O srpskoj narodnoj knjievnosti [uredi] Istorijske okolnosti koje su dovele do zastoja nae srednjovekovne kulture pogodovale su razvoju narodnog

usmenog stvaralatva. Feudalni poredak u srednjem veku nije do kraja razorio rodovsko-plemenske odnose i ustanove na naem selu. Oni su se "ispod kore feudalnog drutva" ouvali kroz ceo srednji vek, naroito u unutranjem, planinskom podruju, da bi s dolaskom Turaka doiveli pravi preporod i odrali se sve do poetka graanske civilizacije u 18. i 19. stoleu, a u nekim krajevima sve do 20. stolea. Uporedo s njima cvetala je narodna, patrijarhalna kultura i usmeno stvaralatvo kao njen izraz. Iako zapisane u novija vremena, nae narodne umotvorine sadre mnoge elemente koji govore o njihovoj drevnosti. Govorei o starini naih narodnih pesama, Vuk Karadi je istakao da meu "enskim" pesmama, naroito obiajnim, ima i takvih koje su stare i do hiljadu godina. Slino su govorili i kasniji poznavaoci nae narodne poezije, i nai i strani. Po miljenju znamenitog hrvatskog filologa Vatroslava Jagia, narodne pesme su "prastaro dobro", naeg naroda, one potiu "iz najstarijih, najprimitivnijih vremena, iz prirodnog stanja naroda". O tome govore i mnogi podaci iz ivota starih Slovena to su ih zabeleili stari pisci na grkom, latinskom i drugim jezicima. Na osnovu tih podataka moe se zakljuiti da je kod Slovena bila veoma omiljena pesma i igra, da su njihove pesme govorile o junakim delima predaka, da su kod njih postojali i profesionalni pevai, uveni po svojoj vetini i kod okolnih naroda. Mi ne znamo kakve su bile te najstarije pesme poto nita od njih nije zabeleeno, ali se pouzdano moe tvrditi da one nisu iezle bez traga. Neke su vie ili manje izmenjene doprle do nas, druge su nestale ali mnogo toga to su sadrale prelo je u pesme to su kasnije nastajale, tako da se na osnovu pesama zapisanih u novija vremena poneto moe zakljuiti o starini pojedinih tema i motiva, pojedinih pesama i itave nae narodne poezije. Usmeno stvaralatvo srpskog naroda jeste knjievnost za sebe, narodna knjievnost, kako se obino naziva, koja stoji naporedo s druga dva osnovna vida srpske knjievnosti, srednjovekovnom ili starom i novom literaturom. U vremenima kada je srpski narod, usled gubitka nezavisnosti i pada u tursko ropstvo bio odseen od ostalog sveta i iskljuen iz evropskih kulturnih kretanja, ona je preuzela na sebe i mnoge funkcije pisane rei i umetnike knjievnosti. Otuda je srpska narodna pesma, kao glavni oblik nae narodne knjievnosti, daleko nadrasla znaaj i granice folklornog stvaranja i postala osnovni knjievno-umetniki izraz naroda, naa najvea poezija, "naa klasika jedina i prava", kako je rekao Vasko Popa. Naa narodna knjievnost odlikuje se velikom raznovrsnou u tematici, oblicima i postupcima izlaganja. Vie nego i za jednu drugu oblast nae knjievnosti za nju se moe rei da obuhvata narodni ivot u njegovoj sveukupnosti. Predstave o prirodi i kosmosu, svakodnevni porodini ivot, drutveni odnosi, emocionalna stanja, nacionalna istorija, ivotna mudrost i kolektivno iskustvo sve je to izraeno u raznim vrstama narodnih umotvorina na nain koji je obezbeivao najiru komunikativnost. Odlikuje je takoe i stabilan anrovski sistem. I tom stranom ona je blia staroj nego novoj knjievnosti. Najglobalnije, ona se deli na poeziju i prozu, i ta je podela utemeljena na nainu organizovanja jezikih elemenata. Narodne pripovetke ili prie, kako se u nekim krajevima nazivaju, ine osnovnu masu narodne proze. One su tematski i anrovski raznovrsne. Vuk Karadi, od kojega potie

najznaajnija zbirka narodnih pripovedaka, podelio ih je na enske i muke, a ove druge na duge i kratke. Te se tri vrste obino nazivaju: bajke, novele i aljive prie ili anegdote. Sadraj [] 1 Bajka 2 Novela 3 aljiva pria o 3.1 Herojska anegdota 4 Prie o ivotinjama 5 Kratki oblici o 5.1 Poslovica o 5.2 Pitalica o 5.3 Zagonetka 6 Vidi jo

7 Literatura

Bajka [uredi] Bajka je najrazvijeniji i najznaajniji oblik narodne proze. Ona nas uvodi u svet udesnog i fantastinog. Po svojim osobinama ima dosta slinosti s mitom. U mitu imamo natprirodne linosti, bogove i heroje, u natprirodnom svetu, dok u bajci nalazimo obina oveka u svetu natprirodnih bia. Sve su bajke meusobno sline, kod svih naroda one obrauju iste ili sline motive. Standardni junak bajke jeste mladi koji se nalazi pred nekim tekim zadatkom. On je po pravilu osporavana linost: u izvrenju zadatka koji nadilazi mogunosti drugih ljudi on dokazuje svoju vrednost i tek posle toga zauzima onaj poloaj u svetu koji mu odgovara. U velikom broju bajki junak je trei, najmlai carev sin, koji je od svoje starije brae i hrabriji i mudriji; no dok oni imaju izvesne prednosti obezbeene samim roenjem, on svoje preimustvo nad njima treba tek da dokae (Ba-elik, Zlatna jabuka i devet paunica, ardak ni na nebu ni na zemlji i dr.). U nekim bajkama junak je siromaan mladi (ili devojka) koji (koja) uspeno reava teke, "nereive" zadatke stavljene preda nj, dokazuje svoju vrednost i postaje carev zet (odnosno careva ena). U bajci Zlatoruni ovan junak je sin siromana lovca, a u Pepeljuzi, u kojoj je obraen jedan od najeih internacionalnih motiva bajke, govori se o progonjenoj pastorki koja postaje carica. Da bi ostvario zadatak koji mu je postavljen, junak mora izii na kraj ne sam os natprirodnim biima zmajevima, adajama, divovima i sl. nego mora savladati neprijateljstvo i mrnju drugih ljudi. Zlo vrlo esto dolazi od najblie rodbine junakove:od starije, zavidljive brae, od maehe i sl. Tekoe nastaju i usled slabosti glavnog junaka ili greaka koje poini on ili njemu bliski ljudi. U mnogim bajkama junak strada zbog svoje radoznalosti: on dobija klju odaje koju je zabranjeno otvoriti, jer je u njoj zatoeno udovite, i uvek prekri zabranu. Na taj nain, junak mora savladati niz prepreka dok doe do konanog cilja. U svojim nastojanjima on nailazi ne sam ona neprijatelje nego i na dobronamerne savetodavce koji ga upuuju na to ta da uini kako bi izbegao opasnost ili doao do cilja. U mnogim bajkama junaka pomau ivotinje ili natprirodna bia koja je on prethodno na bilo koji nain zaduio. Pobedu nad htoninim udovitem, kojom se bajka najee zavrava, junak obino postie tako to prethodno uz pomo kojeg drugog lica (obino je to oteta sestra ili ena

ili "jedna baba") sazna gde se krije snaga udovita ili kako se moe doi do sredstva kojim se ono dade savladati. Samo u retkim sluajevima junak postie pobedu vlastitom snagom: takve su bajke Stoja i Mladen i Adaja i carev sin. Njihovi junaci raspolau natprirodnom snagom mitskih heroja. U njima je, osim toga, vidljiva izrazita humoristika tendencija, koja vodi razaranju ozbiljnog sveta bajke i pretvaranju njenog junaka u kominu, grotesknu linost. Ta je tendencija najpotpunije dola do izraaja u Meedoviu, jednoj od najboljih naih narodnih pripovedaka: u njoj se udesni svet bajke najpre hiperbolizira do grotesknih razmera, a zatim se razara tako da od bajke dobijamo parodiju bajke. Novela [uredi] Novela je pria, obino kraa od bajke, iz gradskog i seoskog ivota, u kojoj preovlauju realistiki elementi i tenja ka karakterizaciji likova. U njima susreemo tipske karakter: zle ene, dosetljive devojke, dovitljiva kradljivca, zatim parove: pravian i zao, tvrdica i dareljiv ovek, milostiva snaha i nemilostiva svekrva itd. U nekim novelama imamo takoe elemente udesnog ali oni nisu dati radi sebe samih, nego pre svega zarad otkrivanja likova (Zla ena, Pravda i krivda i drugo). Neke su novele didaktikog karaktera, kao npr. novela Sve, sve, ali zanat, gde se pripoveda o car u koji se s porodicom izgubio u stranom svetu, i sve se to ini radi pouke koja je sadrana u naslovu. Postoje takoe novele-zagonetke iji junaci, obino siromani i nepriznati, postiu uspeh dovitljivim odgovorima na neobina pitanja (Devojka nadmudrila cara, Kralj i obanin i dr.). Humoristika je novela najvie realistina; u njoj se prikazuju pojave iz svakodnevnog ivota. Takva je novela Dva novca, koju je M. Glii preradio u seosku komediju Dva cvancika. U njoj se pria o veselim zgodama dva pobratima koji se uzajamno varaju i nadmudruju. aljiva pria [uredi] Kratka aljiva pria najblia je realnom ivotu. U njoj nema udesnog ni fantastinog, "nego ono to se pripovijeda rekao bi ovjek da je zaista moglo biti" (V. Karadi). Po svom obliku najee je anegdotskog karaktera: iznosi se obino jedan sluaj koji se razvija dijaloki, a razreava se u duhovitoj poenti. Likovi su takoe uzeti iz realnog ivota. Dok u noveli imamo uglavnom tipske karaktere, u aljivoj prii pojavljuju se ili predstavnici socijalnih grupa kao npr. pop, kaluer, trgovac, aga, raja i sl. ili predstavnici pojedinih etnosa: Turin, Ciganin, vaba itd. ili pak individualni likovi: Vuk Dojevi, Nasredin-hoda, dok je Ero istovremeno i predstavnik etnike grupe i pojedinana linost. Ero je inae jedan od najivopisnijih likova naeg folklora. Oko njega je ispleten velik broj pria i anegdota, u njima se on pojavljuje najee kao otrouman i dovitljiv ovek koji podvaljuje Turcima, trgovcima, kaluerima itd. Poznate su prie Ero i Turin, Ero i kadija i naroito Ero s onoga svijeta. Ova poslednja inspirisala je hrvatskog kompozitora Jakova Gotovca da napie najpopularniju jugoslovensku operu. Narodne aljive prie, zbirka se nalazi i ovde. Herojska anegdota [uredi] Poseban vid anegdote jeste herojska anegdota, koja je negovana naroito u Crnoj Gori, zatim u istonoj Hercegovini i susednim oblastima, a u doba ustanaka i u Srbiji. To je

kratka, saeta pria aljiva iz ozbiljna karaktera s etikom funkcijom, koja iznosi izreke i postupke ljudi, dostojne pamenja. Marko Miljanov dao je ovoj vrsti klasian oblik u svom delu Primjeri ojstva i junatva. Prie o ivotinjama [uredi] Ostale vrste narodnih pripovedaka jesu prie o ivotinjama, za koje neki smatraju da su najstarije po postanju, iako u njima preovlauje humoristiki i gotovo realistiki pristup; basne, u kojima su opet junaci ivotinje, nosioci ljudskih osobina, ali u suenoj alegorijskoj funkciji; skaske, u kojima se pria o postanku nebeskih tela, prirodnih pojava, delova ljudskog tela, te one imaju osnova u mitolokim predstavama prvobitnog oveka; legende, gde se kao junaci pojavljuju sveci ili likovi iz narodnog istorijskog predanja; posebno se izdvajaju mesne legende, u kojima se govori o postanku i nazivu nekog mesta. Kratki oblici [uredi] Na granici izmeu proze i poezije stoje sitne narodne umotvorine: poslovice, pitalice, zagonetke. Za njih je karakteristino da pokazuju veu pravilnost u rasporedu jezikih jedinica, to ih odvaja od proze, ali bez izosilabinosti, koja predstavlja svojstvo narodne poezije. Poslovica [uredi] Poslovica je najblia vezanom slogu. "Najvei broj poslovica je ili u stihu, starijem tonikom i novijem akcentski-silabikom, ili u ritmikoj prozi" (V. Latkovi). Poslovica u saetoj formi iznosi kolektivna iskustva naroda i ivotnu mudrost. Razliite po poreklu i predmetima koje obuhvataju, one su razliite i po etikoj vrednosti istina koje utvruju. U najveem broju doao je do izraaja trezveni realizam (Ko istinu gudi, gudalom ga po prstima biju, Novci, kad odlaze, imaju sto nogu, a kad dolaze, samo dvije, Kad sultan nazebe, raja kija), koji se ponekad sputa do etiki problematinog utilitarizma (Umiljato jagnje dve majke sisa, La kad prohodi nije la). Ima, meutim, ne manji broj poslovica u kojima su doli do izraza visoki moralni idealizam (I sunce prolazi kroz kaljava mjesta, ali se ne okalja, Drvo se na drvo naslanja, a ovek na oveka, Mnogo aova treba dok se istina sahrani) i dublje, dijalektiko pronicanje u protivurenu stvarnost sveta (Kuni je prag najvea planina, Ne moe se dlanom sunce zakloniti, Dobar je bog, ali su i avoli jaki). Neke poslovice idu s anegdotom u kojoj se pria kako je i u kakvoj situaciji nastala poslovica. Pitalica [uredi] Pitalica je saeta anegdota osloboena opisa radnje i situacije, svedena na kratko pitanje i aforistiki, posloviki odgovor; ona je, u stvari, dijalogizovana poslovica. Kao i u aljivim priama, u pitalicama se pojavljuju likovi koji reprezentuju razne pojave u drutvenom i porodinom ivotu: popovi, kalueri, age; nestrpljiva udovica, stara devojka, lenja nevesta, kao i likovi etnikih predstavnika, od kojih je najei Ciganin. Njihove su odlike otroumnost, duhovitost, humor. Najbolje su one u kojima je sadrano razobliavanje drutvenih odnosa ("Pitaju raju: Zato plae? Bogme ako mi ne dadu pjevati, dadu plakati dokle je moj dobri aga iv!").

Zagonetka [uredi] Zagonetka je enigmatina forma; ona sadri metaforino-alegorijski opis neke stvari ili pojma ije ime treba pogoditi (npr. "Bijela njiva, crno sjeme, mudra glava koja seje" pismo). Zagonetke su pravdana porekla, u poetku su predstavljale kultne i religiozne formule u kojima se krio mitski smisao, dok su se kasnije pretvorile u drutvenu zabavu i igru, u oblik vebanja otroumnosti i dosetljivosti. Vidi jo [uredi] Knjievnost, termin nastao od rei knjiga, predstavlja prevod strane rei literatura i njen je najblii sinonim. Termin literatura potie iz latinskog jezika od rei littera slovo, nastao prevoenjem grke rei sa istim znaenjem () od slovo. Termin knjievnost upotrebljen u uem znaenju oznaava umetniku knjievnost (beletristika, lepa knjievnost). Upotrebljen u irem znaenju, termin knjievnost odnosi se i na dela nastala u procesu prouavanja knjievnosti, odnosno obuhvata i tekstove koji pripadaju knjievnoj kritici, knjievnoj istoriji i teoriji knjievnosti, koje zajedno sa metodologijom prouavanja knjievnosti konstituiu nauku o knjievnosti. Termin knjievnost upotrebljava se da oznai jeziku umetnost, estetiki vid jezike tvorevine. Knjievna estetika pokuava da prui merilo za razlikovanje umetnike rei od ostalih pojavnih oblika jezika. Brojne su podele knjievnosti i kriterijumi na kojima se te podele zasnivaju: pripadnost odreenoj epohi, periodu, pravcu, etnikoj zajednici, kulturno-geografskom podruju; kriterijum za podelu moe biti i publika, kome je delo namenjeno; da li je autor poznat ili ne. Polazei od prirode samog dela, knjievnost se deli na knjievne rodove i vrste. iroko je usvojena podela knjievnosti na tri roda:

lirski, epski i dramski.

Knjievnost se moe deliti i na:

poeziju, prozu i dramu.

Knjievnost se najpre stvarala i prenosila usmenim putem. Ta vrsta knjievnosti naziva se usmenom ili narodnom knjievnou. Od samih svojih poetaka knjievnost je u vezi sa mitom i religijom. Stvarajui mitove, ovek je pokuavao da objasni svet koji ga je okruivao. Sa razvojem kritike svesti ovek postepeno prestaje da veruje u mitove i mitske prie. Tog trenutka mit postaje knjievnost. Knjievnost se moe podeliti na due istorijskoknjievne vremenske odseke, epohe:

Drevni istok Antika

1. Helenska knjievnost 2. Rimska knjievnost

Srednji vek Humanizam Renesansa Barok Klasicizam Prosvetiteljstvo Romantizam Realizam Modernizam Esteticizam Avangarda Kasni modernizam Postmodernizam

1. 2. 3. 4.

Spoljanje veze [uredi] Lirika Lirska narodna poezija predstavlja veoma sloenu, usmenu umetnost rei. Tek paljivim razlistavanjem otkrivaju se skriveni slojevi veoma starih pogleda na svet koji su predstavljajui survivale, urastali u umetniko oblikovanje i produili da ive uporedo s novijim motivima. Za srpsku usmenu lirsku poeziju karakteristino je da iskazuje oseanja putem spoljnih zbivanja, mahom posredno, u najstarijim vremenima, izraavajui elje, molbe, radosti i tuge kolektiva, kasnije i individualne emocije. Uvek u sprezi s nekom drugom umetnou - muzikom, igrom, pokretom, mimikom, ali sa svim tim umetnostima zajedno, narodna lirska pesma deo je svakodnevnog ivota. Nastala je u funkciji stoarske i agrarne magije, povezivanja sa svetom stihije i boanstva, bila je spona s precima; ona je i emotivni izraz ivotnog toka svakog pojedinca, od roenja do smrti, iskaz erotske i ljubavne enje, i zato se pojavljuje u toliko razliitih oblika: obrednih i porodinih, mitolokih i hrianskih, pesnikih i ljubavnih.

Obredne pesme, danas mahom odumrle, ravnaju se prema zemljoradnikom kalendaru, prema vremenu setve i ubiranja plodova, slede prirodni ciklus i vezuju se za poloaj Sunca, njegovo raanje, jaanje i umiranje. Porodine obredne pesme prema savremenoj podeli, sa svoje strane, prate isti, sada oveji ivotni krug - roenja (uspavanke), sazrevanja (svadbene pesme) i smrti (tubalice), a unutar toga kruga najrazliitija zbivanja koja su ga se doticala u svakodnevici uslovljenoj i istorijskim i drutvenim dogaajima. Klasina srpska narodna lirika u obliku u kome je do nas dola prevashodno je lirika sela, pre svega izraz razliitih vidova patrijarhalne kulture, koja je vekovima opstajala pod naim podnebljem. Patrijarhalna zdruga, u ijem se okviru zbiva sadrina veine lirskih pesama, ograniava mogunosti eninog bitisanja. "enske pesme" iskazuju u poslovinoj konciznosti zahteve koji se pred nju postavljaju. Ti su zahtevi, meutim, uvek iskljuivo etike, nikada materijalne prirode. Nevesta treba u mladoenjinu kuu da donese svako dobro "a najvie bilja od umilja/da je mirna kua u koju e". "Budi, snaho, sobom dobra, /to su darovi", zahtev je koji mladoenjina porodica ponavlja u svadbenim pesmama, a on se, s druge strane, usklauje s uverenjem siromaen neveste: "ako budu roda gospodskoga / primie mi cvijet za darove". Iako neke od pesama progovaraju o siromatvu, nekad s tugom, nekad s duhovnim sarkazmom, u njim nema ni traga o stalekoj, klasnoj podjarmljenosti, o zavisnosti od gospodara. ak ni prisilan, mukotrpan kolektivni rad, o kome ima podataka u srpskim srednjovekovnim spomenicima, nije naao mesta u narodnoj lirskoj poeziji. Opevan je kao teak samo ukoliko je re o prisilnom radu pod turskim gospodarima. Socijalne nevolje u potpunosti su prekriljene nacionalnim. Poslenike pesme zadravaju se na druenju, na mobi kao zadrunoj, dobrovoljnoj pomoi u korist svih i kolektivni rad pretvara se u duhovito takmienje, u nadnjevanje momka i devojke, u pohvalu devojakoj vrednoi i izdrljivosti (Nadnjeva se momak i devojka,/ momak nanje dvadeset i tri snopa,/ a devojka dvadest i etiri/ Kad ujutru beo dan osvanu,/ momak lei, ni glavu ne die,/ a devojka sitan vezak veze!). Posredni, distancirani nain iskazivanja srpske lirske pesme, kako je to ve vie puta zapaeno, ispoljio se u potpunom proimanju i jedinstvu sadrine i forme. Deavanje, koje je u lirskoj poeziji samo sredstvo za oblikovanje emocije, zahtevalo je traganja pevaa sa najpogodnijim uporednim zbivanjem ili opisom koji e tu emociju izraziti. U pesmi iz rukopisa nepoznatog Peratanina "evoica pelen bere... mimohodi drobnu ruu" i dvostrukom simbolikom - radnje i znaenja - otkriva svoje duevno stanje. Izgubivi u ratu dragog prinuena je da se uda za nedragog. ak i monolog, koji bi trebalo da bude najpogodniji oblik za neposredno iznoenje oseanja, u narodnoj lirskoj pesmi vrlo esto predstavlja samo iskazivanje zamiljenog zbivanja u ijem se okviru oseanja objektivizuju ("Volim s dragim po gori oditi,/ glog zobati, s lista vodu piti/ studen kamen pod glavu metati,/ neg' s nedragim po dvoru etati,/ eer jesti, u svili spavati").

U obilju motiva srpske narodne lirike treba istai esto ponavljani motiv beskrajne ljubavi sestre prema bratu, neni odnos snahe i devera, uzdizanje devojake asti, to osvetljava vedriju stranu patrijarhalne kulture. Iako pretee poezija sete, ima i pesama o bujnoj zadovoljenoj strasti, o duhovnom nadigravanju i prkosnom izazivanju momka i devojke, o pobuni protiv konvencija. U mnogim pesmama preovlauje radosno oseanje ivota. Pesme zavise ne samo od vremena ve i od kraja gde su nastale (senzualnije su u junoj i istonoj Srbiji, smelijeg izraza u gradovima). Izuzetno raznovrsnost stiha, od etverca do esnaesterca, srpska lirika ima tri osnovna strukturna tipa: monoloki, dijaloki i narativno-opisni, koji se smenjuje ili upotpunjavaju, te od toga zavisi da li e lirska pesma biti jednolane, dvolane ili trolane kompozicije. Poseban vid ine lirske pesme, takozvani bearci, koje se sastoje od samo dva deseteraka stiha vedrog, obesnog i podsmeljivog tona ("Ide lola i podig'o glavu/ zap'o nosom o dudovu granu"). Nedeljive od prirode i podneblja, ali i kulture, religije i istorije srpskog naroda, opstalog na mei razliitih civilizacija, srpske lirske pesme, kako je Grim zapazio, "sjedinjuju prednosti orijentalne i zapadne lirike". "Njihovo bie je", kae Grim, "potpuno evropsko, i samo po tananosti i bogatstvu misaonih veza... podseaju na orijent, ali ne omamljuju. One imaju miris rue, a nikako ruinog ulja". Prozni oblici Svojim osnovnim karakteristikama prozna usmena tradicija uklapa se u meunarodni sistem anrova i moe se podeliti na dve osnovne kategorije - na kategoriju pripovedaka (prie o ivotinjama i basne, bajke, religiozne prie, novele, aljive prie i anegdote) i na kategoriju predanja (mitoloka, etioloka, istorijska i kulturno-istorijska i legende - delovi folklorizovanih, apokrifnih i kanonskih biografija svetaca). Tome treba dodati i bogat repertoar oblika prihvaenih u novijoj nauci o folkloru, koja je, u znatnoj meri, stavivi u prvi plan samo proces pripovedanja, prihvatila u svoje okrilje i sva ona ostvarenja to se kreu u okvirima ponovljivih sintaksikih i kompozicionih struktura. Dosta bliski pojmu anra kao "idealnog" modela vrste, upravo zato to su se formirali vekovima u okviru jedinog kontinualnog knjievno-poetskog sistema, usmeni oblici su taj model sledili, ali su ga i menjali, meusobno se proimali, ponaajui se kao dinamika konstrukcija. Karakteristika gotovo svih vrsta pripovedaka jeste tendencija ka realistinosti i ka istoricizmu, ak i u onim oblicima koji tee umetniki fiktivnom, kao to je bajka. Tako se, na primer, u bajci o Pepeljuzi susret s careviem dogaa u seoskoj crkvi za vreme "leturije". Tipska struktura bajke o odlasku glavnog junaka u daleka prostranstva, gde treba da izvri "neizvrive" zadatke, objektivizuje se u sie o srpskom graniaru koji, da bi se oslobodio vene strae na granici izmeu Austrije i turske, hrianstva i islama - mora doneti "tri vraje dlake". Odlazak u svet avanture u poznatom internacionalnom tipu prie o ivotinji koja bei od okrutnog gospodara, i kojoj se pridruuju i ostale izmuene ivotinje, konkretizovan je u srpskoj verziji odmetanjem ivotinja u hajduke kao jedinom mogunou odbrane od zla.

Via sila, koja u religioznim pripovetkama proverava ponaanje ljudi, susreui se s njima na ovom svetu i nagrauje ih ili kanjava prema hrianskom i nacionalnom kodeksu, pojavljuje se esto i kao nacionalni svetac, na primer, sveti Sava. Za srpsku usmenu knjievnost karakteristino je da se mnoge tipine prozne vrste iskazuju u epskom stihu, kao i da herojsko-etika komponenta dobija svoj koncentrovani, ponekad porodini izraz u ratniko-patrijarhalnoj anegdoti. Duhovita verbalna nadigravanja, podvale, mudri odgovori na postavljena pitanja, koji u noveli esto vode radnju, u aljivoj prii su osnovno motivsko tkivo. aljiva pria se pojavljuje u nizu fleksibilnih oblika, od humoristike igre reima do inscenacije u kojoj dolazi do izraaja humor situacije, naravi i karaktera. Kao predstavnici nacionalne psihologije, ali i nosioci samo po jedne opteljudske osobine, bila to mudrost, glupost, pokvarenost... pojavljuju se tipski likovi u potenciranim situacijama, u kojima e te osobine doi do najboljeg izraaja. Najpoznatiji je nacionalni tipski lik dovitljivac Era, seljak koji pobedu nad protivnikom (najee Turinom, ali i raznim predstavnicima vlasti) zadobija umom i ilavom upornou. Realistiki, i svojevrstan "nadrealistini", humoristiki korpus obuhvata veliki broj raznorodnih oblika pria koje se i danas stvaraju (anegdote, vicevi, prie iz ivota=. Predanja predstavljaju osobenu usmenu istoriju ljudskog i nacionalnog duha. Razjanjavaju i tumae sve to je nastalo i opstalo i na duhovnom i na materijalnom planu, i teei za uverljivou, vezuje se za mesta i pozivaju na svedoke i oevice koji bi potvrdili istinitost kazivanja. Polazna pretpostavka na kojoj se predanja zasnivaju - da u njihovu verodostojnost ne smeju sumnjati ni pripoveda ni sluaoci - zahtevala je poseban vid umetnikog oblikovanja. Komunicirajui putem siejnih obrazaca, emotivno obojenih slika - motiva, usvojenih u tradiciji, kojima iskazuje narodno miljenje o istorijskom dogaaju ili liku, istorijsko predanje iznosi ga kao autentinu, kulturno-istorijsku injenicu. Dobijajui svoju figurativnost, narodno miljenje kao takvo opstaje i prenosi se s generacije na generaciju poistoveujui se s obrascem koji se iskazuje. Uvek pod odreenim emotivnim nabojem, esto s elementima mitskog, istorijsko predanje povezuje sluanje s precima. U srpskoj tradiciji veoma razvijena, istorijska predanja igraju vanu ulogu u ouvanju nacionalnog identiteta i samosvesti. Takva su predanja o Marku Kraljeviu, njegovoj natprirodnoj moi, sticanju snage, odabiranju konja, i njegovim tragovima irom zemlje, koji "dokazuju" istinitost kazivanja o njemu ili o svetom Savi i Svetom Simeonu, koji se poput antikih bogova, ili hrianskih anela, pojavljuju u bitkama ispred pukova, tite ratnike svog naroda i omoguuju im pobedu. S druge strane, takva su i predanja o negativnim junacima. Jednom uvedena slika izdajstva ili uzurpatorstva prestola, ubice ili izdajnika primenjena na odreenu linost tako se ilavo odrava u tradiciji da je teko potiskuju gole istorijske injenice. Tako Vukain Mrnjavevi ostaje ubica "nejakog Uroa", sina cara Duana i prestolonaslednika srpskog carstva, a Vuk Brankovi - pojam izdajnika. Demonoloka predanja kratkom inscenacijom dramatizuju verovanja u natprirodna bia (iz meunarodnog ili nacionalnog kataloga), dajui njihov portret i ponaanje u susretu s ljudima; u okviru internacionalnih shema ta predanja konkretizuju ambijent. U proimanju s istorijskim i kulturno-istorijskim predanjima i epskom poezijom demonoloka predanja doprinose remitologizaciji herojskog sveta, koji je u srpskoj tradiciji prevashodno istorian.

Veoma rasprostranjena etioloka predanja, kojima je tumaenje porekla pojava i "stvari" u prirodi i drutvu osnovna funkcija, pri emu samo postojanje pojave slui kao dokaz "istinitosti" kazivanja, takoe se jednim svojim delom naslanjaju na istorijska predanja. Tako su po nizu varijanata ptice kukavice postale od sestara kneza Lazara, koje su posle kosovske pogibije neuteno kukale za njim. Vredno je pomena da su predanja, koja su jo braa Grim izdvojila od kategorije pripovedaka, naglasivi da su pripovetke (Marchen) poetinije a predanja (Sagen) istorinija, tek sredinom ovog veka ula u iu interesovanja evropske i amerike nauke, i za njih je tek 1963. godine usvojena meunarodna podela. Vuk Karadi je, meutim, vie od jednog veka ranije ovakvu klasifikaciju anticipirao. U njegovom, za ivota neobjavljenom delu - ivot i obiaji naroda srpskoga, poglavlje pod naslovom Vjerovanje u stvari kojijeh nema odgovara demonolokim predanjima evropske klasifikacije, poglavlje o Postanju gdjekojih stvari poklapa se s grupom etiolokih predanja, dok poglavlje pod naslovom junaci i konji njihovi obuhvata istorijska i kulturno-istorijska predanja. Izvanredan poznavalac usmene grae, s oseajem za njen oblik i njenu funkciju, Vuk Karadi je, iskazavi opisnom terminologijom sutinu ovih kategorija, preduhitrio meunarodni nauni tim za celo stolee. Vuk narodnu prozu, kao i ostale usmene tvorevine, posmatra kao izraz narodnog duha, ali mu je isto toliko stalo do jezika kojim se taj duh iskazuje a tvorevine oblikuju. Njegov ivotni cilj da postavi narodni jezik u osnovicu knjievnog umnogome je diktirao i njegove stavove prema vrstama usmene knjievnosti. Ve u Rjeniku 1818. godine Vuk objavljuje vie od dvadeset aljivih pripovedaka i predanja o funkciji objanjavanja pojedinih rei, da bi kako i sam kae, "pokazao ta narod o rijei kojoj misli i pripovijeda". U predgovoru zbirci pripovedaka iz 1821. godine, koja je izala u Beu, u podlisku prvih srpskih knjievnih novina, proirie svoja razmiljanja: "Pjesme, zagonetke i pripovijesti (poslovice) to je gotovo narodno knjiestvo kome nita vie ne treba nego ga vjerno, isto i nepokvareno skupiti; ali u pisanju pripovijetki ve treba misliti i rijei namjetati (ali opet ne po svome vkusu, nego po svojstvu Srpskoga jezika.."). U tom smislu se Karadi i poduhvatio stilizacije pria. Koliko je to bilo teko, poalio se jo u Rjeniku.

Srpska usmena knjievnost nastala je, uz naslee koje je morala doneti iz stare slovenske postojbine, na razmei istone i zapadne civilizacije, u susretu sa zateenom tradicijom na novom tlu, u neposrednom dodiru s nasleem antike, a kasnije, u svojevrsnoj odbrani od orijentalnih uticaja i u proimanju s njima. Iz doba do 15. veka raspolaemo pomenima i zapisima i proznih i stihovnih oblika, koji funkcioniu u okvirima poetike pisane knjievnosti, ponekad isplivavaju kao samostalne celine, svedoei i o formiranosti sopstvenog, usmenoumetnikog sistema. Petnaesti vek donosi ve obilje podataka o postojanju gotovo svih usmenih radova i vrsta, kao i njihove ocene. Od kraja 15. do 19. veka pojavljuju se rukoveti pesama, pria i drugih umotvorina koje u nekim svojim primerima dostiu vrhunce umetnike usavrenosti. itavi zbornici zapisa pokazuju veliku metriku i tematsku razuenost usmene poezije, kao i raznovrsnost proznih oblika. U poeziji se izdvajaju pesme

spevane u dugom stihu, od petnaest do esnaest slogova, takozvane bugartice, koje se pevaju sa ili bez instrumentalne pratnje, nekad u kolu. One su uglavnom epske tematike, i meu kojima se nalazi i zasad najstariji pronaeni zapis epske pesme, zabeleen s kraja 15. veka. Vitalan i delotvoran sve do naeg vremena, ivi i deseteraki stih, sastavljen od deset slogova, najrasprostranjeniji - epski, sa cezurom posle etvrtog sloga, i lirski, simetrini deseterac sa cezurom posle petog sloga. Deseteraka epska pesma peva se najee uz gusle; moe se i kazivati, dok je lirska pesma uvek vrsto vezana za melodiju. Od rukopisnih zbornika iz druge polovine 17. i poetka 18. veka objavio je poznati srpski pravni istoriar Valtazar Bogii zbirku pod naslovom Pjesme iz starijih, najvie primorskih zapisa (bugartice), 1878. Prvi vei zbornik narodnih deseterakih pesama, opet mahom epskih, zapisivao je od naih pevaa, poetkom 18. veka, nepoznati austrijski oficir, na predelima Vojne granice, tada pod austrijskom upravom. Objavio ga je 1925. godine, pod naslovom Erlangenski rukopis, nemaki slavist Gerhard Gezeman. Poetkom i sredinom 19. veka, pojavile su se prve sistematski objavljene zbirke srpskih narodnih pesama, pripovedaka, zagonetki i poslovica, koje je Vuk Stefanovi Karadi sakupio "sa toplih usana naroda". Mala prostonarodna slavenoserbska pjesnarica, 1814; (I-IV), Lajpciko izdanje, 1823-1833; I-IV, Beko izdanje, 1841-1862); Srpske narodne pripovjetke (1821, sa 166 zagonetaka; i 1853); Srpske narodne poslovice i druge razline kao one u obiaj uzete rijei, 1834. Sledi knjiga "enskih pesma" iz Hercegovine (1866), koje je sakupio Karadiev saradnik i pomaga Vuk Vrevi, a Vuk Karadi ih je pred smrt pripremio za tampu. Pojavivi se u Evropi, u vreme punog procvata romantizma, srpska narodna poezija doivela je izvanrednu recepciju. Obelodanjena u antologijskim primerima Vukove zbirke odgovorila je "krugu iekivanja" evropske kulturne javnosti, postajui iva potvrda prvo Herderovih, a zatim Grimovih ideja o usmenom pesnitvu. Jakob Grim je poeo uiti srpski jezik da bi pesme mogao itati u originalu, svaku novu zbirku srpskih narodnih pesama propratio je tananim poetskim analizama. Stavio ih je naporedo s Pesmom nad pesmama, da bi to isto uinio i Gete. Grimovom zaslugom, ali i inicijativom obrazovanog i mudrog Slovenca Jerneja Kopitara, cenzora slovenskih knjiga, Vukovog savetodavca i zatitnika, srpskoj narodnoj knjievnosti omoguen je ulazak u veliki svet. Srpske narodne pesme (i pripovetke) prevoene su na nemaki jezik gotovo upored os njihovim objavljivanjem, ponekad i pre toga, neposredno iz Vukovih rukopisa ili kazivanja. Kopitar je za Grima preveo celu prvu Pjesnaricu, zatim niz pesama u svom prikazu Lajpcike zbirke. Grim se i sam pojavio kao prevodilac. Tereza Albertina Lujza fon Jakob-Talfi prevela je dvesta pedeset lirskih i epskih pesama ve 1825. godine. U svojoj komparativnoj studiji povodom Vukove knjige iz 1833. godine ocenila je pojavu zbirki srpske narodne poezije kao "jedan od najznaajnijih knjievnih dogaaja modernog vremena". Na osnovu njenih prevoda nastaju prevodi na druge jezike. Da spomenemo samo neke meu najranijim, na engleski (Don Bauring), na francuski (E. Bojar), na vedski (Finac Johan Runeberg), na ruski (Pukin). Pesme se inae prevode na sve slovenske jezike. uvena mistifikacija srpskih narodnih pesama P. Merimea - Gusle (1827) ima

dalekosenog uticaja u evropskim knjievnostima. Na Sorboni Klod Forijel (1831/32), a na Kole-de-Fransu Adam Mickjevi (1841) dre specijalni kurs o srpskoj narodnoj poeziji. U Americi, mu T. A. L. fon Jakob-Talfi, Edvard Robinson, uveni profesor teologije, dri u Njujorku predavanja o srpskim narodnim pesmama. Svei i zvuni deseterac, nazvan "srpski trohej", postao je ne samo predmet izuavanja ve i uzor spevavanja. Gete je "svoje vlastite ljubavne pesme pevao u trohejima". Tako je trohej "postao znaajna pesnika forma u nemakoj knjievnosti", i ne samo u njoj. S Vukovim vremenom zavrio se i period "klasinog" narodnog pesnitva, kada je ono dostiglo vrhunski domet. Umetnikom dometu srpske narodne poezije nisu doprinele samo one pojave koje su neposredno prethodile Vukovom vremenu, ve i postojanje jedne veoma razvijene usmenopoetske gramatike nastale vekovnim procesima oblikovanja i klesanja usmenog umetnikog izraza i njegovog prenoenja od stvaraoca do stvaraoca, s generacije na generaciju. To potvruje i zasad prvi poznati zapis epske pesme, iz 1497. godine, skrivene meu stihovima italijanskog speva Balcino, koju je autor speva Roero de Paijenca spontano, ali s gotovo folkloristikom preciznou i interesovanjem za istorijski i socijalni kontekst zabeleio sluajui novodoseljene lanove slovenske kolonije u okolini Napulja, a nedavno Miroslav Pani identifikovao kao bugarticu. Savreno izbruenim modelom o sunju nevoljniku koji iz dubine svoje tamnice trai sabesednika i posrednika, inae estim u epici, iskazano je stvarno tamnovanje Sibinjanina Janka (erdeljskog vojvode Janoa Hunjadija) u Smederevskoj tvravi, gde ga je srpski despot ura Brankovi zatvorio da bi mu naplatio ratnu tetu koju je poinila po srpskim zemljama Jankova vojska vraajui se iz bitke na Kosovu 1448. U finoj simbiozi tradicijskog i hrianskog pojavljuje se orao - homerovska ptica glasnik, "u kojoj je najvea snaga", kao prenosilac poruke. Ova pesma dugog stiha - bugartica - nastala, po svoj prilici, po zakonitostima oblikovanja istorijske epohe, odmah posle dogaaja i u njegovoj neposrednoj blizini, u severnim srpskim krajevima, prenesena je na migracionom talasu srpskog stanovnitva koje je stiglo do Napulja, a za ta arhivske potvrde i istorijska objanjenja daje italijanski slavista i istoriar Franesko Saverio Perilo. Da su se bugartice kao pesme "srpskog naina" izvodile u Erdelju i vek kasnije, posvedoie maarski pisac ebean Tinodi u svojoj Hronici 1554. ("Mnogo ima guslaa ovde u Maarskoj, / ali od Dimitrija Karamana nema boljeg, u rackom mainu.."), a na njihovu iroku teritorijalnu rasprostranjenost ukazae i podaci sa zapada, s otoka Hvara. Renesansni pesnik i ueni plemi Petar Hektorovi zabeleio je, 1555. godine, est narodnih pesama izvanredne lepote, tokom trodnevnog izleta po moru i objavio ih u svom stihovnom putopisu Ribanje i ribarsko prigovaranje (Venecija, 1568). Njegovi veslai, ribari ispostavili su se, naime, kao vrsni pevai, i u dokolici "za vreme minuti" kazivali mu bugartice: "... Sarbskim nainom....", a sudei po objanjenju koje daje ribar Nikola Zet - "Kako meu druinom vasda smo inili", nainom uveliko uobiajenim za javno izvoenje.

Ono to odlikuje sve ove pomene narodne knjievnosti i zapise tekstova u petnaestom i esnaestom veku jeste bogatstvo oblika i raznovrsnost motiva. Uporedo s njima pojavljuje se jedinstvena epska tema o jednom dogaaju koja se odnosi na Kosovsku bitku iz 1389. godine, oko koje se koncentriu "male teme" i sklopovi motiva u korelaciji s njom ali i u meusobnoj, uzajamnoj vezi. U bici su poginula dva vladara, srpski i turski (knez Lazar Hrebeljanovi i sultan Murat), i jedan prestolonaslednik (Jakub, sultanov sin), a osmanlijska najezda na hrianske zemlje zaustavljena je, dodue, privremeno, zahvaljujui srpskoj vojsci. S knjievnog stanovita, iz perspektive Hegelove teorije epa, bitka je prestavljala idealan predmet za epsko oblikovanje - "... obimno razgranati dogaaj u vezi sa celokupnim ivotom jedne nacije i jedne epohe". Za Srbe je to bio najvaniji, sredinji dogaaj njihove istorije, prelaz iz epohe postojanja slobodnih i samostalnih srpskih drava u epohu robovanja pod Turcima, prelomni trenutak od koga poinje i drugaije raunanje vremena - na ono pre i posle bitke. Kosovska epika javlja se u vreme kada svest o dravi, pripadnosti toj dravi, i svest o vitekoj dunosti prema njoj postoji u svakom pojedincu, i kada ep predstavlja istorijsko pamenje naroda u razmerama junake idealizacije. Iako nema neposrednih zapisa pesama iz vremena odmah posle Kosovske bitke, ve samo epski stilizovanih fragmenata teme u pisanim izvorima, oni pokazuju kako su se istorijske injenice putem motivskih i jeziko-stilskih obrazaca transponovale u poeziju, emu je pomogla i univerzalnost same teme. Ubistvo turskog sultana Murata, koje je poinio srpski vitez Milo Obili, jeste istorijski in, ali je isto toliko poetska injenica. Taj in je izazvan Miloevom unutranjom potrebom da se rtvuje za svoj narod i uklopljen je u motivsku shemu vitekog epa uzrono-posledinom vezom izmeu klevete i asne potrebe vernog viteza da je skine sa sebe i tako dokae vernost svome vladaru. Klevetnik (Vuk Brankovi, istorijski i epski zet kneza Lazara) po istim zakonitostima epske sheme postae izdajnik, kao poslednja karika u lancu da bi se na psiholoko-istorijskom planu opravdale neminovne, tragine posledice bitke. Od dramatine kosovske veere, nainjene koliko po uzoru na Hristovu veeru toliko i po ugledu na obiajni ritual slavske sveanosti, u srpskom narodu posveene porodinom svecu zatitniku, do traganja za mrtvim junacima na polju Kosovu - sva zbivanja stilizovanja su u korelaciji emotivno-linog i herojsko-epskog. U bugarticama je feudalna atmosfera naglaena jae. Deseteraka poezija Vukove zbirke kree se pak na podruju linog, porodinog i opteljudskog i u skladnom sazvuju sa sveanim tonovima uspostavlja svojevrsnu prisnost pevaa plemikim i vladarskim likovima, nacionalnim junacima. Objektivna istorijska zbivanja posmatraju se kao lina, sopstvena sudbina, da bi se istovremeno svaki lik, svaka individua, potpuno podredio zahtevima vieg, etikog reda. Pojam carstva nebeskog, za koje se opredeljuje srpski knez, idejna je podloga sveukupne ove poezije. To je misao jevaneljska, ali i osnovna ideja svake junake epopeje, u kojoj je smrt na bojnom polju jedini put da se ratniku osigura veni boravak s one strane ivota, a veni spomen i slava na svetu ovozemaljskom. Lazarevo opredeljenje jeste opredeljenje za moralni opstanak nacije i trajanje u epskom svetu

neprolaznosti. Ovaj izbor u punoj slobodi line volje vrhunsko ostvarenje dobija u podvigu Miloa Obilia, u izvrenju zaveta koji je dao svome knezu. Trenucima neposredno posle zavrene bitke posveene su dve pesme u Vukovoj zbirci "Smrt majke Jugovia" i "Kosovka devojka". Obe predstavljaju epiloge ukupnih dogaaja, svojevrsnu transpoziciju opteg na pojedinano, otadbinskog na porodino, epskog na lirsko posmatranje zbivanja. to je uinilo da ih mnogi, naroito strani istraivai, posmatraju kao balade, ije mnoge odlike one nesumnjivo nose. S druge strane, mnoga tematska podruja evropske balade epski oblikuje izrazito jak epski impuls srpske poezije. Pesma o Majci Jugovia herojska je tragedija majke koja hrabro podnosi smrt svog mua i svih svojih sinova, do trenutka kad se duevni bol preobraa u fiziki, kada patnja prelazi sve granice izdrljivosti, i kada nagomilani, potiskivani jad raznosi celo njeno bie. Tananom inscenacijom, peva taj trenutak povezuje s pojavom crnih gavranova koji majci u krilo bacaju junakovu desnicu. Peva prvo puta mladu enu da odmah u njoj pozna, po burmi, ruku odrasla oveka, Damjana, svoga mua, da bi majci ostavio duge mune trenutke priseanja (Okretala, prevrtala s njome,/ Pak je ruci tijo besjedila:/ "Moja ruko, zelena jabuko!/ Gde si rasla, gdje l' si ustrgnuta"). Puta je a se vrati u prolost, da sagleda malenu ruku sinovljevog detinjstva i da ukrtanjem srenih uspomena i tragine stvarnosti presvisne: "A rasla si na kriocu mome,/ Ustrgnuta na Kosovu ravnom!" Usmena tradicija o pokosovskom periodu prikazuje sve dublje prodiranje Turaka u unutranjost zemlje kao istorijsku neizbenost kojoj se srpski despoti i vojvode opiru svom silinom svojih traginih ivota uvajui kosovski zavet. S propau srpskih srednjovekovnih drava istorijsko predanje i epska poezija postali su jedini integrativni faktor u srpskom narodu, najvaniji lanovi u sistemu kulturne komunikacije, nain za duhovni opstanak i opiranje asimilaciji. Umetnika organizovanost u verbalne metrike obrasce ili ivopisne slike - motive osigurala je trajnost kolektivnom pamenju. Razliiti strani putopisci koji prolaze junoslovenskim zemljama, mahom od Bea ka Carigradu, u svojim dragocenim zapisima o ivotu i obiajima stanovnitva, upravo se zadravaju na tom fenomenu. Benedikt Kuripei, poreklom Slovenac, koji izmeu 1530. i 1531. putuje kao tuma austrijskog poslanstva, u svom Putopisu prepriava deo kosovske legende, spominje epsko pevanje o Milou Obiliu u krajevima udaljenim od mesta dogaaja, u Bosni i Hrvatskoj, zapaa i nastajanje novih pesama. U vremenu kada su Turci uveliko zauzeli sve glavne gradove srpske zemlje, Kuripei zapravo ostavlja dokument o poeziji i predanjima kao odbrani od pritiska osmanlijske sile. Epitaf s nadgrobnog kamena, steka vojvode Radosava Pavlovia u Rogatici, isklesan "srpskim pismenima i na srpskom jeziku", bilo da ga je Kuripei prepisao sam, bilo, jo vie, da ga je zabeleio prema interpretaciji svojih bosanskih tumaa i uz njihovu epsku idealizaciju, predstavlja svojevrsnu ispovest ali i usmeni, epski nain miljenja ili pogled na svet: "Ja vojvoda Pavlovi od Radosala, gospodar i knez ove zemlje, leim ovde u ovom grobu. Dok ivljah ne mogae me turski car nikojim junatvom, nikakvim darovima, pa ni borbom ni velikom silom sa moje zemlje potisnuti niti pobijediti. Jo manje sam mislio da se odreknem svoje vjere..."

Ceo period od 15. do poetka 19. veka ispunjen je stalnim obnavljanjem epskog seanja na postojanje nekada slavnih i monih sopstvenih srpskih srednjovekovnih drava ali i neprestanim akcijama za osloboenje u okvirima ondanjih mogunosti. Gerilska borba protiv Turaka vodi sena celom podruju naseljenom srpskim stanovnitvom, i to u dva vida: hajdukom, unutar okupirane zemlje, i uskokom, u njenim pograninim oblastima, uzdu itave krajine, od Varadina i Karlovca na severu, a preko Senja, Udbine, Kotara, Makarske i Gabele na jugu, do Boke kotorske i Crne Gore. Kasnije, potiskivanjem Turaka, Vojna krajina se prostire du Save, Tise i Moria, sve do severnog Banata i organizuje se posebna graniarska vojska. Ova hajduka i uskoka heroika svakodnevice ne razlikuje se po svojoj sutini, ali ima razliite oblike delovanja, to se jasno vidi i u pesmama. Ostavljeni u potpunosti sami sebi u dubini porobljene zemlje, posle turske okupacije Srbije i Bosne i Hercegovine, hajduci organizuju ete od po deset do etrdeset gerilaca. Ostaju u gori od prolea do jeseni ("Otili su o urevu danku,/ Ostali su do Mitrova danka,/ List opade, a snijeg zapade"). Oni napadaju turske karavane, oduzimaju im blago; s vremena na vreme pojavljuju se u svom ili susednom selu. U njihovoj zatiti od progona angaovano je celo stanovnitvo, od jataka - domaina koji ih prima na konaenje do krmarica u hanovima, gde se ukrtaju putevi i razmenjuju obavetenja. Odravanje konspiracije uske grupe jeste i glavni faktor njihovog opstajanja. Za uskoke, meutim, neku vrstu jataka predstavljaju strane hrianske drave, Mletaka i Austrija, u okviru kojih, na teritoriji Krajine, oni ive kao profesionalna vojska. Dunost im je da uvaju granice od prodora Turaka, ali i da organizuju vee pohode protiv njih. Neprestano spremni za rat, polaui svoje ivote za "optu hriansku stvar", uskoci borbu protiv Turaka istovremeno vide kao mogunost za osloboenje sopstvenog naroda. Arhivska graa prua podatke o njihovim tekoama, o njihovoj nepokornosti i samosvojnosti, o nevoljama njihovih porodica, o nastojanju katolikog klera da ih prevede u katolianstvo, o zavisnosti njihovog poloaja od politikih odnosa velikih sila, o komunikaciji najpoznatijeg kotarskog uskoka Stojana Jankovia s patrijarhom Arsenijem arnojeviem. U bezbrojnim megdanima izmeu slavnih hrianskih junaka i isto tako slavnih muslimanskih krajinika dele se pohvale i jednima i drugima, ali epska pobeda zavisi od toga ija je pesma. (Vremenom e muslimanske epske pesme, preavi u ruke profesionalnih pevaa, dobiti posebne kompozicione oblike i postati znatno due.) enidbe i otmice, preoblaenja i opklade, tamnovanja i oslobaanja iz tamnice ine osnovni siejni fond uskokih pesama, dobrim delom oslonjen na internacionalne motive, ali s jako izraenim lokalnim i nacionalnim koloritom. Tako je i pesma Ropstvo Jankovi Stojana, podstaknuta stvarnim istorijskim dogaajem, uklopljena u internacionalni obrazac o povratku dugo odsutnog mua kui na dan kada mu se ena preudaje (obrazac koji je svoje najslavnije ostvarenje dobio u Homerovoj Odiseji). "Vitez Janko, poznat celom svetu po svojim slavnim delima u Dalmaciji", kako ga karakterie njemu savremeni nemaki istoriar, zaista je bio u carigradskoj tamnici i izbavivi se bekstvom vratio se u svoju kulu u Ravnim kotarima.

Pesma iz Vukove zbirke ivopisna je, sintetina slika sredine u kojoj peva stvara, prenosi i uva celokupan drutveni i moralni sistem srpske civilizacije. Niz sjajnih metaforikih scena, u kojima trijumfuje savren idilini sklad patrijarhalne porodice, krunisan je otvorenim, ishodnim zadovoljenjem etikog kodeksa - Stojanovim darivanjem sestre oteenom mladoenji. Tako, nasuprot Odiseji, nema ubijanja prosaca. Hajduija koja je i kod nas i u praslovenskom vremenu na Balkanu, kao i u mnogim zemljama i istorijskim epohama, postojala kao odmetnitvo od zakona, postaje opta pojava u 16. veku posle turskog osvajanja Srbije i Bosne i Hercegovine. Jedno od najboljih, najubedljivijih i tanih objanjenja, kako o socijalnoj tako i o istorijsko-politikoj pojavi hajduije, daje kroz pesmu najpoznatiji hajduki harambaa - epski lik Starina Novak. ali se na kuluenje i "otkup" ("ja sam bio ovek siromaan") i u dubokoj jednostavnosti otkriva hajduiju kao prinudu ("jest mi bilo za nevolju ljutu") i kao samoodbranu od obesti turskih gospodara. Od seljaka tako postaje hajduk, od domaina - zatitnik naroda, od porodinog oveka beskunik, kome su "ma i puka i otac i majka,/ dvije male bratac i sekuna,/ otra orda vijernica ljuba,/ tvrda st'jena mekano uzglavlje,/ kabanica kua do vijeka". Iz potlaenog oveka izrasta junak "kadar stii i utei i na stranu mjestu postojati". Kada je turska svirepost potanko opisana, u neposrednoj je funkciji velianja junatva i estitosti hajduka, kao to je to u pesmi o Starcu Vujadinu, koji izdri i najtee muke, i ne samo da ne odaje svoje drugove ve i podstie svoje sinove na hrabrost. U poznatoj pesmi iz Vukove zbirke osveta nad Beir-agom i aginicom priziva se s uvodnom scenom muenja mladog hajduka Malog Radojice, kome Turci loe vatru na prsima, prinose guju prisojkinju, zabijaju klince pod nokte. Pri tom je vrednost pesme koliko u pohvali njegovoj hrabroj izdrljivosti toliko i njegovoj dubokoj ljudskoj muevnoj slabosti prema enskoj lepoti. Pred njom ne moe da odoli. Kada se pojavi "Hajkuna evojka", on prestaje a se pravi mrtav, zaboravlja jedinu mogunost svoga izbavljenja da "mrtav", iznesen iz tamnice, moe pobei. Humorom se rastereuje scena. Hajduk "lijevijem okom progleduje,/ desnijem se brkom nasmijava", devojka ga pokriva maramicom i ubeuje roditelje da ga bace u more. I dok prvi put za devet godina Beiraga sa enom mirno veera i raspreda o radosnom saznanju da se najzad oslobodio hajduka koji mu je toliko dodijavao, mladi napasnik prislukuje razgovor pod prozorom, upada u sobu i krvavo se sveti, da bi zatim iz tamnice oslobodio svoje drugove i oenio se lepotom devojkom. Narodne epske pesme videle su u hajducima zatitnike narodnih prava, osvetnike koji su u Turke unosili nespokojstvo, odmetnike od zakona, ali tueg, okupatorskog. Ovakve crte je umnogome poneo i najpopularniji srpski junak Kraljevi Marko, ija se slava proirila u svim junoslovenskim narodima. ivei svoj epski ivot vie od tri stotine godina, najveim delom pod turskom vladavinom, upravo u vreme delovanja hajduka, on neminovno dobija u epskoj poeziji hajduke karakteristine osobine ("Svim je Turcim' Marko dodijao"). U istoriji sin najmonijeg srpskog oblasnog gospodara i savladara cara Uroa Nemanjia - kralja Vukaina Mrnjavevia, Marko je postao turski vazal posle pobede Osmanlija na Marici 1371. godine i kao vazal poginuo u bici na Rovinama 1394. godine borei se protiv hrianina, vlakog vojvode Mirete. Da je nain na koji je srpski kraljevi obavljao svoju vazalsku dunost mogao pomoi oblikovanju njegovog epskog lika kao narodnog zatitnika pokazuju dva podatka. Prvi je arhivski.

Markova oblast je bila zatiena od upada turske navalne konjice. Drugi je knjievnoistoriografski. Dobro obaveteni pisac Konstantin Filozof poetkom 15. veka prikazao ga je kao nevoljnog vazala koji je pred svoju pogibiju rekao: "Ja... molim Gospoda da hrianima bude pomonik, a ja neka budem prvi meu mrtvima u ovom ratu". Otud su mogli nastati i motivi u pesmama kako Marko ukida porez koji su nametnuli Turci na udaju srpske devojke, otud motiv o veanju tlaitelja naroda eme Branina. Zato Marko i ore carske drumove i tako onemoguuje Turcima kretanje kroz srpsku zemlju, zato i kri propise turskog sultana i u vreme Ramazana ini sve to im je suprotno, a onda se na prekor carev pravda: "Ako pijem uz ramazan vino,/ ako pijem,/ vera mi donosi". Zato u bugartici, opet ostajui veran svojoj religiji, Makro, po majinom savetu, ide prvo na venano kumstvo ("Tamo poe Kraljeviu u te crkve svete Petke"), pa tek onda odgovara na sultanov poziv za vojevanje protiv Arapa, savreno svestan da je caru, kao vazal, neophodan. Ovaj veliki, plahoviti usamljenik svojim likom povezuje razne periode srpske istorije. U okviru nemanjikog doba, Marko se pojavljuje kao zatitnik legitimiteta carske loze i uvar "nejakog Uroa", sina cara Duana. U uvenoj pesmi o Urou i Mrnjaveviima suprotstavlja se roenom ocu i strievima, koji se otimaju o tue carstvo, a slua svoju majku Jevrosimu, iji asni saveti dobijaju poslovinu funkciju ("Nemoj, sine, govoriti krivo,( Ni po babu, ni po strievima,/ Ve po pravdi Boga istinoga!/ Nemoj, sine, izgubiti due:/ bolje ti je izgubiti glavu,/ Nego svoju ogr'jeiti duu!") Makro u narodnoj tradiciji druguje sa svim vanijim epskim junacima raznih vremena ili im se suprotstavlja i svojim prisustvom postaje merilo vanosti i tih junaka i tih dogaaja, sve do oslobodilakih ratova. On se pojavljuje u svim vrstama narodnih usmenih tvorevina, lirskim pesmama i baladama, epici i mitskim i istorijskim predanjima, poslovicama i izrekama. Markova poetska biografija postaje svojevrstan okvir psiholokih osobina itavog naroda, sinteza usmenopoetskog doivljaja mita, istorije i svakodnevne realnosti i, najzad, magnetsko polje za internacionalne motive, na kojima se takva biografija i gradi. Epika bune - kojoj prethode pesme o bojevima za slobodu u Crnoj Gori i koja opeva srpske oslobodilake ustanke protiv Turaka poetkom 19. veka - nesporan je nastavak hajduke epike, ali je njen osnovni idejni oslonac poezija o Kosovskom boju. Mahom ju je oblikovao jedan od najuvenijih narodnih pevaa Vukovog vremena, svedok dogaaja guslar Filip Vinji. Epizujui realne junake svog vremena on ih je uveo u besmrtnost, uspevi istovremeno da ostvari jednu ivotvornu poeziju o seljacima knezovima i knezovima seljacima, koji se oseaju pozvanima da konanim osloboenjem Srbije od Turaka uspostave novu dravu, koja e posle vie od etiri veka predstavljati produetak stare. Ne sluajno, jer, kako je jednom prilikom veliki srpski antropogeograf Jovan Cviji zapazio, svaki srpski seljak oseao se potomkom onog plemstva koje je na Kosovu poginulo. Ta bliskost s kosovskom epikom dosledno je sprovedena i u stilsko-izraajnim postupcima, na primer, u stihovima o brojnosti turske vojske (Kon do konja, junak do junaka,/ Bojna koplja kano arna gora,/ Sve s' vijaju po polju barjaci,/ kano mrki po nebu oblaci). Ta bliskost je ouvana i u motivskim obrascima, u blagoslovu ustaniku Milou od Pocerja, imenjaku slavnog kosovskog viteza Miloa Obilia ("Veseli se, Pocerac Milou,/ Desna ti se posvetila ruka/ Koja znade pogubiti Meha,/ Svim Turcima hrabrog poglavara"). Pesme su, takoe, povezane u jednu celinu, ali je, uz potpuno

samortvovanje junaka, epika ustanka epopeja optimizma, s vizijom o konanom osloboenju srpskih zemalja. Svoju veliku, probuenu nadu Bosanac Filip Vinji oblikovae u nadahnutim stihovima koje e staviti u usta Karaoru; "Drino vodo, plemenita mei,/ Izme Bosne i izme Srbije,/ Naskoro e i to vreme doi/ Kad u ja i tebeka prei/ I estitu Bosnu polaziti!" Neposredni povod za ustanak, sea knezova i otkrivanje plana dahija da poseku sve srpske stareine, a potom a sve mukarce starije od petnaest godina "takoe otrici maa predadu", Filip Vinji je, uz izvrsno poznavanje istorijskih podataka, pretoio u monumentalnu pesmu Poetak bune protiv dahija. U njoj je data itava koncepcija ustanka, neumoljivo realna, sa svojim surovim ali i svetlim slikama. Dosegnuvi ono to je za epsku poeziju najtee, Vinji je oblikovao panoramu dogaaja, a sveopti nezadrivi pokret narodnih masa iskazao je sjajno naenim poreenjem iz prirode ("Usta raja k'o iz zemlje trava"). Stihom pregnantnim asocijacijama objasnio je trenutak odluke ("Jer je krvca iz zemlje provrela"). I ostale pesme koje s ovim svojevrsnim epom ine celinu oblikuju hroniku ustanka. One verno belee topografiju bojeva i njihov tok, predstavljaju pomenik srpskim ratnicima, ali daju i njihove ubedljive psiholoke portrete, poev od Karaorevog pa do jednog od najplemenitijih likova i srpske istorije i srpske epike - kneza Ive od Semberije, koji od Turaka otkupljuje roblje po cenu doivotnog osiromaenja. Ponekad surova slikovnica krvavih prizora, etika bune manje je osvetniko naslaivanje nad srpskom pobedom nego filozofsko nadnoenje nad dogaajima, razumevanje za patnje protivnika steeno sopstvenim gorkim iskustvom. U tome je i veliina pesme Boj na Miaru, u kojoj se priznanje poginulim turskim poglavarima spaja sa samilou prema Kulinovoj udovici. Srednjevekovna knjievnost Radmila Marinkovi Do primanja hrianstva Srbi su imali jedinstvenu kulturu duge tradicije i snage koja je poticala iz jednakosti i slinosti s brojnim slovenskim plemenima. Postojao je jedan jezik i jedan poetski sistema, kojim su usmeno izraavane sve potrebe plemenskog ivota. Tokom seoba i nastanjivanja na Balkanu, razvijala se istorijska svest koja je raala usmenu epiku, proznu i poetsku. Susret sa hrianskom kulturom upoznao je Srbe s potpuno razliitim poetskim sistemom, koji se stotinama godina razvijao na hebrejsko-helenskim osnovama i iskazivao jezikom koji se smatrao svetim. Nastae kulturni tip sa dva vida, starim tradicijskim i usmenim, i novim, hriansko-civilizacijskim i pismenim. Meu njima nastaju razliiti oblici kontakat, meanja i proimanja, dok se ne uspostavi kulturni sklop koji poiva na oba vida kulture i na njihovom produktivnom odnosu. Oni ne dolaze u koliziju jer imaju jasno razdvojene funkcije u drutvu. Pisana srpska knjievnost u srednjem veku predstavlja poseban knjievni sistem, i to se tie tipologije, i poetike, i knjievnih anrova, taj sistem je nastavak i dalje razvijanje staroslovenskog naslea, stvorenog za novohristijanizovane Slovene na ranovizantijskim uzorima, a na svetom slovenskom jeziku - staroslovenskom, koji je

nadnacionalan, kao i literatura njime pisana, te se brzo i lako iri meu Slovenima. Najpre su prevedeni obredni i biblijski tekstovi, a uskoro i druga dela neophodna za razvijen hrianski ivot, meu kojima i velika dela hrianske poezije, retorike i dogmatike. Ali, i sva ostala znanja iz tadanjih nauka, istorijska, zemljopisna, medicinska, ulaze u ovaj opti slovenski fond, a isto tako i pouna i zabavna lektira mediteransko-azijskog sveta, kao to su uvena Knjiga o Varlaamu i Joasafu, Stefanit i Ihnilat, Fiziolog, legende o Aleksiju Bojem oveku, o svetom oru, pria o oveku koji je svoju duu prodao avolu, pria o premudrom Akiru, ciklus pria o Solomonu i druge pripovetke kao i veoma razvijena apokrifna produkcija. Sve, dakle, dela koja su se u isto vreme irila Evropom na njoj zajednikom latinskom jeziku. Posredstvom ove literature Srbi su, zajedno s ostalim pravoslavnim Slovenima, ulazili u irok krug evropskomediteranske kulture, na ovoj lektiri se vaspitavali u hrianskoj religioznosti i sticali sva tada potrebna znanja iz raznih oblasti. Bila je to u punom smislu rei "literatura posrednica", kako je naziva D. S. Lihaev. Ali ova literatura, koja je Slovene obrazovala i bila im lektira, nee u potpunosti uticati na njihovo originalno stvaranje. Kada budu obraivali svoje, slovenske teme, oni e koristiti samo onaj ui vid te literature, one anrove i onu poetiku kojima se slavi svetaki kult, jer su prvi junaci slovenske knjievnosti bili tvorci slovenske pismenosti i knjievnog jezika, irilo i Metodije i njihovi slovenski uenici, koje je mlada slovenska crkva smatrala svetiteljima. Te obredne vrste jesu: hagiografija, homiletika, himnografija, ili, prema slovenskim nazivima: itije, pohvala, sluba. U stvari, to su - proza, retorika, poezija. injenica da su prva dela slovenske produkcije obraena u kanonskim oblicima obredne knjievnosti i da je jezik literature obredni, sveti jezik Slovena, odredila je karakter daljeg slovenskog knjievnog stvaranja. To je duhovna literatura, ozbiljna, misaona, etika, ona postavlja sutinska pitanja ovekove egzistencije. S druge strane, tretirajui istinite dogaaje ona je istorijski odgovorna. Staroslovenska knjievnost postala je slovenska klasika s bogatim svetom ideja, razraenom poetikom i poetskim jezikom. Ona e biti model za slovenske nacionalne knjievnosti u srednjem veku, u prvom redu za srpsku knjievnost. Sve to se u srpskoj pisanoj knjievnosti originalno stvara, ostaje u tom sistemu: u okviru obrednih vrsta - vanobredni sadraji, u sistemu stvorenom za verske potrebe izraava se svaka nova sadrina. Ovim sistemom knjievnih anrova nisu se mogla izraziti individualna ljudska oseanja i svetovne teme, te su anrovi usmene poezije, epske i lirske, i usmene naracije, pripovetke i predanja, dopunjavali sistem pisanih anrova. Zato u srednjem veku srpska pisana knjievnost nije izgradila ljubavnu poeziju, uprkos vezama sa zapadnoevropskom knjievnou gde je ovaj anr bio razvijen. Poetsko vienje prolosti kroz epske likove narodnih junaka moralo je u usmenom sistemu biti veoma razvijeno, moralo je postojati jaka potreba za poetizacijom istorije, kad je takvo shvatanje preuzela i pisana knjievna produkcija. Sveti Sava zapoinje seriju srpskih biografija priajui o svom ocu Stefanu Nemanji kao o ocu naroda i slikajui jedan patrijarhalan odnos izmeu vladara i podanika. Originalno srpsko knjievno stvaranje bavie se potom najvie opisivanjem ivota i podviga slavnih ljudi, njima e biti darovani svetiteljski venci, i oni e postati uzor moralnog ivljenja, ega u toj meri i u tako sistematinoj doslednost nema kod drugih naroda. Tako je stvorena srpska biografika kao bitna karakteristika i posebnost srpske srednjevekovne knjievnosti.

Formiranje srpske biografske knjievnosti dugotrajan je proces on poinje s potrebom dinastije za svetorodnim poreklom, koje treba da bude potreba legitimiteta za ukljuivanje u hriansku vaseljenu. Tada e se, kao i kod drugih evropskih naroda, pojaviti sveti predak i slavie se njegov svetaki kult. Prvi takav srpski svetac jeste zetski knez Vladimir, idealan hrianski vladar, koji nepravedno strada u dinastikim borbama oko vlasti (1016). On pripada tipu kneza muenika, koji se javlja u ranim hrianskim dravama feudalne Evrope, pri sukobima starih plemenskih i novih hrianskih shvatanja. Kod Slovena takvi su eki knez Vaclav (ubijen 1922) i ruski kneevi Boris i Gljeb (ubijeni 1015). Nastala sredinom 11. veka, slovenska legenda o svetom Vladimiru sauvana je samo u latinskom prevodu proirena priom o ljubavi zarobljenog Vladimira i plemenite carske keri Kosare, nesumnjivo uzeta iz usmene poezije. Tip kneza muenika iskorien je da bi se izgradio lik kneza pobednika. U istoriji manastira urevih stupova obraen je lik ktitora, Stefana Nemanje, koga zla i nepravedna braa progone zbog njegove ktitorske delatnosti, ali ga patron manastira, sveti ore, spasava i pomae mu da se uzdigne na presto. Ova ratniko-hagiografska povest ula je u Nemanjin proglas iz 1171. godine kao dokaz legalnosti i njegovog preuzimanja velikoupanskog prestola srpskih zemalja i pomorskih. Drugaiji lik vladara naslikan je u Nemanjinom proglasu o abdikaciji iz 1186. godine, koji je potom uao u osnivaku Hilandarsku povelju (1198), gde predstavlja Nemanjinu autobiografiju. Tu Nemanja najpre izlae svoju dravotvornu teoriju o vlasti koja je njegovim precima i njemu data od Boga da bi titili srpski narod. Time se vlast obezbeuje i Nemanjinim naslednicima, te e ova teorija ostati dominantna dravna misao svih nemanjikih vladara. U dvojnoj kompoziciji Nemanja svoj vladarski podvig izlae nabrajanjem ratnih uspeha i staranjem o crkvi, a moralni podvig kroz iznijansiranu ispovest o svojoj dui i odluci da se zamonai pod imenom Simeon. Tako je lik vladara postao nedeljiv spoj uspenog ratnika i visoko duhovne linosti, te e od tada vladarski podvig u srpskoj literaturi biti prikazivan kao neraskidivo jedinstvo ratnikog i moralnog podviga. Nemanjina autobiografija osnov je za umetniko uobliavanje njegovog lika kod dvojice njegovih sinova i biografa, Save i Stefana, koji su, svaki na svoj nain, nastojali da uspostave svetaki kult svoga oca kao idejnog stuba srpske narodne i dravne zajednice. Kao vladar i Nemanjin naslednik, Stefan je urio da oca proglasi svetim i dobije meunarodno priznanje i kraljevsku krunu, te je odmah preradio oevu autobiografiju u biografsko kazivanje, nazivajui ga svetim (Druga hilandarska povelja, 1200-1202), dok je Sava, potujui kanonske propise kao monah, polako pripremao svetaki kult oev, napisavi najpre slubu njemu posveenu i radei na ostalim potrebnim spisima. Ali u glavnom Savinom delu itiju gospodina Simeona (1208) Simeon - Nemanja shvaen je kao mudar vladar, plemenit otac, blaen starac, a njegova svetost je samo nagovetena. Stoga je Sava bio slobodan u izboru anra kojim e svoga junaka opisati, dok e Stefan svoj spis ivot svetog Simeona (1216) ostvariti po svim propisima hagiografskog anra, kanonskog oblika svetake biografije. Za vajanje Nemanjinog literarnog lika vladara i monaha Sava je koristio vei broj narativnih modela i literarnih tipova, pored slike koju je o sebi dao sam Nemanja. Ali za ubedljivost Nemanjinog lika i iv emotivan odnos prema njemu, koji doivljava i savremeni italac, ima se zahvaliti iskrenoj Savinoj ljubavi i divljenju prema izuzetnom ocu. Zapovest takvog oca sinovima da se ne sukobljavaju oko prestola i vlasti, ve da

ive u bratskoj ljubavi i slozi, deluje kao proroanski zavet, te stoga zavrna scena, u kojoj Sava nad oevim motima miri brau Vukana i Stefana i tako prekida bratoubilaki rat u Srbiji, deluje sasvim prirodno i smirujue. Sava je koristio razne oblike dotadanje srpske pismenosti, kancelarijske dokumente, dvorske i ratnike prie i manastirske istorije, ali i narativne anrove dotle nepoznate srpskoj knjievnosti - dnevnik, prenos motiju, pouke sinovima. Uneo je u svoje delo razne oblike retorike prirode, kao to su molitve, besede, pohvale, citati i paralele iz Svetog pisma, i time naraciju obogatio retorikom, spajajui tako itije i pohvalu, to e ostati kao jedna od bitnih osobina srpske biografske knjievnosti. Sava je ovaj spis uobliio kao spoj istorije dva Nemanjina manastira, Studenice i Hilandara, a originalnom koncepcijom kompozicione strukture kao smene narativnih i dramskih odseka, postigao je dubinu istorijskog prikaza i neposrednost emotivnog doivljaja. Istovremeno hagiografski intonirano i istorijski verno, a linou pisca obojeno, Savino delo je neposredno i neponovljivo autobiografsko kazivanje najuglednijeg srpskog intelektualca srednjeg veka i osnivaa samostalne srpske crkve. Stefan, prvovenani srpski kralj, imao je zadatak da iznese ceo Nemanjin ivot i posthumna dela, prema zahtevima anra koji pie. Za to je morao traiti razne izvore. Za izvetaj o Nemanjinom usponu preuzeo je povest iz istorije urevih stupova. Tome liku dodao je i nove. Vrhunac dravnikog delovanja svoga oca video je u uspostavljanju "prave vere" u srpskoj zemlji, ime je pomerio istorijski znaaj Nemanjine verske politike - Srbija je odavno bila hristijanizovana, a Nemanja samo progoni jeretike. Prikazan je u punom sjaju dravnog sabora koji raspravlja o jereticima, potpuno po ugledu na vizantijskog cara koji predsedava vaseljenskim saborima i daje konanu re u verskim polemikama. Tako po Stefanu, nemanja postaje "ravnoapostolni" vladar, koji uvodi hrianstvo u svoju dravu. Ovaj tip vladara oblikovan je prema Konstantinu Velikom, a meu Slovenima pripadaju mu moravski knez Rastislav (9. vek), bugarski knez Boris (9. vek) i ruski knez Vladimir (10. vek). Stefan je svetom Simeonu - Nemanji pripisao i ulogu sveca zatitnika domovine, po ugledu na kult Dimitrija Solunskog. U autobiografskom kazivanju, javljajui se kao svedok i uesnik dogaaja, Stefan opirno opisuje svoja ratovanja, u kojima pobeuje neprijatelje Nemanjinim udesnim delovanjem. Pojavljujui se pred srpskom vojskom u ratnim pohodima, sveti Simeon titi svoju dravu, koju je i za ivota branio, ali i svoga izabranika, sina Stefana, podravajui ga tako u borbama oko prestola. Za srpsku istorijsku stvarnost Stefan je stvorio novu tipologiju religiozne fantastike, unosei u nju ratnike prie iz usmene, a moda i pisane dvorske literature. Veoma uen, Stefan je svoje skladno komponovano delo obogatio prefinjenom retorinou i zakljuio ga sveanom pohvalom, koja na poetski nain saima znaaj Nemanjine pojave i s realnoistorijskog nivoa izdie je na viu duhovnu ravan. Srpska biografija, konstituisana knjievnim delima svetog Save i Stefana Prvovenanog, kao poetizacija savremene istorije i njen ideoloki tuma, svoje najpotpunije ostvarenje dobija u ivotu svetog Save od hilandarskog jeromonaha Domentijana (1243). Iako pie po nalogu dvora, Domentijan je bio dovoljno udaljen i od aktuelne vlasti i od dogaaja koje opisuje, te moe da postupa umnogome kao objektivan istoriar koji traga za dokumentom i na njemu gradi svoje obimno delo. Jer skoro sve to se zna o svetom Savi poiva na Domentijanovom izvetaju: posvetivi se od rane mladosti duhovnom pozivu, mladi srpski kneevi Rastko - monah Sava proao je sve lestvice moralnog

uzdizanja i crkvene karijere i postao znaajna linost pravoslavnog Istoka u doba njegove pune ugroenosti od latinskog Zapada. Ali i vie od toga, Domentijan je izraziti tuma istorije kao vie, nebeske volje. Stoga je po njemu istorija vanija od pojedinca, ak kad je on, kao njegov Sava, dat od Boga. Sava je jo pre roenja predodreen za podvig sluenja otadbini. Uzdiui sebe, on uzdie i svoje otaastvo na vii stepen duhovnosti: svrha njegovog postojanja jeste otaastvoljublje. Osnov Domentijanovog vienja svetog Save jeste odnos oveka i njegove otadbine, verovatno jedinstven u evropskoj knjievnosti sredinom 13. veka. Predestinacija junakova mono je sredstvo za uvoenje brojnih i raznovrsnih poetskih i retorikih oblika. U slubi povesti o srpskoj istoriji Domentijan ujedinjuje sva tri osnovna anra srpskog knjievnog sistema: poezija u obliku molitve slui kao motivacija postupka, proza, faktografska i fikcionalna, osnov je celokupne naracije, a retorina pohvala sublimira doivljaj i tumai pojave i ljude. Anticipacijom dogaaja kao vezanom trakom objedinjena je razuena kompozicija, organizujui se na bazi simbolinih hrianskih brojeva. Sainivi tako grandioznu istoriju Nemanjinog, Stefanovog i Savinog doba, Domentijan je Nemanjinu ideju o boanskom poreklu svoje loze proirio na ceo srpski narod, uzdiui ga na nivo izabranog Bojeg naroda, Novi Izrailj. Kao pandan ovakvom osnivau srpske crkve, Domentijan je, takoe po elji dvora, sastavio novu verziju ivota svetog Simeona (1264), kompilirajui svoje prethodno delo i Stefana Prvovenanog, i razvijajui retorine elemente pozajmicama iz Pohvale knezu Vladimiru od Ilariona Kijevskog (iz 1049) utvrdio svog junaka kao izabranog "ravnoapostolnog" srpskog vladara. Teka kad je prestala da bude ideoloki tuma nedavno proteklih dogaaja, srpska biografija je mogla da postane matovita romaneskna pria koja angauje itaoevo saoseanje. Upravo to je ivot svetog Save, koji je krajem 13. veka napisao hilandarski monah Teodosije. U poimanju svetog Save on je nainio radikalan zaokret. Sve to je kod Domentijana u oblikovanju Savinog lika bilo apstraktno, Teodosije je preveo na konkretno. On je primer srednjevekovnog realizma. Ali sveti Sava nije zbog toga manje svetac, on je samo pristupaniji, blii oveku, koji moe da saosea sa njime i da sledi njegov primer. Teodosije je od Domentijana preuzeo celokupnu kompozicionu graevinu i nije morao da reava teke istoriarske probleme, ali je zato maestralno razvio umetnost kazivanja istih sadraja drugim poetskim jezikom. Domentijanovu retorinost i poetinost podredio je istoj naraciji i tako postigao anrovsko jedinstvo i stilsku ujednaenost. Stvorio je iroku pripovedaku reku i jarkim bojama slikao vreme, ljude i njihove odnose. To je jedna dinamina freskoslika Srbije 13. veka. Njegovo delo je prvi srpski roman. Teodosijevi junaci uvek su u stanju poviene oseajnosti, koja se prenosi i na itaoce. Due svojih junaka Teodosije podvrgava prefinjenoj psiholokoj analizi. Stoga je po meri njegovog talenta moda vie od svetog Save bio njegov drugi junak, isposnik i podvinik sveti Petar iz planine Korie vie Prizrena. Teodosijev ivot Petra Korikog, jedina prava srpska hagiografija (1310), prua bogat repertoar plastino naslikanog nadrealnog sveta pustinjakove mate i mogunost za duboko poniranje u potresan svet njegovog unutranjeg ivota. To je najbolja psiholoka novela, koja prevazilazi srednjevekovne ideje i poetiku. Teodosije je rastvarao Domentijanov zgusnuti splet sva tri knjievna anra. Pored ovih narativnih dela, Teodosije je svojim junacima posvetio brojna dela

crkvene poezije i jednu retoriku pohvalu, potujui kanonski model obrednih knjievnih vrsta. Kraj 13. veka doneo je srpskoj publici jednu novu literaturu, koja otvara pogled na svet vitetva i kurtoazije, drugaiji od onog koji joj se dotle nudio. To su slavni romani o Trojanskom ratu i o Aleksandru Makedonskom, koji se na srpskom jezikom prostoru usvajaju na stvaralaki nain uz korienje razvijene epske poetike, to predstavlja poredno svedoanstvo o njenim kvalitetima. Pojava ovih romana bila je veoma produktivna, jer je pruala model jednog literarnog sistema koji srpski pisci ubudue ne mogu zaobii. Nasuprot tome, znatno kasnije bledo prevedeni romani o Tristanu i Izoldi, o Lanselotu i o Bovi od Antone nisu ostavili nikakvog traga u srpskom knjievnom ivotu. U vreme punog uspona srpske drave, ali i estih nasilnih smena na srpskom prestolu, naslanjajui se na Domentijanovu poetiku, pisao je arhiepiskop Danilo Drugi. On je pokuao da u tradicionalnoj formi srpske biografije objasni sloenu sudbinu ljudi kojima je poreklom odreeno da ispunjavaju teak zadatak vladara, i tako je proirio temu o odgovornosti vladalakog poziva, istaknutu jo krajem 12. veka. U Danilovom delu je stoga u prvom planu ovek i njegov odnos prema dobru i zlu, a istorija je fon na kome se reavaju pitanja linosti, morala, ideja. O svome vremenu Danilo svedoi kroz biografije triju linosti iz vladarske porodice, vezanih emotivnim i idejnim sponama. To mu je dalo mogunost da izgradi tri snane linosti i iznese vie gledita o istom vremenu. Kraljica Jelena je idealna majka i vladarka, u starosti uzorna monahinja. Ona je literarni pandan Nemanji (1316). Njen stariji sin, kralj Dragutin, iako je prestupom prema ocu oskrnavio srpski presto, nije negativan junak; on se iskreno kaje i snagom svoje volje stie potovanje (1317). Autobiografiju mlaeg brata, kralja Milutina (1317), gde su njegovi brojni ratni uspesi pripisani nebeskoj zatiti srpskih svetitelja, Save i Simeona, Danilo je (1321) preradio u opirnu biografiju, oslobaajui je pri tom hagiografskih primesa i suvine retorike, uda i patetike, i tako Milutinov ivot izneo kao koherentan ciklus prianja o ratovima, a uspehe na bojnom polju mogao je slobodno pripisati Milutinovoj ratnoj vetini. Danilo je zadrao tradicionalnu koncepciju o dvostrukom podvigu idealnog srpskog vladara, dravnikom i duhovnom, ali ne insistira na Milutinovom linom duhovnom podvigu, jer je ideal oveka i vladara sada vien u Aleksandru Makedonskom, s kojim on poredi svoga junaka. Srpski vladar nije vie brian otac Nemanja, nego moan vladar jedne drave na pragu carstva. Sakupljene u jednom zborniku, ove tri biografije ine iru verziju istorije Milutinovog doba, to predstavlja znaajan korak u proirivanju istorijskih koncepcija u srpskoj knjievnosti. U istom pravcu nastavio je da pie i Danilov anonimni Uenik. On je opisao ivot svoga uitelja (posle 1337), ali je u njemu obradio samo duhovni ivot i crkvenu karijeru Danilovu, a bogatu dravniku delatnost prikazao proirenjem Danilove uloge u biografijama vladara koje je napisao Danilo, dok je u biografijama kralja Stefana Deanskog (posle 1331) i njegovog sina Duana kao kralja (posle 1335), kojima je on sam autor, Danilu od poetka poverio vodeu ulogu. Objedinivi potom, sve ove tekstove, i dodavi im seriju ivotopisa srpskih crkvenih poglavara, od Danila i drugih pisaca, Uenik je sastavio veliki istorijski kodeks, nazvan Danilov Zbornik, kojim je postignut najvii stepen u razraivanju narativne strukture u srpskoj srednjevekovnoj knjievnosti.

Istovremeno, Uenikovo delo predstavlja i krajnji domet srpske biografike kao originalne forme koja u hagiografskom obliku izlae poetizovanu istoriju. Uenikov Stefan Deanski negativan je lik, te je zadatak vladarske biografije u tom tekstu poveren drugim junacima. Ka duhovnom podvigu usmeren je tadanji crkveni poglavar, arhiepiskop Danilo, a mladi kralj Duan razvija se prema ratnikom podvigu. Hagiografski model morao je biti naputen, a glavna panja pisca posveena je ratnim dogaajima. Oni u Uenikovim delima zauzimaju centralna mesta. Model za tu opirnu ratniku naraciju naen je u Srpskoj Aleksandridi, srpskoj verziji slavnog romana, a s njom i lik idealnog srpskog vladara prerasta u lik ratnika i viteza, koji je, kako se prema nedovrenom ivotopisu Duanovom nasluuje, upravo njemu i namenjen. Srpska proza se tako postepeno usmerava ka vitekom romanu. Ali, pad carstva zaustavio je ovaj proces sekularizacije srpske knjievnosti, a Duanovi naslednici nisu imali vremena i ambicija da u knjievnosti objanjavaju njegovu vladarsku veliinu. Tako se zavrava dugotrajni tok srpske biografske knjievnosti kao poetizovane hronike Nemanjinih potomaka. Raspad hagiografske forme i kretanje ka vitekom romanu, kao beletristici, ostavlja nepokrivenom istorijsku komponentu srpske biografike. Ve poslednja poglavlja Danilovog Zbornika i nisu nita drugo do kratke istorijske beleke. U drugoj polovini 14. veka nastae i prvi srpski istorijski anrovi, letopisi i rodoslovi, koji su vremenom dobijali sve vei znaaj. U isto vreme javljaju se novi oblici, trae se nove literarne forme, osloboene istorijskog zadatka, kao to su uene poslanice, poetski zapisi, artistiki izvedeni stihovi i druge. U krilu crkve odvijala se obimna knjievna delatnost, u prvom redu obredna poezija, koja je itavo vreme pratila uspostavljanje svetakih kultova, a s njom i njen sastavni deo, kratko itije. U drugoj polovini 14. veka ona dostie svoj vrhunac. Ali uskoro se, s turskim napadima, javljaju nove teme i novi tonovi u srpskoj knjievnosti. U zapise i druge krae anrove useljava se tuga i jadikovka, individualna i kolektivna. Ta raspoloenja e dati osnovni ton i literaturi kosovskog podviga. Podvig kneza Lazara i kosovskih junaka (1389) izazvae itav ciklus poetskih sastava. Lazarevi naslednici se trude da odre srpsku dravnu organizaciju naslanjajui se na tradicije Nemanjia. Tako u dvorskoj sredini, kao i pre, nastaju spisi koji kroz lik jednog junaka objanjavaju poloaj i idejne osnove Lazarevia. Nova dinastija stvara svoga svetog pretka. A on je nov tip junaka, on je vladar s jednim podvigom, jednom bitkom. Ta je bitka izgubljena, ali knez Lazar je pao viteki, branei pred najezdom varvara druge rase i s drugog kontinenata evropsku hriansku civilizaciju. On je moralni pobednik, moe biti junak hrianskog speva. Njegova tema je identifikacija vere i otaastva, bezgranine privrenosti hrianskom idealu koja ide do svesne rtve, tema prednosti duhovnog nad materijalnim, nebeskog carstva nad zemaljskim carstvom. Ali nije samo knez hrianski heroj. Podvinici su i njegovi vitezovi koji ginu zajedno s njime. Oni su zatonici vernosti vladaru, oseanja asti i dunosti. Filozofija dunosti preneta je s vladara i na sve uesnike bitke. Nemanjina teorija vlasti je proirena - svi pripadnici vojnikog, feudalnog reda duni su da tite veru, narod i zemlju. Sve su to razlozi da se ne opisuje ceo Lazarev ivot, nego samo taj jedan jedini podvig. Hrianski podvig kneza Lazara i kosovskih junaka dovoljan je za njihovo proslavljanje. Trai se nova forma i nov uzor. Podvig kosovski blizak je ranim hrianskim martirijima, priama o prvim muenicima, koje muenika smrt uzdie meu izabrane, svete. Spisi o knezu Lazaru piu se u obliku pohvale, epsko-lirskim postupkom i povienim emotivnim

nabojem. Umesto velianstvenosti starih biografija ovde prevladava oseajnost, sapatnja umesto divljenja, nema likovanja, sve je tuno i uzdrano, tiha smirenost koja proistie iz dubokog uverenja da se postupilo kako se moralo. To je otmena poezija rtve i moralne pobede. Osnov ove kosovske poezije jeste sjajno Povesno slovo, koje je neposredno posle bitke (1392) napisao patrijarh Danilo trei u veoma negovanom stilu "pletenije sloves". Njegovo delo sadri sve elemente kosovske teme potonjih spisa i kosovskog mita usmene poezije. Kosovska tema jeste prvi sauvan i potpuno jasan primer simbiotike povezanosti pisanog i usmenog poetskog sistema srpskog srednjeg veka: ista tema sa svim sastavnim delovima neguje se istodobno u obe poezije. Meu Danilovim sledbenicima jesu i drugi ljudi s dvora. To je dvorska literatura. Tu su uena knjeginja Milica, udovica Lazareva, prva srpska pesnikinja tuge i bola, Jefimija, uvena vezilja, despotica i monahinja, Lazarev sin i naslednik, mladi despot Stefan Lazarevi, dravnik, vojnik i pesnik renesansno intonirane ljubavne lirike, koju otkrivamo u njegovom pesnikom traktatu o ljubavi Slovo ljubve, i drugi. Deset spisa za dvadeset godina. Izbeglice s balkanskih prostora ispred turske najezde donose u Srbiju i drugaije literarne tokove. Meu njima je Grigorije Camblak, koji za vreme svog kratkog boravka u Deanima pie ivot Stefana Deanskog (oko 1405) kao velikomuenika, potpuno u tradiciji bugarske Trnovske kole, u strogo hagiografskom maniru kakav u Srbiji nikad nije negovan. Dok se Camblak i delom kao i ivotom zalagao za slovensko i balkansko duhovno jedinstvo pred turskom opasnou, njegov zemljak Konstantin Filozof trai hrabrog ratnika kadrog da se s maem u ruci suprotstavi inovernom osvajau. Taj ideal naao je u svome zatitniku despotu Stefanu Lazareviu i posvetio mu je opirnu biografiju ivot despota Stefana (1433). Posle mnogo godina u sasvim drugaijim prilikama Konstantin je ostvario onakav knjievni lik vladara kakav je zainjao Danilov Uenik. Idealan vladar je uspean ratnik i plemenit vitez, prefinjen umetnik i neustraiv borac za hriansku kulturu, ovek velike moralne snage, koju crpi iz privrenosti svome tlu i istoriji svoga naroda. Time, a ne nebeskom zatitom, on je junak novoga vremena. A to novo vreme vidi se i u drugaijem, objektivnom vienju ljudi i dogaaja. Sam despot inicirao je prevoenje vizantijskih hroniara, sastavljanje srpskog rodoslova, proirenje letopisa. Pored interesovanja za antiku istoriju, racionalni duh epohe otkriva se i u tekstolokim i lingvistikim poduhvatima despotovog dvora i okoline. Stefan Lazarevi i Konstantin Filozof otkrivaju pogled na humanistika i renesansna kretanja u srpskom knjievnom ivotu, saseena i zatanjena tekom tragedijom gubitka srpske dravne samostalnosti i mnogovekovnim robovanjem gospodarima bez kulturnih tradicija. Pa ipak, i u takvim prilikama oskudno knjievno stvaranje i dalje je okrenuto idealnim junacima onoga tipa koje je ostvarila srednjevekovna knjievna produkcija. Junaci su sada poslednji predstavnici srpske dravnosti, sremski despoti Brankovii, kojima su tokom prve polovine 16. veka posveeni kultni spisi, slube i kratka itija, u Kruedolskoj knjievnoj koli, koja neguje nita manje artistiki stil od svojih velikih uzora ranije epohe. Umesto da se razvija preporodnim tokovima, kao to je i zapoinjala, srpska knjievnost ostaje na pozicijama na kojima ju je strana najezda zatekla. Pisana re nalazi podsticaj u usmenoj, tradicijskoj rei, pa tako ni patrijarh Pajsije, elei da napie ivot cara Uroa (1642), ne ini nita drugo nego stari hagiografski okvir ispunjava novim usmenim predanjem. U doba velikih obnova evropske kulture, srpska kultura, izdvojena iz Evrope kordonom turskog oruja, pokuava da se obnovi iz sebe same; pisana knjievnost naslanja se na usmenu poeziju, koja ivi intenzivno, crpei svoja nadahnua, etika

naela i plemenitu oseajnost iz svedoanstva srednjevekovne epohe, sauvanih u knjinicama starih manastira. Izmeu stare i nove knjievnosti Posle Velike seobe 1690. teite itavog knjievnog i kulturnog ivota srpskog naroda pomera se s juga na sever, iz turskih oblasti na podruja pod Habsburkom monarhijom. Gotovo sve to je srpska knjievnost dala u narednih sto i vie godina stvoreno je u toj novoj sredini u istorijskim prilikama bitno razliitim i od onih raznih i od onih u kojima su u to vreme iveli drugi delovi srpskog naroda. Knjievni rad u poetku nastavio se na starim osnovama. Poetika je tradicionalna, vizantijsko-crkvenoslovenska, ali sa znaajnim inovacijama. Kod nekih pisaca osea se uticaj rusko-ukrajinskog baroka, a u knjievni jezik, vie nego ranije, prodire iv, narodni govor. Novo knjievno stolee otvara nesueni srpski despot ore Brankovi (16451711) opsenom Slavenoserbskom hronikom, pisanom teko pristupanim jezikom ali vrlo znaajno po uticaju na razvoj nae istoriografije i politike misli u 18. v. U monakoj literaturi, koja i dalje preovlauje, izdvajaju se dela na narodnom jeziku u koja spada putopis u Svetu zemlje Jeroteja Raanina iz 1721, kao i mnogobrojne besede Gavrila Stefanovia Venclovia (druga polovina 17. v. - oko 1747), koji je pisao uporedo i stari, srpskoslovenskim, i narodnim jezikom. On je vrstan znalac srpskog jezika, istinski jeziki stvaralac, majstor besednikog stila. Srpska knjievnost ipak nije krenula putevima ikoje je otvorio Venclovi. Nepripremljeni za ivot u novoj sredini, bez kola i uitelja, bez knjiga i tamparija, Srbi se okreu "jednovernoj" Rusiji itui od nje pomo. Prve regularne kole osnivaju ruski uitelji, u njima se ui iz ruskih knjiga na ruskoslovenskom, koji postaje jezik liturgije i itave kulture. Preko Rusa dolaze i druge novine: dominacija stiha umesto dotadanje retorske proze (osnovni stih je tzv. poljski trinaesterac), barokni ornamentalizam, drama. Sholastika gimnazija u Sremskim Karlovcima (1733-1739), iji su osnivai uenici Kijevske duhovne akademije, bila je prvo arite nove, barokne knjievne kulture. Iz te konstitutivne faze novog stila, osim prigodnih, religioznih i rodoljubivih pesama, imamo i dva opsenija dela u stihu: baroknu dramu Traedokomedija (izvedena 1734) Emanuela Kozainskog i zbornik grbova i heraldikih pesama Stematografija (1741) Hristifora efarovia. U oba dela vizija srpske istorije dovodi se u sklad sa suvremenim nacionalnim tenjama i potrebama. Na tim temeljima u narednim decenijama izrastaju dva svestrana stvaraoca, Jovan Raji (1726-1801) i Zaharije Orfelin (1726-1785), prvi teolog, istoriar i pesnik, drugi daroviti slikar, naunik i pesnik. Meu Rajievim delima izdvaja se monumentalna Istorija raznih slovenskih narodov, naipae Bolgar, Horvatov i Serbov (I-IV, 1794/5), sinteza itave nae dotadanje istoriografske literature, proeta rodoljubivim oseanjima i prosvetiteljskim idejama, znaajna i kao riznica knjievnih motiva iz nacionalne prolosti. Orfelin se vie rukovodio suvremenim potrebama naroda. On je pokrenuo prvi asopis na slovenskom jugu ("Slavenoserbski magazin", 1768), pisao kolske udbenike, radove iz ekonomije, fizike, dao veliku monografiju ruskog cara Petra I. Meu pesmama najznaajnija mu je "Pla Serbiji" (1761), nacionalna jeremijada, slobodoumna i kritina, napisana u dve jezike verzije, srpskoj i crkvenoslovenskoj. Kao i Raji, Orfelin je poao od ruskih baroknih modela 17. v., da bi se kasnije pribliio idealima ruskog i zapadnog prosvetiteljstva.

Evropeizacija i raanje nove knjievnosti Poetkom 80-tih godina 18. v., u doba cara reformatora Josifa II, srpska knjievnost ulazi u period korenitih preobraaja. Inicijator promena bio je prosvetitelj i racionalista Dositej Obradovi (1739-1811). Roen u dananjem rumunskom Banatu, on je svoj duhovni razvoj poeo dvostrukim bekstvom, sa zanata u manastir a potom iz manastira u svet, da bi najvei deo ivota proveo na putu. U prvom periodu svog ivota Dositej kao odbegli monah putuje najvema po zemljama pravoslavnog jugoistoka, upoznajui tako sve narodne i sve kulturne jezike tog prostora. Pre odlaska na Zapad on se razvio u knjievnika i humanistu istonoevropskog tipa s dominantnim grkim uticajem (a ne ruskim kao kod drugih tadanjih naih pisaca), to je dolo do izraza u nekoliko njegovih ranih, za ivota neobjavljenih dela (Iica, Venac od alfavita, Hristoitija i dr.). U drugom periodu ivota (od odlaska u Be 1771) Dositej se sasvim okree Zapadu: upoznaje zemlje srednje Evrope, slua predavanja na univerzitetima u Nemakoj, boravi u Parizu i Londonu, brzo i lako savlauje oba klasina i sve glavne evropske jezike i prevodi s njih. Za to vreme on se iz osnova izmenio: odbacio je mantiju i stavio periku, od odbeglog monaha postao je slobodni mislilac, Evropejac, filosof u duhu 18. v., prvi moderni srpski pisac. Dositejevo delo ima dvostruku osnovu: njegovo lino iskustvo, poznavanje naroda, putnike doivljaje i dodire s drugim narodima, s jedne, te njegovu ogromnu lektiru na klasinim i modernim jezicima, s druge strane. Kao pisac zahtevao je naputanje konfesionalnih pretpostavki ranije kulture, prihvatanje zapadne prosveenosti i stvaranje knjievnosti na narodnom jeziku prema antikim i modernim evropskim uzorima. Taj program saeto je formulisao u prosvetiteljskom manifestu Pismo Haralampiju a iroko ga je obrazloio polazei od vlastitih doivljaja u svom glavnom delu, autobiografiji ivot i prikljuenija (I, 1783, II, 1788). Ostala dela nastala su preteno slobodnom adaptacijom stranih tekstova (Sovjeti zdravog razuma, Basne, Sobranije i dr.). Ona su anrovski heterogena, u njima ima anegdota, basana (omiljena Dositejeva forma), pripovedaka, ponekad stihova, u jednom sluaju ak i drama (Lesing), zatim moralnih eseja, filosofskih traktata i dr. U najboljim nalazimo isto to i u autobiografiji: ivo oseanje za narodne potrebe, didaktiku, humor, ivopisne likove, poetske opise prirode. Najznaajniji srpski pisac 18. v., jedan od vodeih prosvetitelja srednje i jugoistone Evrope, prevoen jo za ivota na rumunski, Dositej je zaetnik nove srpske knjievnosti, s ogromnim uticajem kako na naredne generacije pisaca tako i na njene dalje tokove, sve do danas. U poslednjim decenijama 18. i prvim decenijama 19. v. udareni su temelji nove srpske kulture i knjievnosti: osnovane su kole, pokrenuti prvi listovi, stvoreno je pozorite, napisani su kompendijumi iz osnovnih naunih disciplina, uvedeni novi knjievni anrovi (roman, drama, esej, razni pesniki oblici). Od njih je najvei uticaj imao roman s Milovanom Vidakoviem (1780-1841), kao glavnim predstavnikom, koji je svojim moralnim i sentimentalnim povestima i svojim "slatkim stilom" postao omiljen kod iroke italake publike. Slina orijentacija obeleava i delo Joakima Vujia (1772-1847), "oca srpskog teatra". On je stvarao pozorine amaterske druine i za njihove potrebe "posrbljavao" drame nemakih pisaca (Kocebu i dr.). Dok je proza teila patetinoj i lirskoj oseajnosti, u poeziji je preovladao ideal uenosti, i to one vrhunske, iji su uzori u klasinoj kulturi. Iz te orijentacije ponikao je prvi srpski pesniki stil, klasicizam. Njegov utemeljiva Lukijan Muicki (1777-1837), arhimandrit manastira iatovca, potom episkop, u svojim pesmama didaktine i rodoljubive inspiracije negovao je klasine pesnike forme, a za njim je polo nekoliko generacija pesnika.

Romantizam i procvat lirike Sredinom 40-ih godina Vukova borba za knjievnost na narodnom jeziku ulazi u zavrnu fazu. U tom pogledu prekretniku ulogu imale su knjige izale 1847, Vukov prevod Novog zavjeta, Njegoev Gorski vijenac i dela dva mlada sasvim nova pisca, Pesme Branka Radievia i filoloka rasprava Rat za srpski jezik i pravopis ure Daniia. Razdoblje zapoeto tim delima donosi punu pobedu romantizma kao stilskog pravca. Dok je prethodno bio samo jedna od knjievnih struja s dosta primesa klasicizma, poevi od B. Radievia romantizam se javlja kao suprotnost klasicizmu a posle njegove smrti postaje stilska dominanta epohe. Pretpostavke naeg romantizma jesu: Vukova jezika reforma, narodna poezija i evropski uticaji, a ti uticaji bili su razliiti: nemaka poezija, posebno Hajne, Bajron i bajronizam, Petefi, u drami ekspir, i dr. I naa romantika, kao i drugde u Evropi, bila je prevashodno lirska. Kratka lirska pesma, po sadrini ispovedna, rodoljubiva ili meditativna, bila je glavna vrsta romantiarske poezije. Lirskom na elu podreena su i druga dva pesnika anra romantizma, bajronovska poema i istorijska drama. Lirizam obeleava i romantiarsku prozu, ija su dostignua inae manje znaajna. Rodonaelnik srpske lirske romantike Branko Radievi (1824-1853), raskrstivi podjednako sa zastarelim klasicizmom i nestvaralakim oponaanjem narodne poezije, uveo je nae pesnitvo u prostore evropskog romantizma. On je pesnik elementarnih oseanja, blizak animistikom i panteistikom poimanju sveta. Njegove najjednostavnije pesme sadre obino male lirske prie, prizore s momcima i devojkama u slobodnoj prirodi. One su radosne, vedre, umiljate, ali istovremeno raspusne i ulne. U drugima se javljaju setni tonovi i sumorna, elegina raspoloenja; meu ovima je i najpoznatija njegova pesma Kad mlidijah umreti. Premda prevashodno lirski talenat, Branko je ipak teio da stvori vee pesnike kompozicije i sanjao o tome da napie veliki ep. Najvei domet dao je u dva lirska speva, aki rastanak i Tuga i opomene, te u satirinom spevu Put u kojem slavi Vuka Karadia i ismeva njegove protivnike. Prva dva dela pripadaju suprotnim stilskim tendencijama. aki rastanak uvodi nas u najui zaviajni krug pesnikov, u ozareni karlovaki, frukogorski predeo, u dane veselog akovanja s razigranim kolima i vedrim popevkama u kojima se osea ritam sremske poskoice i radosno strujanje narodnog ivota. Tuga i opomena otkriva drukiji svet i na drugi nain. To je vea lirska kompozicija napisana u oktavama i najveim delom u jampskim jedanaestercima prema uzorima iz pozne nemake romantike. Banalna ljubavna fabula o dvoje mladih koje razdvaja najpre mladiev put u drugi kraj a potom smrt drage lirski je viestruko nadograena vizuelnim i auditivnim slikama prirode. Sloene strukture, raskone imaginacije i zatamnjenog smisla, ta poema otkriva drukijeg Branka od onog kakav je u veini drugih pesama, to se govori o raznovrsnim mogunostima ovog pesnika koji je svoju sudbinu sam najbolje opisao u stihovima: "Mnogo hteo, mnogo zapoeo, / as umrli njega je omeo." Brankovom knjievnom pokolenju pripadaju filolog ura Danii, romantiarski pripoveda Bogoboj Atanackovi, pesnik Jovan Ili i, kao najznaajniji, putopisac Ljubomir Nenadovi (1826-1895), sin Prote Mateje. Meu njegovim putopisima po svojim umetnikim kvalitetima izdvaja se Pisma iz Italije i Pisma iz Nemake. Prva su znaajna i kao knjiga o Njegou, s kojim je Nenadovi putovao po Italiji.

Branko je ostao usamljena pojava u svom vremenu. On je umro isuvie rano da bi doekao pobedu svog pravca. Ali 50-ih godina javlja se nov narataj pesnika, koji dovodi do kraja njegovu pesniku osnovu i s kojima se romantizam utvruje kao vodei pravac. Prvi meu njima, Jovan Jovanovi Zmaj (1833-1904) ostavio je ogromno, tematski i anrovski raznovrsno delo. Njegovu osnovu ini intimna lirika, ljubavne i porodine pesme, sabrana najveim delom u dve tematski povezane pesnike knjige, ulii i ulii uveoci (od turcizma ul-rua). Zmajeva lirika izraava oseanje duboke veze, jedinstva, sa svojima, sa enom, decom, porodicom i, u produetku, s celim srpskim narodom i oveanstvom. ulii imaju obeleja lirskog dnevnika ili poetskog romana o ljubavi i srenom porodinom ivotu. ulii uveoci su, nasuprot tome, knjiga bola i tuge, inspirisana smru najbliih. Oseanja se prepliu i spajaju s prirodom, tako da u prvoj knjizi imamo ozarene, idiline pejzae, a u drugoj sumorne jesenje slike, vizije nitavila, nepostojanja, mrtvila. Lirika ini srazmerno manji deo Zmajeva pesnikog opusa. Njegova produkcija u oblasti angaovane poezije bila je ogromna. Kao rodoljubivi pesnik Zmaj ne dostie druge velike romantiare, ali je u oblasti politike i satirine poezije ostao nedostian kako neobinom plodnou tako i ostvarenim kvalitetima, znaajnim naroito u mnogim satirinim pesmama. Zmaj je takoe veliki deji pesnik, koji je u mnotvu pesma dao nezaboravne prizore i likove iz sveta deteta, stvorivi pravi epos detinjstva. Treba ukazati i na druge vidove njegove mnogostruke delatnosti: na prevode i adaptacije poezije raznih naroda Zapada i Istoka, gde se posebnim kvalitetom izdvajaju prilozi iz udaljene, istonjake, i bliske, maarske poezije, zatim na mnoge listove i asopise koje je izdavao i ureivao, na uee u kulturnom i javnom ivotu. Pisao je lako i brzo i nikada se nije posebno trudio oko forme i izraza. Otuda kod njega ima dosta aljkavosti i nemara, ali nema monotonije. Tenja k raznolikosti osea se na svim planovima, u temama, emocijama, stihu i strofici, u kompoziciji pesme. Najblia narodnoj metrici i govornom jeziku Zmajeva poezija stekla je ogromnu popularnost kod italaca. Ali istovremeno ona je dala veliki doprinos razvoju srpskog pesnikog izraza i stiha i vrila stalan uticaj na poeziju svog vremena. Najizrazitiji romantik meu srpskim umetnicima jeste ura Jaki (1832-1878), stvaralac mnogostran po svojoj obdarenosti, slikar, pesnik, pripoveda, dramski pisac. U poeziji je iao vlastitim putem. On je najsubjektivniji meu suvremenim pesnicima. Duboko lino nezadovoljstvo prilikama u kojima je iveo prerasta u tipino romantiarski sukob izuzetne, nesrene linosti sa svetom oko sebe. Pesnikovo ja u stanju je stalne zaraenosti sa svetom, izmeu njega i drugih nema pravog ljudskog dodira, nema dijaloga. Taj stav izraava se u raznim vidovima, u gordom odbacivanju sveta, prometejskom prkosu, preziranju svega prizemnog, u bacanju pesnike anateme na svet, ali ima i dosta pesama u kojima su izraena blaa oseanja: tuga, potreba za ljudskom toplinom, ljubavlju i lepotom, enja za mirom i spokojstvom u krilu prirode. Pesnik noi, potmulih tiina, strepnji pred nepoznatim, Jaki je u svojim rodoljubivim pesmama grmeo gnevom protiv tuinskih osvajaa i domaih tirana i stekao glas srpskog Tirteja. Pisao je takoe istorijske tragedije herojske inspiracije s monumentalnim ili jednodimenzionalnim likovima, obeleene snanim lirizmom (Jelisaveta i dr.). On je i prozni pisac, najznaajniji pripoveda epohe romantizma. Poslednji veliki pesnik meu romantiarima Laza Kosti (1841-1910) bio je kontroverzna linost, pisac od koga je kritika stvorila sluaj. U mladosti vie slavljen nego shvaen, on je u starosti doiveo sveopte osporavanje, a prava slava dolazila je tek posle smrti, i to vrlo sporo. Danas je opteprihvaeno da je on zaetnik moderne srpske poezije, pretea

avangardizma i stvaralakih eksperimenata kakvi su zavladali u naem pesnitvu mnogo, mnogo kasnije. I u ivotu i u poeziji on je stalno odstupao od svakodnevnog i uobiajenog. Vaio je kao primer bizarnog, ekscentrinog romantiara kojeg malo ko uzima ozbiljno. Ali taj pesniki fantasta bio je na najobrazovaniji pisac tog doba, znalac klasinih i modernih jezika, prevodilac ekspira, pisac estetikih i filosofskih rasprava, najznaajniji mislilac srpskog romantizma. Kosti je pesnik duhovne, filosofske inspiracije. Njegova poezija nije poezija srca i oseanja nego poezija duha i mate, sasvim razliita od neposredne lirike kakvu su pisali Branko i Zmaj, pesnici protiv ijeg se kulta borio. On je novator i eksperimentator. Unutranju formu njegovih pesama odlikuje sloena slikovitost, sklonost ka alegorizaciji, fantastika, humor, igre reima, kovanice, manirizam. Umetniki neujednaen, Kosti je napisao izvestan broj pesama izuzetne vrednosti, meu kojima moemo izdvojiti tri velike: Spomen na Ruvarca, Jadranski Prometej i Santa Maria della Salute, od kojih je prva kosmiko-filosofska, druga rodoljubivo-filosofska a trea erotsko-filosofska i, ujedno, njegova poslednja i najslavnija pesma. Uz Jakia, Kosti je glavni dramski pisac romantizma (Maksim Crnojevi, Pera Segedinac). Od ostalih pisaca treba spomenuti nenog liriara Jovana Gria Milenka, virtuoznog komediografa Kostu Trifkovia i crnogorskog kralja Nikolu Petrovia Njegoa, pesnika junaka. Realizam: Doba pripovetke Realizam je otkrio malog oveka i njegov svet. Knjievnost je zahvatila maticu naroda. Svu svoju panju pisci poklanjaju raznolikim vidovima narodnog ivota - od onih prastarih, folklornih, do onih koje je donosilo novo doba. Oni tee da to vernije prenesu nain ivljenja, obiaje, naravi, nain govora u pojedinim krajevima. U knjievnost ulazi regionalna tematika, a u njen jezik prodiru dijalekatska obeleja. Zaljubljeni u stare patrijarhalne odnose to su nestajali, realisti su s poznavanjem i razumevanjem prikazali porodine i drutvene prilike na selu i u malom gradu, dok su od modernog grada i od evropskog naina ivota zazirali. Srpski realizam obuhvata iroku i raznovrsnu panoramu knjievnih pojava u velikom vremenskom rasponu. Najraniji pisci te orijentacije pojavili su se jo 60-ih godina, u jeku romantizma. To su Jakov Ignjatovi (1822-1889) i Stefan Mitrov Ljubia (1824-1878), oba iz generacije Branka Radievia. Ignjatovi potie iz srpske dijaspore (roen je u Sentandreji, u srcu dananje Maarske). Poto se okuao u raznim knjievnim anrovima i u politici, on se kao etrdesetogodinjak prihvatio rada na romanu i pripoveci iz suvremenog ivota i u toj oblasti stekao glas srpskog Balzaka (Milan Narandi, Vasa Repekt, Veiti mladoenja i dr.). Od svih naih realista on je dao najiru socijalnu panoramu i najbogatiju galeriju likova. Uprkos slabostima i umetnikoj obradi, u jeziku i stilu, to je snaan pisac, pronicljiv posmatra ivota, vrstan poznavalac ljudi. On je jedini istinski romansijer meu srpskim realistima, orijentisanim preteno prema pripoveci. Ljubia potie s krajnjeg juga, iz patrijarhalne primorske optine Patrovii kod Budve. Nazvan je "Njegoem u prozi" zato to je slino velikom pesniku prikazivao narodnu istoriju i "nain ivljenja, miljenja, razgovora" ljudi svog kraja, koristei forme usmenog pripovedanja i stil "pukog krasnorjeja". Meu njegovim pripovetkama ima i remek-dela (Kanjo Macedonovi).

Od 70-ih godina realizam postaje vodei pravac. U to vreme sredite kulturnog i knjievnog ivota pomera se iz Vojvodine u Srbiju, iz Novog Sada u Beograd. Programske osnove realizma formulisao je socijalista Svetozar Markovi (1846-1875) u lancima Pevanje i miljenje i Realnost u poeziji. Najpotpuniji izraz novi pravac dobija u pripoveci iz narodnog ivota ("seoska pripovetka"), iji su tvorci Milovan Glii (18471908), Laza Lazarevi (1851-1891) i Janko Veselinovi (1862-1905). Glii i Veselinovi ostali su u poetikim okvirima pokreta, izrazivi njegove suprotne stilske mogunosti. Glii u humoristiko-satirinoj pripoveci, a Veselinovi u idilinim priama i u romanima iz narodnog ivota i istorije, dok je Lazarevi kao umetnik te okvire viestruko nadmaio. Jedan od najobrazovanijih i najkultivisanijih duhova svog doba, istaknuti lekar koji je ostavio znaajne radove iz medicine, on je slino ostalim bio poklonik patrijarhalnog sveta i njegovih vrednosti i u nekoliko pripovedaka dao je porodine drame, u kojima meusobna ljubav i solidarnost nadvladavaju delovanje destruktivnih sila. Ali on je dublje od ostalih osetio potrese koje je donosilo novo doba, otkrio individualne i moralne aspekte krize starih odnosa, prvi prikazao sudbinu intelektualca u naem drutvu. Iznad ostalih pisaca uzdigao se najvie smislom za psihologiju linosti, poetskom snagom u doaravanju ambijenta i atmosfere te velikom briljivou u izgraivanju kompozicije i stila svojih pripovedaka. On je tvorac srpske psiholoke proze i, s devet pripovedaka, kolik oje uspeo da zavri, koje su skoro sve remek-dela ("Prvi put s ocem na jutrenje", "Vetar", "Sve e to narod pozlatiti" i dr.), svrstao se meu nacionalne klasike. U poslednjim decenijama prolog i u prvoj deceniji ovog veka Srbija je bila zemlja pripovedaa. Oni su dolazili iz raznih krajeva nosei sa sobom svoja regionalna obeleja. Glii, Lazarevi i Veselinovi bili su iz zapadne Srbije. Iz sredinje oblasti, umadije, potekli su Svetolik Rankovi (1863-1899) i Radoje Domanovi (1873-1908), koji su srpsku prozu obogatili novim kvalitetima, prvi u domenu psiholoke pripovetke i romana, drugi u satiri. Okrenuti vie sadanjosti nego nedavnoj prolosti, oni su pruili mranu, pesimistiku sliku ivota, suprotnu vedrini i optimizmu prvih realista. Rankovi je dao linosti u razvoju, njihove sudare sa svetom u kojima se rue njihovi ideali, menjaju njihovi karakteri, te se oveku sve dogaa suprotno onom to je hteo. Domanovi je pisao humoristiko-satirine pripovetke, zatim i alegorino-satirine prie, u kojima je najvie postigao ("Stradija", "Danga", "Voa", "Mrtvo more" i dr.). U njima je postupkom dovoenja do apsurda prikazao negativne strane novog drutva, birokratski formalizam, otuenost od autentinih vrednosti, ropski mentalitet, podaniko vaspitanje. U najboljoj satiri ("Voa") ispriao je priu o kolektivnoj opsesiji voom. Ponikao iz tradicije 19. veka, on je po svojim satirinim vizijama uistinu pisac 20. stolea. Najvie raznolikosti u temama, postupcima i stilu pokazali su Simo Matavulj (1852-1908) i Stevan Sremac (1855-1906), jer su i jedan i drugi bolje od veine ostalih prevladali zaviajni regionalizam. Matavulj je iveo po raznim krajevima, u rodnoj Dalmaciji, Crnoj Gori, Srbiji, a putovao je dosta i po stranim zemljama, to je sve nalo mesta u njegovim delima, meu kojima se izdvaja humoristiki roman Bakonja fra-Brne, o ivotnom putu jednog katolikog svetenika, kao i vie pripovedaka iz dalmatinskog i beogradskog ivota. On je realista zapadnog tipa koji se razvijao pod uticajem italijanskih i francuskih prozaista, a najblii je Mopasanu. Njegov umetniki zavoj iao je od spontanog, folklorno obojenog i umetniki nedovoljno organizovanog pripovedanja k modernoj artistikoj prozi u kojoj nita nije ostavljeno sluaju i improvizaciji. Vrhunac je dostigao u kratkim priama iz poslednje decenije ivota, od kojih su neke remek-dela (Povareta, Pilipenda, Naljedstvo, Okopac i Bila i dr.). Sremac je rodom iz Vojvodine, ali je najvei deo ivota proveo u Srbiji, u Beogradu, i jedno vreme u Niu, tek osloboenom od turske vlasti. Ta tri ambijenta nala su mesta u njegovim pripovetkama i romanima. Sremac je

najpopularniji srpski pripoveda. itaoce je privukla nostalgina poezija starovremenog ivota poluorijentalnog Nia (Ivkova slava, Zona Zamfirova) kao i raskoan humor i slike ravniarskog ambijenta u njegovom glavnom delu - humoristikom romanu Pop ira i pop Spira. Ali on je davao i druge aspekte ivota, manje egzotine i poetine, slike u kojima preovlauju satirini tonovi (Vukadin) ili ozbiljne analize suvremenih pojava u srpskom drutvu. Realistiki program imao je mnogo manje odjeka u poeziji nego u prozi. Jedini istaknuti pesnik tog razdoblja, Vojislav Ili (1862 - 1894), sin Jovana Ilia, iako ima dosta zajednikog sa suvremenim pripovedaima (objektivni karakter njegove poezije, njena deskriptivnost i narativnost), ne moe se nazvati realistom u poeziji. On je dao pesme seoskih pejzaa, u kojima preovlauju tamni, sutonski, poznojesenski i zimski tonovi. Imao je oseanja za ari dalekog i tueg, privlaile su ga razvaline koje govore o davnim vremenima, obraivao je drevne legende s raznih meridijana evroazijskog kopna, od Indije do Portugalije. Najveu panju poklanjao je ipak temama iz grke i rimske antike, s kojima u nau poeziju ulaze klasine forme i simboli. ON je artist u poeziji, "umetnikpesnik", reformator srpskog stiha (najosobeniji mu je stih esnaesterac), briljiv stilista, majstor forme. Iako nije bio naroito obrazovan pesnik niti dobro upuen u suvremene pesnike tokove u Evropi, on je dao poeziju blisku zapadnim postromantiarskim pravcima, posebno parnasu i simbolizmu, izvrivi veliki uticaj na skoro sve nae pesnike s kraja prolog i poetka ovog veka. Drama ovog razdoblja dala je jednog od klasika srpskog teatra, Branislava Nuia (1862-1938). Bio je polihistor i ogledao se u raznim vrstama, u komediji, istorijskoj i graanskoj drami, u pripoveci i romanu, u feljtonu, putopisu itd. Najvee domete ostvario je u komediji, zatim u humoristikoj prozi. U svojim velikim komedijama (Narodni poslanik, Sumnjivo lice, Gospoa ministarka, Pokojnik i dr.) sjedinio je glavne vrline svojih prethodnika u toj vrsti, znaajnost Sterijine tematike i virtuoznost Trifkovieve scenske tehnike. U njima je u mnotvu prizora dao drutvenu komediju Srbije svog doba, palanake trgovce, sreske kapetane, policijske pisare, dobre domaice, male i velike hulje, koje s najveom otvorenou govore o svojim nevaljalstvima, njihovu kominu uzvitlanost kad pou pod udar dveju opsesivnih sila suvremenog drutva, vlasti i novca. Nui je maioniar smeha, najpopularniji na pozorini pisac, koji je prodro i na strane scene i u mnogim zemljama stekao zahvalnu publiku.

Balada i romansa Balada i romansa prisutne su u bonjakoj usmenoj knjievnosti u raznolikim i razuenim oblicima. Termin balada uva sjeanje na vezu ove pjesme sa plesom (prema tal. balare - plesati) uz koji je u zapadnoevropskim knjievnostima pjevana. U bonjakoj baladi plesu odgovara ensko kolo, u kojem je pjevana poravnim napjevom, najee bez pripjeva i melizama svojstvenih sevdalinci. Bonjaka usmena balada oblikovana je najee stihom desetercem, uglavnom epskim (nesimetrinim), rijetko lirskim (simetrinim), te osmercem (mnogo ee simetrinim nego nesimetrinim), kao i trinaestercem, u

rasponu od petnaestak do preko dvije stotine stihova. U enskom dijelu repertoara pjevana je na sijelima u kolu i mimo njega, skupno i pojedinano (ponekad uz okretanje tepsije kao pratnju). U mukom dijelu repertoara pjevana je obino uz pratnju saza, a u novije doba harmonike, pa i violine. S obzirom na tematski raspon, bonjaka balada moe se podijeliti u est skupina, s mogunou daljnje podjele: o djevojci zle sree, o smru rastavljenim dragim, o zlosretnoj nevjesti, o nesretnim suprunicima, o ojaenim roditeljima, o razliitim sukobima u porodici. Stradanje smru rastavljenih dragih - u kojoj tragino zbivanje izaziva materino nametanju sinu nevoljene nevjeste - jedna je od najomiljenijih tema u bonjakoj baladi, o emu svjedoi vie desetina zabiljeenih varijanata, u kojima se smjenjuju imena dragih (Omer i Mejrema, Mujo i Ajkuna, Mehmed i Fata i sl.). Brojnou se izdvajaju takoer pjesme iz tree skupine, o tzv. smrznutoj nevjesti, koja na putu u novi dom prolazi kroz oluju i susnjeicu, kao predskazanje ledenog doeka u mladoenjinoj kui, koji za nju bude koban. Kao i u primjeru sevdalinke, lokalna obiljeja ine jednu od glavnih odlika bonjake balade i predstavljaju njezinu osobenost: znatan dio ukupnog bonjakog baladinog pjevanja vezan je za nekoliko pjesama sa lokalnim obiljejima, koje predstavljaju pjesniko uoblienje odreenih mjesnih ili pokrajinskih zbivanja koja su privukla panju usmenih pjesnika, hroniara i oevidaca. Teme kao to su pogubljenje brae Mori ili na smrt osuenog Ibrahim-bega (Kusture) - u usmenoj predaji "hafiza Kusture" - u Sarajevu, te pogibija Hifzi-bega umiia kod Bijeljine bile su toliko privlane da su prenoene zauujue dugo te daleko od zaviaja pjesme. Tu spada i jedan broj manje rasprostranjenih lokalnih pjesama, a ovoj skupini pripada svakako najznamenitija bonjaka i junoslavenska balada openito - Hasanaginica (1774), koja pjeva o nekoj davnanjoj obiteljskoj tragediji u bonjakoj aginskoj porodici, a sukob junaka u njezinoj osnovi tragian je nesporazum meu suprunicima, koji, u skokovitoj radnji tipinoj za veinu balada, neodgodivo vodi raspletu.Viestruko je zanimljiva za prouavanje bonjake balade pjesma o pogibiji sarajevskih janiarskih prvaka Moria, Hadi Mehmeda i Ibrahim-age, kolovoa bune iz sredine XVIII st., koja u neprekinutom usmenom prenoenju ivi dulje od dva stoljea, a o opjevanom dogaaju sauvane su i usmene predaje, i svjedoenja ljetopisaca-savremenika, i pjesniki zapis u obliku tariha na turskom jeziku. Romansa je pjevana na slian kao i balada, ali vedrijim napjevom, a uobliena je najee epskim desetercem te trinaestercem, sedmercem i jedanaestercem, u manjem rasponu stihova od balade. Tematski se moe podijeliti u etiri skupine: o nestanom i preduzimljivom momku (djevojci), o ljubavnom nadgovaranju, o strasnom susretu, o ljubi u nevjeri. Vedrina je temeljna crta bonjake romanse. Na drukiji nain od balade, koja u alobnom tonu pjeva o stradanju pojedinca, izazvanom traginom osjetljivou, razliitim strastima i osjeanjima ili izvanjskom silom - romansa vedro, esto i sa humorom i raspusno, pjeva o ljubavi koja pobjeuje. Doivljaj svijeta zato je u romansi openito vedriji nego u baladi, za ije junake nema izlaza ni izbavljenja. Romansa pjeva o ljubavi razdragano i poneseno, izriui na taj nain i pohvalu ivotu. Ljubav, tanije ljubavna igra, u romansi je shvaena kao vrhunaravni smisao ivota.

Epska pjesma Najstariji poznati sloj bonjake epike vezan je za prostor srednje Bosne, na kojem izrasta njezin sredinji junak, erzelez Alija. U oblikovanju epskog erzeleza znaajno uestvuje historijski Gurz Ilyas, o kojem upeatljivo svjedoi njegov savremenik, turski hroniar Ibn Kemal. Epski erzelez ulazi tako, jo za ivota svoga historijskog prednika, na "velika vrata" u bonjaku usmenu epiku. Epski ivotopis ovog junaka bogatiji je od svih drugih bonjakih junaka, on se susree i nadmee sa najveim brojem suparnika iz suprotstavljenih tradicija, o njemu, njegovoj snazi, njegovom konju, njegovom oruju, biljezima koji svjedoe o njegovim epskim podvizima i slino kazuju brojne predaje. On je jedini bonjaki epski junak - u stoljetnom snu, skriven u peini u planini - iji se spasilaki dolazak oekuje u odsudnom asu za ivot njegova naroda. Pjesnici bonjake epike su oblikovali - kao suprotnost klasinom epskom junaku - samosvojni lik poznat kao Budalina Tale (Od Oraca Tale, Ibrahim Tale), ijem je izrastanju doprinio historijski Tale Lianin, buntovni Krajinik koji je poginuo kod Banje Luke 1637. godine. Nastanak lika Budaline Tale s razlogom je doveden u vezu sa auem svatovskog veselja, iji je izgled dao usmenom pjesniku osnovu za graenje junaka iz kojeg je progovorio ovjek iz naroda sa obje noge na zemlji, koji je suprotstavljen uobiajenom sjaju klasinog epskog junaka:"...Nema Tale kadifli akira, nego ohane otrcane; nema na njem zlatom vezenih jeerma, nego urak od medvjeda, rukavi poderani; ne pokriva njegovu glavu kapa zrdalija ili finofes, ve kapa od jazavca ili kao to na jednom mjestu vele, kapa od dva vuka. Na kapi nema junakih elenaka, nego trista praporaca. Ne nosi on toke i ilike, ni pozlaene ipke, da mu sablja ne okai plea. Ne stee se mukademom pasom, ve liinom, a nema ni okovanih pala, nego nosi avlenu batinu, u kojoj je do pet stotina i hiljada klinaca..." (N.Tordinac) Tale umije to drugi ne umiju; Tale moe to drugi ne mogu; Tale smije to drugi ne smiju. I nita nee biti neoekivano od ovog nepredvidivog junaka, "naherenog delije" (R.Duri), jer svi - i na "turskoj" i na "kaurskoj" strani - znadu da je Tale jedan i jedinstven. Neponovljiv. Nepodmitljiv i nepotkupljiv. Smijean i straan istovremeno. Nehajan prema sebi i svome i nesebian do samozaborava. Istinski plemi milosra koji sve dijeli i sebi ne ostavlja nita. Najvei bekrija bonjake usmene epike. eret do urnebesa i pogubno istinoljubiv u isti as. Ali nadasve, Tale je neumorni veseljak i aljivdija - "au nae narodne pjesme", kako je primijetio Tordinac, tj. pokreta i glavni junak svih urnebesnih lakrdija krajinikog etovanja. Kralj smijeha, bez podsmijeha, osim na vlastiti raun. Junak "bajatijeh lea" (R. Duri), koji moe ponijeti i podnijeti to drugi ne mogu, to je uzrok njegovog dubokog urastanja u tlo pukog kazivanja. Liko i zapadnobosansko krajite takoer je pjesniki zaviaj mlaeg razvijenog sloja bonjake epike, iji su naizrasliji junaci Mustajbeg Liki i braa Hrnjice, prije svega Mujo i Halil. Neosporni zapovjednik bonjakog krajinikog etovanja, Mustaj-beg Liki je u svom epskom liku objedinio osobine i saeo ugled i vojniku slavu nekoliko bihakih kapetana, od razdoblja s kraja XVI do vremena Mustaj-bega Hasumovia iz druge polovice XVII stoljea (. Buturovi). U oblikovanju epskog Muje Hrnjice vaan udio je po svemu sudei dao neki Mustafa Turalovi, koji se spominje u carskom fermanu upuenom Mehmed-pai Vui, povodom burnih dogaaja u Krajini 1637. meu estericom Krajinika ije je glave sultan traio, povjerovavi da su oni prilikom uzimanja otkupa za jednog uglednog sunja prisvojili etrdeset hiljada groa. Meutim, naspram oskudnog ivotopisa historijskog pretka Muje Hrnjice, stoji u narodnoj tradiciji, u usmenoj predaji, raskona epska biografija ovog junaka, opjevanog u velikom broju krajinikih pjesama. Sauvane su predaje o Hrnjiinu porijeklu, dolasku u Krajinu, obznanjivanju junatva, neranjivosti olovnim metkom, pogibiji napadom iz potaje, iz busije. Kao i drugi znameniti epski junaci, Mujo ima udesnog, nepobjedivog konja, iji se tragovi, zajedno s tragovima njegova koplja, pokazuju s koljena na koljeno, zna se za

njegovu kulu u Kladui, njegov bunar, njegov grob u Petrovoj gori i slino, sve to u znaku njegovih opjevanih pothvata, u kojima je esto u drutvu svoje brae i drugih krajikih epskih junaka. Legendarno je premono odnijelo prevagu nad historijskim, pjesma je prekrilila zbilju, epski je junak - ponijevi sjeanje na historijsku linost - u brojnim pjesmama bezbrojnih neznanih usmenih pjesnika proivio svoj "novi ivot", bujna predaja, a ne tura povijest roji asocijacije kada se spomene njegovo ime. Visok stupanj samosvojnosti bonjake epike, kao vane etape u razvoju ukupne balkanske epike, utvrdio je niz glasovitih istraivaa u stoljetnom slijedu, od F. Kraussa i L. Marjanovia, preko M. Murka, G.Gesemanna, M. Parrya, M. Brauna, A.Schmausa, do A. B. Lorda i . Buturovi, koja ustanovljava da su znaajke bonjake epike u "njenom viestoljetnom trajanju, u njenoj samoniklosti, samosvojnosti, utemeljenosti na povijesnim zbivanjima te u njenom izraavanju u vie tipova i oblika, to je uvjetovalo mogunost njene podjele (pjesme o junacima Krajine, krajinicima, unurske pjesme, pjesme crnogorskohercegovakog tipa)." Ista autorica je, na tragu istraivanja koja joj prethode, iznijela miljenje da je duina vrijednosna osobenost kojom se bonjaka epika izdvaja na balkanskom prostoru, da je primanje islama bitno utjecalo na oblikovne tokove ovog pjesnitva, na njegovo bolje uvanje starobalkanskih tradicijskih obiljeja, da je uee Bonjaka u drutvenom ivotu velike Osmanske carevine njegove sadraje uinilo raznovrsnijim, posebno one vojnike, od znaaja za epiku, to je doprinijelo "ratnikom obiljeju najstarijih slojeva usmene epike Bonjaka" i konanom prevladavanju "tipa krajinike epike, tj. epike etovanja, mejdana, okraja". injenica da je najvei broj bonjakih epskih pjesama zabiljeen u drugoj polovici XIX st., u vrijeme kada su se "Bonjaci nali u bespuu i sigurno znali da nemaju zajedniki put sa Osmanlijama", utjecala je na dulji vijek bonjake epike i bitno djelovala na njen daljni razvoj. Zahvaljujui injenici o bujnom ivotu bonjake epike u vrijeme kada je u drugim nacionalnim knjievnostima na balkanskom prostoru i ire bila sasvim na izmaku, bilo je mogue da istraivai potrae u radu sa pjevaima iz Novopazarskog sandaka, "ivim Homerima", odgovor na "homersko pitanje". Tako je tridesetih godina ovoga stoljea te nakon zavretka Drugog svjetskog rata na podruju Novopazarskog sandaka i drugdje zabiljeena obimna epska graa koja je posluila A.B.Lordu za razradu "teorije formule" o ivotu epike u danas ve svjetski znamenitoj knjizi The Singer of Tales (Pjeva pria). Saimanje rezultata obimnih i dugotrajnih istraivanja pokazuje da bonjaka epika na balkanskom prostoru predstavlja "sloenu i slojevitu epsku cjelinu" (.Buturovi). Usmena proza Usmena proza Bonjaka moe se podvesti pod uobiajenu knjievnoteorijsku podjelu na prie o ivotinjama, basne, bajke, novele, aljive prie, predaje, poslovice... U odnosu na ovu vrstu umjetnosti rijei drugih naroda na istom prostoru, bonjaka usmena proza odlikuje se nekim crtama koje su posljedica izravnog uticaja islama, s jedne, te upliva usmene knjievnosti islamskih naroda sa kojima su Bonjaci dolazili u dodir: Turaka, Arapa, Iranaca, s druge strane. Ovaj je utjecaj ostvarivan u dva toka: izravnim doticajima - na putovanjima, na vojnim pohodima, u trgovakim poslovima, te posredstvom pisane knjievnosti, iji su prenosioci i tumai bili obrazovani pojedinci koji

su uili turski, arapski i perzijski jezik, pripremajui se za razliite vjerske, upravne i vojne slube u Bosni ili drugdje u Osmanskom carstvu. Osim pozajmica na motivskotematskom planu, utjecaji su vidljivi i na razini likova, gdje je posebno upeatljiv primjer sa poznatim junakom turske aljive prie, Nasrudin Hodom, koji je urastao u bonjaku usmenu prozu, poprimivi neka obiljeja likova aljive prie iz usmenog naslijea nove domovine, iz raznolike grae prianja o eli, osi i drugim aljivim junacima bonjakog usmenog pripovijedanja. Bonjaka usmena proza openito je nedovoljno istraena kao cjelina. Unitaristiko shvaanje o "nedjeljivosti korpusa" i nemogunosti izdvajanja pojedinih nacionalnih tokova na podruju usmene knjievnosti najveeg dijela junoslavenskog prostora imalo je posebno zahvalno tlo kada je rije o usmenoj prozi. Graa bonjake usmene proze nalazi se u znatnom obimu ve u najstarijoj objavljenoj zbirci (bosanske redovnike mladei), iji je sadraj sakupljen u Bosni i Hercegovini sredinom XIX st. te kasnije u zbirkama N.Tordinca, K.Blagajia, V.Vrevia i drugih, bez obzira na njihovu nacionalnu nominaciju, ali i u ondanjim asopisima (Bosanski prijatelj, Bosanska vila, Behar). U kasnijem razdoblju, nakon zavretka Prvog svjetskog rata, u bonjakim i drugim asopisima (posebno Novom beharu) objavljivana je raznolika graa bonjake proze, a u to vrijeme pojavljuju se i prve zbirke sa bonjakom nominacijom (A.Nametak). U razdoblju nakon Drugog svjetskog rata sastavljaju se i nove zbirke bonjake usmene proze, nastale novim biljeenjem na terenu, ali se vre i istraivaki uvidi u grau (takoer A.Nametak), posebno kada je rije o usmenoj predaji, za koju se moe ustanoviti da predstavlja najistraeniju vrstu bonjake usmene proze. Prouavanja koja je na grai usmene predaje o Sarajevu obavila E.Smailbegovi potkrepljuje tvrdnju o samosvojnim crtama bonjake usmene proze, koje izviru iz pripadnosti bonjakog naroda i njegove ukupne tradicije islamskom civilizacijskom okrilju. Predaje o evlijama ili "dobrim" i vidovitim pojedincima te itav niz motiva u predajama o nastanku damija, njihovih naziva i obiljeja, o tekijama, grebljima, grobovima i turbetima, o vodovodima i esmama - samo pokazuju ta je sve nastalo kao samosvojna odlika bonjake usmene predaje pod izravnim islamskim uplivom. Svestranija istraivanja drugih bonjakih usmenih vrsta u tom pogledu tek predstoje i treba zamijeniti nerijetko proizvoljne ocjene o tzv. "orijentalnom repertoaru" bonjake pripovijedne i novelistike proze. Epska poezija

Epska pjesma je drevnog podrijetla. Tip epskog pjevanja odreen je povijesnim, nacionalnim, jezinim i drugim razlozima. Najpoznatiji epovi su: Babilonaca (oko 1700. stare ere) Ep o Gilgameu, u Indijaca Mahabharata (izmeu 4. stare ere i 4. st. n. e.) i Ramajana (izmeu 4. st. st. e. i 2. st. n e. ), u Nijemaca Pjesma o Nibelungima, nastala oko 1200. godine i mnogi drugi kod ostalih naroda. Za nau se epsku pjesmu mislilo da nije starija od 15. stoljea jer je tematski vezana za povijesnu prisutnost Turaka u naim krajevima. Ali, tipino epske postupke poznaju ve srednjovjekovni tekstovi. U prvomu redu narativna proza, legende, popularni romani, povijesna svedoanstva, poezija i drugo. Pa ak dopire i do liturgijskih tekstova ili jo dalje; do statuta i

zakonika. Djelo Andrije Kaia Mioia, Razgovor ugodni naroda slovinskog, iz 18. stoljea blie je usmenoj epskoj poeziji nagoli pisanoj poetici. To je jasan dokaz dominacije usmene knjievnosti u prethodnim stoljeima. Ono je sve donedavno bilo pravi narodni brevijar koji se svakodnevno sricao. Mnogi su, pa i Alberto Fortis, smatrali Razgovor ugodni zbirkom epskih narodnih pjesama. I poslije, kroz itavo 19. stoljee Kaiev razgovor ugodni bit e peracipiran kao usmenoknjievna epska pjesmarica. U 18. stoljeu prvi put su sve hrvatske knjievno vanije regije objedinjene u jednu stilsku formaciju, a njoj je udovoljavano usmenoknjievnim epskim izrazom. U 19. stoljeu epska pjesma postie kulminaciju svoga opticaja. Dignuta je na razinu kulta i znai normativni i individualni knjievni jezik. Epska pjesma polazi od povijesne zbilje (nadir i prisutnost Turaka) i transformira je u umjetniku istinu. Tu njezinu osobinu nazivamo epskom objektivnou. Za razliku od lirske, epsku pjesmu ne moemo zamisliti bez fabule ni bez likova. Epskomu tekstu u pravilu ekspoziciju (uvodni dio) tvori ili invokacija, zazivanje nadnaravnih sila, ili slavenska antiteza. Taj se stilski postupak sastoji u tomu to se upitnoj tezi ili - ili suprotstavlja antitetiki odgovor niti - niti, da bi zatim uslijedio afirmativni odgovor ve ( nego), ime je kaziva uvodno izazvao pozornost publike i odmah preao na opis epskog zbivanja. Nakon to je kaziva gotovo izravno preao na sam dogaaj, epska zbivanja bivaju razvijana i razgranata brojnim digresijama, sporednim epskim scenama i epskim likovima, epskim epizodama, usporavanjem narativnog tijeka (epska retardacija) to sve skupa ini tzv. epsku opirnost. Paralelizam kao postupak u oblikovanju epskog teksta takoer je vrlo est. Rije je o doslovnom ponavljanju pojedinih dijelova teksta. Epski je dijalog takoer dio tehnike rijeima. Vaan element u oblikovanju su epske formule koje su uestale. One mogu biti od jedne jedine rijei. To je takozvani stalni epitet pridjev, ponekad i imenica, koji se uvijek dodaje istomu pojmu kao njegovo nerazdvojno obiljeje: grlo je stalno bijelo, sluga je stalno vjeran, oruje je stalno svijetlo. Najei je stih epske poezije tzv. epski deseterac, takture 4+6, s iznimkom manjega broja pjesama ispjevanih u osmercu. Osmerac je pak tipian stih lirskoga pjesnitva. Onako kako su tipino lirski ambijenti posuivali epici osmerac, tako su tipino epski ambijenti, hercegovakoj gangi, zatim baladi i romanci.

6. Pripovijetke

a) Bajke Najpoznatiji oblik je bajka. Zbog svoje neobine fabule i zanimljivosti ona je u sreditu interesa. Mnoga njezina svojstva preuzet e ostali prozni oblici. Struktura bajke je sloena. Pripovijedanje je jednosmjerno, bez digresija, dodatnih epizoda, retardacija i slinog. Sve je svedeno na akciju kojom likovi streme stanovitom cilju, svladavajui usput brojne prepreke. Takvom pripovijedanju ne trebaju opis bilo koje vrste (likova, podruja ili neeg drugog). Bajka je sve to apstahirala na jednostavnost izraenu akcijom likova. Ta ju je apstrahiranost privela mitolokim predodbama. Apstrahiranost stvarnosti inae je poetiko svojstvo usmene knjievnosti, samo to je ono u bajci maksimalno provedeno. Pa to omoguuje retrogradnu primjenu na mnotvo analognih ivotnih predodaba. Takva apstrahiranost zbilje trai i likove prividno nestvarne: zmajeve, vile, avole, suenice itd. Iz tog nastojanja da se prikae suodnos nadljudskih sila i ovjeka proizalo je prikazivanje pojava kao osoba koje misle, osjeaju i postupaju poput ivih likova.

b) Legende i predaje Sljedei pripovjedni tip su legende i predaje. U njima i dalje prevladavaju elementi nadrealnog, ali je ve prisutna i konkretnija graa s povijesnim i zemljopisnim podacima, istaknutim pojedincima, svecima, neobinim ivotinjama, imenima gradova, naselja i sl. Legende i predaje tumae uzroke kulturnim i historijskim pojavama. To pak uvjetuje plono nizanje gradiva, pa izostaju narativni zaplet, kulminacija i rasplet.

c) Anegdote Anegdota (vank) je u pravilu aljiva usmenoknjievna pripovijetka. Budui da ne postoje samo aljive anegdote, ve vankom mogu biti i svi ostali prozni oblici, postoje oni koji govore o vank - predaji, vank - legendi, vank - bajci.

d) Basne Basne su usmenoknjievne pripovijetke o ivotinjama, rjee o stvarima. Njezina

je specifinost u tomu to su nosioci radnje ivotinjski likovi, preko kojih se, posredno dakle, prikazuju ljudski karakteri. Kompozicijsko joj je sredstvo iskljuivo dijalog. Konkretizacija je najee didaktina, ali i parabolina. Upravo parabolinost ini basnu atipodom bajci.

e) Prilike Prilika bi dakle kao knjievni oblik bila kraa pripovijest, najee fantastinoga, a uvijek pounoga (prisutnost basne) sadraja radi usporedbe interpolirana u crkvenu propovijed. Od najstaraijih razdoblja prilika biva sastavnim dijelom propovijedi. Funkcija joj je trojaka: a) Biva pomonim sredstvom oblikovanja i interpretiranja propovijedi b) Zaokuplja pozornost sluatelja c) Odluan je retoriki prilog uvjeravanju u ono o emu se pripovijeda. Zbog estote izvedbe i zbog dugovijeka i redovita percipiranja itavim pukom, odnosno zbog izravne komunikacije s narodom, prilika je poluila najvei uinak u oblikovanju svijesti i mentaliteta nacionalnog bia. I upravo se njoj mogu pripisati zasluge za najbolja svojstva mnogih europskihh naroda.

STILISTIKA je znanost koja prouava stil. Dio je teorije knjievnosti.

PJESNIKE FIGURE su osnovna stilska sredstva. One odstupaju od uobiajenoga naina govora. Naziv figura za stilska sredstva potjee iz antike, iz vjetine govorenja koja se u staroj Grkoj zvala retorika. Retoriari su se bavili ne samo ispravnou i tonou govorenja ve i njegovom izraajnou, pa su zato popisivali sredstva kojima se postizala posebna, poveana izraajnost (ekspresivnost). Iz stare retorike sauvala su se do danas imena za oko trideset figura: figure dikcije misli GLAS SMISAO figure rijei ili trope RIJE figure konstrukcije REENICA figure

FIGURE DIKCIJE MISLI (GLASOVNE)

FIGURE RIJEI (TROPI)

FIGURE KONSTRUKCIJE (SINTAKTIKE)

FIGURE

ASONANCIJA METAFORA POREDBA ALITERACIJA METONIMIJA ANTITEZA ONOMATOPEJA SINEGDOHA HIPERBOLA PERSONIFIKACIJA Lirski paralelizmi: EUFEMIZAM GRADACIJA ANAFORA IRONIJA EPITET

INVERZIJA RETORIKO PITANJE ELIPSA ASINDETON POLISINDETON LITOTA

EPIFORA ALEGORIJA SARKAZAM SIMPLOKA SIMBOL PARADOKS ANADIPLOZA PERIFRAZA OKSIMORON FIGURE DIKCIJE (dictio = govor) ili glasovne, zvune figure ASONANCIJA ponavljanje istih samoglasnika: jesenje vee, oko sokolovo ALITERACIJA ponavljanje istih suglasnika i suglasnikih skupina: Vijavica. Vjetar vije. ONOMATOPEJA glasovno oponaanje: kukavica, cvri cvrak, ukati, graktati, zveckati ANAFORA ponavljanje rijei na poetku stihova: I nema sestre ni brata I nema oca ni majke I nema drage ni druga. (T. Ujevi) EPIFORA ponavljanje rijei na kraju stihova: dral putuje k toplom jugu u jeseni, A meni je put sjevera u jeseni. (S. Vraz) SIMPLOKA ujedinjenje anafore i epifore: na poetku i na kraju stihova: To sada gleda on / To sada misli on / To sada sanja on. (D. Cesari, Djetinjstvo) ANADIPLOZA ponavljanje jedne ili vie rijei s kraja stiha na poetku idueg stiha: kad prevratom u smjelim oboriti Bastilju,

Bastilju sviju kriza: moj mozak! Moj mozak! (M. Krlea, Revolta) FIGURE RIJEI ili tropi ili figure prenesenog znaenja METAFORA skraena, skrivena poredba utemeljena na slinosti, prenoenje pojmova i izraza iz jednog podruja ivota i svijeta u druga: Golema harfa sja. (Sunce) (V. Nazor, Cvrak) METONIMIJA saeta metafora koja prenosi znaenja putem logikih odnosa; jedan se pojam zamjenjuje bliskim pojmom: itati Zagorku (itati Zagorkino djelo) Lat. toto pro parte: cjelina za dio SINEGDOHA podvrsta metonimije u kojoj se uzima dio za cjelinu (lat. pars pro toto): Pjesma nas je sauvala. Stii e vas naa ruka. PERSONIFIKACIJA lat. persona: osoba; poosobljavanje pojavama, stvarima, ivotinjama, biljkama pridaju se ljudske osobine: Dan se budi. Sloboda pjeva. Rije takoer oznaava predoivanje apstraktnog pojma (predmeta, ideje) u liku neke osobe: Hitler je personifikacija zla. ALEGORIJA metafora proirena na cijelo djelo, izraava neku opu ili apstraktnu ideju (Ivan Gunduli, Dubravka; Dante, Boanstvena komedija). SIMBOL zamjenjivanje rijei, pojave ili pojma njegovom uvjetnom alegorijskom oznakom: Samo gordi jablan ape o ivotu mrakom gluhijem (pjesnik). (Mato, Jesenje vee). Amblemi su stalni simboli u kulturi i umjetnosti (golub = mir, kri = kranstvo) EUFEMIZAM je figura ublaavanja kad neto nepristojno ili pregrubo izrazimo blaom rijeju: otii umjesto umrijeti, veseo umjesto pijan, prijateljice noi umjesto prostitutke. EPITET svaki atribut kojim se postiu ivlje, slikovitije predodbe: Dru troma stabla U usmenoj knjievnosti postoje i tzv. stalni epiteti: crna zemljica, sjajna sablja, rujno vince. PERIFRAZA umjesto jedne rijei rabi se vie rijei ili reenica: ognji neba (zvijezde), Boj se onog tko je viko / bez golema mrijeti jada (Boj se hrabroga). (I. Maurani) FIGURE KONSTRUKCIJE ili reenine (sintaktike) figure Kako se sintaksa bavi zakonitostima gradnje reenice, to navedeni naziv upuuje na to da je rije o reeninim figurama od kojih je inverzija najea figura. INVERZIJA obrtanje reda rijei ili dijelova reenice (gramatiki je najispravnije SP O): U dvorani kobnoj, mislima u sivim. (A. G. Mato, Utjeha kose) RETORIKO PITANJE upitna reenica koja je u biti izjavna, pitanje koje ne trai odgovor: Tko mi je dao udes izvora i ua, meni, koja sam beskrajna? (Vesna Krmpoti) ELIPSA izostavljanje iz reenine cjeline pojedinih rijei koje se, gramatiki gledano, ne mogu izostavljati, ali ako ih se izostavi, smisao se ipak moe odrediti: Mladost ludost! Vatra!

ASINDETON nabrajanje, nizanje rijei bez gramatikog povezivanja veznicima: Plemii lani carski svodnici, Mranjaci tusti vragu srodnici (A. G. Mato, Mora) POLISINDETON nabrajanje i nizanje rijei uz pomo veznika bez gramatike potrebe: I biti slab, i nemoan, i sam bez igdje ikoga, i nemiran, i oajan. (T. Ujevi, Svakidanja jadikovka)

FIGURE MISLI odnose se na iri smisao onog to je reeno (sline su tropima).

POREDBA usporeivanje na temelju nekih zajednikih osobina (komparacija). ANTITEZA poredba koja se zasniva na opreci suprotnosti: Sit gladnu ne vjeruje! Buni su aneli tuge/ Al aneli radosti ute. (V. Nazor, Dvoji aneli) SLAVENSKA ANTITEZA: pitanje, negacija tog pitanja i odgovor; esta u slavenskim narodnim pjesmama. Prvih est stihova Hasanaginice: to se bijeli u gori zelenoj HIPERBOLA figura pretjerivanja i preuveliavanja: Rekao sam ti tisuu puta! GRADACIJA / STUPNJEVANJE postupno pojaavanje ili slabljenje poetne predodbe (klimaks i antiklimaks): Sve vie sam, sve lue sam, sve tue i sve tunije (M. Krlea) LITOTA suprotna hiperboli, umanjuje zamjenjujui pravi izraz slabijim, negativnim i suprotnim: Nije ti loe. (Dobro ti je.); Otili ste malo predaleko. IRONIJA uporaba rijei suprotna znaenja, misli se obrnuto: E, ba si pogodio! (Promaio si.) SARKAZAM okrutna, gorka, zajedljiva, zagriljiva poruga: I vrt imade naa kua, /ukraj pruge dra, / da igraju se u njem djeca / zaborave na glad i pla. (D. Cesari, Vagonai) PARADOKS misao naizgled u sebi proturjena, upuuje na dublji smisao reenoga: Znam da nita ne znam. (Sokrat) OKSIMORON stvaranjem proturjenih pojmova stvara se novi pojam (vrsta antiteze): mudra ludost, umrli ivot, rjeita tiina, Vrui led, Novi fosili.

VERSIFIKACIJA je znanost o stihu (lat. vers, stih). Drugi naziv: METRIKA (gr. metron, mjera, metar). Dio je teorije knjievnosti.

Sustavi versifikacije su naini pravljenja stihova u kojima se ritam organizira prema neemu to se stalno ponavlja u stihu. Kako su takvi elementi obino duina sloga, broj slogova i naglasak, najee razlikujemo tri metrika sustava. To su kvantitativna versifikacija, silabika versifikacija, tonska ili akcenatska versifikacija (pri emu se posljednja dva obino kombiniraju u jedan sustav, silabiko-akcenatski). 1.KVANTITATIVNA VERSIFIKACIJA (ANTIKA, KLASINA, METRIKA) Razvila se u starogrkoj poeziji te njegovala u latinskoj. Temelji se na tomu da su se stihovi pjevali ili govorili tako da su se dosta tono mogli razlikovati dugi i kratki slogovi. Temelj ritmike organizacije bila je pravilna izmjena dugih i kratkih slogova, a dugi slog trajao je dvostruko due od kratkoga. Kao mjerna jedinica odreena je duina trajanja izgovora kratkoga sloga ili mora. Taj kratki slog naziva se teza (jedna mora), oznaava se znakom breve U. Dugi slog naziva se arza (dvije more) i oznaava se znakom makron . Osnovna ritmiko-melodijska jedinica naziva se STOPA. Stopa se sastoji od dva ili vie slogova. Postoji tridesetak vrsta stopa od kojih su najvanije: daktil: UU amfibrah: U U bakhej: U trohej: U jamb: U anapest:: UU kretik: U palimbakhej: U spondej: molos: pirihij: UU tribrah: UUU

Prema broju i vrsti stopa odreivale su se vrste stihova, nazvane uglavnom prema broju stopa: trimetar (stih od 3 stope), tetrametar (stih od 4 stope), pentametar (stih od 5 stopa). Stih od 6 stopa ili HEKSAMETAR ili estomjer bio je najpoznatiji, vjerovalo se da je najstariji stih to ga je ljudima otkrio sam bog umjetnosti i ljepote Apolon. Tzv. daktilski heksametar sastojao se od 6 stopa, najee 5 daktilskih i 1 spondejske (ili prva etiri daktili ili spondeji, peta daktil i esta spondej ili trohej). Heksametrom su napisane Ilijada i Odiseja (Homer; Grka), Rim: Eneida (Vergilije), Metamorfoze (Ovidije). Izvorni heksametar moemo shvatiti jedino ako prihvatimo naela antikog naina izgovaranja stihova. To je bio umjetni nain govora (slian pjevanju ili posebnom recitiranju, tzv. skandiranju), pa je danas i iz najboljeg prijevoda teko dobiti pravu predodbu o tome kako zvui izvorni heksametar. Izmeu prirodnog itanja i izgovaranja stihova postojala je razlika koja je ba upuivala na osobitu prirodu stihova za razliku od proze. Nai najpoznatiji prijevodi Homera (Tomo Mareti) duge i kratke slogove zamjenjuju naglaenim i nenaglaenim slogovima, u pravilu bez rime. U antici je bio poznat dvostih od 1 heksametra i 1 pentametra elegijski distih. Elegijom se nazivala svaka pjesma tog oblika (kasnije ju je odredio ton tualjke). Najpoznatije antike strofe: - alkejska (prema grkom pjesniku Alkeju; 2 jedanaesterca, 1 deveterac i 1 deseterac) - safika strofa (prema grkoj pjesnikinji Sapfi; 311, 15). 2. SILABIKA I TONSKA VERSIFIKACIJA (SILABIKO-AKCENATSKI SUSTAV)

(gr. syllabe; silab = slog) Od srednjega vijeka nadalje, u ritmikoj organizaciji stiha veliku ulogu dobivaju dva naela (pa su tako stvorena i dva sustava): 1. naelo istog broja slogova u svakom stihu silabiki sustav versifikacije i 2. naelo pravilne izmjene naglaenih i nenaglaenih slogova akcenatski (tonski) 1. SILABIKI sustav versifikacije vrste stihova razlikuje prema broju slogova. (esterac, osmerac, deseterac, jedanaesterac, dvanaesterac 12 slogova u 1 stihu). Vanu ulogu ima RIMA ili srok, glasovno podudaranje na kraju stihova. Vrste rima: parna rima (aabb), unakrsna (abab), obgrljena (abba), nagomilana (aaaa), isprekidana (abcb). Druga podjela: muka rima (podudara se 1 slog, put skut), enska (podudaraju se 2 sloga, vrana rana) i srednja rima (3 sloga, ludnica- sudnica). Trea podjela: prava ili pravilna rima (podudaraju se naglaeni glasovi i svi glasovi iza naglaenih, srama jama, zvono ono), ista (podudaraju se i vrste naglasaka, trava glava, tama sama), neista (ne podudaraju se svi naglasci ili svi suglasnici, trava krava), neprava (glasovno podudaranje poinje iza naglaenog sloga, igrahu lomljahu) bogata rima (podudaraju se i glasovi ispred naglaenoga, bludnica ludnica). Posebno je vana i CEZURA (lat. caesura, usjek), stalna granica meu rijeima iza nekog sloga, provedena u svim stihovima, koja dijeli stih na manje jedinice ili lanke. Npr. lirski deseterac ima cezuru iza 5. sloga, a epski iza 4. sloga. 2. isti TONSKI sustav razmatra iskljuivo broj i raspored naglasaka u stihu. Stihovi se dijele na akcenatske mjere (akcenatske jedinice, taktove). Naglaeni slogovi uobiajeno se oznaavaju znakom , a nenaglaeni U. U ovakvom sustavu mogu se upotrebljavati i stari nazivi stopa, ali stara kvantitativna stopa sada oznaava akcenatsku stopu (skupinu slogova koju ritmiki veemo uz naglasak). TRADICIONALNI STIHOVI I STROFE U HRVATSKOJ KNJIEVNOSTI Deseterac (lirski s cezurom iza 5. sloga i epski s cezurom iza 4. sloga) Dvostruko rimovani dvanaesterac (cezura iza 6. sloga; M. Maruli, Judita) Simetrini osmerac (cezura iza 4. sloga; Ivan Gunduli) Stih bugartice (stare puke pjesme dugog stiha, od 14 do ak 17 stihova, sveanog i eleginog tona, s refrenom; stih najee petnaesterac s cezurom iza 7. sloga ili esnaesterac s cezurom iza 8. sloga) Pseudoheksametar (gr. pseudo: laan) zadrava neka svojstva klasinoga heksametra, neto je slobodniji, cezurom podsjea na narodnu poeziju, esto na kraju stiha ima i rimu (Milan Begovi, Vladimir Nazor, S. S. Kranjevi)

Najrairenije su STROFE i PJESME ROMANSKOGA PODRIJETLA: - Tercina (tri jedanaesterca), - Stanca ili ottava rima (osam jedanaesteraca) - Sestina (est jedanaesteraca)

SONET je pjesma od 14 stihova u 4 strofe; podrijetlom iz Provanse, razvio se u Italiji poetkom 13. st. Osnovni oblik je - TALIJANSKI ili Petrarkin sonet (dva katrena i dva terceta 4+4+3+3 ili jedna strofa od osam i druga od est stihova 8+6). Raspored je rima abba abba u katrenima, u tercetima vie kombinacija pri emu je jedino vano da se u tercete ne prenose rime iz katrena i da terceti budu meusobno povezani rimama (npr. ada ada ili cde cde). U pravom sonetu nastoji se da katreni za sebe i terceti za sebe ine cjeline odvojene po smislu, te da njihov odnos bude obrat u obradbi teme. U tercetima se pojavljuje poanta ili neka suprotnost monotoniji rima u katrenima. Hrvatski naziv za sonet je zvonjelica. - ELIZABETSKI ili Shakespeareov sonet (engleski) ine tri katrena i jedan distih (4+4+4+2). Sonetni vijenac ciklus je od 15 soneta. Petnaesti se sonet naziva magistrale ili majstorski sonet, a sastoji se od poetnih stihova prvih 14 soneta. Strofe su prepletene: posljednji stih jednog soneta ponavlja se kao poetni stih sljedeeg soneta. Ponekad prva slova stihova u majstorskom sonetu ine akrostih koji kazuje ime osobe kojoj je sonetni vijenac posveen. Matoev sonet jedan od najveih hrvatskih majstora soneta drao je da u pravom sonetu nije toliko vana izmjena naglaenih i nenaglaenih slogova koliko prava, ista i bogata rima. KNJIEVNOST

KNJIEVNOST je umjetnost rijei. Jezik je graa kojom se oblikuje knjievno djelo. Literatura (lat. littera slovo) je naziv za skup djela koja se odnose na neku temu ili na neko znanstveno podruje. Beletristika (franc. belles lettres) znai lijepa knjievnost, odnosi se uglavnom na romane i novele. PODJELA KNJIEVNOSTI: - prema podrijetlu: usmena i pisana - prema jeziku: hrvatska, francuska, engleska, amerika - prema vremenu nastanka: klasina, moderna Svako djelo je tekst ono to je na nekom jeziku napisano. Knjievno-umjetniko djelo jezina je tvorevina. Za razliku od neumjetnikog teksta, odlikuje se obiljejima: slikovitost, izraajnost, emotivnost, zvukovna i asocijativna vrijednost rijei. Ono to tekstu daje osobitost umjetniki je kontekst (lat. contextum skupa tkano, prepleteno) misaona cjelina unutar koje napisano dobiva pravi smisao. Analizom knjievno-umjetniki tekst ralanjujemo na sastavne dijelove. Interpretacijom tumaimo knjievno djelo utvrujui smisao djela u cjelini i ulogu njegovih pojedinih dijelova s obzirom na cjelinu djela. Funkcije knjievnosti: spoznajna, izraajna, funkcija vrednovanja, zabavljaka, estetska. KNJIEVNI RODOVI: LIRIKA, EPIKA, DRAMA, DISKURZIVNI KNJIEVNI OBLICI. Lirika je pjesnitvo (u stihovima ili prozi) koje je subjektivno, iznosi osjeaje i zasniva se na ritmu. Epika je opi naziv za pripovjednu knjievnost, moe biti u stihovima i prozi, a po znaajkama

je objektivna jer iznosi dogaaje i situacije. Drama je knjievno-scensko djelo, pisana je u obliku dijaloga i namijenjena izvoenju na pozornici. Diskurzivni knjievni oblici (lat. discursus: govor, razmiljanje, rasprava) ili knjievno-znanstvene vrste povezuju znanstveni izraz s umjetnikim elementima i tee pouavanju. ZNANOST O KNJIEVNOSTI je znanost koja prouava knjievnost, a dijeli se na: 1. POVIJEST KNJIEVNOSTI prouava knjievna djela u povijesnom slijedu, a obuhvaa: a) povijest pojedine knjievnosti nacionalnu knjievnost (npr. povijest hrvatske knjievnosti), b) komparativnu (poredbenu) knjievnost istrauje veze i odnose izmeu dvije ili vie nacionalnih knjievnosti, c) opu povijest knjievnosti koja pak obuhvaa: 2. TEORIJU KNJIEVNOSTI prouava ope zakonitosti knjievno-umjetnikog oblikovanja, npr. knjievne rodove i njihove osobitosti (klasifikacija), stilska sredstva (stilistika), stih (versifikacija) i dr. 3. KNJIEVNU KRITIKU bavi se vrednovanjem knjievnog djela (analiza i interpretacija). 4. KNJIEVNU METODOLOGIJU bavi se metodama prouavanja knjievnosti. Znanosti SRODNE ZNANOSTI o knjievnosti jesu: LINGVISTIKA, ESTETIKA i SEMANTIKA..

KNJIEVNI RODOVI I VRSTE LIRIKA (gr. lyra: vrsta glazbala) je nastala u sjedinjenju glazbe, glume, govora i plesa. Obiljeja knjievnog roda lirike jesu: - subjektivna je (osobna) - iznosi osjeaje (emocionalna) - temelji se na ritmu - uglavnom je kratkoga vanjskog oblika, saeta - bogata je pjesnikim slikama, motivima i stilskim izraajnim sredstvima. PODJELA LIRIKE a) PREMA TEMI: Misaona lirika je ona u kojoj se iznosi pjesnikovo misaono iskustvo u svezi s nekom pojavom (D.Cesari, Pjesma mrtvog pjesnika). Socijalna lirska pjesma je ona u kojoj pjesnik pjeva o siromatvu, drutvenoj i ljudskoj nejednakosti i socijalnoj nepravdi (D.Cesari, Vagonai). Ljubavna lirika je ona u kojoj pjesnik izraava ljubavne osjeaje (J. Pupai, Zaljubljen u ljubav). Domoljubna izraava ljubav prema domovini, zaviaju, narodu, jeziku (S. S. Kranjevi, Moj dom). Duhovno-religiozna je ona u kojoj pjesnik izraava religiozne misli i osjeaje (N. op, Isus ita novine; F. Maurani, Svemir; I. Andri, Poimam i shvaam, Bog izbija kao svjetlo). Pejsana opisuje krajolik, esto povezan s raspoloenjem lirskoga subjekta (pjesnika) A. G. Mato, Jesenje vee, V. Vidri, Jutro, A.G. Mato, Notturno, M. Krlea, Nokturno, T. Ujevi, Notturno). b) PREMA TRADICIJI: Himna pjesma uzviena i sveana izraza posveena nekome (ili neemu) koga (ili to) ovjek

smatra vrijednim najveeg potovanja i divljenja (A. Mihanovi, Hrvatska domovina, F. Preeren, Zdravljica; Eshaton, Himna Atonu, bogu-Suncu) Oda sveana pjesma u ast nekome (ili neemu) prema kome (ili emu) osjeamo privrenost ili ljubav (P. Preradovi, Rodu o jeziku, F. Schiller, Oda radosti) Elegija lirska pjesma sjetnoga tona koja izraava aljenje i tugu za neim nedostinim, izgubljenim ili prolim; tualjka (F. Ciraki, Florentinske elegije, I. esmiki, U smrt majke Barbare, J. igori, Elegija o pustoenju ibenskoga polja, R. M. Rilke, Devinske elegije) Epigram jednostavna i duhovita (aljiva ili podrugljiva, satirina) pjesma, kratka, s neoekivanom poentom (Marcijal, Lijenik-grobar, Krivi izbor, Siromani pjesnik; I. Crijevi, Epigram knjinici; I. esmiki, Prosperu; A. G. Mato, Ad hominem, Po Sv. pismu, Djed unuku; S. Vraz, Nadriknjitvo) Epitaf nadgrobni natpis u kojem se na pjesniki nain izraava odnos prema ivotu i smrti, prolaznosti svega (zapisi sa steaka: Slovo o vremenu, Slovo za Ivana, Se lei Hrelja) Ditiramb pjesma u kojoj se zanosno iznose ivotna radost i oduevljenje. To je pjesma koju su stari Grci pjevali u ast boga Dioniza. U poetku je imala obredni karakter, dijaloki oblik i pripovjedne elemente, a s vremenom je postala pjesma koja izraava radost i ivotni optimizam (V. Nazor, Cvrak). Idila naziv za lirsku pjesmu, ali i za svako djelo koje prikazuje miran ivot u prirodi, osobito na selu. Tvorac idile grki pjesnik Teokrit prikazivao je prizore iz seoskog ivota, razgovore i prepirke pastira, ljubavne izjave, natjecanja u pjevanju. Rimljanin Vergilije u idili Bukolike (gr. bukolos, govedar), kasnije nazvane Ekloge (lat. eclogae, izabrane pjesme), opisuje pastirski ivot i arkadijski ugoaj (Arkadija, zemlja sretnih pastira). Dakle, idili srodni nazivi su: bukolika, ekloga, pastorala (vrsta drame). c) PREMA OBLIKU - lirska pjesma u stihovima - lirska pjesma u prozi krai prozni tekst s elementima lirskog izraza ugoaj, subjektivnost, osjeajnost, pjesnike slike, ritam, stilska sredstva (F. Maurani, Svemir) d) PREMA JEZIKU - lirska pjesma na standardnom knjievnom jeziku - dijalektalna lirika pjesma napisana na jednom od dijalekata (D. Domjani, Ciklame, krvave ciklame; D. Gervais, Tri nonice) - lirika na argonu PRISTUP LIRSKOJ PJESMI Pri analizi lirske pjesme uoavamo: temu, kompoziciju, jezik i stil. TEMA u lirskoj pjesmi nema pripovijedanja, ali ona o neemu govori i to je vrlo esto naznaeno u naslovu (tema je ono o emu pjesma govori). KOMPOZICIJA je nain na koji su dijelovi organizirani u cjelinu, raspored tih dijelova. MOTIV je najmanja tematska jedinica, najmanji dio neke teme. U lirskoj se pjesmi uglavnom niu asocijacije uz glavni motiv (motivski asocijativni niz ).

a) vanjska kompozicija odnosi se na vanjske znaajke, oblik pjesme. b) unutarnja kompozicija raspored motiva i njihovo znaenje za cjelinu pjesme STROFA ili kitica skupina je stihova jednakog ili nejednakog broja slogova povezanih istom misli i osjeajem koji izraavaju. Strofe: distih ili dvostih (strofa od dva stiha), tercet, tercina (od tri stiha), katren, etverostih (strofa od etiri stiha), pentastih (5), se(k)stina (6), septima (7), oktava (8). STIH je temeljni dio pjesme, (najee) redak u pjesmi. Vezani stih temelji se na odreenom broju slogova. Najee ima rimu. Po broju slogova stihovi su najee: osmerci, deseterci, jedanaesterci... Slobodan stih nema odreeni broj slogova i rimu, nema nikakvih pravila u gradnji stihova i strofa. Strofina pjesma: stihovi se niu jedan za drugim; stihina pjesma: stihovi su povezani u strofe. Sonet je pjesma od 14 stihova u etiri strofe. Osnovni oblik soneta je talijanski ili Petrarkin sonet. JEZIK I STIL Jezik pjesme moe biti standardni, dijalekt i argon. Stil je skup jezinih obiljeja koja razlikuju jednog pisca od drugog pisca. Osnovna stilska sredstva zovu se FIGURE. Postoje: dikcije ili glasovne figure, figure rijei ili tropi, reenine ili sintaktine ili figure konstrukcije te figure misli (odnose se na iri smisao). RITAM nastaje u pravilnoj izmjeni naglaska, stanke, istih glasova, rijei i reeninih dijelova. Ritam moe biti: brz, spor, ujednaen, smiren. Na ritam utjeu: prebacivanje (u sljedei stih prenosi se samo jedna rije iz prethodnoga stiha), opkoraenje (dio prethodnog stiha prenosi se u sljedei stih). Na ritam utjee i RIMA ili srok glasovno podudaranje na kraju stiha. EPIKA (gr. ephos rije, pjesnika pripovijest) Znaajke knjievnog roda epike jesu: - iznosi dogaaje i situacije - objektivna je - slui se pripovijedanjem (naracijom) i opisivanjem (deskripcijom) EPSKE VRSTE A. EPSKO LIRSKE VRSTE Poema iznosi neki dogaaj, ali sadri i elemente lirskog izraza (I. G. Kovai, Jama) Balada epsko-lirska vrsta tunog raspoloenja s traginim zavretkom (narodna, Asanaginica) Romanca epsko-lirska vrsta uglavnom ljubavnog sadraja (F. G. Lorca, Ciganski romancero) B. EPSKO PJESNITVO Epska pjesma opirnije djelo u stihovima pripovjednog karaktera (iznosi jedan dogaaj) Ep opirnije djelo u stihovima pripovjednog karaktera (iznosi vie dogaaja) Epopeja iri ep koji prikazuje dogaaje vane za cijeli narod (nacionalna epopeja)

C. JEDNOSTAVNI OBLICI prozni oblici koji oblikuju i izraavaju neku ivotnu pojavu, a izvorno pripadaju usmenoj knjievnosti Mit vjerovanje koje na temelju mitskog iskustva govori o postanku svijeta, o bogovima Legenda pria o ljudima iji je nain ponaanja i pogled na svijet uzor takvog tipa ponaanja, esto s elementima fantastike Bajka prozna vrsta u kojoj se isprepleu stvarni i nestvarni dogaaji Basna kratka prozna vrsta u kojoj su likovi ivotinje, stvari i apstraktni pojmovi Saga prozna vrsta koja govorio dogaajima iz obiteljskog ivota Vic kratka jezina tvorevina koja izaziva smijean dojam Zagonetka poseban oblik postavljanja pitanja Poslovica, aforizam izreka koja u obliku tvrdnje iskazuje neko ivotno iskustvo D. SLOENI OBLICI Novela prozni oblik krai od pripovijetke s manjim brojem likova i ueg mjesta radnje (V. Kaleb, Gost; A. G. Mato, Cvijet sa raskra) Pripovijetka prozni oblik dui od novele, a krai od romana (P. Pavlii, Dobri duh Zagreba) Roman dulji prozni oblik radnjom koja obuhvaa velik broj epizoda (dogaaja) i likova (A. enoa, Zlatarovo zlato; J. D. Salinger, Lovac u itu)

PRISTUP EPSKOM DJELU U svakom epskom djelu treba uoiti: temu, kompoziciju, likove, mjesto i vrijeme radnje, ideju, jezik i stil. TEMA je ono o emu govori knjievno djelo. KOMPOZICIJA je skup dijelova epskoga djela, njihov poredak i meusobni odnos. Vanjsku kompoziciju djela odreuje broj veih samostalnih cjelina koje ine djelo. Unutarnju kompoziciju odreuju: fabula, sie, epizode i meusobni odnos samostalnih cjelina. FABULA je slijed uzrono-posljedino povezanih dogaaja. To je slijed dogaaja predoenih onako kako su se dogodili u djelu. Unutar fabule razlikujemo: - pokretake (dinamike) motive pokreu radnju naprijed. - statike ( retardirajue) motive zaustavljaju radnju Redoslijed iznoenja dogaaja moe biti: - kronoloki (dogaaji se niu jedan za drugim kako su se dogodili) - retrospektivan (povratak u prolost) - simultan (istodobno iznoenje dvaju ili vie dogaaja) SIE je umjetnika organizacija fabule i nain slaganja i preplitanja dogaaja. To je kronoloki (vremenski stvaran) slijed dogaaja bez obzira kojim su se redom u djelu dogodili.

EPIZODE su vea udaljavanja od osnovnoga fabularnog toka. To su zaokruene cjeline unutar veega epskog djela. Kljune epizode su bitne epizode u djelu. LIKOVI su nositelji fabule. Karakter je psiholoki oblikovan lik. Karakterizacija je umjetniko oblikovanje ljudskog lika ili karaktera. Vrste karakterizacije: o karakterizacija vanjtinom iz izgleda se moe razabrati karakter nekog lika, o metaforika karakterizacija opisani su prostor i sredina u kojima lik boravi te oni upuuju na karakter lika, o karakterizacija likova po govoru govorom lika upuuje se na njegovo podrijetlo, socijalnu pripadnost i stupanj obrazovanja. Stvaralaki postupci u karakterizaciji lika: opis (vanjski izgled lika), pripovijedanje o postupcima lika iz ega zakljuujemo kakav je lik, dijalog koji takoer oslikava likove, pievi komentari.

Motivacija je uvjetovanost postupaka nekoga lika. Vrste motivacije: - etika: moralna opredijeljenost lika, njegovi moralni nazori, moralnost njegovih postupaka, - psiholoka motivacija nain razmiljanja i osjeaji samog lika, - socioloka motivacija podrijetlo lika, njegova klasna pripadnost, drutveni poloaj, utjecaj drutva i sredine na njegovo ponaanje i stavove. MJESTO I VRIJEME RADNJE je odreenje gdje se i kada odvija radnja. IDEJA je piev stav prema problemima djela.

JEZIK I STIL Osoba koja pripovijeda zove se pripovjeda. On moe govoriti u 1. licu (Ich-forma) ili u 3. licu (Er-forma). Pripovjeda koji zna sve to se dogodilo i o emu razmiljaju likovi zove se sveznajui pripovjeda. Pripovjedaevi komentari: apeli (pripovjeda se obraa itatelju), lirski izriaj (izraava svoj emotivni odnos prema onome o emu pripovijeda), refleksije (izraava svoje nazore vrjednosnim sudovima o zbivanjima i pojava o kojima pripovijeda). Stil je umjetnika tvorba jezika nekog pisca, a ovisi o njegovoj osobi (sposobnosti) sa svim komponentama, od obrazovanja do osjeajnog bogatstva i temperamenta, o njegovoj drutvenoj opredijeljenosti i etikim naelima, o knjievnom pravcu kojem pripada itd. Umjetniki oblici izraavanja jesu stilska izraajna sredstva. Stvaralaki postupci. Najvaniji stvaralaki postupak proznoga knjievnog djela jest pripovijedanje ili naracija (nizanje motiva po naelu onoga to je dalje bilo), ali vani su i opisivanje ili deskripcija (dio po dio niu se znaajke nekog predjela, osobe), razgovor i monolog.

DRAMA (gr. drama radnja) je knjievno-scensko djelo. Znaajke dramskog knjievnog roda: radnja se iznosi u dijalokom obliku i namijenjena je izvoenju na pozornici. Dramski tekst pripada knjievnosti i kazalinoj umjetnosti (jer se prema njemu radi kazalina predstava). Dramski tekst kao knjievni tekst: - pisan je u obliku dijaloga - na samom poetku dramskog teksta nabrojene su osobe, odnosno lica koja se pojavljuju u drami - sastavni dio dramskoga teksta su didaskalije (upute glumcima i redatelju) - dramski tekst uglavnom je podijeljen na inove i prizore - bitno obiljeje drame jest dramski sukob i napetost (koja je posljedica razvoja dogaaja ili suprotnih gledita i sukoba likova). Kazalina predstava: - plakati, oglasi, afii (oglasi na plakatima s imenima osoba koje sudjeluju u ostvarenju predstave) - ti se podaci nalaze i u programu, odnosno katalogu predstave - osobe koje sudjeluju u ostvarenju predstave: dramaturg (bira drame za kazalini repertoar), redatelj (prema njegovoj se zamisli i uputama drama postavlja na scenu), glumci (oivljavaju na sceni zamiljena dramska lica), scenograf (osmiljava izgled scenepozornice te mizanscenu: raspored glumaca na pozornici), kostimograf (osmiljava kostime za predstavu), majstor svjetla (brine se o rasvjeti), inspicijent (nabavlja stvari potrebne za predstavu ili pokus, upravlja statistima, daje znak glumcima kada trebaju izii na scenu).

PRISTUP DRAMSKOM DJELU U dramskom djelu treba uoiti: TEMU ono o emu govori dramsko djelo KOMPOZICIJU od kojih se dijelova (uglavnom inova) drama sastoji i u kakvom su oni meusobnom odnosu. Treba uvidjeti ostvaruje li se dramska radnja u sljedeim fazama: uvod, zaplet, kulminacija (vrhunac), obrat (peripetija) i rasplet. LIKOVE osim vanjskih osobina likova, koje su esto navedene u didaskalijama, likove karakteriziramo na osnovi njihovih postupaka, njihovih meusobnih odnosa i govornih osobitosti. MJESTO I VRIJEME RADNJE gdje se i kada odvija radnja IDEJU piev stav prema problemu koji obrauje JEZIK I STIL osobitosti pieva jezika i naina izraavanja.

DRAMSKE VRSTE (drama u irem smislu, dramski rod) TRAGEDIJA dramski tekst kojega karakterizira tragian sukob likova s traginim raspletom (smrt glavnog junaka/glavnih junaka), (Sofoklo, Antigona) Aristotel, prvi teoretiar tragedije, smatrao je da tragedija mora izazvati strah i saaljenje te tako proiivati osjeaje gledatelja. To proienje osjeaja nazvao je katarza. KOMEDIJA dramsko djelo kominoga ugoaja, s kominim likovima i zapletima i sretnim zavretkom. Razine smijenoga: satirinost, ironinost, humor, grotesknost (M. Dri, Skup). Vrste komedije: komedija karaktera (tipovi karaktera smijeni zbog neke mane ili prenaglaenog osjeaja), komedija intrige (neobini i smijeni zapleti), komedija situacije (neoekivane, neobine i smijene situacije), komedija konverzacije (duhovite dosjetke i openito razgovor i jezik koji izazivaju smijeh), farsa (posebna vrsta komedije jednostavnog sadraja ispunjenog jeftinom i esto vulgarnom duhovitou), lakrdija (posebna vrsta komedije kojoj je cilj nekoga ismijati ili izrugati), vodvilj (posebna vrsta komedije, najee pjevna i plesna vesela igra). DRAMA U UEM SMISLU dramski tekst u kojemu se prikazuje ozbiljan dogaaj ili problematizira drutveni problem vezan za neke osobe ili neku drutvenu sredinu (I. Vojnovi, Ekvinocijo) DISKURZIVNI ROD I PUBLICISTIKA (knjievno-znanstveni rod) (lat. discurs: govor, razmiljanje, rasprava; ralanjivanje) Diskurzivni knjievni oblici imaju knjievne (umjetnike, subjektivne) i znanstvene (objektivne, injenine) znaajke, te ih zato nazivamo knjievnoznanstvenim oblicima.

DISKURZIVNE VRSTE Esej ili ogled kratki prozni oblik s temom iz bilo kojega podruja, stilski oblikovan ujedinjavanjem umjetnikoga i znanstvenog izraza (otac eseja iz 16. st., Francuz Michel de Montaigne, O cilju odgoja; esej kao oblik kritike: R. M. Rilke, Pisma mladom pjesniku) Putopis vrsta u kojoj putopisac nastoji objektivno (znanstvenim stilom) opisati krajeve kojima putuje, ukljuujui i svoje vienje krajeva i ljudi, dojmove, osjeaje (subjektivno), (M. Nemi, Putositnice) Biografija vrsta teksta u kojemu se na umjetniki nain prikazuje ivot znamenite osobe Autobiografija vrsta teksta u kojemu pisac na umjetniki nain prikazuje svoj ivot Dnevnik vrsta teksta u kojemu pisac zapisuje dnevne dogaaje, izraava svoj odnos prema njima i iznosi svoje objanjenje i vienje tih dogaaja Memoari vrsta teksta u kojemu pisac iznosi svoja sjeanja i uspomene na ljude i dogaaje te na dogaaje iz vlastitoga ivota

PUBLICISTIKE VRSTE (publicistika: objavljivanje u novinama, asopisima, srodna novinarstvu) Rasprava opsenija je od eseja i smatra se znanstvenom vrstom; kad je posveena knjievnoj ili umjetnikoj temi, sjedinjuje znanstveni pristup i knjievnoumjetniki nain obrade. Polemika u razradi nekog problema na zanimljiv se nain sukobljavaju predstavnici razliitih miljenja i uvjerenja. Feljton ili podlistak na zanimljiv i popularan nain obrauje teme iz filozofije, knjievnosti, umjetnosti, politike, povijesti; objavljuje se u nastavcima u novinama, uvijek na istome mjestu (ima vie nastavaka, za razliku od tzv. kolumne, stalnoga mjesta istog autora s uvijek novom temom) Reportaa izvjee o nekom dogaaju, doivljaju, pojavi koja se moe umjetniki obraditi: ne niu se samo injenice, nego pisac iznosi svoje stavove, uvjerenja, dojmove TEMELJNA CIVILIZACIJSKA DJELA (knjievnosti starih civilizacija) 1. INDIJSKA KNJIEVNOST VEDE (16. 6. st. pr. Kr.) svete staroindijske knjige stoljeima prenoene usmenom predajom. Veda se u uem smislu sastoji od etiriju zbirki (samhita) stihova i proze od kojih je najstarija i najvanija Rgveda. MAHABHARATA (4. st. pr. Kr. 4. st.), staroindijski ep od 200 tisua stihova u 18 knjiga. Temeljni i najstariji dio je pravi ratniki ep o borbi za vlast izmeu dviju loza plemena Bharata. Djelo se sastoji od povijesne kronike, filozofskih razmiljanja, ljudskih vjerovanja, mitova i legenda. Bhagavadgita ili Pjesma o boanskome (Gita) je najvaniji i najpopularniji dio (moralno-filozofski spis). RAMAJANA (4.st. pr. Kr. 2.st. po Kr.), staroindijski ep od 38 tisua stihova o boanskom junaku i kralju Rami i njegovim borbama protiv demonskog boga Ravane. U fantastinom i mitskom okviru nalazimo jae utjecaje budizma. PANATANTRA (3.st. pr. Kr.), indijska zbirka pripovijedaka, sastavljena od 5 knjiga. U osnovnu radnju o kraljevim glupim sinovima koje mudrac ui umjetnosti vladanja, upletene su mnoge prie, basne i bajke iz starijih izvora ili folklora. Njezini su se motivi irili na istok i na zapad te snano utjecali na europsku folklornu i umjetniku knjievnost. 2. BABILONSKA KNJIEVNOST EP O GILGAMEU (1700.g. pr. Kr.) je dvodijelni ep (12 pjevanja) babilonsko-asirske knjievnosti. Tema je prijateljstvo kralja Gilgamea i poludivljeg ovjeka Enkidua. 3. HEBREJSKA KNJIEVNOST BIBLIJA ili Sveto pismo je zbirka pouno-moralistikog i poetskog sadraja koju krani i idovi dre svetom. Biblijske knjige napisane su u vremenu od 13. st. pr. Kr. do 2. st. po Kr. Biblija sadri 46 knjiga Staroga zavjeta i 27 knjiga Novoga zavjeta, ukupno 73 knjige. Dijelovi Staroga zavjeta: Petoknjije (grki Pentateuh: pet svitaka; idovski Tora: Zakon), Povijesne knjige, Psalmi, Mudrosne knjige, Proroci Dijelovi Novoga zavjeta: Evanelja (Matej, Marko, Ivan, Luka), Djela apostolska, Poslanice apostola, Apokalipsa Petoknjije se sastoji od pet dijelova: Knjiga Postanka (Genesis, mitoloka i povijesna tematika), Knjiga Izlaska (Exodus, vjerski najvanija knjiga vezana uz povijesni lik Mojsija i sklapanje Sinajskoga saveza), Levitski zakonik, Knjiga Brojeva, Ponovljeni zakon.

Psalmi (11.- 4. st. pr. Kr.) su pjesme za pjevanje uz glazbenu pratnju, najvaniji oblik hebrejske religiozne poezije, pripisivane kralju Davidu. Zbirka psalama (psaltir) sadri 150 pjesama: hvalospjeve, himne, tubalice, zahvalnice, pokornike, liturgijske, hodoasnike, poune i proroke pjesme. Oblik: prozni stavci ili verseti (znatan utjecaj na stvaranje slobodnoga stiha u modernoj poeziji). Pjesma nad pjesmama (4. st. pr. Kr.), najljepe djelo ljubavne poezije staroga Istoka, pripisivano kralju Salomonu; vjerojatno zbornik narodnih ljubavnih pjesama, preteno svatovskih (epitalam: svatovska pjesma), bujne metaforike. Dijalog Zarunika i Zarunice ukljuuje i zbor djevojaka. Judita (2. 1. st. pr. Kr.) pripada povijesnim biblijskim knjigama; dramatski koncipiran prozni tekst s lirskim umecima (lijepa udovica Judita uspijeva spasiti izraelski grad Betuliju od Nabukodonozorova vojvode Asirca Holoferna). Evanelje po Ivanu (kraj 1. st.) Ivan osvjetljuje Isusov duhovni profil i tumai simboliku dogaaja i Kristovo uenje razraenim parabolama (prie u kojima se pojava objanjava drugom, naoko potpuno razliitom) i duim govorima. Proslov: U poetku bijae Rije Najpoznatiji su PRIJEVODI Biblije: Septuaginta ili Prijevod sedamdesetorice (na grki, 3./2. st.pr.Kr.) i Vulgata ili Prijevod sv. Jeronima (na latinski, izmeu 386. i 406.g., na njemu se temelje gotovo svi europski prijevodi). Prvi cjelovit prijevod Biblije na hrvatski jezik: Matija Petar Katani (1831.). 4. TALMUD (hebr. talmud: uenje) veliki zbornik idovske postbiblijske literature u kojoj su na osnovi usmene predaje zapisane upute i propisi, tumaenja i blagoslovi koji se odnose na zakonodavstvo, osobni i obiteljski moral, prehranu, blagdanske obrede, osobnu istou i sl., zatim rasprave, polemike, poune prie, anegdote i legende nastale u idovskim zajednicama u Palestini do 4. st. i u Babiloniji do 6. st. (Jeruzalemski i Babilonski Talmud). 5. ARAPSKA KNJIEVNOST KUR'AN (612. 653.), sveta knjiga islama; sadri izreke Muhamedove koje mu je u Meki i Medini diktirao melek Dabrail (arkaneo Gabrijel). Sastoji se od 114 poglavlja (sura) koja sadre moralne, pravne i religiozne poruke. Primjer je arapskog proznog stila, presudno utjecao na islamsku kulturu. KLASINA/ ANTIKA KNJIEVNOST (knjievnost starih Grka i Rimljana) Pojam klasina knjievnost obiljeava knjievnosti starih Grka i Rimljana, na klasinim jezicima grkom i latinskom, dakle, cjelinu antike knjievne ostavtine. GRKA KNJIEVNOST Epika, lirika, drama, komedija, tragedija knjievni su rodovi ili vrste koje su nastale u Grkoj ili su na grkom tlu stekle konaan oblik. I. ARHAJSKO RAZDOBLJE STARE GRKE KNJIEVNOSTI (750. 450. pr. Kr.) Obiljeeno je raznolikou narjeja i mnoinom knjievnih sredita. Alfabet je ve poznat, ali je knjievnost u velikom dijelu usmena. Vrste: ep (Homer) i lirika (Alkej, Sapfa, Anakreont i Pindar), a i basna (Ezop). II. KLASINO RAZDOBLJE (oko 450. 323. pr. Kr.) Omeeno je procvatom atenske demokracije i smru Aleksandra Velikoga. Atena je kulturno i knjievno sredite. KAZALITE je glavno mjesto knjievnoga ivota. Dominiraju dramske vrste: tragedija (Eshil, Sofoklo i Euripid) i komedija (Aristofan). Vrhunce dosee i umjetnika proza. To je vrijeme velikih povjesniara Herodota i Tukidida, govornika Demostena i filozofa Platona i Aristotela. III. HELENISTIKO RAZDOBLJE (323. oko 30. pr. Kr.)

Obuhvaa tri stoljea, od smrti Aleksandra Velikoga do propasti Egipta. Grka je kultura uvelike proirila svoje granice. Ukus diktira kulturna elita s nametljivom erudicijom. Na cijeni su kratki oblici: epilij (kraa epska pjesma), kratka pastirska pjesma, a najpopularniji je epigram. IV. RIMSKO (CARSKO) RAZDOBLJE (oko 30. pr. Kr. VI. st.) Grka knjievnost razvija se u politikom okruju rimske drave. Okree se slavnim razdobljima kulturne povijesti, batini. Jedina novija vrsta, premda naslijeena, jest roman.

GRKA EPIKA HOMER (oko 800. pr. Kr.) najstariji poznati grki pjesnik. U antici su mu pripisivali autorstvo Ilijade i Odiseje, niz kiklikih epova s trojanskom ili tebanskom tematikom, zatim tzv. homerske himne bogovima, aljiv spjev Batrahomiomahija (Boj aba i mieva) i mnoga druga djela, a poslije su mu odricali sve osim Ilijade. HOMERSKO PITANJE je pitanje autorstva Ilijade i Odiseje (pluralisti-analitiari brane misao o kolektivnom autorstvu, a unitaristi ih pripisuju jednom autoru). Ilijada je epopeja od 24 pjevanja. Ilij je drugo ime grada Troje. Govori o pedeset i jednom danu posljednje, desete godine rata. Ahejci su: braa Menelaj i Agamemnon, tesalski kralj Ahilej te Odisej, a Trojanci su: kralj Prijam i njegovi sinovi Paris i Hektor. Povod ratu je Parisova otmica Menelajeve ene Helene. Glavni motiv je Ahilejeva srdba. Bogovi imaju veliku ulogu u razvoju radnje. Stih je, kao i u Odiseji, heksametar (pet daktila i jedan trohej). Odiseja je mlai i krai spjev. Za razliku od Ilijade, prikazuje mirnodopski ivot starih Grka. Radnja se zbiva deset godina po padu Troje i to na dva plana Itaka prije i nakon povratka kralja Odiseja, tienika boice Atene, i traganje sina Telemaha za ocem, te samo Odisejevo desetogodinje lutanje o kojemu pria na dvoru feakoga kralja Alkinoja. Nakon povratka, na Itaci ubija nasrtljive prosce vjerne mu ene Penelope i nalazi smirenje. Simbol je nemirnoga duha pa je prisutan i u kapitalnim djelima kao to su Danteov Pakao ili Joyceov Uliks. GRKA LIRIKA ALKEJ (1. pol. 6. st. pr. Kr.) pjesnik s otoka Lezba, majstor stiha i forme, predstavnik monodijske melike (poezija za solo pjevanje uz pratnju lire).Pjesma Lai domoljubnog je karaktera kao i veina njegove poezije (mrnja na tirane, politiki motivi, rat). Alkejska strofa (dva jedanaesterca, jedan deveterac i jedan deseterac) popularna je i u novovjekoj poeziji, a njome se esto sluio rimski pjesnik Horacije. U naoj poeziji, u 18. st. Ignjat urevi, a u doba hrvatskog preporoda: P. Preradovi i I. Maurani (Primorac Danici kojom pozdravlja Gajev asopis). SAPFA (1. pol. 6. st. pr. Kr.) najvea grka pjesnikinja, rodom s Lezba. Pisala eolsku monodijsku liriku i korske svadbene pjesme (epitalamije). Sve su njene pjesme ljubavne tematike. Uz himnu Afroditi, najpoznatija je Ljubavna strast. Safika strofa (tri jedanaesterca i jedan peterac) bila je popularna i u srednjovjekovnom latinskom crkvenom pjesnitvu, a u nas u hvarskoj crkvenoj poeziji 16. i 17. st. te u crkvenim himnama 18. st.

ANAKREONT (2. pol. 6. st. pr. Kr.) grki lirik rodom iz Male Azije. Njegove kratke pjesme slave vedre strane ivota, radosti uivanja u ljubavi, vinu i veselu drutvu. Pjesme Iskren sam i Pijuckajmo tipine su anakreontske pjeme: slave ivotne radosti, a naroito vino i vinsko raspoloenje. Blizak je uenju filozofa Epikura, zasnovanom na razumu i tenji za sreom. PINDAR (oko 518. 442.) rodom iz okolice Tebe, najvei predstavnik grke korske lirike (sauvalo se samo oko 500 fragmenata i 4 knjige epinikija - oda u ast pojedinih natjecatelja). Majstor teke forme ode, uzviena stila, u pjesmi Pjesnik o ratu osuuje rat i zla koja donosi. GRKA DRAMA ESHIL (525. 456. pr. Kr.) tvorac grke tragedije. Pjesnik je junakog duha svoje epohe koji oivljava u herojskim likovima svojih junaka. Napisao je oko 90 drama (70 tragedija i 20 satirskih igara), a sauvano je samo 7 tragedija, od kojih su najpoznatije Okovani Prometej i jedina sauvana antika organska (sadrajno povezana) trilogija Orestija. Zbor ili kor u ranoj fazi razvoja grke tragedije nije bio samo komentator ve i nositelj radnje, pa tako u njegovoj drami Pribjegarke kor od 50 djevojaka, Danaida, ima ulogu glavnog junaka. Eshil je uveo drugog glumca, smanjio ulogu kora, pojaao znaenje dijaloga i tako od lirske kantate stvorio prvu pravu grku dramu. Ona ipak predstavlja prvi stupanj dramskog razvoja: radnja je jednostavna i statina, likovi titanski komponirani, stil svean i uzvien s obiljem metafora, lirske korske partije imaju znaajnu ulogu i otkrivaju Eshila kao velikog lirskog pjesnika, junaci su idealizirana bia naglaenih svojstava, a ovjek je samo igraka u rukama bogova. Okovani Prometej prvi je i jedini sauvani dio trilogije o Prometeju. Obrauje mit o Titanu koji je pomogao Zeusu u borbi protiv starog poretka i starih bogova, ali mu se usprotivio kad je uvidio da se Zeus, doavi na vlast, pretvara u tiranina koji eli unititi sve to mu se nae na putu, pa tako i ljudski rod. Prave radnje i nema, glavni je protagonist nepokretan, prikovan uz stijenu, te razvija svoje misli i dijalogu sa zborom i s likovima koji pokraj njega prolaze. Premda na kraju stradava (Zeus je sruio stijenu o koju je prikovan),on je moralni pobjednik, jer trijumfira njegova ideja o nepobjedivosti pravde i neumitnosti ljudskoga napretka. Ostali likovi: Zeus, Okean, zbor nimfa Okeanida, Sila i Vlast, Ija, Hera, Hefest, Hermes. SOFOKLO (496. 406.) rodom iz Atene, suvremenik Perikla i procvata atenskog polisa. Od 123 dramska djela, sauvano u cjelini samo 7 tragedija (Ajant, Elektra, Kralj Edip, Antigona, Trahinjanke, Filoktet, Edip na Kolonu). Pojaava dramsku radnju i ulogu dijaloga, uvodi treeg glumca, smanjuje partije kora i poveava broj njegovih lanova na 15, pie prve anorganske ili sadrajno nepovezane trilogije te tako stvara uglavnom definitivnu formu grke drame. Junaci vie nisu titanske linosti kojima upravljaju usud i volja bogova, ve stvarni ljudi koji odluuju o svojoj sudbini te svoju veliinu zahvaljuju jedino vrstoi svojega karaktera. Najvei je i najsavreniji antiki tragiar.

Kralj Edip najpoznatija je grka tragedija. Obraujui mit o Edipu kojemu su bogovi unaprijed odredili sudbinu, Sofoklo zadire u pitanje pravednog grjenika. Kad Edip sazna da je bez svoje krivnje kriv, on ipak ima snage objaviti istinu i kazniti sama sebe. Likovi: kralj i kraljica Jokasta, njihov sin Edip, njegova i Jokastina djeca: Antigona, Izmena, Eteoklo i Polinik. Edip je simbol ljudskoga duha: istinoljubiv, pravedan, mudar i moralan. Antigona je tragedija o sukobu zemaljskih i boanskih zakona. Problematizira odnos pojedinca i vlasti, samu vlast te ljubav i odnos prema vjeri. Antigona nosi oevu (Edipovu) traginu krivnju. Usprkos izriitoj naredbi svojega ujaka, tebanskog vladara Kreonta, Antigona pokapa svojega brata Polinika. Kreont je osuuje na smrt, narod je uz nju, Hemon pokuava odvratiti oca od kazne, ali on mijenja odluku tek kad ga Tiresija upozori na moguu nesreu. No, Antigona se ve sama ubila, potom i Hemon, a na kraju i Hemonova majka. Kreont ostaje iv, ali je Antigona moralna pobjednica. Ostali likovi: Kreontov sin Hemon, Antigonin zarunik, Kreontova ena Euridika, vra Tiresija, Antigonina sestra Izmena. EURIPID (oko 485. 406. pr. Kr.) posljednji veliki grki tragiar. Od devedesetak tragedija sauvano je 17. Najpopularnije su: Alkestida, Medeja, Hipolit, Elektra, Ifigenija u Tauridi. Udaljuje se od opih problema i udubljuje u ivot i psihu pojedinca. Euripid na svoj nain interpretira mitologiju: mitoloki junaci nisu ni titanska ni idealizirana bia, ve obini ljudi, sa svim nedostacima, strastima i slabostima. Utjecao je na novoatiku komediju i rimsku dramu i vie od svih grkih tragiara utjecao na oblikovanje europske drame. Nakon mita u kojem je smrtnica Elektra, ki mikenskoga kralja Agamemnona i njegove ene Klitemnestre, spasila brata Oresta i potakla ga da osveti oca i ubije majku koja je izdala i, uz ljubavnikovu pomo, ubila slavnoga kralja, udala se za njegova bratia Egista i dovela ga na vlast, Euripid Elektru opisuje kao ponienu mladu enu koju su udaljili iz dvora i udali za priprosta seljaka kako bi njezinim nasljednicima onemoguili povratak na prijestolje. To u njoj pojaava mrnju na majku i ouha u kojima vidi ne samo oeve ubojice ve i krivce za svu bijedu svojega ivota. U kazalinu praksu Euripid prvi uvodi kulise, a radnju smjetava u dvorite seoske kolibe. Elektra je psiholoki produbljen lik mlade, nezadovoljne ene koja se smiruje tek nakon stranoga ina i postaje svjesnom zloina i svoje odgovornosti za njega.

RIMSKA KNJIEVNOST Druga je klasina umjetnost koja je odsudno oblikovala duhovnost zapadnoga svijeta. Temeljno je obiljeje rimske knjievnosti nasljedovanje grkih uzora i nadmetanje s njima. Za razliku od Grka, Rimljani nisu tvorci knjievnih vrsta: jednu jedinu, satiru, drali su svojom. Novi biljeg dali su ljubavnoj elegiji, satirikom epigramu, pjesnikim i proznim poslanicama. I. ARHAJSKO RAZDOBLJE RIMSKE KNJIEVNOSTI (240. 80. pr. Kr.) Brojni su knjievni prijevodi i kazaline prilagodbe u emu prednjae komediografi Plaut i Terencije.

II. ZLATNI VIJEK (80. pr. Kr. 14. posl. Kr.) Dosee svoj vrhunac i u stihu i u prozi. Epovi: Lukrecije, Vergilije, Ovidije. Elegija i epigram: Katul. Ljubavno pjesnitvo: Propercije, Tibul i Ovidije. Lirika, satire i poslanice: Horacije. Proza: povjesniar Cezar. Retorika: Ciceron. III. SREBRNI VIJEK (od Tiberija do Trajana). Satira: Juvenal. Roman: Petronije. Basna: Fedro. Epigram: Marcijal. Povijest:Tacit. Filozofski esej i tragedija: Seneka. IV. RAZDOBLJE KASNOGA CARSTVA (117. 476.) sukob poganske tradicije i kranstva, te pomirba dvaju svjetonazora. Rimska batina nastavlja ivjeti u novim, kranskim tumaenjima, a latinski jezik u cijelom srednjovjekovlju ostaje jezikom knjievnosti, znanosti, crkve i uprave. Apulej, rimski filozof (o Platonu) i knjievnik (fantastino-satirini roman Zlatni magarac ili Metamorfoze). PLAUT (oko 254. 184. pr. Kr.), najvei rimski komediograf. Utvreno je autorstvo 21 komedije. Najuspjelije su Memaechmi, Hvalisavi vojnik i krtac (Aulularia ili Komedija o loniu). krtac je komedija karaktera. Ima dvije dramske radnje: 1. krti starac Euklion i njegovo blago i 2.udaja Fedre, Euklionove keri. Likonid je mladi koji prosi Fedru, a Megador bogati susjed koji ne trai miraza. Ova je komedija nadahnula hrvatskog renesansnog komediografa Marina Dria (Skup) i francuskog klasicistikog komediografa Molierea (krtac). KATUL (87. pr. Kr. 54. pr. Kr.), rimski pjesnik poznat po svojoj intimnoj lirici. U ljubavnoj pjesmi Jadni Katule ali samoga sebe zbog ljubavnog rastanka. VERGILIJE (70. pr. Kr. 19. pr. Kr.), pjesnik ekloga, nove vrste pjesnitva (zbirka Bukolike pastirske pjesme). Najdotjeranije djelo mu je Georgike, didaktiki ep o ratarstvu. ivei na Augustovu dvoru, stvorio je Eneidu, junaki ep u 12 knjiga o trojanskom junaku Eneju koji se nakon pada Troje spasio i sa sinom Askanijem otplovio u Italiju da bi, na uu Tibera, osnovao rimsko carstvo. Enej je prikazan kao praotac Rimljana, pa tako i cara Augusta. Pisao je po uzoru na Homera (prvih est pjevanja prema Odiseji, a drugih est prema Ilijadi). Snano, psiholoki produbljeno opisana je kartaka kraljica Didona i njezina ljubav prema Eneju. Vergilije je postao uzorom mnogim epskim pjesnicima (Dante, Ariosto, Maruli). HORACIJE (65. pr. Kr. 8. pr. Kr.), pjesnik Augustova doba. Pjesnika djela: Epode, Satire, Pjesme (Carmina) ili Ode, rodoljubne Pjesme stoljetnice. Oda Lidiji nazvana je kraljicom oda. Napisao je i dvije knjige pjesnikih Poslanica (Epistulae) od kojih je najznaajnija Poslanica Pizonima, prozvana ve u antici Ars poetica (Pjesniko umijee). To je svojevrsna klasicistika poetika u kojoj istie da je bit umjetnikoga djela sklad. Postala je kanonom europske normativne poetike. TIBUL (oko 54. pr. Kr. 19. pr. Kr.), rimski lirik. Napisao je niz elegija u elegijskom distihu. Elegija Deliji jednostavna je i melankolina. Pjesnik ezne za mirnim seoskim ivotom. OVIDIJE (43. pr. Kr. -18. po Kr.), najplodniji rimski pjesnik. U prvom, rimskom razdoblju pie tri knjige ljubavnih pjesama (Amores), lascivni parodino-didaktiki ep Ljubavno umijee (Ars amatoria), zbirku ljubavnih pisama mitolokih junakinja Heroide itd., kao i 15 knjiga Metamorfoza. To je njegovo najvanije djelo od skoro 12 tisua heksametara u kojima je obradio priblino 250 mitolokih pria koje zavravaju nekom preobrazbom (npr. Piram i Tizba). Po odlasku u progonstvo (August ga je protjerao zbog otklona od drutvenih normi), poezija mu je vie misaona i osobna. Iz tog su razdoblja dvije zbirke elegija Tualjke (Tristia) i Pisma s Crnog mora ili Poslanice iz Ponta (Ex Ponto).

MARCIJAL (40.-104.), najvei rimski pjesnik epigrama kojih je sauvano oko 1500 (npr. Siromani pjesnik). Koncizni su, duhoviti, s uspjelom zavrnom poentom. Postali su uzor epigramatskom pjesnitvu. HOMER - najvjerojatnije je rodom iz Smirne u Maloj Aziji, a ivio je negdje izmeu 900.-te i 700. te godine pr.n.e. - najstariji poznati grki pjesnik - autorstvo: - Ilijada, Odiseja, - kiklini epovi u ast stanovnika Olimpa, sauvana su 33 - himne bogovima - aljivi spjev Batrahomiomahija (Boj aba i mieva) - Homersko pitanje na temelju razliitosti izmeu Ilijade i Odiseje neki teoretiari knjievnosti smatraju da se radi o dva autora. Tzv. unitaristi ipak tvrde da se radi samo o jednom autoru Homeru. Prema njima je Homerov genijalni um uobliio postojeu stariju grau i stvorio zaokruene epske cjeline. Ilijada je nastala u njegovim mlaim godinama , a Odiseja u starijim. ILIJADA I ODISEJA - nastaju na temelju mitova i legendi iz trojanskog rata 12. st. pr.n.e., a po opirnosti i produbljenosti tematike otkrivaju ivot, obiaje i vjerovanja starih grkih plemena - psiholoka produbljenost likova - realistinost - plastinost opisa - jednostavnost - savrenost izraza - oba su djela pisana u heksametrima (estomjerima): najstariji stih darovan ljudima od boga Apolona, a od njega nastaju svi ostali stihovi. Sastavljen je od est stopa pet daktila i jednog spondeja Sr dbu mi bo gi njo pje vaj A hi le ja Pe le ju si na - UU / - UU /- UU /- UU /- UU /- ILIJADA - vrsta sage koja govori o ratnicima plemenita roda koji jednostavno uivaju u ratovanju, a na svakom im se koraku pridruuju ili odupiru bogovi - izabire grau iz mnogo bogatije predaje - zaplet: trojanski princ Paris izabire Afroditu kao najljepu boginju, a ona mu obeava ljubav lijepe Helene, Menelajeve supruge. Grke snage opsjedaju troju da bi vratile Helenu. - na ljudskoj razini tema je povrijeeni Ahilejev ponos, odnosno izvorno opravdani gnjev, jer mu je Agamemnon oteo ratniku nagradu robinju Brizeidu. - Ilij drugi naziv za Troju - Ahejci grko pleme Grci ODISEJA - nastavak junake sage o velikim junacima - tema: Odisej se nakon bitke pod Trojom vraa kui na Itaku. ena Penelopa i sin Telemah ga eljno i vjerno ekaju - velianje Odiseja poticajni elementi narodne pripovijetke ( o ubijanju divova i magijskim arolijama) - narodna pripovijetka motivi: junatvo, sin trai oca, vjerna ena eka svog mua - elementi junake sage lee u nainu pripovijedanja i vrijednosti pjesme, a ne u radnji

IZRAZ jai od SADRAJA - kljune rijei smionost i ast u vjerskom pjesnitvu Grci slave stanovnike Olimpa, a u epskom pjesnitvu slave junake i bogove (junaci = bogovi!)