei gazananlar nji topara, iki gezek ei gazananlar ikinji topara, gezek ei gazananlar birinji topara, 4 gezek ei gazanan atlar bolsa aratyn topara goular. elelikde, 5 topar emele gelr. Islendik bedewi z toparyndaky atlar bilen apyyga ykarmaga rugsat berilr [2. 226s.]. Milli seisilik dplerine gr, bedewleri at apyyklaryna 1,52 ayndan, si has gurat atlary ondan hem a dwrnden taarlap balaarlar. Atylyk sportuny ylyrymly tilsimleri bouna geiriln arylara 3 ayny dolduran atlar salanylyp alynar. Mundan baga-da, olary gezim etdirmegi, rei ahli grnlerini wredip bedenini taplamagy, ele hem u kadalara esaslanylyp, hasy aty ne aralyga apuwa gobermegi ba milli seisilik tejribeleri ilenilip dzlipdir. Seisilikde uzaklyk aralygyny kesgitleniini zboluly atlary hem rgnlidir. Mysal in, 500 metr aralyk rek alaw, 1000 metr emesi aralyk arym alaw, 2000 metr emesi aralyk bir alaw, 2500 metr emesi aralyk bir rek

alaw, 3000 metr emesi aralyk bir arym alaw, 4000 metr emesi aralyk iki alaw dilip atlandyrylar. Milli seisilik tejribelerine gr, aty akyn we orta uzaklyga apdyrylmagy, olary yndamlygyny, uzak aralyga apdyrylmagy bolsa ydamlylygyny kmilledirmge tsir edipdir. At apyygyny guramak in den geln kada gr, tegelek ekilindki dz medan salanylyp alnypdyr. Oa halk arasynda Alaw dilip, atlar bellenilen alaw oly bouna apylypdyr. Munu in alawy nden taarlapdyrlar, agny, at apylanda psgel berjek ada aty rkzjek da, ot we beleki zatlary aryp arassalapdyrlar. Alaw grnindki apy medanynda tomaaylara at apyyklaryny synlamak oaly bolupdyr. Nowruz baramylygy mynasybetli has uzak aralyga at apdyrmak bouna guralan arylar, adata, gi shralyk erde, kbir erde bolsa iki obany aralygynda geirilipdir. ele arylar Dogrytomaa dilip atlandyrylypdyr. At apymagy srelge atlandyrylan grni hem giden arapdyr. Srelge apyygynda aty eerine a jylawyna dakylyp, beleki gapdaldan arya goberilen at srege alynar. ele edilende heniz adamadyk atlar den apyp geln aty gyssap, tijenmgeuslanmaga ardam edipdir. elden wrk trkmen bedewini rite terbielenen elgular bilen arydyrylan pursatlaryny bolandygy barada hem halky iinde grrler saklanyp galypdyr. ki dwrde Nowruz baramylygynda we beleki tolarda
51

geirilen at apyyklarynda ba barak hkmnde kz, de, trkmen halysy aly baraklar golupdyr. Hzirki wagtda Garasyz Trkmenistanda geiriln at apyyklarynda ba barak hkmnde eil awtoulaglary gomak dbe wrldi. Munu zi halkymyzy atylyk sportuna gyzyklanmasyny has hem sndigini subutnamasydyr. Berkarar dwletimizi bagtyarlyk dwrnde hzirki zaman dn llerine layklykda bina edilen Agabat herindki Trkmenistany Dwlet alawynda, urdumyzy hli welaatlarynda aylan atylyk sport toplumlarynda, Kpetdagy jana ypaly sergin-sapaly eteginde bina edilen umumy medany 90 gektara barabar bolan Halkara atylyk sport toplumynda sportu dn mehur bu grni bouna Olimpia ounlaryny geirmek in dn llerine layk geln hli zerur mmkinilikler dredilipdir. Trkmenistanda Halkara ahalteke atylyk assosiasiasyny dredilmegi, her yly aprel aynda Trkmen bedewini baramylygyny, Ahalteke atyny halkara gzellik bsleigini, amaly-haam sungat eserlerini sergilerini geirilmegi at stndki milli ounlar bouna Galkyny hem-de Trkmenatlary Dwlet birleigini Milli atylyksport merkezlerini dredilip, ol erde atylyk sportuny drli grnleri bouna a trgenleri yzygiderli taarlanylmagy, Ahalteke bedewini anyna Agabady i grnkli seilghinde 10 sany aty, Trkmenistany Ba milli muzeini merkezi girelgesini nde rowaatlarda waspy etiriln ganatly asman atlaryny hekelini
52

oturdylmagy, bulary hlisi trkmen halkyny ahalteke bedewlerini arzylamak bilen bagly gadymy relgelere ygrarlydygyny zboluly nyanydyr. owgan Nowruz baramylygy we beleki milli baramlarda at stnde geiriln gyzykly ounlary biri owgandyr. Alymlary pikirine gr, bu gadymy trkmen szni manysy urmak-wmek dimekligi aladar. Mundan baga-da, ounda ulanylan ujy tommuk, egri taaga-da owgan dilipdir. owgan onuny geirilii barada Trkmenistany Prezidenti Hormatly Gurbanguly Berdimuhamedowy Ahalteke bedewi Bizi busanjy myz we hratymyz atly eserinde bean edilr: owgan iki garyda atly topary top onamagydyr. Bu oun trkmenlerde orta asyrlarda arapdyr. Sora owgan ony ewropada atly polo ady bilen arapdyr. Oun gnburly, 200 150 metr legdki medanada geirilr. Derwezni ini 3 metre dedir. Oun atlylary iki toparyny gatnamagy arkaly geirilip, her toparda alty adam bolar [2. 225 s.]. Sasanylary dwletini sen dwrnde trkmen topragynda bu ga dymy onu giden geirilii barada ol dwr esasy harby gollanmasy bolup hyzmat eden Dzgnler kitabynda ele bean edilr:Iki atly topar elleri taakly biri-birini garysynda durar, toparlary ounylary emini olbaylygynda tegelenip bejerilen aga pkgini medanany aagujundaky aja stnli derwezeden geirmge synanyar. Bu onu maksady

undan ybarat: atly topary bir- aga pkgini derwezeden geirjek bolar, beleki toparam ony yzyna gatarar [49. 41 s.]. Orta asyrlarda owgan onuny Gndogar halklarynda giden arandygy barada Ferdwsini anama eserinde azylypdyr. anamada bu oun batyrlary ony dilip atlandyrylar, ele hem onu die bir Nowruz baramylygy gnlerinde dl, esem serkerdeleri we esgerleri harby-taarlyk ilerinde hem giden ulanylandygy barada grr edilr. Belli orta asyr alymy Unsur alMaalini ogly Gilana nesihat grninde azan Kowusnama atly belli eserinde owgan ony hakynda dien rite blm erlediripdir. Eserde Horasany harby serkerdesi Azhary hkmdar Lese owgan onuny hmieti we ynsan synasyna etirip biljek ikesleri baradaky grri bean edilr: Eger-de sen ylda iki gezek owgan onaryn dise, men mua razydyryn. Emma at stnde onamak derkar dldir, gorkulydyr. Top urmak in atlylary sany sekizden kp bolmaly dl. Sen medany bir etinde dur, baga biri beleki etinde dursun, alty kii bolsa medany ortasyna ykyp, top ursun. Top golaya gelende, ony urup, yzyna gatargyn, atyy seresap apgyn, emma garma-grmelige goulmagyn, etse, hem- zi bela-beterden gorarsy, hemem maksadya etersi. Atly-abraly adamlar owgany edip onapdyrlar [49. 131 s.]. owgan onuny geirilii we gerek trkmen igitlerini etidirmekdki hmieti barada Gaznaly trkmen alymy arafMuhammet Mbreka harbylar in taarlan Swei we

batyrlygy dzgnleri atly kitabynda ele azar: Eger adamy gzi owgan pkgsini hereketlerine wrenien bolsa, ol sapanday uu hsietini: agramyny we nir gelip djegini hem kesgitlp biler, ondan arkayn sowulmagy baarar. owgan taagyny hem rn kp oaly taraplary bar: bedeni ee bolmagy, eli dogry smegi, nyana almaklygy wrenmekde hary kpdr [49. 41 s.]. Oun orta asyrlarda Hindistanda, Hytada, Kii we Alynky Aziada, Zakawkazede, arap dwletlerinde hem mehur bolupdyr. Ylmy maglumatlarda ilislerde 1850-nji yllarda has mehurlyga ee bolan at stnde onalan Polo onuny owgany esasynda dredilendigi nygtalar. Orta asyr taryhysy Mesudyny azgylarynda owgan onuny Abbasy halypasy Harun ar-Reidi dz medanda onandygy barada azypdyr. Halypany ogly halyf alMmin we halyf al-Muatasim bolsa Bagdatda owgan onalan rite medanany gurupdyrlar. owgan Memlk trkmenleri tarapyndan hem Nowruz baramylygy gnlerinde uly wele bilen onalypdyr [43. 42 s.]. Gowgan onuny alarda alasynlyk, baarjalyk, mergenlik, gaduwsyzlyk, batyrlyk aly hsietleri terbielemekde hmieti rn uludyr. Altyn gabak ony Nowruz baramylygy gnlerinde uly wele bilen mergenleri nyana atymak bouna geirilen halk ounlarynyarylaryny biri altyn gabak onudyr. Altyn gabak ony gadymy dwrden bri oguz-trki halklaryny arasynda mehurlyk
53

bilen redilipdir. Munu eledigini bu gyzykly onu gazaklarda we zbeklerde altyn kabak, tjiklerde sar aspa, zar bazi, gyrgyzlarda amba atuu aly at bilen mehur bolandygy hem doly tassyklaar [44. 74 s.]. Alymlary trkmen halkyny taryhy barada azan ylmy ilerinde gadymy altyn gabak ony hem bean edilipdir. Bu barada belli etnograf S.P.Tolstowy maglumatlary rn gyzyklydyr: Irki orta asyrlarda Nowruz gnleri tze yly balangyjy hkmnde baramylyk bellenilipdir. Nowruz gnleri hkmdar we onu raatlary zne serenjam berip, tze tikinen eiklerini genipdirler. edi gn dowamynda aty stnde nyana a atmak bouna ary geirilipdir. I soky gn geirilen bsleikde nyanany zne altyn tee erledirilipdir. Adata, bsleigi tomaasyny synlamaga patya hem gatnaypdyr. Bsleigi dowamynda hasy mergeni atan oky nyana degse,

hkmdar ol plwana urda bir gn patyalyk etmeklik baragyny bagy edipdir [45. 318 s.]. Alymlary birnesi Orta Azia halklarynda giden aran bu gadymy onu dessur hmietlidigini bellerler. Ynanja gr, nyana ok atylan mahaly erbet ruhlar gayp gidrmi we tze yl rysgal-bereketli, dmli yl bolarmy. [46. 9899 s.]. Altyn gabaga meze to aryy hzire enli Altada, Sibirde (Tywada, Hakas lkesinde) aaan gadymy oguz-trki kowumlarymyzda-da saklanyp galypdyr. eri gelende atsak, pederlerimizi dreden bu gadymy ony hzirki wagtda ok-a (pekam) bilen nyana atymaklyk aryy Olimpia ounlaryny bir grni hkmnde dn mehurdyr. Orta asyrlarda Altyn gabak onunu gyzgalaly geirilendigi asenem-Garyp dessanynda hem bean edilr:

54

Bu gn aweledi toun tutdular, At onadyp, altyn gabak atdylar. asenemi awelede atdylar, Barsa salam digin gelsin Garybym [47. 139 s.]. Altyn gabak onuna gatnamak in edil beleki at stndki ounlarda boly aly, igitler alykdan taarlanylypdyr. Bu barada alym A.I.Lwini atlamalary dise tsirlidir: Orta Azia halklarynda oglanlary aaklaryny arasyna taanagy eerini legindki assyk goup gundapdyrlar. Em 34 aa etende agany rite taarlanylan eere oturdyp wredipdirler. Oa ayrma eer dilipdir. 910 ayndaky oglan kde apyksuwar bolup etiip, at stndki ounlarda ussatlara yky edipdir [48. 108 s.]. Bu gadymy onu ady iki szden, agny altyn we gabak sznden emele gelipdir. Gabak szi gadymy oguz-trki kowumdalarymyzy

hemmesinde kdi manysynda ulanylypdyr. Alymlar muny ler nyana hkmnde kdini ulanylandygy bilen baglydygyny hasaplaarlar [43. 80 s.]. Mlim boly aly, atalarymyz oglanlar ok atmagy wrener aly drli grnli alary asapdyrlar. a mergenlere sora swe alarynda trgenlemge rugsat beripdirler. ler a asamak in jandarlary damarlary ulanylypdyr. ele kirili alary dartmak kp g talap edipdir we onda atylan ok batly we uzaga gidipdir. Altyn gabak onunda esasan, ele alar pedalanylypdyr. Trkmenleri arasynda, soky wagtlara enli die belli plwanlary ekip bilen tylla ay barada rowaatlar saklanyp galypdyr. Rowaata gr, Tenek batyry dni dyz damarlaryndan kiri ekilen tylla rekli ay bolupdyr we ony die Tenek batyr ekip bilipdir
55

we ondan atylan ok rn uzaga gidipdir. Grogly adessanynda Grogly begi a atmaga rn ussat bolandygyny waspy etirilr. Onu, esasan, iki grni rgnli bolupdyr. Onu birinji grninde mergenler pyada agdada nyanany ok bilen urupdyrlar. Ikinjisi bolsa has ylyrymly we ussatlyk talap edip, apyp baran aty stnde nyanany ok bilen urmakdyr. Altyn gabak onuna gatnaan ounylary ayna we ussatlygyna gr nyanany durjak eri kesgitlenilipdir. alar in nyana gaty uzak bolmadyk aralykda, ussat mergenler in takmynan 50 metr aralykda oturdylypdyr. Nowruz baramylygyny abraly barak golan altyn gabak ony in nyana 100 metr dalykda oturdylypdyr. Mundan baga-da, baragy ululygyna we ounylary ussatlygyna seredilip, nyanany mberi hem kieldilipdir. Onu geiriliine oba aululary tarapyndan bellenen tejribeli eminler berk gzegilik edipdir. Eminler, adata, obany etindki dzlk medanda uzynlygy 56 metre etn prsi dikip, onu depesinde keseligine tagta berkidipdirler. a mergenler in geiriln ounda nyana hkmnde kdini oturdypdyrlar. Uly aly mergenler in prse berkidilen tagtadan dni, abyny ak skni p a-da aty alyny tary bilen asyp goupdyrlar. Has ussat mergenleri aryynda bolsa altyn a-da km tee asylyp golupdyr. Yaryy erti bouna, ona gatnaan mergenler gezekli-gezegine ok atypdyrlar. Eger-de mergen z gezeginde nyanany urup bilse, onda ol onu indiki tapgyryna gatnamaga hukuk
56

gazanypdyr. Oky nyana degmedigi bolsa oundan ykarypdyrlar. elelikde, eiji kesgitlenipdir. Oun birne gezek gatalanypdyr. Barak hkmnde aglyk, pul, owlak-guzy, hat-da goun, de aly jandarlar golupdyr. Altyn gabak ony a igitlerde batyrlyk, mergenlik, baarjalyk aly endikleri terbielemge ardam edipdir. Aslynda, halkymyzda oka batyrlygy, parasatlylygy, agzybirligi nyany hkmnde kabul edilipdir. Biz muny Oguzhany guran dwletinde ok-ay hkimlik, dwletlilik, agzybirlik nyany hkmnde kabul edilendigini mysalynda hem magat gz etirris. Atalarymyzy ruhy dnsinde ok-ay kebini erbet ruhlardan gorajy gje ee bolan doga hasap lanylandygyny hem bellemelidiris. Oglanlary krtesini arkasyna okay kebindki a-sep asylandygy mua mysal bolup biler. Orta asyrlara degili kmmetleri, mazar dalary zne ok-ay kebini haamlanmagyny sebbi hem u ynan bilen baglydyr. Nowruz baramylygyny u mazmunly we tsirli dabaralaryny agalarsyz gz ne getirip bolmaar. Sebbi agalar geiriln to dplerini, milli ounlary i ije tomaaylarydyr. Nowruz saagyny i sji tagamlary bolsa ilki agalara datdyrylar. agalara baramylyk gnlerinde tze hem-de tmiz eikler gedirilr. Dogajykdyr dwmelerden dzlen drli a-sepler bilen bezelmegi agalary baramylyk ruhlaryny goalandyrar. Nowruz baramylygy gnlerinde uly adamlar bilen bir hatarda agalar

drli halk ounlaryny onap, ahyrana halk dredjilik eserlerini adyyp wagtlaryny rn adyan geirrler. agalary rn gyzykly gen ounlaryna, kplen, uly aly adamlar-da, gelin-gyzlar-da hezil edip tomaa edrler. aga durmuy gli dilii aly, z perzentlerini sagdyn hem-de atalarymyzdan miras bolup geln milli relgelere wepaly bolup terbielenndiklerine busanarlar. Nowruz baramylygyny kpliklein relerini esasylaryny alada geirilndigi sebpli bu gnlerde onalan aga ounlaryny kpsi hem ayk medanda gurnalar. Ayk ony Nowruz we beleki milli baramylyk gnlerinde gneli Trkmenistany hli erlerinde oglanjyklar tarapyndan onalan ayk ony rn weleli geirilr. Ayk ony in goundyr geini, esasan, yzky aaklaryndaky ayk

skleri salanyp alynar. Ayk onunda mundan baga-da, ay ulurak oglanlar tarapyndan iri ahly mallary ayk skitopazy, has aajyk oglanjyklar bolsa guzyny ayk sknimji ulanar. Aygy drt tarapyny hersini z ady bardyr: aaky gi tarapyna aly, beleki tarapyna tagan, gapdaldaky kgt tarapyna ikge, gapdalky okary galyp duran tarapyna dkge diilr. agalary sz hazynasynda bu oun bilen bagly dkge dwlet, ikge etan, aly at, tagan ki aly ajayp jmleler rgnlidir. Ayk onamak in her ouny bir aygyny bellenilen dz ere setir edip goar. Sora kimi ona balamalydygy we dowam etmelidigi bije atmak arkaly zlr. Ayklar belli bir aralykda, adata, iki- metr dalykda goular. ay ulurak oglanlar ayklary ondan hem darakda goup onaarlar. Ounylary aygy
57

zyan eri yzyk bilen bellenilr. Onu ertine gr, belligi bassa a-da oun wagty aagy bellikden gese, onda ol ounyny utugy hasap edilmer. Adata, ayk zylanda Altyn aygym-aly gop! dilip arzuw edilr. Urlup setirden ykarylan ayk bolsa, onu utugy hasaplanylar. Trkmenistany drli knjeklerinde ayk onuny mundan baga-da gagal, gara aty, ketde hat, ikge-dkge, em, apakly, aly basdy we ular aly kp drli grnleri bardyr. Trkmen halkyny ruhy dnsinde ayklara-da, agalary ayk onuna-da aratyn hmiet berilr. Biz mua Trkmenistany drli erlerinde geirilen arheologik gazuw-agtary ilerini netijesinde dessur hmietli dabaralarda ulanylan hem-de aga ounlary in

rite ilenilen ayklary, topazlary ze ykarylandygyny mysalynda hem gz etirip bileris. ahyrana halk dredijilik dnsinde bolsa Altyn aygy aly, Keik aygy aly, Agramy ayka, klegesi keke aly onlara jadar jmleleri hlihenize enli ije ulanylyp gelinr. Pederlerimiz oglanlary aykdyr topazyny, mjini hut rysgal-dwleti nyany hkmnde kabul edipdirler. Mhir-muhabbeti dury akabasy bolan ene-mamalarymyz haan-da, agar kmen a-da oguk nden saak dokanlarynda ogul agtyklary in rite ayk torbasyny hem dokapdyrlar. dr pek boan enelerimiz bolsa, karym ayklary goawulap lasyrdap duran gazana atyp, agtyklaryny atlygyny goalandyrypdyrlar. Trkmenistany Gndogar etraplarynda alary durmu toy in taarlanylan

58

organ-dekleri burlaryna, kbir obada gyzy sep bukjasyny agzyna sji bilen birlikde ayk berkidipdirler. Kbir obalarda tze gelni seekli gyajyny ujuna ayk dwpdirler. Munu zi tze durmua gadam uran alary dowamatyny dowam bolmagy arzuwlanyp berja edilip gelinn gadymy ynanlardyr. eri gelende atsak, bol-bereketli trkmen shralarynda ayk oty atly smligi, zenanlary halydyr esisinde ayk atlandyrylan tsin nagy bardygyny hem atlap bileris. Ayk ony agalary halk dredijiligini drdneli dnsinde hem ahyrana beanyny tapypdyr: Ayklarym nirede? Ayk torba iinde! Topaz, mji kadadyr? Ayk torba iinde! *** Owuz aly ayklar, ayl ala araar, alada beg agam, Ak bagtyna garaar. Grogly adessanynda Rweni aygy zne aran edinmegi, mehur halk ertekisinde Akpamygy ogluny: Akpamygy ogly men, ekagyrny egeni men, Alty daymy bay in, I kiisi Baramdyr, Baram daymy bay in, Altyn aygym, aly gop! diip dillenendigi agalary ruhy dnsinde ayk onuny ornuny nhili derejede belentde durandygyny zboluly nyanydyr. Gadymy dwrden bri mehurlyk bilen redilip gelinn ayk ony agalarda eelikdir akganlyk, mergenlikdir galjalyk aly zerur sypatlary kemala getirr.

Aterek gnterek Nowruz we beleki dabaraly gnlerde Trkmenistany hli erlerinde 1015 aly agalary arasynda aterek-gnterek weleli onalan ounlary biridir. Ona 30 tweregi, khalatda ondan hem kp ouny gatnaar. Ounylar iki topara blnrler. Toparlar 2030 metr aradalykda biri-birine seredip ellerinden berk tutuyp hatara dzlrler. Ony balaan topary ounylary: Aterek gnterek, Bizden size kim gerek? diip bilelikde zlenrler. Garyda topar soraan topardan Ajap atly gyz gerek! dien aly szler bilen bir gyzy a-da oglany adyny tutarlar. Ady tutulan ouny garydalaryny hataryny bwsp gemek in ellerini berk tutup, hatarlanyyp duranlara tarap ylgap gidr. Eger-de oa bat alyp baryna hatary bwsmek baartsa, onda ol garydan kimdir birini alyp gadar, baartmasa zi garydalaryny hatarynda galmaly bolar. oun toparlary hasy hem bolsa birini bir ounysy galana dowam edr. Bu gadymy oun agalarda alasynlygy, berk bedenligi, ugur tapyjylygy terbieler. weleme-dweleme Esasan, Amyderany orta akymlarynda aaan ilaty arasynda weleme-dweleme gadym dwrden hzire enli rgnli ounlary biri hkmnde gelip etipdir. Oun Nowruz gnlerinde ayl otly dzlk medanda geirilr. Ona gatnaan, kplen, 10 12 alaryndaky gyzjagazlar 4559

si aaklaryny uzadyp, tegeleniip oturarlar. Olar z aralarynda ay uluragyny ona olbay-emin hkmnde salaarlar. Emin bije arkaly esasy ounyny kesgitlp, degime heli sanawajy sanap balaar: weleme-dweleme, Gara gonu gany bilen, Salkym aty sany bilen. Yeser oglan nir gitdi, Duza gitdi. Haan geler? Yaz geler. Pirlem pis Yola d, umarlan, togarlan Hp! Hp!

diip, oturanlary aagyna Guak gody alasynlyk bilen elini degirmge Nowruz baramynda guak gody synanyar. Oturanlar bolsa aagyny derrew ygnap etirler. Wagtynda oglanjyklary we gyzjagazlary p aagyny ekip etimn i souna onaan mehur ounlaryny biridir.
60

galan gyzjagazy ounda utuldy hasap edip, baba sakaly kdi diip degirler. erte gr, utulan gyzjagaz belekileri talabyna layklykda, enesini towuklara im berine ada ejesini tamdyrda rek apyyna, gyz doganyny howlyny spriine knmeli bolar, sora ol sanawa sanap, kim aagyny ygnap etimese onu aagyna elini degirmge synanyar. Oun u tertipde yzlyyzyna t ounylar adaana birne gezek gatalanar. Bu gadymy halk ony agalarda tertipli, alasyn, hgr bolmak aly endiklerini smegine ardam edr.

Ona 20- enli ouny gatnayp, sanawa arkaly esasy ouny kesgitlenilr. Ony guramak in giligi 5 metre gola erde tegelek yzylar hemde ounylar ol yzygy stnde oturarlar. Onu ertlerine gr, ounylar gymyldaman, ellerini goberip, die lerine seredip oturmalydyrlar. Esasy ouny eli guakly, oglanjyklar kte telpekli oturanlary arkasyndan alanyp balaar we olara bildirmn guagy oturanlary birini arkasynda gizler. Eger-de esasy ouna guagy gizlninden so ene-de alanyp guagy gizlenen erine gelmek baartsa, onda ol z arkasynda guagy gizlenendigini amadyk ounyny guak bilen kakar. Garaman durka tutulan ouny bkp turar-da, ounylary dayndan ylgap alanyp balaar. Onu yzyndan ylgap baran esasy ouny bolsa ol z erine geln guak bilen urup gidr. Utulan ouny z erine etende esasy

ouny oa guagy berr, zi hem onu erini eeler. Eger-de ouny arkasynda guak gizlenendigini badabat bilse, guagy alyp, esasy ounyny yzyndan kowalap balaar we ol bir gezek alanyp ykana guak bilen kakmaga synanyar. ele agdada esasy ounyny utuldygy bolar hem-de oun tzeden balanar. Bu gadymy oun agalarda synylyk, hgrlik, alasynlyk aly endikleri terbieler. ilik-hekgal Adata, 715 ayndaky, kbir obada ondan hem uly aly oglanlar tarapyndan ilik-hekgal ony gadymy dwrden bri redilip gelinn ounlary biridir. a oglanlar Nowruz baramylygy gnlerinde bu gyzykly ony geirmek in dz medana ygnanyarlar. Ounylar z anlary bilen bir gula (uzynlygy 72,12 sm de leg birligi) taak hem-de rite taarlanyp,

61

iki ujy iteldilen taajygyiligi (uzynlygy takmynan 25 santimetr) alyp gelrler. Taaklar agajy a-da gyrymsy smlikleri i berk we gaty grnlerinden, kplen, tutdan, kbir obada ylgyndan taarlanylar. ilik-hekgal onuna gatnaasy gelnleri sany kp bolsa, onda olary alaryna gr, birne toparlara blnrler. Uly we tejribeli ouny a-da emin olary hersi b-alty ounydan duran iki topara blr.

Toparlary olbaylary bije atarlar, bijesi ykan topar oun onalan eri merkezini eeler. Ony guramak in erde 10 metr gilikdki (diametri) tegelek yzyk geirilr hem-de onu iinde nyanalyk da goular. Onu ertine gr, ki topary ounylary iligi ol daa degirmge alyarlar. Kte day erine gazylan ukurjykguduk nyana hkmnde bellenilr.

62

ki topary ekabyry iligi okarlygyna zyar we ony taagy bilen urar. Taagy bo geen halatynda, agny iligi urup bilmese, onu ikinji synanyyga haky bardyr. Ikinji synanyygam owsuz bolasa, onda taagy z toparyndaky baga ouna geirr. Ona gatnaan zylan iligi urup bilen halatynda, onu toparyny aryda edigi bolar we toparlar erlerini alyarlar. Gli urgudan so ilik uzaklyga dp bilr. ki topary ounylaryny biri iligi ol erden nyana tarap urar. Eger-de, ilik die yzyga den bolsa, onda ony yzyna, ounylary ok tarapyna zyarlar; ele bolanda esasy topary ounysyny iligi eline almaga haky okdur, onu in ol iligi taagy bilen seresap galdyryp urar. ki topar iligi ene nyana urar. Nyana degen ilik dwldi hasap edilr. iligi nyana degirmek in edilen her gezekki owsuz synanyyk in ki topara jerime utugy (gz) berilr. Drt gezek yzly-yzyna ilikleri nyana degmese we zylan iligi urup bilmese ki topary ounylaryna drt jerime utugy berilr we olar bir doly utugy itirrler. Oun islege gr, dowam etdirilr. Bu oun agalarda mergenlik, alasynlyk, maksada okgunlylyk aly endikleri terbieler. i ony Nowruz gnlerinde topragy umap, eri zni gk otlara, gyzyl glleklere brenmegi agalary kalbyny hejana getirr, drli mazmunly halk ounlaryny jogunly onamaga hwesini artdyrar.

Trkmenistany, esasan, gnorta etraplarynda ayl alada uly il bolup tutulan baramylyk dabaralaryny klerinde oglanlary i onuny onap oturylaryna gabat gelinr. Bu gadymy halk ony 910 aly agalardan balap, 1720 aly etginjekleri arasynda giden yarandyr. Ony onamak uin iki adam eterlikdir. i onuny halaanlary nde 6070 santimetr uzynlykdaky ylgyn ahasyndan asalan bir ujy itilenen berk taaklar goular. Eger-de, ona die iki adam gatnaan bolsa, onda hersini be enli taagy bolar. Bijesi galan rite umadylan ere iti ujy mer aly edip taagyny zyar. Onu garyday bolsa ertleilen aralykdan taagy urup ykmaga synanyar. Eger-de ol taaklary barysyny urup yksa, ol taagy barak hkmnde zne alar. Dwini die bir gezek synanymaga haky bolup, z gezeginde taagy urup bilmese, nobaty garydayna bermeli bolar. zem, taagy gapdaldan zymak gadagandyr, ony die gni zyyp urmaga rugsat edilndigini bellp gemek gerek. Die bir gni urmak bilen klenmn, esem bijesi galan wagty taagy bir gezekde mdrip biln ounylar hratdan pedalanar. Oun oglanlarda mergenlik, baarjalyk, tutanerlilik aly hsietleri terbieler. Ak sk Nowruz baramylygynda ak sk ony agalary uly hwes bilen gatnaan ounlaryny biridir. Gnorta Trkmenistany kbir obalarynda ak sk onuny anynda gnmiz dklsin diip
63

otdan bkmek dbi bolupdyr. Otparazlyk eamyndan galan bu dp trkmenleri arasynda hem soky wagtlara enli saklanypdyr. Ony guramak in gonu injik ski pedalanypdyr. eri gelende atsak, bu gadymy onu ady hem onda ulanylan ak skden gelip ykypdyr. Soky wagtlarda geiriln ounlarda iine dykylan mata pkgleri ulanarlar. Oun balamanka, agalar iki topara blnipdirler, her topara olbay han salapdyrlar. Bellenilen erde giligi iki metr emesi tegelek yzylar. Sora iki topary hanlary onu iinde durarlar. Bij gr, hanlary biri pkgini bir tarapa zyar, ounylar pkg tarap ylgaarlar. Hasy topary ounysy pkgini rti alyp, z hanyna getirip berse, ol topary utdugy bolar. Pkgini alyp bilmedik topary ounylary garydalaryny pkgini pellehana getirmegine her hili ol bilen psgelilik dretmeli bolarlar. Bsleik agalarda alasynlyk we ugurtapyjylyk aly hsietleri terbieler. ap atym Salkyn howaly Nowruz gnlerinde, adamlary ala ykyp, ekeranylyk ileri bilen megullanan dwrlerinde a oglanjyklar p, edil znden uly agalary aly at apmagy, at stndki halk ounlaryny onap, ei gazanmagy arzuwlap, ap atym onuny onaarlar. Onu in tudu a-da beleki agalary syrdam ybygyndan at edinrler. Kbir agalar atlaryny z isledigie alaja, de dakyp
64

bezerler. Aty bayna uan deregine pjagaz baglaarlar. Belli bir er pellehana dilip bellenilen so agalar atly bslerler hem-de aakdaky aly sanawalary sanaarlar: ap atym, ap atym, ap atyma, ap atym! ap atym, ap atym, ap atyma, ap atym! Pellehana et basym! ap atym, ap atym, Sen- meni ganatym. *** ap atym, ap atym, ap atyma, ap! ap atym, ap atym, ap atyma, ap! Arpa bersem ier at, Maa sagbol dier at, altalygy smez at, adawlygy dumaz at. Bu oun oglanlarda at apmakda salanmagy, alawlarda ozmagy, bsleiklerde emegi balangy trlerini wredip, agalarda dogumly bolmak, ylata-da, zlerinde ee bolan ynamlylyk, tutanerlilik aly endikleri terbieler. Trkmenlerde Nowruz we beleki baramylyk gnlerinde uly gyzyklanma we jogun bilen geiriln, zni mazmun tadan kpdrlligi we geiriliini kpwginliligi bilen tapawutlanan halk ounlaryny die bir blegi barada grr edip gedik. onu aly-da, ol bir onu drli etraplarda drle atlan dy rylandygyny a-da geirilii tadan biri-birinden tapawutlanan gr nlerini bardygyny bellemelidiris. Halk ounlaryny kpsi uly aly adamlary, gelin-gyzlary arasynda geirilse, aglabasyny agalar uly hwes bilen onaarlar. Maldarylyk bilen

megullanan hojalyklarda Nowruz gnlerinde go, it, horaz urudyrmak aly gadymy dpler hem bizi gnlerimize enli redilip gelinr. Umuman adanyda, halk ounlary die bir Nowruz we beleki baramylyk dplerini, to melisleri dabarasyny hasda artdyrman, olar ounylarda watansjilik, ynsanperwerlik,

batyrlyk, alasynlyk, maksada okgunlylyk, agzybirlik, jebislik aly ajayp endikleri terbieler, aaa bolan sgini, atalarymyzdan miras bolup geln gadymy relgelere hormaty artdyrar. Berkarar dwletimizi bagtyarlyk dwrnde Trkmenistany Prezidenti Hormatly Gurbanguly Berdimuhamedowy tagallasy bilen

65

pederlerimizi myllyklardan gzba alyp geln halk ounlary bilen bagly gymmatlyklar gatadan dikeldilip, halka etirilr. Soky yllarda Agabat herinde we welaatlary hlisinde gurlup ulanylmaga berlen kaa binaly muzelerde Nowruz we beleki milli baramlar, halk ounlary bilen bagly ze ykarylan arheologik we etnografik gymmatlyklary sergilerini yzygiderli guralmagy, folklor-etnografik toparlary dredijilik ykylarynda halk ounlaryny gadymy nusgalaryny sahnaladyrylyp, tze wginler bilen halka etirilmegi hem munu ady subutnamasydyr. Milli baharNowruz baramy kpwginli we rn u manyly tanslara beslenip geirilr. Trkmen halkyny milli tans sungaty drei kklerini rn gadymy dwrlerden alyp gadandygy, onu maz munynda Nowruz dplerini ekeranylyk dessurlaryny, tebigaty tsin hadysalaryny, jandarlary drli hereketlerini, otparazlyk dinini gadymy dessurlaryny aylyp grkezilmegi hem doly subut edr. Mysal in, Trkmenistany kbir etraplarynda obany zikri dazalary Nowruz gijeleri ot akyp, daa enli kt depiptans edip zikr ekipdirler. Ynanja gr, Nowruz gijeleri ynsana bagt we rowalyk palaan hyaly ahs Hydyr ata ot akyp, zikr eknleri anyna gelrmi. Mundan baga-da, Nowruz gijelerinde akylan odu stnden bkp, tans edilende aakdaky aly sanawalary sanapdyrlar:
66

aman ot, aman ot, Boldum at. Zarlap gnmi dkdm, Sygyndym saa zarlap, Gomagyn meni harlap. etir rysgal-aymy, Uzak aat aymy. Umuman adanymyzda, Nowruz baramyny waspy gadymy trkmen tanslarynyda uly jogun bilen wasp edilip gelinr. Ktdepdi Aslynda trkmenlerde Nowruz baramyny milli tanssyz, tans dredijiligini ktdepdisiz gz ne getirmek mmkin dl. Ktdepdi trkmen halkyny dn medenietine goan nabay gymmatlyklaryny biridir. Tansy drei gzbalary myllyklary jmmine siip gidr. Muny taryhyarheologik gzlegleri netijesinde ze ykarylan gymmatlyklar, taryhy azgylar hem doly tassyklaar. Mysal in, antik dwre degili Kne Nusa galasyndan ze ykarylan badalarda dwre gurap, el arpyp tans edn ahandazlary kepleri ekillendirilipdir [52. 55 s.]. Mundan baga-da, ylmy maglumatlarda 1055-nji ylda beik Seljuk adwletini soltany Togrulbegi Bagdatda garylany dabarasy mynasybetli tutulan uly tou hem-de onda trkmen igitlerini erine etiren tsin tanslaryny waspy etirilipdir. Abul-FarajIoan Grigori bar-Ebrei azgylarynda ele diilr: Soltan Togrul Bagdada halyfy kgnde garylananda trkmen igitleri rn tsirli halk adymlaryny adyp, gerek igitler sazy owhunyna ilki

bir dyzyny epip oturyp, owhunly el arpdylar, sora bolsa alasynlyk bilen erinden turup, parlaa-parlaa alanyp tans edipdirler [53. 89 s.]. KtdepdiniXIX asyry ahyrynda XX asyry baynda Trkmenistany Gnbatar etraplarynda uly hwes bilen erine etirilii barada alym N.Garahanogly Yomudski zni Kaspiaka trkmenlerde zikr atly iinde azypdyr. Ide zikri rn gadymy tansdygy nygtalyp, onda amanylyk dessurlaryny saklanyp galandygyny adylar. 1871-nji ylda rus ekspedisiasy ny agzasy hkmnde Trkmenistanda bolan rus syahatysy S.A.Guna ropulo Trkmen shra larynda atly iinde ele atlamalary galdyrypdyr. To melisi gutarandan so obany adamlary bizi adym adan esgerlerimiz bilen garyyp, zboluly ogyn sesleri bilen adym adyp, dwre gurap tans edip, bizi gm enli ugratdylar.

Etnograf .Annagylyjow Kt depdiler atly kitabynda bu tansy Nowruz gnlerinde uly jogun bilen erine etirilendigini, ele hem ktdepdini to-baramlarda erine etiriln grnlerini yky zikr dilip atlandyrylandygyny azypdyr. Tansy ady her bent gazaly ahyrynda eri depip, gezek gatalanyp adylan kt, kt, kt we depme szlerinden gelip ykandyr. Adata, ktdepdi erine etirilende a oglan-gyzlar, hatda, orta aly adamlar hem goulyyp, dwre guraarlar. Tansy bayny obada belli tansy we gazaly oglan bilen gyz balaar. Twerekdkiler bolsa olary tansyna tomaa edip, el arpyyp goldaarlar. Gazaly her bendini sounda, eha-e, uhhu, uhhu, ktkt diip eri depip, elleri bilen bolsa her drli tans hereketlerini erine etirrler. erte gr, tans
67

68

69

70

edilende tansylary elleri biribirine degmeli dldir. Kwagtlarda mrekni ortasyna jbt erkek we aal hem ykyp tans edrler. Berkarar dwleti bagtyarlyk dwrnde Nowruz baramyny bezegi-araygy bolan ktdepdi tansy ylmy tadan wrenilip, onu birne grnleri dikeldildi. Ktdepdide, ahyrana dredijilik eserlerini nabay grnlerini biri gazal adymak bouna bsleik gyzgalaly tans hereketleri hem utgadyrylar. Mundan baga-da, ktdepdide halk dredijiligini zikr ekmek, sanawa sanamak grnleri utgadyrylar. Olary has tsirlisi zikr ekmekdir. Zikr ekmek azan agyrmagy bir grni bolup, beik Biribara ybadat etmegi zboluly dessurydyr. Sz aslynda Zikr szi Allany adyny ada salyjy, gatalajy, hekaat ediji dimekligi aladar. Sopuykda zikr ekmek bilen ruhanylar kesellini bejeripdirler. Nsagy daynda Huw Hak diip alanylmagy Alla Biribardyr, Alla beikdir dimekligi aladypdyr. Zikr adylyp gazal balanmazdan H-e-e-e, a aradan, a Alla a-da E Alle, Alle, jan Alle, a aradana men gurbana, jan gurban Alle aly sanawalary adylan wagtlary hem bolar. ol zikri hem-de sanawajy jogunyny pese gayrman gazaly adyma balaar. Ktdepdini, kplen, drt setirden, edi-sekiz bogundan ybarat gazalyny heine we onu manysyna gr, den geln tans hereketleri edilr. Ktdepdini tansyny hereket lerinde, gazalyny mazmunynda, drli wginli heinde halkymyzy

ba taryhy we pelsepe dnsi orun tutupdyr. Sungaty wrenijileri pikirine gr, ktdepdini tegelenip-dwre bolup erine etiriliini mazmuny gadymy awylary awlajak hawanyny derisini a-da gulary perlerini daynda aw owly bolmagyny anyna dwre gurap tans edileri, awa ykmazdan trgenleik geileri bean edilr. Tansylary ellerini giden gerip, okary uzadyp tegelege gr hereket etmegi, Gn ulgamyny saarlaryny (planetalaryny) alanyp duruny, bir wrmden so aaklaryny ere urup, kt, kt, kt diip sazlaykly tans etmekleri bolsa her yly Nowruz gnlerinde tze yly balanandygyny aladar. Dimek, ata-babalarymyz gadym dwrlerde hem tansy jadyly gjne ynanyp, onu ylham lemine zlerini atarypdyrlar, tansy lezzetini duup, tze aaatze yly bereketli bojakdygyna ruhlanypdyrlar. Gadymy trkmen tansyny bu tsin hereketleri hzirki dwr tans sungatynda giden ornayp, ellerii kellden okary galdyrmak beik Biribara hormat gomagy aladan nyan hkmnde kabul edilipdir. Kpdepdini rn jogunly erine etiriln depim grnini hereketlerinde bolsa balykyny tor eki hereketleri mesaa suratlandyrylar. depimi zikri we gazaly tans hereketleri bilen sazlaykly erine etirilr: Ihhe-ihhe-he, ihhe hhe-h, Ihhe-ihhe-he, uhhe ihhe-h. *** A, alle-alle-e-e-a-ha, Jan alle-alle-e-e-a.

A, jan alsa a-ara-ha, Men gurban alle-e-a. *** A, gzm- seni, A, gzler-e. A, szm- seni, A, szler. A, klm- seni, A, isler. Ktdepdini ikidepim grni erine etirili we he tadan beleki grnlerden dpgter tapawutlanar. Halk arasynda bu grn Diwana dilip hem atlandyrylyp, onu mazmunynda beik Biribary hem-de yslam dinini pygamber-pirlerini waspy z beanyny tapar. Tans erine etirilende bir aagyy galdyryp, beleki aagy bilen bkp, parhaa alanylar. Gazal erine etirilende iki el arkada tutulyp, kelle we bilden okarsy shele e egilr. Eginler sazlaykly gezekledirilr. Ihhe-hh-hh, Ihhe-hh-hh, *** Diwanalara-diwana-e, Yk olunda perwana. ol rse-a merdana ha, Molla Bazar diwana-e, Bahaweddin a Alla. *** Diwana geler iikden-e, Rysgy geler deikden. Diwana bir suw beri-e, Gara rekli meikden. Tansy birdepim grni erine etirilende, esasan, dwrni ortasyna iki a-da drt tansy ykar, galanlary onu daynda dwre guraarlar hem-de ortadaky tans ednleri hereketlerini gatalap, tansy jogunyny has-da artdyrarlar. Tans dwresini daynda duranlar

birdepimi zikrini ekip, gazalylar gazalyny erine etirrler: He-hhe-hhe-hhe, He-hhe-hh-h. *** Sen-sen-a, lemi Soltan-e, Sen aratdy-ow barany. Mmine kylar-e iman-e, Asat etgin a Alla, L ilh illalla. Ktdepdini ene-de bir tsin grni Zem-zem dilip atlandyrylar. Tansy mazmunyna Nowruz gnlerinde odu daynda dwre gurap alanmaktans etmek, odu stnden bkmek aly tsin dessurlar ornaypdyr. Porhanylyk dplerine gr, porhan odu gudraty bilen nsaglary bejermek in ellerine otly taaklary alyp, drli hereketli tanslary edip, zikr ekip nsagy dayndan alanypdyr hem-de onu ruhuny galkynmagyna tsir edipdir. Aslynda, kbir alymlar kdepdi szi amanporhanlary geini, keigi a-da kz hamyndan ekilen gle sesli deprekleri kakyp, agy ruhlary agyryp, aman ruhlary kowmak dessury berja edende ulanylan htht, kt-kt aly mlklerden gelip ykypdyr hasaplaarlar. Sungaty wrenijileri arasynda ktdepdi tansynda bir aakda towsup-bkmek, el arpmak aly tsin hereketleri hem z gzbayny ol gadymky dessurlaryndan alyp gadandygyny tassyklaanlar bar. Zem-zem tansynda trkmen tebigatyny tsin jandary zemzemi hereketleri hem z beanyny tapar. Alymlary pikirie, jandary hereketlerine knmek, olary skni a-da toundan, dadan asalan hekelini jay ybadat
71

Hw ekmek dessuryny ahyrynda hli tansa gatnayjylar Omyna-, omyn diip ellerini zlerine sylarlar. Berkarar dwleti bagtyarlyk dwrnde gadymy ktdepdi tansy tze wginler hem-de jogunly hereketler bilen sdrilr. Ktdepdi ler Nowruz we beleki milli baramylyklary dessur tansy hkmnde, esasan, Hazar kenaryny akasyndaky obalarda has mehur bolan bolsa, indi ol milli tans hkmnde gneli Trkmenistany hli obalarynda uly hwes bilen erine etirilr. Hzirki dwr ktdepdi tansy ny hem-de onu gazalyny maz mu nynda Garasyz, baky Bitarap E-h-e-h-e-h, Trkmenistan Watanymyz, Trkme H-e-h-e-h-h. nistany Prezidenti Gurbanguly *** Berdimuhamedowy tagallasy bilen A-a, zederaw-de-e-a-ha, etilen Bagtyarlyk zamanasy uly Ja-an zederawde-e-a. jogun bilen wasp edilr. Ktdepdini Aa-, hutly -lemli, gazallaryny dilp, tansyna tomaa O-ow, zederawde-e-a. Adata, ktdepdi tansy hw edenide, gwn guu ganatlanyp, ekmek dessury bilen jemlenilr. kalby hejana gelr: dessurlaryny berja ediln erinde saklamak aly gadymy relgeler irki ynsanlary jandarlary keramatladyrmak bilen bagly dplerinden gzba alypdyr. Zem-zem tansynda jogun, owhunlyk has-da okary bolar. Gazalylary Ale, alla, alla, allahe, hop, ha aly sanawalary tans hereketleri bilen utgayp, tansa ggnlilik berr. Tansy zederat dilip atlandyrylan grninde bir el okary galdyrylyp, beleki el bile goular. Sora ep aak okary galdyrylyp, beleki aak ere urular. Aaklary hereketleri gazaly heine gr gezekledirilr:

72

aasyn Prezidentim, Sagdan-sola ol ady. Bagtyarlyk zamanymda, Gwn ganatlap udy. *** Awazany alkymy, Jogunlydyr tolkuny. Btin dn a salar, Watanymyzy alkymy. apak tansy Trkmen halky milli baramlaryny, ylata-da, yl alygy bilen bagly Nowruzy den bri dowam edip geln drli wginli dp-dessurlar, milli tanslar bilen utgadyryp, rn agalaly, ruhubelent agdada bellp ger. Mysal in, Gnorta Trkmenistanda die gelin-gyzlary gatnamagynda monjugatdy aly zboluly halk ounlary a-da jahyl igitleri Deene, Gedek we beleki to melisleri kp gurnalan bolsa, Gnbatar Trkmenistanda kplik bolup ktdepdi tansyny erine etiripdirler. Trkmenistany Gndogar etraplarynda aaan ilaty arasynda gadymy dwrlerden bri Nowruz we beleki milli baramlarda apak tansyny, ar-ar, ha le aly adymlary adyyk grninde erine etirmek dpleri hzirki wagta enli saklanyp galypdyr. Gadymy halklary ruhy dnsinde ekeranylyk, maldarylyk bilen bagly milli relgeler has kp du gelr. Ba har alary tebigaty jana gelip, ekerany lyk ilerini balanmagy, jandarlary ijeligini artmagy ynsanlarda aratyn ruhubelentlik dredr. ol sebpli az ayny ilkinji gnlerini tze yly balanmagyny hormatyna baramylyk ediln Nowruzda kbir jandarlary, gulary, agalary hereketlerine knmek aly endikleri

esasynda dredilen zboluly tanslar erine etirilipdir. ele tanslary biri-de Gndogar Trkmenistanda aaan ilaty arasynda giden aran apak tansydyr. Tansy, esasan, gelin-gyzlar, dazalar erine etirrler. Munu in olar dwre gurap durarlar. Dwrni ortasyna sazlaykly we alasyn tans edn, a gelinleri a-da dazalary ikisi ykyp, egninden okary galdyran ellerini aasyny biri-birine urup, edil gulary bki aly jp aaklap tans etmge balaarlar. Dwre dredip duran dazalary bir-ikisi deprek kakyp, beleki gyzlar-gelinler bolsa el arpyp olary goldaarlar. Depreki dazalary alan kpwginli kakuwlary bilen sazlayklykda tansy joguny gitdigie artar. Tansy dowamynda ortadaky gelinler edil guwlary towsunyy aly towsup-towsup bkrler, ellerini dlerine kakyp, biri-birinden owadan, hyjuwly hereketleri etmge alyarlar. Tansylar adan so elleri aga kayk-emeli gelin-gyzlary ikisi ykar, emeleri bir-birine kakyp, depregi heine sazlayklykda tans edrler. Twerekdki tomaaylar depregi sesine goup el arparlar, kbirleri ellerine kayk alyp duran erlerinde tans edrler, khalatda, depreki dazalar ha le adym laryny adarlar. Tansy bu grnine kayk tansy hem diilr. apak tansyny hekge bk atlandyrylan grninde trkmen tebigatyny tsin gularyny biri bolan alahekge guuny hereketlerine knip, bir aakda bkp tans edilr. Sallanan gzel atlandyrylan grn ini erine etiriliini syn lanyda bolsa lelisa agajyny
73

74

75

owadan aprakly ahalaryny emaly tsirine ema bilen galgaan sazlaykly hereketleri adya dr. apak tansyny drli grnleri alary durmu tolarynda igidi we gyzy eelerini biri-birini garysynda durup, bsleikli arar, le adyanlarynda hem erine etirilr. eri gelende atsak, sungaty wreniji alymlary arasynda apak tansynda el arpmak bilen bagly hereketleri edil ktdepdi tansyndaky aly gadymy amanylyk dbini aman ruhlary kowup, agy ruhlary agyrmak dessuryndan gzba alyp gadandygyny tassyklaanlar hem bar. Umuman adanymyzda, milli to-baramlarda, esasan hem, Now ruz gnleri aratyn jogun bilen erine etiriln halk tansla ryny mazmunynda tebigata, jandar lara knmek, yslamdan ki otparazylyk we we beleki porhanylyk dessurlaryny berja

etmek aly gadymy relgeler z beanyny tapar. Berkarar dwletimizi bagtyarlyk dwrnde apak tansy hem edil ktdepdi aly giden arady. Soky dwrde sahnaladyrylan milli tanslarda agalara, gllere, masa otlara, gulara we tebigaty beleki ajayplyklaryna knmek arkaly tsin sungat eserlerini dretmek dbi has-da kmilledirildi. Halkymyzy gyzgyn sgsine mynasyp bolan Meli tans toparyny erine etirn Nar agajy tansynda janlandyrylan dal kamatly daragtlary syrdam hem nzik kebi, Nzli tans toparyny Guwlar tansynda glgn rekli ak guwlary, ele-de folklor toparlarymyzy kbirini deiz arlaklaryny alasyn hereketlerini ussatlyk bilen suratlandyrmagy bagtyarlyk dwrni milli tans sungatyny si belent derejelere etendigini ady nyanydyr.

76

NOWRUZY SAHAWATLY SAAGY

Bereketli we myhmanser trk men saygyny naz-nygmaty gadym dan bri dnni znde mlim dir. Munu ayrsynda Trk me nistany gnee ba tebigy aratynlyklary, halkymyzy tebigat bilen sazlaykda aamak, topragy keramatly hasap lap, oa yzygiderli we mhirli hyzmat etmek aly milli relgeleri bar. Trkmen halkyny ekeranylyga bolan aratyn ukybyny, gzbay m yllyklara uzap gidn deba ryjy tejribelerini esasynda dn de dei-tay bolmadyk irin nygmatlar dredilipdir. Bu barada Trkmenistany Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedow ele azar: Dnde i gadymy hasaplanylan ak bugda we i sji gawunlar bizi hratly pederlerimiz tarapyndan sdrilip etidirilipdir, olary ussatlygy, zhmetserligi bizi in nusgadyr [3. 3 s.]. Dndki i gadymy halklary biri bolan trkmenler ekeranylyk medenietini dbni tutujylary biridir. ze ykarylan arheologik gymmatlyklar sahawatly topragy myzda mundan 78 m yl ozal hem ere tohum sepip, bol hasyl etidirilendigini subut edr. eri ynsan neslini ekleji, howandardygyna biak sgi bilen garan pederlerimiz ak bugday altyn dnelerini ere seelnde Meni elim dl, Babadahany eli, pygamber-pirleri eli diip a nesillere topraga hyzmat etmegi nderejede mertebelidigini dndiripdirler. Pederlerimiz jogunly zhmeti ruhy gjni gndelik durmuy ruhubelentlige, agalaa, to-ba ra ma utgamagynda grpdir. Trk men lere dnni znde i kp to-baramly halk diilmegini sebbi hem unda. Taryny beren gnni shetsizi bolmaz diip her bir gnni gadyrly-gymmatly geiren atalarymyz bereket-rysgala beslenip gelen tze yly ilkinji gnlerini Nowruzy hem aratyn hormatly dplere, tsin dessurlara utgadyryp, milli baramylyk hkmnde dabaralandyryp geipdir. Elbetde, baramylygy grki bereket-saha waty to saagyny bezegindedir. ol sebpden halkymyzda Nowruz saagyny aratyn tagamly nygmatlar, kpdrli naharlar bilen bezemek des sury gadymdan bri redilipdir. zem, Nowruz saagyna goulan naz-nygmatlary syrly gje eedigine ynanylypdyr. Mysal in, Nowruz desterhanyny nyany hasaplanylan semeni tagamyny dadan adama geljek tze ylda rowalyklar ar bolarmy. Semenini taarlan gelingyzlary durmua ykmadygyny tze ylda bagty aylarmy, perzendi bolmadyga tze yl akja bbek getirrmi. Kbir obada yly sylagy dilip ak bugdadan arma
77

78

79

biirilse, baga bir obada baramylyk saagyny edi drli nygmat bilen bezpdirler. Nowruz naharlaryndan kpliklein naharlanmagy dessur hmietlidigini hem bellemelidiris. Nowruz naharlaryna mukaddeslik hkmnde sarpa gomak dbi ilaty agzybirligini barha berklediripdir, jebislediripdir. Trkmenistanda ler Nowruz tagamlaryny iinde etsiz biiriln naharlara aratyn hmiet berlipdir. Munu zi, bize trkmen halkyny dndki i gadymy maldarlar hem-de ekeranylar bolandygyndan, ele hem toprakdan nen nygmatlara bimber hormat goup gelnliginden nyandyr. Munu zi halkymyzy bizi eklen tebigaty her bir gymmatlygyny tygytly ulanyp, onu bereketini hasyllygyny artdyrmagy baarandygy bilen dndirilr. Mlim boly aly, ekeranylar oturymly, ndriji, drediji halkdyr. u gadymy relgeler Nowruz saagyny trkmenleri durmuynda rn mhm orun eelndiginden habar berr. Semeni Nowruzy irin-erbet tagamlary trkmenleri taryhyny btin dowamynda-da, hzirki eretli zamanasynda-da zbolulylygyny, jebisligini saklap gelmeginde uly orun eelpdir. Munu zi halkymyza mahsus bolan milleti mertebesine deelen milli gymmatlyklara hi zady tsir edip bilmn gelendiginden nyandyr. ele dessur hmietli Nowruz tagamy semenidir. den geln ahana tejribelerine gr, trkmen semenisi ineln bugday erbetine un we eker gomak arkaly taarlanylar. Baramylyk tagamyny drei, onu Nowruz baramylygynda
80

tutan orny we geljek yly bereketrysgalyna jadyly tsiri bilen bagly rn kp taryhy maglumatlar saklanyp galypdyr. Kbir alymlary tassyklay aly, semeni szi Awestada mr, bakylygy nyanygli hasaplanan haom-sem-sem smligini ady bilen baglanyyklydyr. Gl baharda aylandygyny nazara almak bilen, alym bu gl hzirki wagtda asenem ady bilen mehurdygyny nygtaar. Gorkut ata dessanynda Buga han Derse han ogluny synasyna den arany bitiren dag glni adyny hem sem dilip atlandyrylandygy nsi ekr [54. 113 s.]. Sem-sem glni waspy trkmen nusgawy edebiatynda hem mynasyp ornuny tapar. Mysal in, bu barada Burhaneddin ele azar: Oa knek gelier asenemden. Seitnazar Sedi bolsa: A zi asenem, dahany gunadiip trkmen gzelini waspyny etirr. Trkmen klassyky edebiatyny szlginde asenem (a: senem) gl ady, jasmin dilip dndiri berilr. Semeni barada orta asyr alymlary ny ilerinde gyzykly grrler edilr. Mysal in, Aburehan Biruny bu barada ele azar: Guran zatlary hlisi gk wsdi we adamlar Ruzi now!, agny Tze gn didiler. Sora hemmeler bolulyk getirr dien yrym bilen kersene ada baga gaplara arpa ekdiler. ondan bri ol gn tagamy gapdalynda edi sany gapda edi grnli dneli ekini oturtmak dbi galdy [3. 150 s.]. Umuman adanymyzda, trkmen tebigatyny ajayp gllerini biri sem-

81

semi dermanlyk hsieti-de, gzellik aratynlygy-da, rysgal-bolulyk getiriji jadyly gje eedigi baradaky ynanlar-da dilden drilmn gelnipdir. I esasy zat bolsa semsemi bahary ilkinji bulukysy, Nowruzy atapary hasaplapdyrlar. erde sem-sem grnse, azy geldigi hasaplanypdyr. Megerem, atalarymyz myllyklary dowamynda Nowruz baramyny nyany hkmnde arzylap gelen semeni tagamyna ynsany dertden dep etsin diip rite sdrilip etidirilen bugda masalaryndan taarlanylan erbete sem-sem gl apragyny goup, onu hormatyna ol tagamy adyny semeni diip atlandyrandyrlar. Munu eledigini oguz-trkmen nesillerini aran giiliginde semenini bardygy, zem tze yl saagyny arylmaz bezegi hasaplanandygy hem subut edr. Dbe wrlen semeni tagamyny taarlamak in bugday salama grninden rite nietlenilen dnni edi gezek uwarlar. Sora yglanyp duran bugday yly erde rite taarlanylan gapda t inelen saklaarlar. Adata, bugda iki gn dowamynda ineler. Sora bugda dneleri gi alpak tabaklary stne endigan aradylyp erledirilr. ineleri spulaldygya oa aratyn garayk edilip, gnde iki- wagtyna suwarylar. Semeni in ekilen bugda masasy adata, edi gnlp sdrilr. Ynanja gr, semenini bugdayny uwmak, ekmek we masalaryny etidirmek obany iinde abraly, kp agaly enelere ynanylar. Munu ayrsynda, tze ylda ol enni dwleti aly kpelgilik, rysgal-bereket hemm nesip etsin! dien ynan bar.
82

etidirilen masalary uly aga jamda agyr soky bilen hzirki wagtda wme gurallarynda enrler. Emele gelen irnisdi aratyn gaba guup, suw, un, seker goup gazanda ganadarlar. Adata, gazany dbi kesmek baglamaz aly bulamagy ganamy ykana, ony dyngysyz bulap durarlar. agy ganamy ykandan so semenini aram-aram bulap durarlar. Semenini Nowruzy anynda uzak gije ganadarlar. Semenini birne magala bolup taarlaarlar. Ony taarlamak iine bu ugurdan tejribeli, kp agaly ene olbaylyk edr. Kbir obalarda semenini ganatmaga drt zenan gatnaar. Olary her hasy drt gulakly gazany bir gulagyny anynda durup, semenini bulaarlar. Munu ayrsynda tze ylda eden rek arzuwlary hasyl bolarmy dien ynan bar. Semenini altyn wginli, bugda rekli, sji tagamly bolmagy in, ojagy oduny al aakly zenan akypdyr. Adata, semeni ganadylarka, salama gelen goy-golamlar salamdan so: Semeniiz sji! dir. Semeni ganadanlar bolsa: Diliiz sji! Sziz sji! Hudaa kr! Elimiz sji. Semeni imegem sogapdyr, semeni tayn bolanda imge geli! diipdirler. Semen duz atmaarlar. Bu barada halk dredijiligini kbir eserlerinde hem atlanyp geilr: Gwp duran da grdm, Duzsuz bien a grdm. Semeni ganatmak ii, kplen, agam, khalatda da saz alanda

tamamlanar. onda semeni ganadan gelinler gazany agzyny gapagyny apyp, ojakdan drmn goarar. Ertire enli semeni gamaklap, znde drli wginli kepler peda bolar. ol nagylara bolsa semenini piri e-Patmany barmagyny yzy diip dnrler. agny e-Patma semenini ganadylyyny barlanda, gwni ho bolup, barmagyny yzyny galdyrypdyr, bizi alkapdyr diip semeni ganadan gelinler begenirler. Ynanja gr, Bibi Patma gwreli wagty bu tagamy ilkinji bolup taarlap balapdyr. Ine, onu in hem gwreli we az agaly aallara semenini taarlanyyna gatnamak, ondan imek maslahat berlipdir. Semeni goy-golamlara, obany auly zenanlaryna hormat in ugradylar. Olar hem z gezeginde olary Nowruz baramy bilen gutlap hem-de semeni taarlanlara tze ylda z maksatlaryna etmegini arzuwlap tagam getirilen jama sji-kke atyp yzyna ugradarlar. Munu zi gadymy ekeranylary bol hasyl almak, bagtyar durmuda aamak baradaky ynanlaryny znde jemlen semeni tagamyna halkymyzy rn okary hormat goandygyny ady nyanydyr. Nowruz armasy Etnografik maglumatlara gr, ekeranylyk hojalygyny redip geln atalarymyz Nowruz gnleri dnelerden, st nmlerinden taarlanylan naharlara aratyn orun beripdirler. ele naharlary iinde Nowruz armasy a-da Etli arma atlandyrylan nahar has hmietli hasaplanypdyr. Nowruz armasyny trkmen topragynda mlere yllardan

bri taarlanylyp gelinndigi dogrusynda taryhy maglumatlarda agzalyp geilr. X asyrda aap geen belli taryhy we syahaty al MakdisiMaryda dp-dessur bilen baglanyykly bugda armasy harisi taarlanyy hakynda ele azar: Ramblde (Ierusalimi etegiawt.) bolup grmedik her bir adam in dnde Merwiki aly rek okdur. Sen onuky (Merwiki) aly harise meze tagamy grmersi [3. 154 s.]. Nowruz armasyny biirmek in den bakylyp-semredilen gonu etini, kbir obalarda kzi etini pedalanypdyrlar. ol sebpli bu nahar hem-de ele nahar taarlanyp dabaraly tutulan baramylyk melisi yly sylagy dilip atlandyrylypdyr. Nowruz baramylygyny kz gurban edip gary almak dessury gadymy kowumdalarymyzy Gilgamy dessanynda ele bean edilr: heri halkyna bir kz sodum, Bu gn bir tgeik dabaratodur [36. 13 s.]. Nowruz armasy ele taarlanylar. Ganap duran agly et orbasyna salama armalyk dok bugda atylyp, birne sagatlap, t eti umap bine haal otda ganadylar. Nahara aratyn tagam we sjlik bermek in kte oa kimi, kide aly nygmatlar, gara bur we beleki ysly otlardan taarlanylan goundylar atylar. Nowruz armasyny goygolamlar bilen p imek sogaply hasaplanylar. To saagyny baynda adamlar biri-birlerini yl gutly agyly-agmyrly bolsun, saglyk bolsun, hasyl kp bolsun diip agy dileg edrler.
83

Nowruz kjesi Nowruz baramyny datly desterhanyny grki hasaplanylan milli naharlary ene-de biri Nowruz kjesidir. Nowruz kjesini taarlanyyna hem aratyn hmiet berlip, munu in rite bakylan semiz gonu eti birne sagat nden blekledirilip, duzlanyp goular. Nahary taarlamak in salama jwen dneleri soka salnyp dwlr. Dayny gabyklary arylan so birne gezek uwlup, nahara atmaga taarlanylar. Nowruz kjesini iki hili taarlanylyy bar. Onu birinjisinde arassa jweni sora taarlanan orbaa a-da beleki naharya atyp, t goalana ganatmaly. Ikinjisinde, uwlan jwen armasy duzlanan suwda taar bolana ganadylar. Et we sogan aratyn gowrulyp taarlanylar. Munu in 2025 gram emesi ululykda bleklenen et gaty gyzdyrylan agda mada

dogralan dp sogan, sarymsak goulyp gowrular. Saaga getirilende tabaga ilki jweni ganadylan dneleri salynar, sora onu stne et goular we dogralan gk ot sepilr. Nowruz kjesi gatyk gulup hem iilr. Islege gr gatyk kjni any bilen aratyn hem saaga berilr. Gatyk goulyp iiln kj Gatykly kje diilr. Kje okumly maddalara ba hem tagamly imit bolandygy in trkmen magalalarynda beleki baramylyklarda, ele hem adaty gnlerde biirilr. Stli a Trkmenlerde Nowruz saagyny dessur hmietli naharlaryny enede biri stli adyr. Halky arasynda stli aa Bibi Patmany ay hem diilr. Rowaata gr, Muhammet pygamberi gyzy Patma stli ay naharlary nabay hasaplapdyr.

84

Stli a Muhammet pygamberi hem sgli tagamy bolupdyr. ol sebpli stli a Trkmenistany hli erlerinde Gadyr gijesinde, pygamber ayna etilmegi mynasybetli tutulan magala tounda, Gndogar Trkmenistanda den bri die zenanlary gatnamagynda geiriln Leek toy, Bibi sienbe aly gadymy to-baramylyklarda biirmek dp bolup gelipdir. Salama twi birne gezek uwlandan so, onu stne

sowuk suw gulup, ala bin ganadylar, sora artykma suwy dkp, gyzgyn st goular we doly taar bolana ganadylar. Nahar saaga getirilende ay stne saryag a-da mesge agy goular. Mewe (mli orba, mli palaw) Gadymy ekeranylary Nowruz saagyny arzyly naharlaryny biri mli naharlardyr. M atylyp biiriln naharlary grni arapdyr. Olary iinde i mehury mewedir. Nahary

85

taarlamak in salanyp alnan arassa, dok dneli m reki saralana gowrulan un goulyp ganadylan bulamak orba atylar hem-de t m bine ganadylar. Nahara m bilen bilelikde noba a-da twi atylyp hem biirilr. M atylyp taarlanylan naharlary ene-de bir giden aran grni mli orbadyr. Nahary biirmek in skli goun etini sowuk suwa atyp, haal anan otda ganadarlar. Salanan we uwlan mi orba ganandan so gazana atarlar. Taar bolmagyna 30 minut galanda salanan we uwlan twi we drtbur dogralan kir, bimegine 1015 minut galanda bolsa sogan, pomidor, duz we hobo ysly otlar, ele hem den taarlanyp golan jaz goular. Taar bolan orba saaga berilende dogralan gk ot sepilip, islege gr szme a-da gatyk goular. Nowruz baramylygynda taarlanylan naharlary iinde mli palawa aratyn hmiet berilr.

Nahary taarlamak in et 3040 gram agramda bleklenip gyzarana gowrular. Sora oa sogan, 68 minutdan madalanan kir salyp gowrular. stne duz atylyp, suw gulup buglanylar. Arassalanan twi bilen m uwlup, de garydyrylyp, gazana atylar we suwy ekilne ganadylar. 56 minut geen so, duzy dadylyp grlr hem-de ys beriji goundylar atylar. Suwuny ekenden so, gazany gapagyny berk apyp, pessejik otda buguna goular. Nobaly una (unaly towuk orbasy, stli una) Nowruz baramylyk saagyny dessur hmietli naharlaryny enede biri nobaly unadyr. Una yslam dinini keramatly hasaplanylan zenanlary e-Patmany sgli nahary hasaplanylar. Trkmenistany Gndogar etraplarynda nika touny ertesi gni die gelin-gyzlary gatnamagynda geiriln ba salma dbinde una biirilip iilr. Bu e-

86

Patmany hormatyna beriln nahar hasaplanylar. Bu dbe Una to hem diilr. Una atylyp biiriln nahary nobaly una, unaly towuk orbasy, stli una aly grnleri giden arapdyr. Nobaly unay taarlamak in 4050 gram ululykda bleklere blnen goun etini stne suw gulup, dogralan sogan goulyp, haal otda ganadylar. orba ganandan so, nden suwa ezilen we uwlup golan noba goular, nahary bimegine 20 minut galanda bolsa kesilen a, gowurmylanan sogan we pomidor atylar. Una in umurtga akyp we suw goup, hamyrmaasyz hamyr taarlanylar we 30-40 minut basyrylyp goular. ondan so zowalalara blrler, derler, el demi gidenso uka ayp, arasyna urbany boldan sepip eprler we ine edip kesrler. Ganap duran orba atylanso, t una suwu zne galana, ony aga eme bilen bulaarlar. Adata, una ineden uzyn edilip kesilr. Saaga berilende unaa szme we dogralan gk otlar goular. Unaa bur sepip imek aratyn lezzetlidir. Nowruz desterhanyny bezegine wrlen unaly towuk orbasyny taarlamak in den uwlup, bleklenip golan towuk etini stne sowuk suw guup, kir, dp sogan, gk otlary we hurulyk gomak arkaly taar bolana ganadylar. Hamyrmaasyz ugrulan hamyr dan una kesilip, nahar taar bolmazyndan 15 minut ganap duran orba atylar. Kselere guulan orbany stne gk otlar sepidirilr. Bien towuk

etini we kiri baramylyk saagyna aratyn berrler. Nowruz baramynda taar lanylan unaly naharlary ene bir tsin grni stli unadyr. Nahary taarlamak in rti una taarlanylar. Munu in bolsa un, duz, umurtga goup hamyr ugrular. aylandan so 3040 minut dyn berlip, uzyn-uzyn edilip kesilr. Sora taar una ganap duran sde a-da azrak suw goulan sde atyp biirilr. Taar bolan stli una Nowruz saagyna berilende mesge we islege gr eker goular. Bulamak (stli bulamak) Nahary taarlamak in mada dogralan sogany sary agda gowurmaly, duz we suw goup ganatmaly. Ganap duran orba bugda uny goulyp, t bin dyngysyz bulap, 57 minut ganatmaly, duzlamaly we huru gomaly. Gndogar Trkmenistany kbir etraplarynda un haal anan otda sary rekli wsn gowrulyp, sora orba atylar. Kbir obalarda bulamaga umurtga goup hem biirrler. Stli bulamagy taarlamak in ganap duran sd stne yzygiderli bulap durmak arkaly elenen mekge uny guular we haal anan otda taar bolana ganadylar. berilen wagty oa mesge we duz atylar. Dnik Gnorta Trkmenistany kbir etraplarynda gugursak ak bugday dnelerini goup taarlanylan dnik nahary hem Nowruz saagyny dessury naharlaryny biri hasaplanar.
87

Dnigi taarlamak in arassalanan bugday birne gezek uwup, sora suwda ganadylar. Gowy iip bien dneleri agzy apyk gapda 57 minut goan so, buglanyp duran dnigi stne et, sogan, gowrulan garyndy guular, ele hem hobo ys beriji otlar garylar. Dnik saaga berilende stne gk ot apraklary seelenr. Palaw (balykly palaw, towukly palaw) Trkmen topragyna gelip grmek nesip eden her bir daary urtlyny z aratynlygy, zboluly tagamy we hobo ysy bolan trkmen palawyny datly lezzeti haran galdyrar. Trkmenistany Gnbatar etraplaryny apezlerini taarlaan balykly palawy bolsa Orta Azia halklaryny taarlaan milli naharlaryny iinde aratyn orny bardyr. Taryhy drli dwrlerine degili azgylarda trkmen palawyny waspy etirilr. Mysal in, maryly trkmenleri naharlanyyny XIX asyry ahyryna degili azgysynda ele diilr: Twden taarlanan, guruk agy goulan we Merwde, Hazary Gndogar tarapyndaky shralarda giden aran sary sji kirli rn tagamly palaw berildi. ag we twi bilen okarda bean edilen usulda bilelikde biirilen kiri rn gowy tagamy bardyr we ol gyzyl kir bilen deedirilende juda sjdir [3. 145 s.]. Palaw hli trkmen milli baramlaryny, magala tolaryny bereketli saagyny grki-araygydyr. Trkmenler
88

gadymy dwrlerden bri palawy biiriliini ine trlerini bilipdir. Munu in, bugda, arpa, jwen bilen bir hatarda aly etidirmegi ekeranylyk dplerini dredipdirler. rn sji tagamly, okumly we dok dneli trkmen twsini Beik pek oly bilen dnni ar knjne alnyp gidilendigi taryhy maglumatlarda tassyklanylar. Trkmen apezleri Nowruz palawyny has tagamly, hobo ysly biirmge alypdyrlar. Palawy taarlamak in gazanda smlik agy gowy akylar we ol agda mada dogralan sogan gowrular. Sogan gyzarandan so, 200250 gram ululykdaky bleklere blnen goun eti atylar. Et t gyzarana gowrulyp, onu stne ine dogralan kir we duz atyp, gazany gapagy apylar we 10 15 minut buguna goular. Sora oa kiri sti apylana suw guup, gazany gapagyny apman, 1520 minut haal anan otda ganadylar. Salama twi gezek uwlup, gazana atylar hem-de sti tekizlenip, takmynan 2,5 santimetr suw guular. Sora gli otda t suwuny ekn ganadylar. Sora gazany gapagyny aagyna arassa ak mata rtp berk apylar we 2025 minut demini alar aly rn pes otda goular. Sora twini agdaryp, ene 1520 minut demine goular. Palawy hobo ysyny has-da tsirli bolmagy in oa drli ys beriji otlar, tagamyny datly bolmagy in kimi, kide, sarymsak, bur aly goundylar goular.

89

90

Adata, palaw alpak tabakda, etini, kirini okarsyna goup saaga berilr. Towuk etinden biiriln palawy hem lezzeti aratyndyr. ol sebpli towukly palawy taarlamak in, elin jje a-da towuk drt blege blnip, stne duz we bur sepilr. Sora goun etinden taarlanan palaw aly biirilr. Trkmenistany Gnbatar etraplarynda rn ussatlyk bilen taarlanylan balykly palawy hem tagamy rn datlydyr. Palawy taarlamak in bekre, doky aly aratyn tagamly balygy nden arassalap, bleklere blrler. Balygy etini rn gyzgyn agda day gyzarana gowurarlar. Sora dp sogan, 57 minutdan dogralan gyzyl pomidor goarlar. Gowrulandan so, balygy stne suw guup, duz we hobo ys beriji otlary atarlar, nden arassalanyp golan twini onu stne azyp biirrler. Baramylyk saagyna berilende onu stne gk otlary seprler. Palawy mundan baga-da, welen etli, gowurmaly, etsiz, mli biiriln grnleri bar. Nowruz baramyny desterhanyny bezemek in mundan baga-da, eneme naharlar taarlanylar. Trk menistany drli etraplarynda dograma, ekdirme, orba, le, balykdan biiriln naharlary birne grni, ilekli, tamdyrlama, rme, hlat, idykma, gaplama, dolama, buglama, ganatma, manty, brek, kdili naharlar, ilik, kebap, kakma aly gomaa naharlar islege gr taarlanylar. Mundan baga-da, Nowruz saagyna gomaa tagamlary

enemesi taarlanylar. Olary arasynda hamyrdan ediln tagamlary aratyn orny bar. Tamdyr regi, agly petir, to gatlamasy, elpek, apady, zagara, ttek, kle, gutap, etli nan, somsa, fiti aly nygmatlar aratyn orny eeler. Trkmen halky ele datly nygmatlary arasynda pim aratyn hmiet berr. Myhman gary alnanda-da, to saagy bezelendede, geenleri hatyralap ys-kokun ykarylanda-da pime biirilr. To gnlerinde pime biirip, agalara palamak dessury hem birne ynanlar bilen utgayp gidr. eeler gapydan tln tze gelni stne Pime aly kpelsin diip pime-sji serler. Pime taarlamak in maany jamy iine salyp, stnden azajyk mylaym st guup, bir gyrada goarlar. Duz we ekeri garyp stne gyzgynjak st guup, olar eren garydyrylar. Sora ezilen maany salyp gowy garylar. umajyk hamyr bolana un goup ugrulan so gyzgynlygyna 11,5 sagat basyryp goular. Sora hamyr umruk alydan bldirilip, islege gr galylykda aylar we pime (romb) ekilinde kesilr. Sora gli anan otda biirilr. Saaga berilende stne eker sepilr. Nowruz gnlerinde badalga beriln ekeranylyk ileri mallaryny azlaga ykarmak bilen utgayp gidr. Bu dwr goun lary, sygyrlary, deleri sagmagy we st nmlerini taar lamagy rn wajyp dwrdir. Trkmenler azyk nm lerine aawly garap, st nmlerine mukaddeslik

hk m nde sarpa goar. De maly dne maly, Deli urt a bolmaz, Goun Huday agasy aly gadymy pahaslary halk arasynda saklanyp galmagy hem ele nurana ynanlardan gzba alypdyr. Nowruz saagyny de aly, agaran, szme, gatyk, gurt, gurdawa, penir (sykman), sargan aly drli behiti nygmatlar bilen bezemek dessury hem ol gadymy ynanlar bilen utgayp gidr. Nowruz saagyny bezegine wrlen gawuny, garpyzy, zmi, hurmany, kakadylan miweleri erbedi, toap, sk, bal aly gandu-eker nygmatlary hem aratyn lezzet palaar. Nowruz desterhanyny kakadylan ir-imiler, umurtga, kke, sji, halwa, ak-ak, dnik, kak we beleki tagamlar bilen bezerler. Trkmenler agalar biilen bagly magala tolarynda mekgejweni salama tohumyndan taarlanylan patrak nygmatyna aratyn orun berr. Milli baramlaryny hlisinde boly aly, Nowruz naharlaryndan, naz-nygmatlaryndan dadylan so a imek dessuryna trkmenler aratyn hormat goarlar. Narpyzly, andakly, injir aprakly, stli gara ay lezzetini duup, mesawa grr edip oturmak, ojagy bayna p, erteki adymak, adym-saz, dessan dilemek, drli halk ounlaryny onamak aly milli relgeler nesillerden-nesillere geip gelipdir. Trkmenleri ruhy dnsinde 7-lik keramatly we tsin gje ee bolan san hkmnde orun alypdyr. edi oguz tapasy, ayklara bagylanan edi dessan, edi lp

bir kesmek, hepdni edi gni, edi gat er, Asman, merhumy edisini bellemek we ua mezeleri hemmesi mukaddeslikdir. edi sany keramaty Nowruzy baramylyk saagynda hem aratyn orun alypdyr. Etnografik maglumatlara gr, Gnorta Trkmenistany kbir etraplarynda Nowruz saagy semeni, palaw, mewe, kje, dnik, stli a, nobaly una aly edi drli nahar bilen bezelipdir. Gndogar Trkmenistany kbir etraplarynda bolsa semeni, kje, bulamak, stli a, nobaly una, mewe, otly gutap aly naharlar Nowruz saagyny dessury naharlary hasaplanypdyr. Gnorta Trkmenistany kbir obalarynda Nowruz gnleri 7 tagam atylan drde palaw dien tsin nahary taarlanyy hem ns bermge mynasypdyr. Palawy taarlamak in hamyry gowy ayp, a kesrler. Sora ony guradyp gowurarlar. Salama twini gazanda ganadyp, onu stne gowrulan ay atyp, olary bilelikde ganadyp biirrler. Baga bir gazanda et, kir, sogan gowrup, szp alnan bien twini we ay olary stne atarlar. Sora nahary 1015 minut emesi buglap, saaga beripdirler. Nowruz baramyny dessu ry naharyna edi grnli tagam atyp taarlamak dbi trk men topragyndan dn ni drli yklymlaryna aran kowum dala rymyz hem redipdirler. Mysal in, Osmanly trkmen soltany Abdyl hemitII dwrnde s harpyndan balanan edi grnli nygmatlar: st, suw,
91

sarymsak, safran, salep (gyzgyn igi), susam (knjli halwa), simit (okary grnli undan biirilen rek) goulan baramylyk nahary taarlanypdyr. zem, u zatlardan taarlanan nygmaty dn gowulyk getirjegine hemmeler ynanypdyr. Nahary zne altyn aylan owadan kselere salyp palapdyrlar. eri gelende atsak, Nowruz saagyny edi drli nygmat bilen bezemek, nowruz naharyna edi drli tagam goup taarlamak aly gadymy dessurlar Nowruz baramyny gadymdan bri bellenilip gelnen Gndogar urtlarynda hem mehurdyr.

Umuman adanymyzda, trk men l erde baramylyk dester hany n y bezelii, naharlary taarlanyy, saak we naznygmatlar bilen bagly ynanlary berja edilii Nowruz bara myny-gadymy ekeranylyk dessurlaryny drn ojagyny Trkmenistan d ygy ny doly tassyklaar. Nowruz naharlaryny hlisini taar lamakda, esasan, dnelik smlik leri ulanylandygy, Orta Azia sebitinde ilkinji ekeranylyk mer kez l erini dreden trkmenleri gadymy oba hojalyk dplerine, dnelik smliklere goan horma t yny nyanydyr.

92

93

NOWRUZ DPLERI BERKARAR D WLETI BAGTYARLYK DWRNDE

Garasyz, hemielik Bitarap Trkmenistanda Berkarar dwle ti mizi bagtyarlyk dwrnde Nowruz tmizligi, sahawaty, agzybirligi, ynsanperwerligi, bagtyarlygy baramy hkmnde her yly 21-nji martynda gije-gndizi astronomik tadan azky delen gnnde dwlet derejesinde giden bellenilip geilr. Trkmenistanda Nowruz bara my ny drei kkleri z gzbayny rn irki dwrlerden alyp gadyp dyr. Munu zi her yly mart ayny 21ne gije-gndizi delen gndi gini atalarymyzy i gadymy dwrlerde anyklap bilendigi bilen baglydyr. Orta asyrlarda bu astronomik hadysa Gndogary belli akyldarlary Abu Rehan Biruni, Ferdwsi, Omar Haam we belekiler tarapyndan tassyklanypdyr. Trkmenistany hli erlerinde Nowruzy anyndaky gnlerde -ierini, da-tweregi arassa lanylmagy, zenanlary baramylyk gnlerinde tze lybaslary geip, agalary gzden-dilden gorajy gji bar hasaplanylan dogajyklardyr asepler bilen aratyn bezemekleri hem gzbayny rn irki dwrlerden alyp gadar. yl tzelenmnk, bergilerii bermek, goy-golamlar bilen birek94

biregik myhmanylyga barmak, to atlygyny palamak dessurlary hem parasatly milli relgeler hkmnde mehurdyr. Trkmenistanda kbir etraplarda ler aulular hli obadalarynyka ekn-ekn myhmanylyga baryp, olary hojalyklary bilen akyndan tanypdyrlar. a magalalara zerur maslahatlary, kmekleri beripdirler. Nowruz gnlerinde oba aulularyny myhman almak eesi in uly hormat hasaplanypdyr. ol sebpli olar Nowruz baramylygyny gary almaga rn jogapkrli emeleipdirler. Nowruz gnlerinde den bri mehurlyk bilen redilip gelinn ele ynsanperwerlik dpleri halky agzybirligini barha berklemegine tsir edip gelr. Halk arasynda Nowruz gnleri gonamylyklara zyarat edip, dnden ten akynlaryny atlap, aat-doga okamak, garry, hassa adamlary halyny sorap barmak, olar in semeni tagamyny, drli milli naharlary taarlap dadyrmak sogap i hasaplanylar. Nowruz baramyny weleli gemeginde agalary aratyn orny bardyr. agalar baramylyk gnleri halk ounlaryny erine etirmekde bsleip baraklara mynasyp bolarlar, dpleri berja ediliine,

milli tagamlary taarlanyyna dise hwesli gatnaarlar. Mahlasy agalary atlygyglksi Nowruz baramyny arylmaz bezegine wrlr. Baramylygy guramaylykly, tsirli geirilmeginde esasy orun zenanlara degilidir. Zenanlar milli dpleri, ynanlary nesilden-nesle geirilmegine, tagamly naharlary, naz-nygmatlary taarlanmagyna dise ije emelerler. Nowruzy dabaraly medeni relerini, kpliklein gezelenlerini trkmen zenanlaryny geinn ajayp tebigatyny az gnlerindki zynaty aly owadan, baharda aylan ilkinji bglleri, igildemleri, gllekleri kebi nagylanan milli lybaslary has-da gzel grke getirr. Nowruz baramy berkarar Trkmenistana dnni ar knjnden gelen myhmanlara guma-gursak zehinli hem-de atalary myhmansjilik dplerine ygrarly halkymyzy i nabay gymmatlyklary bilen has igin tanymaga gi mmkinilik dredr. Baramylyk mynasybetli guralan sergilerde halk zehinlerini ylhamyny jogunyndan drn bilezik, zk, gulakhalka, saa, bona dakylan ajayp zergrilik a-seplerini synlap gz domanka, trkmen gelnini sep bukjasyny bezen lemgoar rekli sapaklardan dzlen el ilerinde nazary eglenr. Mundan baga-da, baramylyk dabaralarynda guralan halkymyzy hratly taryhyny szsz aady bolup geln muze gymmatlyklaryny tsin sergileri hem myhmanlary ns merkezine wrlr.

Amaly-haam sungatyny nabay nmlerini biri bolan trkmeni ak i hem-de onu biri-belekisine mezemen -hojalyk enjamlary hem dise tsindir. Metaldan asalan i gurallary, azyk nmlerini saklamaklyga nietlenilen klalylyk nmleri, deriden taarlanylan drli nmleri gadymy nusgalary, drli legdki gaplar we beleki gymmatlyklar halkymyzy zboluly dnsini ayp grkezr. den drediln nmler haly, kee, milli egin-eikleri tsin grnleri hem trkmen halkyny ruhy dnsini nabay gymmatlyklarydyr. Tut, erik, garaga, ara, derek, swt aly agalardan bejerilen, drli mazmunly nagylar haamlanan gapgalary gadymy grnleri, dutargyjak aly saz gurallary, sandyklar, sallanakdyr kitap gomak in ulanylan aga gurlular baramylyk dabarasyny kp tomaaly sergilerini birine wrlr. Baramylyk gnlerinde milli senetilik nmlerini sergileri nakga lardyr hekeltaralary tebigat temasyna degili eserlerini grkezilileri utgadyrylar. Nowruz baramy gneli Trkmenistany drli erlerinde saklanyp galan dpler: zrlik ttetmek, otdan bkmek, suw bilen bagly ynanlary berj etmek, adymsazly shbet, tans etmek, monjugatdy, ktdepdi, lleler aly halk dredijilik eserlerini erine etirmek, drli milli ounlar bouna arylary guramak, krpelere Nowruzy drei bilen bagly rowaatlary, hekaatlary grr bermek aly milli relgeler bilen utgadyrylyp rn gyzykly geirilr.
95

96

Halk zehinlerini erine etirmeklerinde Nowruz bilen bagly adym-saz, tans, folklor eserlerini ykylary guralar. eri gelende, Nowruz baramyny giden bellen beleki halklardan tapawutlylykda, halk dredijilik eserlerini monjugatdy grnini u baramylyk bilen baglanyykly dredilendigini aratyn bellemelidiris. Nowruz baramy ruhy-eper gymmatlyklary giden bir hazynagenjini znde jemler. Bu barada grr edilende, baramylyk dabaralarynda Orta we Merkezi Azia urtlaryny halklaryny ruhy dnsinde mehur hyaly ahslary keplerini eper-sahna ykylarynda ussatlara janlandyrylandygyny bellemelidiris. Tebigata jan getirip, gyzyl-elwan glli ayl krte bren jadyly hasaly Nowruz babany hem-de bahar bgllerinden grklenen Bahar perisini, jadyly jamynda dnni synlap oturan Jemit any we beleki hyaly gahrymanlary keplerini sahnada janlandyrylmagy baramylyk tomaalaryny mazmunyny has-da uladyrar. Nowruza bagylanyp dzlen adymdyr saz eserleri tobaramlary atlygyny has-da belende gterr. Magtymguly Pyragyny, Andalyby, Mollanepesi, Sedini, Mtajini hem-de beleki nusgawy ahyrlarymyzy ygyrlary bagy, sazandalary dredijilik hazynasyny belent hedki adymlary bolup alanar. Dutary kalplary hejana getirn owazyna utgayklykda geiriln halk ounlary to, dabaralaryny weleini has-da artdyrar. Halkymyz tarapyndan irin dilli

dutary abram kakuwlaryna bsleip aak uran behidi trkmen bedewlerini at apyyklary Nowruz baramyny i atlykly pursatlaryny biridir. Soky yllarda baramylyk dabaralarynda has-da mehurlyga ee bolan trkmen igitlerini at stndki erine etirn milli ounlary hem tomaaylarda atdan ykmajak tsirler galdyrar. Ady rowaata wrlen plwanla ry kesbi-kri gre tutmak, aglyga towusmak, p ekimek, da gter mek aly milli sport ounlarynda dowam etdirilr. Nowruz baramynda agalary we alary ak sk, ayk, zk, ilik-hekgal, i, aglyga towusmak aly halk ounlary, horaz, go, it urudyrmak bouna arylar uly owhun bilen geirilr. Germewada ekdirilen p stnde ren darbazlary, gzbagylary, ahandazlary, sirk tomaalaryny beleki grnlerini, gurjak ounlaryny ussatlary Nowruz baramyny owhunyny has-da artdyrar. Gyzlary hiildiklerdesallanaklarda umak dessurlary bolsa birne gnlp dowam edr. Drli naz-nygmatlara, tagamly naharlara, sji ir-imilere beslenen to saagy Nowruz baramylygyny esasy gzelligidir. Trkmen tam dyryny mele-myssyk nany, opan ileklisi, agly petirdir to elpegi bereketli Nowruz saagyny araygydyr. Gazanlarda lasyrdap ganap duran etli armadyr nowruz kjesi, tagamly trkmen palawy baramylygy gzelligini has-da artdyrar. ay anynda saaga getiriln pimni, ak-aky, kak, kimi aly irin nygmatlary tagamy bu baramylykda aratyn lezzetlidir.

97

To saagyny geligine wrlen akmaany m derde derman aly erbetleri nabaydyr. Diarymyzy hli knjeklerinde gi den aran semeni tagamy Nowruz bara myny nyany tagamlaryny biri hasaplanylar. Onu Eranda samany, Gyrgyzystanda sumo lok, zbegistanda we Tjigistanda sumalak dilip atlandyrylmagy hem-de taarlany usullaryny mezeligi trkmen halkyny goy halklar bilen gadymdan bri dostana gatnayk saklap gelndigini subutnamasydyr. Nowruz saagyny mukaddes ak bugday masasyny welen iresinden taarlanylan keramatly semeni tagamy bilen bezelmegi bagtyarlygy, em akylyp goul magy agty geljegi, duzu, unu goulmagy bereket-rysgaly, umurt gany goulmagy nesil dowamatyny nyany hasaplanylar. Mundan baga-da, Nowruz saagyn da milli tagamlary edisini goulmagyna aratyn hmiet berilndigini hem bellemelidiris. Umuman adanymyzda, trkmenler tarapyndan Nowruz bilen bagly tsin we zne ekiji gadymy dp-dessur lary mlere yllary dowamynda redilip gelinmegi bu gadymy baramylygy drn ojagyny Trkmenistandygyny doly tassyklaar. Berkarar dwleti bagtyarlyk dw r n de Nowruzy dwlet dereje s indki milli baramylyk hkmnde bellenilip, onu
98

waspyny halk dessanlarynda, milli we hzirki zaman adymsaz, tans, folklor, teatr, kino, eper-nakgalyk eserlerinde uly jogun bilen erine etirilmegi hem trkmen halkyny bu gadymy ekeranylyk dbine belent derejede hormat goandygyny ady nyanydyr. Trkmenleri kpwginli halk medenietini anasy, agzybirligi, dostana gatnayklary, ynsanperwerligi has-da kmilledirmegi, tebigat bilen mhir gatnaykda aamagy, sagdyn durmu endiklerini giden wagyz edn milli Nowruz baramy halkara jemgyetiligi tarapyndan ykrar edildi. Muny 2010-njy ylda BMGni ba Assambleasyny kabul eden Rezolusiasyna layklykda, 21-nji mart Halkara Nowruz gni dilip yglan edilendigi hem tassyklaar. Nowruz Gndogar urtlarynda mehur baramlary biri hkmnde UNESKO-ny Btindn mira syny maddy dl medeni gymmat lyklar sanawyna girizildi. Trkmenistany uur hormat lanylan Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowy Karary bilen Garasyz Trkmenistnda 2013-nji ylda Nowruz-parahat ylygy we ynsanperwerligi baramy atly halkara festiwalyny geirilmegi bolsa gadymy we nowjuwan Nowruzy umumadamzat medenietini naba y gymmatlygy dygyny ene-de bir gezek subut edr.

99