Hamdija Šarkinović Bošnjaci Od Načertanija Do Memoranduma

Hamdija Sarkinovic
Hamdija Sarkinovic
BOSNJACI
OD NACERTANIJA DO MEMORANDUMS
BOSNJACI
OD NACERTANIJA DO MEMORANDUMS
hdavac Muslimansko nacionalno vijece Sandzaka Za izdavaca dr Sulejman Ugljanin Urednik mr Ramiz Crnisanin Lektor Safet Sijaric Priprema "Studio MOUSE" - Podgorica
J
MNVS
Stampa "SLOG" - Podgorica Tiraz 600
Podgorica 1997.
http://www.plbih.org
PREDGOVOR
"Kad se Bosna IHercegovina izstoljetna sna prenula na zivot, politicise Srbi i rekose bosnjacima "Amo k noma, vi ste Srbi!" kad to opazise Hrvati, pohitase i oni rekose Bosnjacima: "Nek Srbima vec k noma, vi ste Hrvati!". Al Bosnjaci... kad vidjese "o cemu se radi" tad jednostavno, logicno sasma logicno dodose do zakljucka: "ni amo hi tamo vec svak za se". Ild Bogdanov, Bosnjastvo, 1895 U ovoj knjizi se u najkracim crtama obraduju velikosrpski nacionalni i drzavni prograrai i projekti, od "Nacertanija" Ilije Garasanina do "Memoranduma" Srpske akademije nauka i umjetnosti. Kroz programe se "odslikava" istorija bosnjackog naroda, koja je bila stravicna, uzasna i krvava, jer je jedino njemu u Evropi osporavano sve sto je drugim narodima bilo dozvoljeno - od prava na sopstvenu drzavu. prava na ime, kulturu i drugih prava - pocev - od Osmanlija pa do danasnjih dana. Nad Bosnom ibosnjackim narodom su stalno drugi polagali "istorijska prava". Tako Srbi govore da je "Bosna vjekovima srpska zemlja", a Hrvati da je Bosna "oduvijek njihova". Austrija i Madarska su bile zivotno zainteresovane da Bosnu i Hercegovinu, kao i Sandzak zadrze u svom posjedu, a iste pretenzije je na teritorijama izvan Bosne pokazivala i Albanija polazuci na njima kao i ostali "istorijska prava". Svi navedeni "pretendenti" zaboravili su da su Bosnjaci autohton narod na prostorima gdje oduvijek postoje sa svojom etnogenezom, svijescu o pripadnosti, sa svojim pismom, kulturom, umjetnoscu. obicajima i idr. Iako jos nemaju "ni jedno sinteticko djelo o svojoj etnogenezi, nemaju uradenu politicku historiju, nemaju historiju knjizevnosti, historiju novinarstva. historiju drustvene misli, historiju umjetnosti, historiju slikarstva, nije jos obradenjezik, mitologija, folklor. arhitektura...") U jugoslovenskoj literaturi se zastupa teza da su Bosnjaci u Bosni i Hercegovi1. Alija Isakovic, "O nacionaliziranju Mustimana", Globus, Zagreb, 1990., St. 12 5
ni i na drugim podrucjima Jugoslavije islamizirani Srbi, i da je proces islamizacije izvrsen krajera XVII vijeka. Ove teze polaze od toga da nastanak Bosnjaka uglavnom svode na pojavu izbjeglickog stanovnistva iz okolnih zemalja krajem XVII i u XVIII vijeku, sto ne odgovara istini, jer je medu tim doseljenicima bilo dosta onih ciji su se preci iselili iz Bosne pocetkom tridesetih godina XVI vijeka. Ovakve teze su lansirane na osnovu radova koje je iznio prota Milan Karanovic, koji je za svoje argumente uzeo predanje da su svi Bosnjaci porijeklom iz Anadolije.ato potkrepljuje"cinjenicomdajeprateciihumasikadaizlazeizdzamije da svi imaju mongolijanski izgled: "... velikih jabucica... preplanula lica i nesto razrokih ociju. Ponajvise ih je cosavih, cekinjave i retke brade, krupnih konjastih zuba..." Ovi teoreticari koji pokusavaju da ospore bilo kakvuvezu Bosne sabogumilstvom imaju za cilj da Bosnjacima ospore slovensko porijeklo da bi ih i dalje svojatali i kao "svoj" narod brze istrijebili i asimilirali. Isti je slucaj i sa bosnjackim n a r o d o m u S a n d z a k u i n a drugim prostorima Jugoslavije gdjepreovladujenenaucno misljenje da svi Bosnjaci "u Crnoj Gori osim nekolikekuce porijeklom iz Azije, vode porijeklo od pravoslavnih Srba, odnosno Crnogoraca" , te da ih je narod nazivao opstim imenom Turci. Bosnjaci u Bosni i Hercegovini i u zapadnoj Crnoj Gori vode porijeklo od bogumila-krstjana sto se sa sigurnoscu moze provjeriti iz deftera, u kojima se tretiraju odvojeno od krscana, pravoslavnih i katolika. Krstjani se nigde ne poistovjecuju sa katolickim i s pravoslavnim stanovnistvom izuzev u nekim slucajevima sa "gebrima" i "kafirima" i to iskljucivo kada se daje zbir nemuslimanskih poreskih obveznika. Termin "krstjanin" u defterima nije isto sto i katolik i pravoslavac, jer se pod pojmom krstjanin u defterima podrazumijeva predstavnik bosanske crkve i posebno su se biljezili u turskim katastarskim defterima i posebno su oporezivani za razliku od pravoslavnih i katolika i uvijek se javljaju kao vlasnici odredenog zemljista. Prema defterima moze se zakljuciti da su bogumili presli na islam u XIV i XV vijeku, u vrijeme dok je bosanska crkva pokrivala skoro citavo podrucje Bosne i Hercegovine sve do 1463. godine. Masovna islamizacija bogumila je izvrsena u XV i dijelom u XVI vijeku i djelimicno u XVII vijeku, kada su na islam prelazili pored bogumila i pravoslavni i katolici sve do kraja XVII vijeka. Proces hriscanizacije Slovena u Bosni pod uticajem slovenskih ucitelja Cirila i Metohija je u Bosni je izvrsen u IX i X vijeku. "Medutim,... bilo je to jako povrsno i nedovoljno jer je stanovnistvo nastavilo
:) 3)
sa ranijim vjerskim ili kucnim paganskim obicajima. pa hriscanstvo... nije moglo da uhvati korjene. U ovome treba traziti pojave vjere bosanske, kojoj su od njihovih suparnika hriscana davata razlicita imena: patareni, bogumili, katari, bugari, babuni i slicno. U XII vijeku se u Bosni formirala autokefalna Vjera bosanska kako bi se narod rijesio stalnog uplitanja Rima i madarskih vlada u unutrasnje stvari Bosne i to u periodu poslije sto godina od kako se hriscanstvo podijelilo na istocnu i zapadnu crkvu. Na ovaj nacin se Kulin Ban nasao izmedu Vukana Nemanjica, Kneza Duklje (Crne Gore) i ugarskog kralja Emerika, jer se bosanska vjera sirila uprkos svemu. Vjernici Vjere bosanske "krstjani" su se nazivali "dobri krscani", "dobri ljudi", smatrajuci svoju vjeru jedinom pravom vjerom. Drugi su ih nazivali Patareni (kao u Italiji gdje su bili Patareni ili Pathariste, u Francuskoj Cathari ili Albigenezi, ili u Bugarskoj Bogumili..." Vjera bosanska je bila stalno proganjana, ali bez veceg uspjeha jer ju je narod prozvao svojom vjerom koja je bila snazno uporiste bosanske vlastele kako u obezbjedivanju njihovih feudalnih interesa, tako i u odbrani zemlje od pokusaja ugarskih kraljeva da porobe Bosnu. No, koliko god je vrsen pritisak, Vjera bosanska je sve vise dobijala pristalica pa su u XIV vijeku neki "heretici" sjeverne Italije dolazili u Bosnu "da savrseno i potpuno nauce vjersko ucenje od ljudi koji tamo borave".
4) 5) 6)
Do sukoba pravoslavne crkve sa Vjerom bosanskom dolazi 1326.godine osvajanjem Huma, jer su za srpsku crkvu bosanski jeretici bili neprijatelji krsta. Pravoslavna crkva nije imala nikakav uticaj na bosanskom dvoru, a ni pravoslavna ni katolicka crkva nijesu imale svoje predstavnike prilikom krunisanja bosanskih vladara zbog velikog uticaja Vjere bosanske. Kada je izumrla dinastija Nemanjica 1371. godine kralj Tvrtko je zauzeo dio srpske teritorije i 1377. godine se krunisao za kralja "Srbljen i Bosnom", a 1390. godine i kraljem "Dalmacije i Hrvatske".
7)
Primanje islama se smatralo izdajom narodnih ideja, zbog toga sto je napustana starareligija-hriscanstvoi da to predstavljahuljenje"pradjedovske vjere". Medutim, sto se tice Bosnj aka Bosne i Hercegovine oni su na islam presli od bogumila, progonjenih i od zapadne i od istocne crkve. Ali, jos niko nije okvalifikovao "izdajstvom" napustanje stare slovenske religije i primanje hriscanstva, jer je i primanje hriscanstva bilo po ovoj istoj logici izdaja "narodnihideala",postojeprimanjehriscanstvapodrazumijevalodrzavno-politicko podjarmljivanje od strane nosioca hriscanstva. Povezanost izmedu primanja 4. Fadil Ekmecic, Bosna, Kratka popidama povijest .sa prilozima, Libraire Ecmecic, Pariz, 1993. str. 18. 5. Isto, st. 25. 6. Isto, st. 25. 7. Isto, st. 28.
7
2. Pounje u Bosanskoj Krajini. Naselja 20, str. 331-332. 3. Dr. Jovan Bojovic, 0porijeklu Muslimana u Crnoj Gori, Mostovihr. 138. Podgorica, 1996, str. 76.
hriscanstva i priznavanje vizantijske vlasti dovoljno je poznata iz najranije istorije Juznih Slovena o kojoj Konstantm Porfirogenet pise "priznavanje vizantijske vlasti od strane juznoslovenskih plemena je bilo praceno kristijanizacijom." On propovijeda da se za vladanje Mihajla II (880-829), osnivaca amorijske dinastije, drzavni poslovi isli vrlo lose, tako da je diiava bila dovedena do ruba propasti."
8)
Po ovoj teoriji proizilazilo bi da su 1 Srbi, Crnogorci, i drugi narodi izdali "pradjedovsku vjeru". Naime, lozu Nemanjica zapoceo je raski zupan, izbjeglica iz Zahumlja Bijela l.'ros'. koji je imao dva sina Cedomila i Tjehomira. Tjehomir je imao cetiri sina: Zavida, Stracimira, Pravoslava i Nemanju. Nemanja je preuzeo vlat od oca T j e h o m i r a i vladao od 1168-1195. i "novoroden je krsten u rimokatolickoj vjeri".
10) u)
Prema tome, nema sustinske razlike izmedu primanja hriscanstva povezanog sa priznanjem vizantijske vlasti sa primanjem islama i turske drzavne ideje. Zanimljivo je da su prilikom definitivne hriscanizacije kao i islamizacije trazene i dobijane odredene koncesije politicise prirode: kod hriscanizacije da car postavlja arhonte iz sredina pokorenih plemena, a prilikom islamizacije da se putem skolovanja o drzavnom trosku Bosnjaci osposobljavaju u upravljanju drzavom i uopce njihovu afirmaciju u javnom zivotu turske drzave".
12)
pradedovsku", otisao 1485. godine u Tursku gdje je primio islam i dobio ime Skender-beg i vlast nad sandzackim sandzakatom. Kasnije je Sultan dao Crnu Goru Skender-begu n a u p r a v u , k o j o m j e vladao do 1528. godine, kada j e u m r o . Sjediste mu je bilo u staroj ocevoj prijestonici Zabljaku i potpisivao se "Sandzak crnogorski i primorski i svoj dioklicijanskoj zemlji gospodin". Njegov stariji sin Durad zavrsio je kao spahija u Anadoliji a ostavio je poruku zeni Venecijanki da srednjeg sina Konstantina preda francuskom kralju, a mladeg "Solomona posalje svom stricu Skender-begu na Portu" ' Najistaknutije bosnjacke porodice, Busatlije i Mahmutbegovici potomci su Crnojevica i iz ovih porodica su imenovani skadarske pase i veziri, a "Petrovici koji su sebe smatrali nasljednicima Crnojevica, pocetkom XV vijeka, svojatali su se sa begovima iz Peci i Plava, koji su po tradiciji bili potomci Crnojevica presli na islam." O prelasku na islam Vuk Karadzic je zapisao:"... ele se vidi da se jedan sin Ivanov sa podosta Crnogoraca poturcio, a jos je istinitije, da su oni poturceni Crnogorci dosli u Crnu Goru i svaki na svojoj bastini ostali da zive u turskoj vjeri." '
15 16) 17
Na podrucju Sandzaka su se od srednjeg vijeka odvijale dvije etnogeneze, i to na srpskom dijelu etnogeneza Rascana, a na crnogorskom dijelu Dukljana (Zecana) Crnogoraca. Raska je naziv za srednjovjekovnu Srbiju koji oznacava Rasku kao podloznicku zemlju pod vrhovnom vlascu Bugara, Makedonaca, Dukljana i Vizantinaca, te ce se u skladu sa njom formirati ime S(e)erbi "zavisni ljudi, podloznici" na granici izmedu robova i kmetova >, a Konstantin Porforigent tvrdi da "Srbi na jeziku Romeja (Vizantinaca) znace robovi" ) Crnogorci su od 1042. pa do kraja XV vijeka bili formirani kao narod. Srbija je 1459. godme, a Crna Gora 1499. potpala pod tursku vlast, kada dolazi do postepene islamizacije Ilira, Srba i Crngoraca, koji sebe nijesu nikada nazivali Turcima vec Bosnjacima.
13 14
No, prelazak na islam nije bio specifican po tome sto je na njega prelazila samo vlastela jer je uporedo prelazio sirok krug i srednjeg staleza, na sta ukazuju i popisi iz XV i XVI vijeka gdje se u pljevaljskoj regiji, tada nahija Kukolj, u naseljima Babici i Bahova pominju Bosnjaci, a kasnije u 110 naselja ovog kraja prema popisu iz 1585 godine zivjelo je 8 2 % , a u Priboju (tada Poblace) 8 4 % bosnjackog stanovnistva. ) Stanovnistvo ove dvije regije vodi porijeklo od krstjana (bogumila) kao i bosansko-hercegovacko stanovnistvo i nemaju nikakve veze sa drugim islamiziranim Crnogorcima. Prema popisu iz 1571. godine u nahiji Bihor zivjelo je 1.106 Bosnjaka, sto je cinilo, ukupno 9% stanovnistva, au Rozajama (Trgoviste) do X V I I vijeka su zivjeli samo Srbi. ) U Podgorici je 1522. godine bio neznatan broj bosnjackog stanovnistva da bi ovaj grad pocetkom XVII vijeka brojao blizu 6000 zitelja od kojih je vecina bilo bosnjacko.
18 19 20)
Prvi islamizirani Crnogorci su bill iz plemickih porodica i ovaj proces se vezuje za sina Ivana Crnojevica, Stanisu, koji je "obraz ocrnio" i "pohulio vjeru 8. Muhamed Hadzijahic, Porijeklo bosanskih Muslimana, Bosna, Sarajevo, 1970. st. 113. 9. Vladimir Corovic, Istorija Jugoslavije, Prosvjeta. Beograd, 1989. st. 40-92. 10. Is to, st. 96. 11. Vladimir Corovic, Velika Srbija, KIZ Kultura, Beograd, 1990. st.3.
12. hto. 114.
Bosnjacko stanovnistvo Plavsko-gusinjske oblasti, Bihora, Rozaja, Sjenice, Tutina i novopazarske oblasti vodi porijeklo od plemena Klimenti i Kuca koji su islamizirani zajedno sa drugim maliroskim plemenima Hota, Gruda, Salje i Skrijelja pocetkom XVIII vijeka. Malisorsko pleme Klimenti je bilo jedno od najbrojnijih plemena u Skadarskofn pasaluku koje je stalno vodilo borbu sa Turcima pa su 1700 15. Vladimir Corovic, Istorija Jugoslavije, Prosveta, Beograd, str. 262. 16. Istorija Cine Gore I, Titograd 1967. st. 34 17. VukS. Karadzic, O Crnoj Gori, raznizapisi, Beograd, 1972.140-141. 18. EnesPeledija iBehija Zlatar, Pljevlja iokolina u prvim stoljecima tursko-osmanske vlksti, Pljevlja, 1988. str. 36-46 19. HadziKalfa, OBalkanskompoluostrvu, SpomenikWill, SKA 1892.52 20. Istorijskizapisi. 3-4, 1973. str, 255-270. \ 9
13. Vpjislav Nikcevic, Porijeklo iznacaj iinena Hrvati Srbin. Dubrovnik, br.6 Dubrovnik 1987. 14. BozidarFerjancoc, Vizantijskiizvoriza istoriju naroda Jugoslavije, Tom II, Srpska akademija nauka, Beograd 1995, slr.30 8
godine 274 klimentske porodice napustile za uvijek svoj zavicaj-Epaju i naselili oblasti od Gusinja do Pestera, "pa su danasnji stanovnici ovog kraja u velikom broju njihovi potomci". ' Sa izvrsenom islamizacijom ova plemena su postepeno izgubila svoj jezik, obicaje, pa se sada najveci njihovbroj osjecaju Bosnjacima. Pleme Kuci su u XVIII vijeku naseljavali iste predjele zajedno sa Kelmendima i vecina njih je primila islam, dok je neznatan broj ostao u pravoslavnoj vjeri. U strukturi plavsko-gusinjske oblasti je znatan broj plemena koji vode porijeklo od plemena Kuca, kao i u rozajskom kraju, a Ejup Musovic tvrdi "da je u strukturi muslimanskog stanovnistva Gusinja i Plava oko 7 5 % potomaka Kuca." Kada se postavlja pitanje porijekla jednog naroda znacajni udio imaju i migracije stanovnistva, posebno u X V I I I vijeku kada su u pitanju Bosnjaci. Tako je broj bosnjackog stanovnistva u ovom periodu bio skoncentrisan posebno prema granicama oko Kanjize, Sigeta, Bobece, Pecuha, Vesprima, Visegrada, Ostrogena, Stolnoga, Biograda, u cijelom Podunavlju i Potisju i Banatu. Za ove stanovnike Evlija Celebija "govori da su bijele boje i da su Bosnjaci. Za stanovnike Kanjize isto tako navodi da su Bosnjaci i da znaju nekoliko jezika, izmedu kojih je na prvom mjestu bosanski" ) Bosnjaci koji su se doseljavali u Bosni iz Srbije 1862. godine kolonizirani su u Kozluk, Brezovo polje, Brcko Orasje, Bosanski Samac, Orahovo na Savi i u Kostajnicu., a izbjeglice su naseljavane prema austrijskoj granici. ' Brojna su bosnjacka naselja u Bokokotorskom zalivu iz kojih se poslije 1687. godine,nakon zauzimanja ovog dijela od strane Mletaka, bosnjacko stanovnistvo iselilo u Trebinje i Niksic, a od Berlinskog kongresa u Bosnu. U Staroj Crnoj Gori Bosnjaka je bilo i u Cetinju, jer na samom cetinjskom polju su postojale tri dzamije, a ukupno sedam dzamija. Budenje nacionalne svijesti bosnjackog naroda pocelo je uporedo sa ostalim juznoslovenskim narodima i to, u pocetku bunama protiv lokalne vlasti i sudstva (kadija, muteselima, vojvoda) zbog opterecenja raznim dazbinama ', kada je pocetkom XVIII vijeka posebnim sultanovim naredbama obavezano svo bosansko seljastvo da u vidu tzv. mirnodopske pomoci (imdad-i hazarije) izdrzava bosanskog vezira, njegovu pratnju i lokalne vojno-upravne funkcionere. Otpor bosnjackih seljaka prerasta u bunu sirokih razmjera pedesetih godina XVIII vijeka, kada u buni ucestvuju i spahije, neki slojevi gradskog stanovnistva i nize muslimansko
21 22) 23 24 25) 26
svestenstvo, kada j e buna prerasla u klasni rat nizih slojeva bosnj ackog stanovnistva protiv vladajucih slojeva,na celu sa bosanskim vezirom. Ova buna je po svemu bila slicna bunama u nekim Evropskim zemlj ama u srednjem vjeku. O ozbiljnosti ove b u n e govori cinjenica sto u jednom pismu sultana bosanskom veziru Mehmed-pasi Kukavici, koji je ugusio ovu bunu, stoji da je Bosna ponovo oslobodena. > Inicijatoribune su radili na stvaranju domace vojne organizacije koja bi preuzela odbranu zemlj eu svoj e rukekroz formiranje seljacko-gardijske vojske po ugledu na tadasnju janicarsku organizaciju gdje bi bili obuhvaceni svi vojni rodovi u Bosni, ukljucujuci i posade u kapetanijama i njihove komandante-kapetane. Ovom bunom bosnjacki narod u Bosni je pokazao odredenu svijest o mogucnosti vlastite samoodbrane stanovnistva.
27) 28
No, na sasvim drukcijoj osnovi je bila buna Husein-kapetana Gradascevica gdje su se bosanski ajani p o c e t k o m cetvrte decenije X I X vijeka digli protiv zavodenja reformi u vojsci i administraciji koje su bile uperene protiv njihovih privilegija ' kada su "vrseci ajansku funkciju postali neosporni gospodari u kadilucima i prakticno silno organicavali vlast sultanovog predstavnika u Bosni, bosanskog vezia.- Bosanski ajani su zahtijevali da im sultan garantuje ranije stecena prava, na nasljedno vrse vlast u kadilucima i da im konstituise novo pravo da na celu Bosne kao bosanskog vezira postavlja jednog od njihovih staleskih drugova iz Bosne. Na ovaj nacin bosanski plemicki krugovi su zeljeli da se Bosni prizna autonomni status u okviru Osmanskog carstva. Medutim zbog nesloge medu ajanima, posebno zbog razdora sa hercegovackim ajanima na celu sa Ali-agom Rizvanbegovicem-Stocevicem pokret je bio u krvi ugusen. Iako je Stocevic zbog pomoci sultanu nagraden vezirskim dostojanstvom i bio postavljen za gospodara Hercegovine on je bio samo obicni vazal sultana iako je dobio titulu pase i njega je cekala likvidacija kao i Husein-kapetana Gradascevica sto se desilo u odlucnom pohodu Omer-pase Latasa nabosansko-hercegovacke ajane 1851. godine. O m e r pasa Latas je u ovoj akciji koja je trajala godinu dana ' skrsio moc muslimanskog
29 w) 31) 32) 33
21. IdentitetBosnjaka-Muslimana, Centarza kulturuPlav, 1985. str.70. 22. Isto, str. 71 23. Muhamed Hadzijahic, citiranirad, str. 119. 24. Isto, str. 123. 25. Isto, str. 134. 26.AvdoSuceska, SeljackebuneuBosniuXVIIiXVIIIstoljecu, Godisnjakdnislva istoricara I u BiH, XVII, Sarajevo 1969. str. 166-172.
10
27. Avdo Suceska, Elementi koji su uticali na posebnost Bosne u doba osmanlisko-turske vladavine, Godisnjakpravnog fakulteta Sarajevo, XXIV, 1976. str.310. 28. Isto. 29. Hamdija Kresevljakovic, Husejin kapetan Gradasevic Zmaj od Bosne, Sarajevo 1931. 30. Avdo Suceska, Ajani, str. 183-222. 31. Avdo Suceska, Polozaj bosanskih Muslimana u Osmanskoj drzavi, Pregled, Sarajevo, 1974. str. 483-509. 32. Hajnidin Curie, Ali-pasaRizvanbegovic-Stocevic, GodisnjicaN.Cupica, knj. XLVI, Beogradl937. 33. Safvet-beg Basagic, (Mirza Safvet) Kratka uputa u proslost Bosne i Hercegovine, od g. 1463-1850, Matica Bosnjaka Cirih, YildizlarA.S. Istambul, str. 166-174.
11
bosanskog plemstva i zadao odlucujuci udarac drzavotvornim snagama u Bosni i Hercegovini koje su bile predvodnice u borbi za svojevrsnu autonomiju Bosne i Osmanskom carstvu. "Taj zakleti dusmanin musliraana s velikom radosti prihvati ponudu i ode u Carigrad, da primi nuzne upute kako da Bosnu uredi... kako Bosnu treba upropastiti". ' Za vrijeme Habsburske Monarhije od 1878. godine kada je okupirana Bosna i Hercegovina i njene aneksije 1908. godine Bosna je imala specifican polozaj. Austo-Ugarska je ulagala napore da se kod svih stanovnika Bosne i Hercegovine, bez obzira na vjeroispovijest, razvije osjecaj zajednicke bosanske domovinske pripadnosti, kroz bosnjastvo kao nacionalni vid te politike kao jedan interkonfesionalni, etnicki i jezicki pojam. Zastupnik ove politike je bio Benjamin Kally - ministar finansija i vrhovni administrator Bosne i Hercegovine, koji je na ovaj nacin zelio da iz Bosne odstrani srpsku i hrvatsku nacionalnu ideju o podjeli Bosne. Insistiranje na bosnjastvu znacilo je pokusaj da se insistira na cjelovitosti i nedjeljivosti Bosne i Hercegovine kao istorijske pokrajine i zemlje. U torn cilju je uvedena bosanska zastava i bosanski grb radi uspostavljanja bosanske nacije, pri cemu su Bosnjaci trebali da budu glavni nosioci bosanske nacionalne ideje. Nosilac propagande bosnjacke ideologije je bio list "Bosnjak", pokrenut od strane bosnjacke inteligencije, ciji je urednikbio Mehmed -beg Kapetanovic Ljubusak. Ovaj list je bio na liniji Kallyjeve bosanske politike i svojim bosnjastvom na specifican nacin je izrazavao posebnost Bosnjaka i izdvajao ih iz tokova srpske i hrvatske nacionalne ideologije. Znacajnu ulogu u cilju uspostavljanja autonomije za Bosnu i Hercegovinu je odigralo i kulturno-prosvjetno drustvo Bosnjaka "Gajret", osnovano u Sarajevu 1903. godine koje je imalo zadatak da pomaze skolovanje i propagiranje novih ideja medu Bosnjacima. Poslije Kallyjeve smrti 1903. godine politika nacionalnog bosnjastva je odbacena od vecine stanovnistva Bosne i Hercegovine, koja postepeno i zvanicno biva napustena, ali se od koncepta cjelovitosti i nedjeljivosti Bosne i Hercegovine nikad nije odstupilo. Koncept nedjeljivosti Bosne i Hercegovine se zadrzao donosenjem prvog "Zemaljskog statuta" za Bosnu i Hercegovinu" 1910. godine kroz posebno drzavljanstvo stanovnika Bosne i Hercegovine, izrazeno u formuli "zemaljskog pripadnistva". Zemaljskim statutom iz 1910. godine princip proporcionalne zastupljenosti je dobio snagu ustavnog nacela gdje su od 72. izborna zastupnicka mjesta u Bosanskom saboru pravoslavnima pripadali 31. mandat, muslimanima 24, katolicima 16. i Jevrejima 1 mandat, a slicno je bilo i u ostalim institucijama gdje je primijenjen kljuc "devet, 4 pravoslavca, 2 muslimana, 2 katolika". Na ovaj nacin Austo-Ugarska je dala osnovni institucionalni okvir autonomnog
34
politickog zivota u Bosni i Hercegovini. ^ U prvoj jugoslovenskoj dr/.avi terrain Bosnjak je izbrisan, pa su se jedino Bosnjaci morali osjecati Srbima, Hrvatima ili Jugoslovenima, a u ovom vremenu najtragicniji je bio za njih dogovor izmedu Srba i Hrvata - Sporazum Cvetkovic Macek gdje su Bosnjaci teritorijalno podijeljeni izmedu ova dva naroda. Stav Komunisticke partije Jugoslavije je u pogledu Bosnjaka bio isti, kao u Kraljevini Jugoslaviji, jer su isti smatrali da Bosnjaci mogu biti Srbi ili Hrvati uz mogucnost da budu neopredijeljeni. U torn cilju su komunisti izmislili novu naciju sa velikim "M". Z b o g n a c i o n a l n o g i m e n a M u s l i m a n desavale su se takve protivrjecnosti da ih niko u svijetu nije mogao razumjeti. Tako, na primjer bilo je slucajeva da prilikom popunjavanja formulara u rubrici nacionalnost napisete da ste Musliman, a u rubrici za vjeroispovijest da ste ateista. Milovan Dilas to objasnjava ovako: "Naziv Musliman bez sumnje je apsurdan: stvorio je konfuziju koju niko nije mogao razmotati, a iskoristili su ga nacionalisti za negiranje nacionalnosti muslimana, pa je i sada vazno, kljucno, prihvatanje naziva Bosnjak. Ne slucajno, nacionalisti - cak i oni umereniji, ako takvih ima izbegavaju i usmeravaju taj naziv. No uprkos toj konfuziji u kojoj jedno veliko slovo odreduje narodnost ipak je takav stav - to komunisticko M, bilo korak u prizivanju etnicke posebnosti muslimana". ) Isti autor dalje nastavlja: "Meni je naziv Bosnjaci blizak, jer znam dajetradicionalanvecodSrednjegveka: muslimanikojesamjapoznavaouBijelom Polju i druzio se s njima, uvek su govorili da su Bosnjaci. U mojoj porodici je bio sluga musliman, Becir Zulevic iz okoline Rozaj a. Bio je nepismen - ja sam ga naucio pismenosti, sto nije bilo tesko, jer je on bio vrlo bistar. On prost da prostije ne moze biti, uvek je govorio da je Bosnjak... N o , razume se, muslimanima, odnosno Bosnjacima, ne moze niko pametan i cestit osporavati da se zovu kako oni zele i kako oni smatraju da je njihovo pravo ime". Zbog ovakvog stava Komunisticke partije Jugoslavije jedino su Bosnjaci u Jugoslaviji ostali bez svoje akademije nauka, kulture, pisane istorije i dr., sto je imalo za cilj asimiliranje cjelokupnog bosnjackog naroda. Tek nakon 112. godina marginalizovanja i vise od pola vijeka bez prava na sopstveno ime, Bosnjacki sabor je 28. septembra 1993. godine odlucio, a dan kasnije i Skupstina Bosne i Hercegovine potvrdila tradicionalno i nacionalno ime Bosnjaci. Prema tome, Bosnjake nije niko izmislio niti ih stvorio, a jedino je njima bilo uskraceno osnovno pravo da kazu svoje ime, da kazu da su Bosnjaci, kako su se u
36 37)
34. Isto, str. 166.

12
35. Mustafa Imamovii, Pravnipolozaji unutrasnjipoliticki razvitakBosne iHercegovine od 1878. do 1914. Svjetlost, Sarajevo, 1976, str. 69-80. 36. Bosnjak, Add Zufirkapasic, Bosnjacki institut Cirih, 1993. str.113. 37. Isto, str. 113.
istoriji nazivali stanovnici Bosne, Sandzaka i u djelovima Crne Gore i Srbije, na sta ukazuje bezbroj dokumenata. Medutim, pojedini "naucnici" iz redova bosnjackog naroda pokusavaju na sve nacine da negiraju nacionalno ime Bosnjak i u stilu ideologije Komunisticke partije Jugoslavije smatraju da treba da se ime Musliman i dalje zadrzi. U tome prednjaci Dr. Avdul Kurpejovic, koj i svoje "naucne" i "strucne" argumente zasniva na cinjenici da je termin Bosnjak geopoliticki pojam i da van republike Bosne i Hercegovine nema Bosnjaka vec Muslimana. Ovakvo misljenje zastupaju i mnogi Srbi i Crnogorci. U tekstu "Montaza za Aliju" koje su objavile "Vecernje novosti" autora Duska Jolica kritikuje se pojam Bosnjak i isti se zalaze za vracanje termina musliman. ) Reagujuci na navedeni tekst Alija Isakovic izmedu ostalog kaze: "Cetnici su lukavi i pokusavaju nas svijet u Srbiji i Crnoj Gori ponovo prevesti zedne preko vode: Niste vi Bosnjaci - vi ste muslimani. Dakle muslimani, a ne Muslimani! Sitna, mala "pravopisna" podvala, svojstvena duhu i oruzju onih koji su planirali i povjeravali da ce nas nestati, sad ili nikad! Znaju oni da Muslimani nisu "preinaceni u Bosnjake po receptu Alije Izetbegovica". Znaju oni da je Musliman bilo podvala. Ti primitivci su toliko zaslijepljeni mrznom prema nama da i rijec Bosnjak pisu malim slovom." Dalje nastavlja: "Njima je rijec Bosnjak" "odrednica koja ima geopoliticki znacaj". I to im je bauk! A odrednica Hrvat u Janjevu na Kosovu "...znaju oni dobro da nase tradicionalno nacionalno ime Bosnjak ima jacu tradiciju u Sandzaku nego u Bosni, jacu u Plavu nego u Sarajevu... Nacionalno se moze biti Crnogorac u Sarajevu, ali ne moze Bosnjak u Plavu; moze se biti "geopoliticki Srbin" u Benkovcu i Drnisu, a ne moze Bosnjak u Novom Pazaru. Gluposti! Stari srpsko-crnogorski sovinisticki folovi: ono sto je meni dozvoljeno, tebi nije dozvoljeno. Mi odredujemo vas zivot i vasu smrt i odredujemo ime pod kojim ce te zivotariti".
38
Izjednacavanje nacije i jezika, specificno za prostor bivse Jugoslavije je presedan u svijetu, pri cemu se jedan jezik proglasava za "nacionalni", poistovjecuju se nacija i jezik. Jednim ezikom moze govoriti vise nacija, sto predstavlja samo dio kulture jednog naroda, pri cemu ni jedna narod ne gubi od svojeg nacionaliteta, a i jezik nije nicija privatna ni nacionalna svojina. Skender Kulenovic objasnjava da: "Mi nikad necemo nikoga zapitati: Cijim jezikom govorite?... nego: koje jezike govorite? U nasem poimanju jezici su postali samostalne egzistencije, mi svaki jezik percipiramo u prvom redu kao taj i taj, a ne kao toga i toga naroda jezik, nacionalna pripadnost jezika otisla je pri tome u zasjenak..."
39)
Teorija o postojanju nacionalnog jezika je posluzila Srbima u sirenju etnickih granica, a Bosnjacima je bilo onemoguceno da izvrse institucionalizaciju jezika, sto
38. Vecernje novosti od22. i 23. V. 1995. str. 5. 39. Skender Kulenovic, "Ime jezika", IzabraniesejilV, "VeselinMaslesa", Sarajevo 1971, str. 303.
14
je slucaj i sa Crnogorcima, koji kao i Bosnjaci nijesu bili u mogucnosti da svoj jezik imenuju nacionalnim imenom. Teorije o istorijskim i neistorijskim narodima, drzavotvornim i nedrzavotvornim, revolucionarnim i nerevolucionarnim, autohtonim i neautothonim, velikim i malim, ustavotvornim i neustavotvornim narodima su takode neodrzive. Naime, nema ni jednog naroda van istorije, u kojoj je on, objekt ili subjekt, jer je prirodno pravo svakog naroda na samoopredjeljenje, pa samim tim i istoriju. Podjela naroda na drzavotvorne i nedrzavotvorne podrazumjeva poistovjecivanje naroda sa drzavom, gdje se nacija pojavljuje "kao narod jedne drzave", sto je slucaj u ustavu Republike srbije gdje je poistovjecena nacionalna i drzavna pripadnost iako nacije postoje bez drzave. Ovo misljenje propovijedala je i crkva, po kojem bi "svaka nacija morala imati zaebnu drzavu, a ako ne bi imala svoje zasebne drzave da ne zasluzuje naziv nacije" ). Ovo se odnosi i na podjelu na revolucionarne i nerevolucionarne narode, jer narodi nastaju i nestaju revolucijom i evolucijom u datim istorijskim prilikama, koje su za svaki narod specificne. Zastupnici teze o autohtonim i neautohtonim narodima vrse predimenzioniranje istorije jednog naroda, suprostavljajuci je danasnosti i buducnosti drugog naroda, negirajuci mu pravo na opstanak. Oni ne polaze od cinjenice da je svaki narod na svome, da nema suvisnih i prekobrojnih naroda. Na kraju, teorije o velikim i malim narodima vrse predimenzionalizaciju brojeanosti jednog naroda u nacionalnim odnosima, pri cemu poseban akcenat daju na odgovornost velikih naroda u odnosu na male. Savremena nacija je prvenstveno subjektivna kategorija a "pripadnost naciji ukljucuje subjektivno osjecanje pripadnosti toj naciji tj. ukljucuje element vec uobicajene nacionalne svijesti, cime se vrsi nacionalna identifikacija, tj. subjektivno poistovj ecianj a poj edinaca i uzih grupa kojima pripada sa sirom nacionalnom zajednicom. Preko nacije se ostvaruje proces subjektivnog poistovjecivanja pojedinaca sa pojedinom globalnom zajednicom, pri cemu je nacionalna identifikacija zadobila odlucujuci uticaj. To subjektivno poistovjecivanje pojedinaca sa sirom zajednicom, tj. nacijom kao dominantnim objektom preko koga se odvija proces socijalne identifikacije koja je svjesna i spontana, racionalno emotivna, vrsi se preko nacionalne ideologije. Oblikovanje nacionalne svijesti, formiranje predstava pripadnika nacije o sopstvenom nacionalnom identitetu je vrlo slozen ideoloski proces, pri cemu posebnu ulogu imaju licnosti, kao sto je to bilo u ovom zadnjem ratu prilikom agresije Srbije na Bosnu i Hercegovinu gdje je od citavog bosnjackog naroda sa prostora bivse SFRJ prihvacen nacionalni interes kao najvisi, sa apsolutnim prioritetom i gradenje nacionalnog jedinstva oko tog interesa, koji se pokazao kao vrlo efikasan, cime su zanemareni parcijalni interesi, izbjegnute nacionalne podjele u
40
40. Radosav Stojanovic, Delo, br2, Beograd 1971, str. 173.
okviru bosnjackog naroda. Bosnjastvo je prihvaceno kao nacionalna identifikacija svih Bosnjaka sa prostora bivse Jugoslavije, kao okvir u kojem se mogu postupno identifikovati nacionalni, politicki i kulturni ciljevi. U torn cilju "Mi trazimo da se konacno digne zavjesa iznad nase proslosti, da nasa djeca uce bosnjacku povijest, knjizevnost i da se odgajaju u nasoj kulturnoj tradiciji, da imamo konacno svoje naucne institucije,gdje ce novi narastaji izucavati vlastitu proslost, da kao i drugi imamo izvjesne nezavisne vjerske institucije i da se prekine sa brutalnim tutorstvom nad vjerskom zajednicom". '
41
Jedino tada Bosnjaci nece dozivjeti sudbinu Emina trgovca iz romana "Gusinjska godina": "Dodem u Stambol i pitaju me: ko sam? Recem da sam Turcin, a oni zanjisu glavom: E, nijesi, ti si Arnaut. Dodem u Skadar kao Arnautin, a oni ce: Jok more, ti si Bosnjak. Dodem u Sarajevo, a pitaju me ljudi oklen sam i ko sam. Kazem: Bosnjak. A Bosnjaci ce: Hajd, bolan, otkud? Ti si Crnogorac, samo ti je vjera nasa. A jedan iz Podgorice ne priznaje ni to, no veli: "Turcin si sta drugo. E hajd se ti sad snadi, nadi u tome. Ko sam i sto s a m ? "
42)
Dusanovo carstvo iz XIV vijeka. "Nasljednici" zahtijevaju ne samo njegovo obnavljanje vece i dalje prosirenje i nova osvajanja.
41. Adil Zulfikarpasic, Bosnjastvo nasa nacionalna identifikacija, Bosna, Librair Ekmecic Paris, 1993, str. 161. 42. Zuvdija Hodzic, Gusinjska godina, NIP, "Pobjeda", Tiiograd, 1975. str. J66.
16
17
ILIJA
GARASANIN
NACERTANIJE
Ilija Garasanin (1812 -1874), politicar - ministar unutrasnjih i spoljnihposlova, znacajna licnost upolitickom zivotu Srbije u vrijeme Ustavobranitelja. Veza sa srpskom vladom pocinje 1837. godine imenovanjem za komandanta srpske vojske. Ucestvuje u smjenjivanju kneza Mihaila Obrenovica i dovodenja na prijesto Aleksandra Karadordevica. Od 1843. -1852. je ministar unutrasnjih dela i predsjednik srpske vlade.
I. Raspadom turske imperije u Evropi, u zemljama zapadne Evrope, posebno u Francuskoj,preovladalo je stanoviste da je najbolji nacin rjesavanja Istocnog pitanja stvaranjem uslova svim balkanskim narodima da na rusevinama turskog carstva u Evropi formiraju svoje nacionalne drzave. Dobijanjem polozaj a autonomne knezevine 1830. godine Srbija pocinje postepeno da se oslobada protektorata Rusije i da spoljnu politiku usmjeri ka zemljama zapadne Evrope, oslanjajci se prvenstveno na Francusku i Englesku i u sklopu ovih okolnosti stvorice se prvi nacionalni program drzavne Srbije "Nacertanije" u cilju rjesavanja nacionalnog pitanja srpskog naroda. Ilija Garasanin je Nacertanije - osnovni dokument srpske istorije XIX vijeka, pisao pod velikim uticajem poljske emigracije, a posebno A d a m a J.Cartorijskog (1770 -1861), poljskog politicara i knjizevnika koji je u evropskim krugovima uzivao glas vodeceg eksperta za istocno pitanje. Politicku karijeru zapoceo je kao mladi poljski knez, stupajuci u rusku sluzbu, gde je za vrijeme cara Aleksandra bio i ministar spoljnih poslova od 1803 - 1806. godine. Za potrebe ruskog cara je 1804. godine sacinio Memorandum u kojem je iznio plan buduceg uredenja Balkana. U Memorandumu je predlozio da se na rusevinama turskog carstva formira Federaci19
ja balkanskih drzava koja ce biti pod pokroviteljstvom Rusije." Posto je dosao u susret sa Pruskom strujom povlaci se iz politike i za vrijeme Poljskogustanka 1830.-1831. godinebiojepredsjednikprovizornevladeuVarsavi. Napusta Poljsku poslije neuspjelog ustanka i odlazi u Francusku sa mnogim poljskim emingrantima i u Parizu postaje voda poljske emigracione vlade gde vrsi propagandu protiv Rusije, Austrije i Pruske koje su podijelile Poljsku. Uocivsi kraj turske imperije na Balkanu, osniva svoju agenciju u Carigradu, gde salje Cajkovskog, svog najpoznatijeg agenta koji je uspostavio vezu izmedu Poljaka i Srba. Svoju politicku aktivnost je zapoceo u Beogradu 1842. preko agenture Leonara Cverkovskog, a godinu dana kasnije i u Zagrebu, preko Franje Zaha koji je zamenio Cverkovskog u agenturi u Beogradu.
jne politike prema Turskoj, a to iz prostog razloga sto je Srbija bila pod teritorijalnim suverenitetom Turske, pa se u Savjetima posebno naglasava da prema Turskoj "kao gospodujucoj vlasti" Srbija treba pokazati "prizrenije, blagovolenije i odanost" 2. U odnosu prema Rusiji, Srbiji se savjetuje obazriva politika. Srbija treba da se dalje drzi od carske Rusije uz njeno postovanje kao zastitnice, ali bez trazenja zastite od nje, posto se zastitnik u medunarodnoj politici Iako pretvara u gospodara. U torn cilju Srbija treba da izbjegava otvoreni sukob, "nikako ne vrijedati Ruse koji su braca po rasi, koji jednog dana mogu postati saveznici svih Slovena protiv svog vlastitog despotizma".
5) f,)
II. Cartorijski je "Savjete" Srbiji napisao pocetkom 1843. godine i poslao ih Leonardu Cverkvskom u Beograd i sa sadrzajem istih upoznao Ustavobranitelja i licno Iliju Garasanina, a zatim su predati Aleksandru Karadordevicu. Sustina politike koju je zastupao Cartorijski je da jugoslovenski narodi traze oslonac za formiranje nacionalnih drzava kod zapadnih zemalja, prvenstveno kod Francuske i da se oslobode protektorata Rusije. Da bi se ostvario ovaj cilj Cartorijski predlaze Srbiji da se pridrzava sljedecih principal 1. Da "Srbija ne moze stajati duze u svom sadasnjem stanju, ona se mora truditi da svoje polozenije poboljsa ili mora iscekivati skoru propast i konac svoga savremenog bitija" ' U torn cilju Srbija mora da radi na svom uvecanju, propascu turskog carstva, s tim sto nece izazivati sukob, vec ostajuci i dalje "pod sjenkom Porte" koja joj je neophodna protiv sila koje su u mogucnosti ugroziti njenu nezavisnost, kad bi "sebe ostavljena bila". Ovakvom politikom Srbija se mora zauzeti, "da pridobije opet sto je izgubila, i tako postepeno vecii veci dobitak da trazi, napredujuci polagano, a nikad neustupajuci". ) Od Porte traziti da se mirnim putem obezbijedi pravo nasleda za svog kneza, uklanjanjem Turaka iz gradova, prosirenje zemlje, a potom ujedinjenje sa Crnom Gorom. '
2 3 4
Srbija treba da prema Austriji bude oprezna, nepovjerljiva i savjetuje "Njen interes je taj, da protivu dejstvuje narodnosti slavijanskoj; jer ako taj narod u skupi dodc udvizenije i o njemu se bude radilo, onda je zdanje monarhije Austrougarske u opasnosti" ', jer Austrija ima zelju da pripoji pored Srbije i ostale balkanske zemlje i /.eljela bi da "Srbija padne ponovo pod Turski jaram: njene darove i ulagivanja valja prim il i kao od loseg i pretvorenog neprijatelja, s kojim ce se nekad boriti morati"
7 8)
4. Zbog zategnutosti odnosa sa Rusijom i Austrijom, kojei su planirale da svoje drzave na rusevinama turskog carstva Cartorijski savjetuje Srbiji da 1 1 eba svoju buducu spoljnu politiku osloniti na Francusku i Englesku jer je Franeuska spremna raditi za interese Srbije dajuci joj svoje "savjete i upotrebljavajuci svoje agente" ', s tim da spoljna politika Srbije bude usmjerena protiv Rusije. Radi OStvarivanja saradnje sa Francuskom Cartorijski savjetuje uspostavljanje trgovinskih veza Srbije i Francuske kao i skolovanje srpske omladine u Parizu, jer je interes I ia ncuske da se na rusevinama turskog carstva formira drzava koja ce biti saveznica Francuske, a isto se odnosi sa Engleskom, jer je cilj ovih drzava bio vodenje antiturskc politike.
proSire
5. Cartorijski savjetuje Srbiji da m o r a da ima dobre odnose sa susjednim zemljama, pod turskom vlascu, ukljucujuci i Bugare na nacin sto ce u ovim krajevima siriti prosvjetu, a one sto su pod Habzburskom Monarhijom "cerez budenja cuvstva (...) bratskog interesa".
10)
6. Savjete Cartorijski zavrsava zakljuckom da se njegovi savjeti mogu ostvariti bez "ikakvog naklenja" i da ce za sve trebati puno posla i vremena. 5. Isto, st. 105. 6. Isto, st. 104. -115. 7. Isto, st. 107. 8. Isto, st. 107. -108. 9. D.Stranjakovic, Kakojepostalo Garasinovo "Nacertanije", SpomenikSAN,XCI, Beograd, 1939. st. 108. 10. Isto, st. 111.
21
U s a m o m u v o d u Savjeta Catorijskog utvrdena su osnovna nacelabuduce spol1.1. H. Batovski, Jedan poljski preteca Balkanske unije, KnezA. Cartorijski, Knjiga o Balkanu, II, Beograd 1937, Balkanski institut. 2. D. Stranjakovic, Kako je postalo Garasaninovo "Nacertanije", Spomenik SANXCI, Beograd, 1939., st. 105. 3. Isto, si. 104. 4. Isto, st. 104 - 105.
20
III. Franjo Zah (1807. -1872.) porijeklom Ceh, bio je agent Cartorijskog u Beogradu. U Srbiji je potom bio duze vrijeme upravnik Artiljerijske skole, zatim vojne akademije, bio clan tajnog odbora za vodenje propagande i sef Generalstaba srpske vojske. U Beogradu je 1843. godine osnovao panslavisticko drustvo s ciljem da Srbija bude srediste svih Juznih Slovena od turskih i austrijskih pokrajina. Glavni cilj mu je bio da srpsku politiku oslobodi svetosavskih naslaga i usmjeri je na zajednicki rad sa svim Juznim Slovenima u cilju stvaranja jedinstvene drzave svih juznoslovenskih naroda Franjo Zah je uradio svoj "plan" u Beogradu po porudzbi Ilije Garasanina ), a posto je neko vrijeme radio u Zagrebu dobro je poznavao i srpsko - hrvatske odnose, te ce njegovi prijedlozi srpskoj vladi biti korisniji od preporuka - Sayjeta Cartorijskog. Osnovna nacela Plana F.Zaha su sljedeca: 1. Srbija mora imati "Plan za svoju buducnost". 2. Da ce u Evropi biti velika previranja raspadom Turske imperije i da postoji snazan pokret slovenskih naroda i na njih se Srbija mora oslanjati i zbog toga i osnovna "certa i temelj srpske politike da ona mora biti Juznoslavenska" . 3. Zapadne sile ne zele da se na rusevinama Turskog carstva prosire Rusija i Austrija ali "moze biti" da se nebi prosirile "da se Tursko carstvo u nezavisnu i samostalnu Slovensku drzavu promijeni". U torn cilju Srbija bi trebalo da bude srediste oko koga bi se izradila slovenska drzava, jer "kad nebi u ovom knjazevstvu klica buduceg Jugoslavenskog carstva lezala", svijet se nebi mogao baviti Srbijom, a da bi se ovo ostvarilo i rijesilo pitanje jugoslovenskih naroda potrebno je "samo crez oruzje i rat rijesiti i okoncati moci". 4. Srbija treba da suzbije uticaj Rusije na Bugarsku, a glavni pravac sirenja Srbije treba da budu Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Sjeverna Albanija i da se izvrsi postepeno njihovo ujedinjenje pod dinastijom Karadordevica, jer "bez ovoga nacela jedinstva u najvisem drzavnom dostojanstvu nemoze se stalni i postojani drzavni sojuz medu Srbijom i ostalim Juznim Slovenima ni pomisliti". ' 5. Bosna i Hercegovina treba da budu postepeno podijeljene kroz prelazne oblasti izmedu Srbije i Hrvatske, jer ove zemlje sluze Srbiji i Hrvatskoj kao oslonac
11 12) 13) 14
prema Turskoj i Austriji, etnicki su mijesane srpsko-hrvatske oblasti, povezanih preko pravoslavnih sa Srbijom, preko katolika sa Hrvatskom, pa bi morali biti
"hrvatski i srpski upliv jedan pored drugih uvijek u harmoniji i zadrzati" '
13
IV. Savjeti Cartorijskog su bili od velikog znacaja za sastavljanje Nacertanija, ali je Plan F. Zaha posluzio Iliji Garasaninu kao osnova za izradu Programa spoljne i nacionalne politike Srbije na kraju 1844. godine. Da bi se bolje uocile razlike izmedu ova dva dokurnenta u ovom dijelu teksta i vi no ih uporedno analizirati, jer smo u prethodnom tekstu iznijeli samo nacela iz plana F. Zaha. Ovo cinimo iskljucivo iz razloga da bi se sto bolje shvatio programski sadi/.aj Nacertanija, obzirom dajospreovladava misljenje kodvecinc pisacadaje (rarasmovo Nacertanije program Jugoslovenske, a ne veliksrpske koncepcije."' Sustinske razlike izmedu Plana F. Zaha i Nacertanija I.Garasanina se uocavaju ii i/boru konacog cilja, jer Garasanin odbacuje zajednicku Jugoslovensku drzavoi i zalaze se za obnovu srpskog carstva na osnovu drzavnog i istorijskog prava stare si cdnjovjekovne srpske drzave, do uskrsnuca Dusanova carstva. U uvodu Plana i Nacertanija polazi se od istih nacela (da je Srbija mala, da mora isplanirati svoju buducnost, da mora upoznati" dvizenje i talasanje medu Slovenima", da mora biti svjesna okruzenja naroda da bi dosla do konacnog cilja, koji su potpuno razliciti: F. Zah: "Iz ovoga poznanja proistice kao osnovna certa i temelj srpske politike, da ona mora biti juzno slavenska". I. Garasanin:" Iz ovog poznanija proistice certa i temelj srpske politike, da se ona ne ogranicava na sadasnje njene granice, no da tezi sebi priljubiti sve narode srpske koji ju okruzuju". Garasanin u cjelosti odbacuje Juzne Slovene kao etnicke zajednice za razliku od Zaha i za njega postoji jedinstvo srpskog naroda, odbacujuci istorijske, kulturne i tradicionalne razlike i u torn cilju je prvi srpski politicar - tvorac ideologije tzv. srbocentralizma, jer vecu naslovu prvogpoglavlja Nacertanija Garasanin odbacuje odrednicu "Slavenske". F. Zah: "Slavenska politika Srbije" I. Garasanin: "Politika Srbije"
1 17)
U.Isto,si. 12. Is to,

13. /.sto,
75-104.
14. D. Stranjakovic, Kako jepostalo Garasinovo Nacertanije, Spomenik SANXCI, Beograd, st. 104.
22
15. Most. 105. 16. Vasilije Krestic, Srpsko-hrvatski odnosi i Jugoslovensku ideja u drugojpolovini XIX veka Beograd 1988, st. 291. 17. D. Strunjakovic,Citirano djelo, st. 104 - 105.
23
Garasanin je u Nacertaniju izostavio citav podnaslov iz Zahovog teksta "kako bi se od turskog carstva Slavensko sazidati moglo" a umjesto rijeci "slavenska drzava" on upotrebljava "hristijanska", sto se moze utvrditi iz sljedeceg primjera: F. Z a h " (...) Da se tursko carstvo u nezavisnu i samostalnu slavensku drzavu promeni" I. G a r a s a n i n " (...) Da se tursko carstvo u jednu novu nezavisnu hristijansku drzavu promeni (...)."
i8)
O buducim odnosima Srbije i Turske t a k o d e postoje razlike u Planu i Nacertaniju. F. Z a h : " Serbija naprotiv toga mora zeleti, da od zdanija turske drzave samo kamen za kamenom odcepi i uzme, kako bi od ovog dobrog materijala na stalnom i tvrdom temelju starog carstva srpskog, opet veliku novu slavensku drzavu sagraditi i podignuti mogla." I. Garasanin: "U kratko da reknem: Srbija mora nastojavati da od zdanija turske drzave samo kamen po k a m e n odcepljuje i prima kako bi od ovog dobrog materijala na starom i dobrom temelju starog carstva srpskog, opet veliku novu srpsku drzavu sagraditi i podignuti mogla ".
19)
OdnosimaSrbijeiBugarskeNacertanijeposvecujeposebnupaznju. Garasanin prihvata misljenje Zaha oko interesa Srbije i Rusije na pretenzije prema Bugarskoj. Z b o g straha od formiranja nove Bugarske drzave svoj uticaj Srbija p r e m a Garasaninu, treba da ima na Bugarsku prijemom mladih Bugara u skolae u Srbiji i davanja stipendija; prijemom mladih Bugara u srpske bogoslovije; stampanjem brosura i crkvenih knjiga radi zaustavljanja ruskog uticaja na Bugarsku i preko tajnih propagatora govoriti da ce Srbija Bugarima priteci u pomoc i "za njihovu srecu starati se".
20)
Medutim, "Kad su Bugari 1885. godine proglasili sjedinjenje Istocne Rumelije s knezevinom Bugarskom, Srbija im navijesti rat, koji je svrsio sramotnim porazom po Srbe. Propale su nade u ostvarenju Dusanovog carstva i stvorio se jos veci jaz izmedu Srba i Bugara.". '
21
Za Srbiju su Bosna i Hercegovina predstavljale glavne oblasti interesovanja, pa je u Nacertaniju istaknuto da su ove dvije pokrajine sa Crnom Gorom i Albanijom "Ona cast carstvo Turskog na koju Srbija najveci upliv imati moze" ' Garasaninje u Nacertaniju izvrsio najvece izmjene iz plana Zaha oko Bosnjaka koji pretpostavlja mogucnost da oni ne prihvate dinastiju Karadordevica, sto bi
22
il< ivelo do cijepanja Juznih Slovena na knjezevstva, dok Garasanin smatra da bi u torn slucaju doslo do "raskomadavanja" Srba. F. Zah " (...) Da knjazesko dostojinstvo b u d e nasljedstveno u familiji Karadorda. Bez ovoga nacelajedinstvau najvisem drzavnom dostojinstvu, nemoze it Stalni i postojani drzavni sojuz medu Serbijom i ostalim juznim Slavenima ni pomisliti. A ko Bosnj aci nebi ga primili, to bi od tuda sigurno raskomadanj e juzni Slavena 1 1 ; i provincijalna mala knjazevstva pod osobitim vladajucim familijama sljedovalo." I. Garasanin " (...) Da knjazevsko dostojinstvo mora biti nasledstveno. Bez I IVI iga nacela, koje sacinjava jedinstvo u najvisem drzavnom dostojanstvu nemoze 86 Stalan i postojani drzavni sojuz medu Srbijom i ostalim susjedima Srbima ni pomisliti. Ako Bosnjaci nebi ovo primili, to bi otuda kao sigurno sledovalo raskomadanje Si ha na provincijalnamalaknjazevstva pod osobitim vladajucim familijama (...) ," Garasanin predlaze asimilaciju Bosnjaka u Bosni i Hercegovini kako bi se prikljucili Srbiji, te u torn cilju zahtijeva otvaranje granica na Drini i uspostavljanja vise granicnih prelaza, jer se Srbija "kod ovih svojih sunarodnika u Turskoj kao nekim kineskim zidom odelila". Da bi pridobio Bosnjake u Bosni preko povjerenika zahtijeva se i stampanje crkvenih i drugih knjiga, kao za Bugarsku, s tim sto se za Bosnu planira i pisanje "narodne istorije" koja bi bila "u duhu narodnog jedinstva Srba i Bosnjaka", te je polrebno izvrsiti "crez coveka vrlo sposobnog i duboko pronicavajuceg". Radi otvaranja Srbije i njenog prosirivanja na susjedne drzave neophodno je, po Garasaninu, srpsku trgovinu orjentisati na luku Ulcinj, a koji put bi vodio preko Skadra. U torn cilju u Crnoj Gori treba suzbiti svaki uticaj Rusije i dati joj finansijsku pomoc, jer bi Srbija "za malu cenu imati prijateljstvo zemlje koja najmanje lo.ooo vojnika postrojiti moze". Za razliku od Zahovog Plana u Garasaninovom Nacertaniju su izostavljena dva dijela "o savezu sa ceskim Slovenima" i cetvrto poglavlje "O odnosima Srbije prema Hrvatskoj". '
23) 241 25) 26
18. Dragan Stranjakovic, Citirano delo, st. 77. 19. Isto, st. 84. 20. Isto, st. 85. - 86. ll.PetarSimunic, "Nacertanije". Tajnispis srpske nacionalne ivanjskepolitike, Zagreb 1944.
24
22. D. Stranjakovic, Citirano djelo, st. 86.. 23. Isto, st. 87. 24. Dragan Stranjakovic, Citirano djelo, st. 86. 25. Isto, st. 92. 26. Isto, st. 77 25
V
Realizacija ideje m e m o r a n d u m a se odvijala u dva pravca. Prvo, kroz oslobadanje Bosne i Hercegovine, koja je predstavljala centralnu oblast interesovanja za Srbiju sve de Berlinskog kongresa i u knjazevini Srbiji gde je cilj srpske vlade bio protjerivanje svih Bosnjaka - Muslimana sa teritorije Srbije, pa su i sarnim tim i metodi ostvarivanja ovih ciljeva bili razliciti. 1. Rad Srbije na oslobadanju Bosne i Hercegovine. Organizovani rad u Bosni i Hercegovini se odvijao kroz politicku propagandu i zapoceo je 1844. godine i sa prekidima se nastavio sve do 1 8 5 8 . Propagandom je direktno rukovodio Ilija Garasanin, sve dok nije bid smijenjen sa polozaja predsjednika vlade i ministra spoljnih poslova - 1867. godine.
27)
imao uz penziju mjesecno po 25 odstranjen sa ovih poslova. '

pi
29
dukata, sve do 1872. godine kada je definitivno
Po nalogu Garasanina sacinio je program oslobadanja Bosne i u torn cilju Iiii -illn/.io obrazovanje Odbora (komiteta), radi relizacije ovog projekta. Po odobi iiiju Kneza, u odbor su usli drzavni savjetnik Lazar Arsenijevic, koji je ujedno i I HI i i predsjednik, Franjo Zah i Atanasije Nikolic, a citavim radom Odbora rukovodio jc Garasanin. Rad je bio tako organizovan da se sa manjim agentima nije nikada opstilo ni'pi isredno pa isti nisu znali ko su im vode, a Nikolic je slao instrukcije povjerenicima, prikupljao izvjestaje, sifrovao i desifrovao pismai dostavljao ih licno Garasaninu ili Knczu. Znao je prava imena agenata i njihove pseudonime, lozinke za vezu, isplacivao povjerenike, imao mnogo licnih poznanstava i dr. Nikolic je budno praI K i, poistovjecujuci se sa Garasaninom, da nijedna akcija ne izade iz okvira vladinih i ui m j era i planova, jer je sve trebalo da se odvij a u okviru sluzbene kontrole. Licno je sastavljao planove priprema ustanka u redovnim i vanrednim prilikama, pisao je mcmoare i izvjestaje , kako za Garasanina tako i za Kneza Mihaila. Nikolic je i adio sve do udaljivanja Garasanina od drzavnih poslova novembra 1867. godine, tj. do pogibije Kneza Mihaila, maja sljedece godine.
30)
Glavni propagator za Bosnu i Hercegovinu je bio Atanasije Nikolic ciji se rad mozepodijelitinasluzbenujavnu delatnost, politicku delatnost, aposebno tajnirad na politickoj propagandi i spremanju ustanka radi oslobadanja srpskog naroda. On se ogledao na mnogim delatnostima, tako da je osnivanjem Liceja u Kragujevcu 1838. godine predavao pored matematike i Nacertanije i bio u prvoj godini i rektor, kada je i napisao knjigu "Skola Nacertanija " Zatim je bio clan Drustva srpske slovesnoti, ciji je bio i tvorac Ustava. Takode, bio je pokretac osnivanja vise skole za narodno i strucno obrazovanje. Za vrijeme Krimskog rata bio je vrlo aktivan, jer je Srbiji prijetila opasnost od upada austrijskih trupa, sve dok se one nijesu povuklel804. godine prema Erdelju. Pored redovnog posla, uz prosvjetnu, drustvenu i politicku delatnost Nikolic je svo vrijeme radio na politickoj propagandi medu balkanskim narodima, koji su bili pod vlascu Turske, pa je jos od "Nacertanija" bio ukljucen u Garasaninove tajne organizacije koje su spremale ustanak pravoslavaca u borbi protiv turske vlasti i nacionalno oslobodenje Srba. Na poslovima politicke propagande Garasanin je najduze i najvise radio sa Atanasijem Nikolicem, koji je bio nacelnik Odeljenja u njegovom ministarstvu, a zatim Garasaninov zamjenik. Povratkom Garasanina na vlast, prije nego sto se prihvatio polozaja ministra inostranih poslova, u razgovoru sa Knezom Mihailom pokazao mu je "Nacertanije" i izjavio da bi se primio ako bi se drzali politike njegovog "Nacertanija", a koji je plan, Knez i usvojio.
28)
U svojoj biografiji on rezimira postignute rezultate: " Ovaj komitet imao je svoje agenteu Bosni, Hercegovini, Dalmaciji, u Hrvatskoj, u Slavoniji, u Bugarskoj, u Macedoniji i u Bukurestu. Oni su opet imali svoje podkomitete sa posebnim agentima, i tako je vec iduce godine razgranata bila savrsena mreza opstega sporazumljenja. ' Nikolic je koristio svaku priliku na pridobijanju novih ljudi za srpske povjerenike u cilju zbacivanja turske vlasti. Kao i Garasanin i Nikolic je bio nezadovoljan stalnim odlaganjem dizanja ustanka balkanskih naroda, a za glavnog krivca je smatrao Milivoja Blaznavca, ministra vojnih poslova. Nakon izvrsenog drzavnog udara pomocu vojske, na celu Srbije se nasao tadasnji vojni ministar Milivoje Blaznavac, koji je na srpski prijesto doveo maloljetnog Kneza Milana, i u zajednici sa Jovanom Risticem i Jovanom Gavrilovicem se uzvisio na polozaj namjesnika, te su na taj nacin Blaznavac i Ristic postali stvarni rukovodioci unutrasnje i spoljne politike Srbije za vise od cetiri godine.
31
Risticev glavni savjetodavac i propagator za Bosnu i Hercegovinu postao je 29. Vaso Vojvodic, Rad Srbije.na politickoj propagandi u Bosni i Hercegovini (1868-1873.), lstorijski glasnik, 3-4, Beograd l96o, st. 21. 30. Andrij Radenjic, Dokumentacija tajnog nacionalnog i oslobodilackog komiteta u Be gradu, Godisnjak grada Beograda XIV, 1967. 31. Nikolic, Opisradnje, III.AIISAN, Ostavstina M.Bana, XVI/] br. 2.
2 7
Od 1861. godine Garasanin je Atanasiju Nikolicu povjerio operativno i tehnicko rukovodenje mrezom agenata iako je bio penzionisan te je za svoj rad 27. Dragan Stranjakovic, Citirano djelo, "Politicka propaganda Srbije uJugoslovenskimpropagandama 1804 - 1858. godine, Beograd 1936. 28. M. D. Milicevic, Pomenik, 96.
26
arhimandrit Niifor Dui, koji je i ujedno bio predsjednik Odbora za uitelje i kole u staroj Srbiji, Makedoniji i Bosni. On je za svo vrijeme namjesnitva uivao veliko povjerenje i imao velikog uticaja u donoenju odluka koje su se odnosile na pomenute oblasti. Kao ogoreni protivnik crnogorskog kneza Nikole koristio je svaku mogunost da istisne crnogorski uticaj na hercegovaka plemena. U t o m e mu je pomagao i Mia Ljubibrati, sekretar LukeVukajlovia . On je jo za vrijeme Kneza Mihaila radio na pripremi ustanka u Hercegovini sa nekim tamonjim gla varima. Pored navedenih lica isticali su se i Luka Petkovi, Spaso Asanovi i Damjan Parijez, potom P o p Bogdan Zimonji, Aleksa Jaki i dr., koji su odravali veze sa srpskom vladom, koja im je redovno davala platu 3 2 ) . Risti je takoe zadrao i pojedine agente iz doba Garaanina u pograninim mjestima Srbije i Bosne, a posebno se istakao Ilija Markovi u Uzicu , koji je bio i izvjestitelj za Bosnu i Hercegovinu. Ipak, glavni propagator i povjerenik za Bosnu u doba Namjesnitva bio je Nika Jovanovi - Okan, trgovac koji je prebjegao u Srbiju 1859. godine, nakon sloma seljakog ustanka u Bosni, ge su ostali da mu ive roditelji i brat, odravajui sa njima stalne veze i aktivno uestvujui u organizovanju ustanka u Bosni 1860. 1862. godine. 3 3 ' N a k o n to se nastanio u Grodskoj je bio upotrebljavan od strane Mihailove vlade za "bosanske stvari", pa e 1867. godine po elji Nikole Hristia, ministra unutranjih ela, iji je bio povjerenik sainiti i predati mu projekt orga nizacije ustanka u Bosni". 3 4 ) Po ovom projektu oslobaanje Bosne se ne moe izvriti sopstvenim snagama tamonjeg naroda zbog nedostatka voa i oruja i konfesionalne pocijepanosti Bosanaca koji se nemogu sloiti zbog nerazvijene nacionalne svijesti , ' ve jedino uz punu podrku Srbije, koja bi pritekla u pomo. Predvia se oslobaanje u dvije faze. U prvoj bi se izazvao ustanak na vie taaka irom Bosne i Hercegovine iji bi bio cilj da se rasture turske snage, ge bi poslije toga Srbija i Crna Gora sa svojom redovnom vojskom zauzele ove pokrajine. Ustanak bi trebao da pone u Hercegovini, na urevdan, u p a d o m jakih eta obra zovanih od crnogorsko-hercegovskih plemena, koj e bi osvojile sela i varoice i dizali narod na ustanak, te bi se Hercegovina pobunila za mjesec dana, da bi se za 2-3 mjeseca konno oslobodila. U daljim operacijama bi se pridruili Vasojevii sa oko 20.000 boraca, kako bi bili osvojeni Klek i Sutorina isturavanjem jakih snaga p r e m a 32. AIISAN, XVIIIl, br, 303. 33. Ekmei, Pokuaj organizovanja ustanka u Bosni 1860. -1862. godine. Godinjak IX, 157., Sarajevo, 1958, 73/106. 34. AIISAN, XIII5, br. 565. 35. AIISAN, XIII3, br. 28,
28
35
Bosni, na liniji od Kupresa do Jahorine radi davanja podrke ustanicima na ovom podruju. Pd projektu Jovana Ristia, ustanak u Bosni bi trebao da pone osam dana kasnije no u Hercegovini, i to u sljedeim nahijama: Livanjska, Bihaka, Prijedorska, Kozaraka, Dubika, Derventska, Teanjska, Modrika, Maglajska, Graaniika. Bijeljinska, Zvornika, Srebrenika, Vlasenika, Viegradska, Glasinaka, Pljevaljska i Novovaroka, ge prema Okanovom proraunu ima 32.500 pravoslavna doma, 13.150 bonjakih i 8.000 katolikih. Po Okanu, Livanjska nahija bi se pobunila upadom j e d n e ete od 5o - loo dalmatinskih Srba - dobrovoljaca, pod vodstvom Cica Miovia iz Drnia, Spira Sabljia iz Knina i Krste Kulisa iz Vrljike u zajednici sa vladinim povjerenikom. Bihaka i Prijedorska nahijabi se mogle podii organizovanjem manjih eta na nekoliko mjesta p o m o u 5 - 6krajinika i to Milete Damjania, Jovana Samardije, Mirka Babica, Goluba Babica, Jevta Todia i Rista Teia, 3 6 ' a u svim ostalim nahijama ustanak bi se izveo slanjem jakih eta formiranih u Srbiji od dobrovoljaca pod komandom srpskih oficira, a zata je potrebno sakupiti 3.500 etnika, 3 7 ) pri emu treba pridobiti nekadanje izbjegle bosanske etnike i etovoe koji ive u Srbiji: Marka Arsia, Jovana Pania, Novaka Kormanoa, Nika Mandia, Jefta Todia, Krsta Nestorovia i dr, koje treba dobro naoruati i opremiti i iskrcati du desne s t r a n e o b a l e Save. itavo ovo prikupljanje dobrovoljaca, te njihovo odailjanje treba izvriti u to veoj mogunoj tajnosti, da bi dejstvo ubaenih eta moglo istovremeno poeti. Oficirima koji komanduju treba pridobiti putovoe koji imaju uticaja na narod i koji poznaju predeo u kome e ete operisati. 3 S ) U Dubiku i Kozaraku nahiju iskrcalo bi se 300 vojnika, koji bi preko Kozare osvojili Kozarac i Dubicu i na taj nain onemoguili saobraaj izmeu Gradike i Banja Luke. Za Derventsku i Teanjsku nahiju predvia se 600 vojnika koji bi < isvojili Doboj a zatim jedna eta Teanjsku nahiju, koji bi p o t o m zaposjeli Vranduk i dalje se probili p r e m a Sarajevu ili preko Prnjavora ka Bosanskoj krajini. Bijeljin ska nahija bi se osvojila u p a d o m na dva mjesta sa 200 b o r a c a a Zvornika, Srebrenika i Vlasenika nahija bi se podigle upadom j e d n e ete od 200 ljudi od Loznice, ime bi se presjekao put p r e m a Zvorniku. Kod Bajine Bate bi se prebacila eta od 200, a kod M o k r e od 600 ljudi gde bi polovina prela Drinu ispod Viegrada i prodrla preko Rogatice do Sarajeva, a druga polovina prela Lim i uzbunila Pljevaljsku i ajniku nahiju da bi se osvojilo Gorade, zatim sjedinili sa Hercegovci ma i preko Prae uputili ka Sarajevu. 36. AIISAN, XIII3, br. 28. 37. AIISAN, XIII5, br. 583. 38. Isto,
29
U Novovarokoj nahiji planirano je prebaciti 200 m o m a k a preko Javora da krstari i napada komoru na drumu od Novog Pazara ka Sjenici. Centralna taka napada po Okanovom planu je Sarajevo, koji bi se mogao osvojiti za lo -15 dana sa 25.000 ljudi: od toga bi bilo 12.000 redovne vojske, 8.000 bosanskih i 5.000 hercegovakih ustanika. Padom Sarajeva manje snage se alju na Travnik, a svi ostali borci ka Sjenici i Novom Pazaru, na kojem podruju od ranije dejstvuje vojska od 10.000 ljudi prebaenih preko Javora i Rake, to bi inilo zavrne operacije i ime bi se otvorio put za oslobaanje Bugarske. Po Okanovom planu treba poseban stav zauzeti prema muslimanima u Bosni. Osmanlije treba razoruavati i kao zarobljenike slati u Srbiju, a "s domaim Turci ma i rimokatolicima da se uljudno ko s roenom braom postupa". Pored dobro voljnosti u stupanju u ustake ete postavljati muslimane za optinske i nahijske starjeine ge ih ima koliko i hriana, ne razoruavati ih ako ne pruaju otpor i sve im plaati u gotovu pri uzimanju hrane i vojske. Treba im garantovati potovanje vjere, obiaje i imanja a posebnu panju pokloniti begovima - srpskim prijateljima. Ovo je u najkraim crtama sadraj projekta i predloga Okana koji je podnio Ristiu 1868/9 godine, a koji je Risti prihvatio kao zvanini dokument 3 9 '. Na osno vu ovog dokumenta je trebalo izvriti navodno oslobaanje poslije, a ovaj plan je posluio u zadnjem ratu 1991. godine kao osnova za unitenje bonjakog naroda uBiH. Meutim, Bonjaci nijesu pristali na propagandne ideje to najbolje ilustruje pismo Ristia upueno Okanu "ako emo mi Bonjake potkupljivati dukatima za njihov patriotizam i njihovo osloboenje - onda na ast V a m ta Bosna 4 0 '. Posebno je Ilija Garaanin shvatio potrebu rada na izmirenju Bonjaka i hriana, pa je preporuio Ljubibratiu takoe da radi na njihovom meusobnom zbliavanju. Meutim, srpska vlada nije uspjela pridobiti Bonjake jer se ona obraala begovi ma, koji su bili nosioci nazadnog feudalnog poretka a ni obini graani nijesu imali povjerenja u begove, niti u Srbe, pa iz tih razloga nijesu htjeli da se bore protiv Turaka.
lonjaci sa teritorije Srbije,
l) tom cilju su sprovedene planske akcije etnikog ienja kako bi se iselili svi a koji se proces okonao odstranjivanjem svih "nenar
odnih" elemenata krajem XIX vijeka. Ovaj proces je tekao postepeno od 1739.
gbditie, kada je sklopljen Beogradski mir i utvrene nove granice izmeu Turske i Austrije, kada su se Bonjaci povukli juno od Save i Dunava, ge je bila utvrena granica izmeu navedene dvije drave i naseljavali se u Srbiji na svojim imanjima, ii svojim domovima, dok su se Turci vraali u Tursku. Iz sredine XIX vijeka, na primjeru Bosne, ge se Bonjaci odvajaju kao autohton narod, i navodi se da je u Bosni pred bosansko-hercegovaki ustanak bilo oko 5.000 Turaka, a 486.400 Bonjaka, dok ih je u Srbiji bilo znatno manje.
Meutim, sadanji istoriari koji se bave pitanjem etnogeneze Bonjaka u Srbiji i dalje zastupaju miljenja Jovana Cvijia da "najvei broj Muslimana Srbije su potomci islamiziranih Srba" 4 1 ', to je pogrena tvrdnja jer su Bonjaci koji su ivjeli u Srbiji uglavnom porijeklom iz Bosne, koji su kao bogoumili primili islam i islamizirani Albanci. Ovo se potvruje nizom akata a kao ilustrativni primjer navodimo Sporazum koji je postignut izmeu Miloa sa Marali Ali Paom u k o m e je bilo definisano "da se obustavi doseljavanje Bonjaka i A r n a u t a u gradove Sr bije". 42 ' Bonjaki n a r o d u Srbiji je uglavnom ivio u gradovima dok je srpsko stanovnitvo ivjelo po selima, a to je opisao i Vuk Karadi "Narod Srpski n e m a drugih ljudi osim seljaka", a Matija Nenadovi opisuje cjelokupno muslimansko stanovnitvo: "Od njih zakona Turskog (mislim na Bonjake i T u r k e - HS) vrlo malo ima seljaka, nego su najvie varoani meu kojima ima i teaka. Uz ovijeh uz njih idu zanatlije i trgovci, po tome age i begovi; tako meu njima ima "via klasa" naroda, ali jedno za to to se njihova via klasa ne razlikuje nikakvom naukom ili osobitim znanjem, nego samo bogastvom i gospodarstvom". 4 3 ' U ukupnoj zastupljenosti stanovnitva u Srbiji Bonjaci su bili u veini, tako da su u Beogradskom paaluku inili 58%, u Pomoravlju 65%, a slino stanje je bilo i u ostalim gradovima Srbije, "koji poetkom X I X vijeka nijesu ulazili u Beogradski paaluk, naprimjer jugoistona Srbija ili novopazarski Sandak".45 Tako je u Beogradu poetkom X I X vijeka bilo ukupno 25.000 stanovnika od kojih 20.000 Bonjaka i dosta sakralnih objekata, od kojih su posebno znaajni 41. Ejup Muovi, Muslimansko stanovnitvo Srbije od pada Despotovine (1459) i njegova sudbina, Slovo, Kraljevo 1992. st. 124. 42. Vladimir Stojanevi, Politiki uzroci promjena stanovnitva Beograda i okoline u vreme Prvog srpskog ustanka, Godinjak grada Beograda, XX/1973. st. 101. 43. P.N.Nenadovi, Memoari, Beograd 1951, st. 35.
31
Broj Turaka u odnosu na Bonjake je bio vrlo mali, a to se vidi iz ruskih izvora
VI U skladu sa jednim od osnovnih naela iz Naertanija da Srbiju treba "oistiti" od svih nehristijanskih naroda srpska vlada je poela sa realizacijom ove ideje poetkom XIX vijeka. 39. AIISAN, XXVIII10, br. 367. 40. AIISAN, XII 13, br.28.
30
damije: Hadi Mebmedova, Jahjina paina, Rejsulkutubova, Bajram - begova, Darus - Seda - agina, sultan Mustafina, sultan Mehmeda, Ali - paina, Velikog vezira, Hadi Mehmedova, Hasan paina, Atih Zadeova , Kamil Ahmet - paina, 44) Husein ehaina i d r . Bonjaci su kao veinsko stanovnitvo bili u svim gradovima Srbije, ali ih je najvei procenat bio u Uzicu, ge su inili 96,7% od ukupnog broja stanovnitva. Za sve vrijeme vladavine Knez Milo Obrenovi je pregovarao sa Turcima oko iseljavanja bonjakog stanovnitva. Tako je u Hatierifu od 183o. godine bilo pred vieno da "Svi Turci (pod ovim pojmom se podrazumijevaju svi pripadnici islama H.S.) ostavi izvan gradova imali su se iseliti, a oni iz varoi Beograda za godinu dana". Poto ovaj rok nije ispotovan, Hatierifom iz 1803 godine rokza iseljenje je produen za jo pet godina kada je Knez Milo zabranio Bonjacima da ne smiju vie raditi svoja 45 imanja, "a da zemlju mogu prodavati ili na neki drugi nain ustupati Srbima". ' Isplaniranu politiku iseljavanja Bonjaka iz Srbije nastavio je poslije Kneza i Mihailo, to se vidi i iz izvjetaja Vasa Popovia, kneza Poeke nahije, iz 1831. godine o iseljavanju iz aka: "Ovdanji Turci su se iselili u Uzice" a u izvjetaju iz 1842. stoji da u Valjevu nema vie Bonjaka. Broj Bonjaka se smanjio u Beogradu gdje ih je "1834. godine bilo osam hiljada, dok je Srba bilo deset hiljada, da bi 1857. Srba bilo ukupno 17.097",.46' a ukupni broj Bonjaka u Srbiji je bilo 40%. Prelomni dogaaji oko konanog iseljavanja Bonjaka iz Srbije su se desili 1862. godine, kada se iz Beograda iselilo oko 8.000 potpisivanjem konvencije izmeu Amir - pae i Milutina Garaanina, zatim iz Uzica koje je bilo posljednje stjecite Bonjaka, koji su migrirali prema Bosni i Sandaku. Srpska vlada je 1872. godine "oistila sve Bonjake iz Srbije, a 1867. godine su uklonjeni i turski garnizoni" kada je izbrisan i poslednji trag turskog gospodarstva u Srbiji", 47 'da bi ih 1874. godine bilo 140 porodica koje su ivjele u Malom Zvorniku i Sakaru. 4 S ) Za nestanakbonjakog naroda iz Srbije najvie "zasluga" imao je Milo Obren ovi, koji nije birao sredstva za ostvarivanje ovog cilja. Sa nestankom jednog naroda porueno je sve to je inilo njegovu kulturu i posebna obiljeja, te su u Srbiji poruene sve damije i poravnata groblja.
NACERTANIJE
(PROGRAM SPOLJANJEI NA CIONALNE POLITIKE SRBIJE NA KONCU 1844. GODINE)
Srbija se mora i u tom smotreniju u red ostalih evropejskih drava postaviti, stvorivi jedn plan za svoju budunost, ili tako rei da se sastavi sebi jednu domau politiku po kojim glavnim naelima treba Srbija kroz vie vremena stalno da se svlada i sve svoje poslove po njima postojano da upravlja. Dvienije i talasanje meu Slavenima poelo je ve, i zaista nikad prestati nee. Srbija mora ovo dvienije a i rolu ili zadatak, koji e ona u tom dvieniju za izvrenje imali, vrlo dobro upoznati. Ako Srbija dobroprojesapi ta je ona sad? u kakvom sepoloeniju nalazi? i kakvi nju narodi okruavaju? to se ona mora uveriti o tome, da je ona mala, da ona u ovom stanju ostati ne srne, i da ona samo u sojuzu sa ostalim okruavajuim je narodima za postii svoju budunost svoj zadatak imati mora. Iz ovogpoznanja proistie erta i temelj srpske politike, da se ona neograniava na sadanje njene granice no da tei sebi priljubiti sve narode srpske koji ju okruavaju. Ako Srbija ovu politiku krjepko ne bude sledovala, i to je gore, ako je odbaci te ne soini ovom zadatku dobro razmiljen plan, to e ona od inostranih bura kao mala laa ovamo i onamo bacana biti, dok najposle na kakav golem kamen ne nameti, na kome e se sva razdrobiti.
POLITIKA SRBIJE
44. BogumilHrabak, Uzice izmeu sepskih ustanika i bosanskih osmanlija, Uiki zbornik 14 1985. st. 37-38, 50,56. 45. Turski izvori o srpskoj revoluciji knjiga I, Beograd 1956., 93 -94. 46. Gojko Skoro, Iseljavanje Muslimana izzapadne Srbije, Uiki zbornik 11/1982. st. 116. 47. Dravni arhiv Srbije, Grada knj. III Beograd 1953, st. 291. 48. V . Cubririlovi, Politiki uzroci seobe n a Balkanu o d 1860. -1867 Beograd 1983 s t 5 ? 32 Tursko carstvo mora se raspadati, i to raspadanje moe se samo na dva naina dogoditi. 1, Ili e carstvo to bili razdeljeno; ili 2. Bie ono na novo sazidano od svojih hristijanskih itelja. 33
PRIMJECANIJA O RA Z DIJELJENJU CARSTVA

0 sluaju ovom neemo opirno govorti, no samo to primetiti moramo da bi pri ovom dogaaju Rusija i Austrija glavne rok igrati morale, jer su one susedne igraniee sile. Ove dve sile lako bi se mogle pogoditi i sloiti, koje e zemlje ipreeli kojoj pripasti. Austrija samo za pritjaavanjem zapadnih, a Rusija za osvojenjem istonih zemalja teiti moe i po tome moe biti da bi prava linija od Vidina do Salonika povuena, mogla ovo pitanje na zadovoljstvo obadveju strana tjeiti. Tako dakle u sluaju razdeljenja, svi Srbi samo Austriji pali bi u djel. Austrija i Rusija znadu to odve dobro da tursko carstvo kao takvo, dugu budunost nee imati. Obe diave ovu priliku upotrebljavljuju da uine svoje granice to skorije rairiti. Oba dve one na tome rade svakojako, da preduprede iprepree da se na mesto turskog drugo hristijansko carstvo izrodi; jer bi onda za Rusiju izezla lepa nadeda i prijatan izgled, da e Carigrad uzeti i drati, koje je njen najmiliji plan od Petra Velikoga; a za Austriju porodila bi se otuda grozea opasnost da e June Slovene svoje izgubiti. Austrija dakle mora pod svima opstojateljstvima biti neprestano neprijatelj srpske drave; sporazumjenije dakle i sloga sa Austrijom jeste za Srbiju politika nemogunost; jer bi ona sama sebi ue na vrat bacila. Samo Austrija i Rusija mogu raditi o propasti i razdeljenju turskog carstva. One se o tome brinu. Rusija ovo stanje ve odmnogo godina prepravlja ipriugotovljava. Sad ve i Austrija nemoe inae, nego mora i ona pomagati i za sebe gledati kao stoje i pri razdeljenju Poljske inila. Prirodno je da se sve ostale sile podpredvoditeljstvom Francuske i Engleske ovom rairavanju i poveanju Rusije i Austrije protive. One e moe biti smatratiza najbolje sredstvo, kojim bi se ovo razdeljenje preduprediti moglo, da se tursko carstvo u jednu novu nezavisnu hristijansku dravu promeni, jer ovako bi se prazno mesto posle pro pasti Turske ispunilo i tako bi se samo moglo ravnovjesje evropejsko u celosti zadrati. Osim toga druge pomoi nema. Srpska drava koja je ve sreno poela, no koja se rasprostirati i ojaati mora, ima svoj osnov i temelj tvrdi u carstvu srpskom 13-ga i 14-ga stoljetija i u bogatoj i slavnoj srpskoj istoriji. Po istoriji ovoj zna se da su srpski carevi poeli bili grkom- carstvu mah otimati i skoro bi mu konac uinili te bi tako na mestopropadeg istono-rimskog carstva srpsko slavenska carstvo postavili i ovo naknadili. Car Duan silni primio je ve grb carstva fi'kog. Dolazak Turaka prekinuo je ovu promenu iprepreio je ovaj posao za dugo vreme, no sad, poto je sila turska slomljena i unitena takorei, treba da pone isti onaj duh dejstvovati, prava svoja na novo traiti, i prekinuti posao na novo nastaviti.
34
Ovaj temelj i ove osnove zidanja carstva sipskog valja dakle sad od razvalina i nasutina sve vema istiti i osloboditi, na vidit izneti i tako na ovako tverdom i stalnom isloriejskom fundamentu novo zidanje opet predmeti i nastaviti. Crez to e ovo predprijatije u oima sviju naroda a i samih kabineta, neiskazanu vanost i visoku vrednost \adobitijjer emo onda mi Srbi pred svet izii kao pravi naslednici velikih naih otaca koji nita novo ne ine no svoju dedovinuponavljaju. Naa dakle sadanjost nee biti ht'. sojuza sa prolou, nego e ova initi jedno zavisee, sustavno i ustrojeno ceh, i zato srpstvo, njegova narodnost i njegov dravni ivot stoji pod zatitom svetog prava i siDriekog. Naem teenju nemoe se prebaciti, da je ono neto novo, neosnovano, da je ono revolucija i prevrat, nego svaki mora priznati daje ono politiki potrebno, da te u prastarom vremenu osnovano i da koren svoj upreanjem dravnom i narodnom notu Srba ima, koji koren samo nove grane tera i na novoprocvetatipoinje. Ako se novopreporoenje srpskog carstva s ove take smatra, onda edu i ostali hi ni Sloveni ideju ovu vrlo lako razumeti a i s radostiju primiti, jer valjda ni u jednoj evropejslcoj zemlji ne ivi tako spomen istonejske prolosti kod naroda, kao kod Slavenu turskih, kod kojih je ivo i vjerno opominjanje sviju skoro slavnih mueva i ,l< )Saaja istorije njihove jo i danas. I zato se moe sigurno raunati da e posao ovaj u narodu dragovoljno primljen biti i nisu potrebna desetoljetna dejstvovanja u narodu da bi oni samo korist ipolzu ovog smostalnog vladanja razumeti mogao. Srbi su se meu svima Slavenima u Turskoj prvi sopstvenim sredstvima i snagom .u svoju slobodu borili; sljedovatelno oni imaju prvi i puno pravo k tome da ovaj posao i Julie upravljaju. Ve sada na mnogim mestima i u nekim kabinetima predvide islute to: da Srbima velika budunost predstoji i to je ono to je pozornost cele Evrope na Srbiju navuklo. Kad mi nebi dalje mislili nego samo na knjaevstvo kao to je sad, i kad nebi u ovom knjaevstvu klica budueg srpskog carsfra leala, onda nebi se svet vie i due sa Srbijom zanimao nego to je sa Moldavskim i Vlakim knjaevstvima inio, u kojima nema samostalno naelo ivota i koji se dakle samo kao privjesci Rusije smatraju. Nova srpska drava na jugu podavala bi Evropi sve garancije da e ona biti vrsna i k rijepka drava i koja e se moi meu Austrijom i Rusijom odrati. Geografieskoje poloenije zemlje, povrina zemaljska, bogastvo na prirodne proizvode i vojeni duh Ulelja, dalje uzvieno i vatreno uvstvo narodnosti, jednako poreklo, jedan jezik - sve to pokazuje na njenu stalnost i veliku budunost.
35
O SREDSTVIMA, KOJIMA BI SE CJELI SRBSKA POSTII MOGLA

Kad se sa opreelenou zna ta se hoe i kad se stalno i krijepko hoe, onda edu se sredstva za postienje naznaene cjeli potrebna kod jednog sposobnog praviteljstva i lako i skoro nai, jer narod je srpski tako dobar, da se s njim sve, no samo razumno postii moe. 1. Uvodna sredstva Da bi se opreeliti moglo ta se uiniti moe i kako se u poslu postupiti ima, mora praviteljstvo znati u kakvom se poloeniju svagdar nalaze narodi raznih provincija Srbiju okruavajuih. Ovo je glavno uslovije tanog opredelenija sredstva. Za ovu cijel treba pre svega otroumne, od predponjatija ne zauzete i praviteljstvu veme ljude kao ispitatelje stanja ovih naroda i zemalja poslati i ovi bi morali posle svogpovratka tano pismeno izvestije o stvari dati. Naroito se treba izvestiti o Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Sevemoj Albaniji. U isto vreme nuno je da se tano poznaje i stanje Slavonije, Hrvatske i Dalmacije a razume se da u ovo spadaju i narodi Srema, Banata i Bake. Ovim agentima nuno je dati nastavlenije kojim e nainom ove zemlje obii i proputovati. Izmeuproeg treba im naznaiti koja mesta i koja lica treba naroito da upoznadu i da izvide. Pored materijalnih instrukcija treba im dati ijednu obtu, glavnu instrukciju, u kojoj edu biti sledujue take. Opredjeljene koje e ti ispitatelji ispuniti morati. 1-vo. Rasudavaedu politiesko stanje zemlje, osobitopartaje u njoj nalazee se; kupiedu beleke po kojima bi se narod bolje upoznati i uvstva srca njegovog, dakle tajne elje njegove saznati mogle; no pre svega naznaiedu ono to se kao pripoznata i ve javno izreena narodna potreba smatrati mora . 2-go. Naroito treba paziti na vojeno stanje naroda i zemlje: kao na ratni duh, naoruanost naroda, posle islo i raspoloenje pravilne vojske; gde se nalaze ratni magazini i arsenali; gde se u zemlji proizvode ratne potrebe kao debana i oruje; ili otkud se dobij uju i u zemlju unose i.t.d. 3-e. Somiedu opisanije ili karakteristiku i spisak od najvaniji i najvei upliv imajui mueva, ne izuzimajui iz toga ni one koji bi protivnici Srbije bili. 4-to. Sta se u kojoj provinciji o Srbiji misli, ta narod od Srbije oekuje, i ta li ljudi od nje ele i ega se od nje boje. Naravno se jo ovom nastavleniju i to dodati mora ta svaki izaslanik o srpskoj politiki za sad kazati i saoptiti srne i moe; koje i kakve nadedeprobuditi srne i nato pozornost i vnimanije osobito ondanji prijatelja Srbije obratiti mu valja.
3 6
NAJPRE DA OZNAIMO NAA OTNOENIJA SPREMA BUGARSKE Bugarska je izmeu sviju slovenski zemalja najblia slavnom gradu carstva turIA, n;, najvea ast ove zemlje lako je pristupna; ovde se nalaze najvanije vojne pozicije I tu o k a i vea polovina njiove vojske. Ni u kojoj drugoj evropskoj zemlji ne dri se l i m in da je tako siguran i jo sad gospodar kao u ovoj; osim toga su Bugari skoro svi , ' i u /u lieni, i nauili su ve sluati i raditi, pokornost i posao uli su kod njih u obiaj. No ova primjeanija ne treba da nas poremete da pravu vrednostBugara ne pripoznani, i, ili to je jo gore da ih prezremo. Istina je to po nesrei, da Bugari prem da su najvea grana slavenskog naroda u Turskoj, skoro nikako nemaju poverenja u svoju li )pstvenu snagu i samo na spoljana i stranih zemalja (Rusija) dolazeapodstrekanija usuuju se oni uputati se upokuenija osloboditi se. Rusiju oni smatraju svagdar kao silu koja najvie za njihovo izbavljenje i osloboenje uiniti moe i hoe, osim to bi Rusija sama za sebe radila i Bugarima u mesto turskog svoj jaram mnogo rapaviji UIIHH ila, no ona se ni inae, kao to se je pokazalo, ne srne usuditi neposredstveno sa fVOJom vojskom Bugarima u pomo pritei, jer je Evropa ve upoznala pravu narav , >mli tobo blagorodnih namjera ruskih u smotreniju Turske, i zaista bi se osobito rnopejski rat izrodio kako bi Rusija jo jedanput preko Dunava prei htjela. Iz tog Uzroka Rusija se stara da posredstvom drugih dejstvuje i to proizvede to sama nepOSm I st veno nemoe. Tako je bio knjaz Mihailo u ovom poslu njihovo bezvoljno orudije, : II >im i c zaista eleti da se povrati onom planu, koji je sredstvom knjaza Mihaila u elo pHvoditi poela bila. No, budui da praviteljstvo knjaza Aleksandra ne pritjaava povjerenje Rusije, jer se ono ne da ko slepo orudije njeno upotrebiti, to se dakle Rusija vidi primorana da na prevratu sadanjeg praviteljstva radi, kako bi posle njegovogpadenija jedno praviteljstvo u svoje planove ustanoviti mogla. Sva pokuenija za prevariti Rusiju i nju o tom uveriti da e sadanje praviteljstvo stolovati njenim planovima bila bi posve bezuspjena. Kad sama Rusija primeti da se u Srbiji samostalni narodni duh probuuje, ondaj nee verovati nikakvim piedloenijama koja bi joj se inila, jer Rusija je mnogo lukavija nego da bi se dala u jednu zamku uplesti, koja je protivna njenim namerenijama. Sta vie i to se jo daje misliti da bi Rusija sve tenje Srbije za stupiti u tenji sojuz i sporazumlenje sa ostalim turskim Slavenima, ako bi ih samo saznala, samo na to upotrebila, da one ljude, koji bi ovaj posao upravljali u Turskoj, Austriji i ostalim vlaenijama izdade, kako bi rez to Evropu uverila da to nije Rusija nego buntovna knjojprotivea se Srbija koja ovakva prevratna teenja podpomae. No pored svega toga Rusija e se rado o ovim sporaumjenijama izvestiti dati, da bi tako trag i teaj njihov poznati i ove malo po malo za
3 7
sebe uzeti i upotrebiti mogla. I koliko god se Srbija samostalnije upravljala bude, to e sve manje povjerenje kod Rusije imati, i ako Rusiji nikako za rukom ne ispadne da stanje u Srbijipromeni i takvu samostalnu politiku Srbije unitoi, ona e se tada jamano truditi da sve turske Slavene od Srbije odvrati, da njih sve izmeu sebe razdvoji i u neslogi zadri, a sama e sa svakom pojedinom granom po osob u otnoenje i sporazumljenje stupiti. Ako se dakle Srbija pri ovom uticanju ne pokae ejatelnija i revnosnija nego Rusija, to e nju ova pobjediti i pretei. Pri ovom delu treba se obmana uvati. Rusija se nikad pred Srbijom poniziti nee, a ako ona vidi da Srbija nee njoj sa svim odano i bez uslovija sluiti, to e ona sva uslovija gordo i sa prezrenjem odbaciti. Ta ona je zaista i mudre sovjete sobstvenih svojih diplomata, kao jednog Livena, estoko odbacila, upravo zato to su ovi sami privremeno poputanje predlagali; moe li se dakle misliti da e se ona prema stranim povodljivija pokazati nego prema svojim sobstvenim i vernim sluiteljem ? No najposle kad se u Srbiji ne bi niko nalazio, koji bi se Rusiji bezuslovno predati hteo, i kad bi Rusija primorana bila sa onima raditi, koji joj samo pod uslovijama sluiti ele, onda se ona ne bi zatezala i sa ovim sojuziti se i raditi, jer ona najpposle ne bi mogla nikad Srbiju sa svim ostaviti, no dokle god ona nalazi ljudi u Srbiji koji se njoj bezuslovno povinjju i nju sluaju; to e ona svagdar takve Srbe predpostavljati onim pravim patrijotima. Rusija ne da sebi od tako male drave, kao stoje Srbija uslovija propisivati; ona zahteva da se njeni sovjeti kao zapovesti bezuslovno sluaju, i oni koji njoj sluiti ele moraju se njoj sa svim i predati. Istina ona se podekada ini da prima sve da joj slue, ali ona ih ni uto ne upotrebljava, jer jedni ne pritjaavaju njeno povjerenje, i tako, rez ovakav njen nain postupanja, svaka prilika izezava za moi nju prevariti. Ako Srbija eli iz sadanjeg podinjenog stanja izvui se i cela, prava drava postati, mora e se truditi da malo po malo politiesku mo Turske unitoavajui, sebi je prisvoji; jer upravo ovo je ona taka, u kojoj se srbska i ruska politika sukobljavaju, poto i Rusija na oslabljenje politieske sile carstva turskog radi. No iz ovog soglasiju ipak nikako ne sleduje da su cjel i nameta obadveju ona ista, i da po tome njihova politika u harmoniji i soglasiju biti mora. Ukratko da reknem: Srbija mora nastojavati da od zdanija turske drave samo kamen po kamen ocepljuje i prima kako bi od ovog dobrog materijala na starom i dobrom temelju starog carstva srpskog, opet veliku novu srpsku dravu sagraditi i podignuti mogla. - Jo sad dok je Srbija pod turskom vladom, daje se ovo sazidanje priugotoviti i pripraviti, jer se ovakvi poslovi ne mogu u poslednjem magnoveniju preduzimati i svriti. Govoreno je ovde o naravi ruske i srbske politike obimije, a to upravo za to to je Bugarska ona zemlja, u kojoj se ruski i sipski upliv najpre i najvie susresti mora.
Mi smo ovde mnogo o tom govorili i dokazivali iz kog uzroka srbska politika ne HI, i e se soglasiti sa onom ruskom; no mi u isto vreme i to kaemo, da Srbija ni s kim Lik sr ne bi mogla svoju cjel postii no u soglasiju s Rusijom, ali to samo onda kad bi Rusija savreno i potpuno primila i uslovija Srbije, koja bi prednavedenu numeru tj. I mdm uost njenu u prostranom smislu osiguravala. Jedan sojuz izmeu Srbije i Rusije hn i bi -dista najprirodniji, no da se taj uini od same Rusije zavisi, i Srbija treba da ga prima s rairenim rukama, ali svagdar poto se uvjeri da Rusija svesrdno i iskreno pm Hale, koje e samo onda moi biti, ako ona od dosadanje svoje sisteme odstupi tj. ukotl, dri da je za prirodniji sojuz sa Srbijom, makar malo, nego sa Austrijom, za koju ' / M upadne Slavene i uva. Premda se ja ne nadam da e se Rusija ikada hteti Srbiji Iskreno prikloniti, ipak nuno je to ovde spomenuti od kak\:e bitopolzeza Srbiju bilo i da takovo pojavlenije trebalo bi odma upotrebiti, jer i ako je tako mnogo govoreno protiv Rusije nije to iz mrzosti injeno koliko iz nude na koju nas je sama Rusija i. 'lik im svojim postupcima nagnala. li >s nekoliko rei o Bugarskoj pa emo dalje prei. Ako smo mi raspoloenje duha I umdnog u Bugarskoj dobro poznali, i ako nismo ona rodoljubiva sredstva koja ona pritja ara oive malo uvaavali, onda moramo kazati da ovde vea usiljavanja za . \llohodenje otaestva od turskog jarma jo su daleko. I opet Rusija glavna svoja i IH ovamo upravlja, jerbo je ova zemlja uprav pred vratima Carigrada ina njenom l 'i u u k ovom poloena; no i otnoeniju k Srbiji, Bugarska isto to poloenije i znaenje ima koje i za Rusiju. Ako Rusija samo jo nekoliko godina ovako u Bugarskoj dejstvuje, l uf \to /c do sad radila i ako za ovo vreme Srbija ostavi da Rusija radi tamo bez da i Srbija sto ini, zaista e meutim Rusija toliko uspjeti, da nee ni malo vie trebati irj)skog upliva u Bugarskoj. Neka ovo za Srbiju bude znak i opomena i neka ona ne ni 'i uvi da samo ondaj politiesko prijateljstvo oekivati moe, ako smo ljubav nali prema prijatelju ve od pre posvedoili i dokazali. Srbija mora za Bugarsku neto IH mili, poto ljubav i pomo mora biti vzajmna . Poto smo dakle poloenje za dananju Bugarsku i njenu veliku znamenitost za Srbiju ukratko oznaili i poto smo ruski upliv koji tamo vlada neto spomenuli, prelain 10 k tome da naertamo nekoliko uvodnih sredstava za to kako valja srpski upliv u Bllgai skoj 11 temeljiti. 1. Bugari nemaju vaspitajua i uevna zavedenija, za to bi trebalo da Srbija svoje kole Bugarima otvori, i osobito da nekoliko blagoejanija za Bugare mlade, u Srbiji uee se naredi. 2. Bugarsko svetenstvo ponajvie je grko, a ne narodno bugarsko; za to bi vrlo poelatelno, ipolezno bilo da bi neko islo mladi Bugara bogosloviju u Srbiji svrilo, pa kao svetenici u njihovo oteestvo medu svoj rod se vratili.
39
3. Valjalo bi tampati bugarske molitvene i druge crkvene knjige i bugarska ela u Srbiji; Ovo vano sredstvo Rusija ve odavno upotrebljava, i Srbija mora gledati da Rusiju u tome pretee. 4. Potrebno je da pouzdani i sposobni ljudi putuju po Bugarskoj, koji bi pozornost bugarskog naroda na Srbiju obratili i u njemu prijateljska uvstva prema Srbiji i srpskompraviteljstvu probudili, i zajedno i nadedu oivljavali da e Srbija zaista Bugarima za njihovo izbavljenje u pomo pritei i za njihovu sreu starati se.
O POLITIKI SRBIJE U SMOTRENIJU BOSNE, ERCEGOVINE,CRNE GORE I SJEVERNE ALBA NIJE

Kad mi povrinu i geografsko poloenije ovi zemalja, ratni duh njihovi itelja, i ono mnenije i nain miljenja njihov u blie rasmotrenije uzmemo, mi emo lako na tu misao doi da je ovo ona ast turskog carstva, na koju Srbija najvei upliv imati moe. Stalno opredjeljenje i ureenje ovoga upliva ini nam se daje sad (1844) glavni zadatak srbske politike u Turskoj. 1. Kad dva susedna naroda meu sobom ui i tenji sojuz zakljuiti ele to sepre svega granica koliko je bolje mogue otvoriti mora, da bi se neprestano saobraanje to je vie mono olakalo i ivim uinilo. No Srbija se od ovih svojih sunarodnika u Turskoj kao nekim kineskim zidom odelila, i saobratenije je na toliko samo malo mesta dozvolila, da ima kua u veim varoima, koje vie vrata imaju za ulazak i izlazak neeli knjaevstvo srbsko. Zato neka strae na granicama istina ne umale, no da se mesta sastanaka, izlaska i ulaska na srpskoj granici umnoi sprama Bosne. A zato ne i Bugarske? Uvedeni sastav oeljenja mogao je u svoje vreme povezan biti; no tu sistemu i sad jo zadrati znailo bi toliko koliko Srbiju usamljivati i zatvarati, a to je njenoj budunosti i njenom napretku sa svim protivno. 2. Treba na to ii da se dva naroda, istono pravoslavni i rimokatolieski meusobom u svojoj narodnoj politiki razumedu i sloe, jer samo tako moe se sa dobrim uspjehom ova politika sledovati. Srbije je dunost da glavne osnove ove politike oba dvema astima naroda ondanjih predloi, jer ona u ovom elu moe sa vanou postupati, koje ona po pravu
40
diplomatieskih priznati ipo mnogogodinjem iskushm initi je duna. Jedna od glavnih osnova naznaava se: naelo pune vjerozakonske slobode. Ovo naelo morae svima liristijanima, a ko zna da po vremenu i nekim muhamedancima dopasti se i zadovoljie ih. No kao najglavniji i osnovni zakon dravni mora se predstaviti i utvrditi u tome, da knjaevsko dostojinstvo mora biti nasledstveno. Bez ovoga naela, koje sainjava je dinstvo u najviem dravnom dostojinstm ne moe se stalan i postojani dravni sojuz medu Srbijom i ostalim susjedima Srbima ni pomisliti. Ako Bonjaci ne bi ovo primili, to bi otuda kao sigurno sledovao raskomadanje Srba na provincijalna mala knjaevstva pod osobitim vladajuim familijama koje bi se. nepremjeno tuem i stranom uplivu predale; jer bi one meusobom sarevnovale i jedna drugoj zavidile. Ove familije nikad se ne bi dale vie do toga dovesti da interes svoje koristi kakvoj drugoj familiji na ertvu prinesu, pa ba ni onda kad bi od takvog pt'rtvovanja napredak sviju ovi naroda zavisio. Iz ovih osnovopoloenija sleduje, da, ako bi se pre ovog opteg sojedinjenja Srpttva to osobito u Bosni preobraavati poelo, da se to preobraenje tako ini kako bi , mo samo sluilo kao priugotovlenije za ono opte sojedinjenje sviju Srba i provincija Ujedno, kojim jedinim nainom moe se raunati na postienje one velike cijeli i onog interesa koji je svima ovim Srbima jednak. Jer ovde Srbiju samo zato napred stavljam s/(' ona jedina moe tu stvar priugotovljavati i duna je neprestavno negovati do 171 imena koje e doneti izvrenje ovog plana ikoje vreme da bi sazrela Srbija e na tome
iiulili.
Ko god dakle ovom narodu dobro eli ona ne srne Bonjacima nasledstveno I i'vsko dostojinstvo preporuivati. U takvom sluaju neka bi se meutim izbirali najvaniji ljudi iz celog naroda i to ne za celi ivot, no na izvjestno vreme, koji bi kao i uli sovjet obrazovali. Sa ovakvom makar provincijalnom i odeljenom vlastju, ostao bi otvoren put za napredak; lako bi se onda Srbija u svoje vreme sa Bosnom tjenje fOJUZiti i skopati mogla, jer onda ostae ovaj sojuz moguan i vjerojatan. 7 'ree osnovno naelo ove politike jest: jedinstvo narodnosti, kojeg diplomatieski Zastupnik treba daje pravlenije knjaevstva Srbije. K ovome treba dakle uiniti da se li, i ostali Slaveni obrate i kod ovog treba zatitu i svaku pomo da nau kadgod se oloin radilo bude ovog naela vrednost pokazati. Srbija u ovom smotreniju mora se oloin uvjeriti daje ona prirodna pokroviteljica sviju turskih Slavena i da edu samo onda kad ona dunost ovu na sebe uzme, ostali Slaveni njoj pravo to ustupiti da ona u imenu njihovom neto kae i ini. Ako bi Srbija svojim- sosjedima taj nesreni i zli I >iiin jer davala da ona samo na sebe misli, a za nevolju i napredak ostali ne bi marila, nego bi io ravnoduno smatrala, to bi onda jamano i ovi samo njenom primjeru sledovali, ne bije sluali, i tako bi umesto sloge i jedinstva nastupilo nepovjerenije, avist i nesrea.
uju
'Mlinci
41
3. Ujedno nuno je i to, da se ne samo svi osnovni zakoni, Ustav i sva ustrojenija glavna knjaevstva Srbije u Bosnu i Hercegovinu medu narodom rasprostranjavaju, nego jo i to da se za vremena nekoliko mladih Bonjaka u srpsku slubu dravnu prima da bi se ovi praktino u politieskoj i financijalnoj struci pravlenija, u pravosudiju i javnom nastavleniju obuavali i za takove inovnike pripravljali koji bi ono to su u Srbiji nauili posle u svom oteestvu u elo privesti mogli. Ovde je naroito nuno to primijetiti: da ove mlade ljude pored ostalih treba osobito nadzirivati i vaspitavati tako da njihovim radom sa svim ovlada ona spasitelna ideja opteg sojedinjenja i velikog napretka. Ova dunost ne moe se dovoljno preporuiti. 4. Da bi se narod Katolieskog ispovedanija od Austrije i njenog upliva odvraah i Srbiji veina priljubili nuno je na to osibito vnimanje obraati. Ovo bi se najbolje postii moglo posredstvom fratera ovdanjih, izmeu kojih najglavnije trebalo bi za ideju sojedinjenja Bosne sa Srbijom zadobiti. U ovoj celji nuno bi bilo narediti da se pogdi koja knjiga molitvena ipesme duhovne u beogradskoj tipografiji tampaju;posle toga i molitvene knjige za pravoslavne Hristijane, zbirku narodnih pesama koja bi na jednoj strani sa latinskim a na drugoj sa kirilskim pismenima tampana bila; osim toga mogla bi se kao trei stepen tampati kratka i obta narodna istorija Bosne u kojoj ne bi se smela izostaviti slava i imena nekih muhamedanskoj veri preavi Bonjaka. Po sebi sepredpostavlja da bi ova istorija morala biti spisana u duhu slavenske narodnosti i sa svim u duhu narodnog jedinstva Srba i Bonjaka. Cerez tampanja ovih i ovim podobnihpatriotieskih djela, kao i rez ostala nuna djejstva, koja bi trebala razumno opredjeliti i nabljudavati oslobodila bi se Bosna od upliva austrijskog i obratila bi se ova zemlja vie k Srbiji. Na ovaj nain bi ujedno Dalmacija i Hrvatska dobile u ruke ela, kojih tampanje je u Austriji nemogue, i tim bi sledovalo tenje skopanije ovih zem alja sa Srbijom i Bosnom. Na ovo elo treba osobito vnimanije obratiti i istoriju o kojoj je gore re dati napisati rez oveka vrlo sposobnog i duboko pronicavajueg. S.Cjela sj)oljanja trgovina Srbije nalazi se u rukama Austrije (Ovo je jedno zlo protiv kog tonija opreeljenija ostavljam ljudima izfinansije da razlene, a ja u samo neto o tom navesti koliko to mora u ovaj plan ui te da njegovu vanost dopuni). Preko Zemuna sa stranim dravama u neppsredstveni trgovaki sojuz stupiti, ostae svagdar stvar vrlo muna. Zbog toga se Srbija pobrinuti mora za nov trgovaki put, koji bi Srbiju na more doveo i za nju tamo pristanite stvorio. Ovakav put samo je onaj za sada moguan koji preko Skadra u Dulcinj vodi. Ovde bi naao srbski trgovac sa svojim prirodnim proizvodima u dalmatinskim prirodnim brodarima i trgovcima svoje jedno plemenike a pri tom vrlo veste i sposobne ljude koji bi ih pri kupovanju stranih espapa dobro i poteno posluili i na ruci bili. Onde bi dakle nuno bilo srbsku trgovaku agenciju podii i pod odbranu i zatitu ove prodaju srpskih proizvoda i kupnju fran cuskih i engleskih espapa staviti.
42
Pri ovom poslu jMiviteljstvo bi moralo prvi korak u tome uiniti s tim da izradi i netmenuje jednog trgovakog agenta u Dulcinju, koji e odande srbskom trgovcu kao I /1 \$h >DI pokazati kud treba da ide. Chmj agent stupivi u saoptenja s naim zemaljskim u vt M < ima, imao bi zdravo protudirati nain kako bi se onamo spolzom naa trgovina : l /'/11 ni i imala i kad se praviteljst\ o osigura o polzama ovim onda moe rez novina dati Obja\ ijivuiije polze, koje bi s te strane dolazile naoj trgovini, a to bi znailo upuivati nae //i;< TI r ovom jvobitanom mestu. Ako bi samo nekim trgovcima ispalo za nikom te bi i, mio dobro i probitano poslove svrili, to bi drugi brzo njihovom primjeni sledovao i mulo po malo otvorio bi se taj put trgovine bez da bi praviteljstvo neprestavno o tom hum ilo; jer trgovci bi sami sebi posle put otvorili, a praviteljstveni agent pazio bi samo da iiuM trgovci ne. trpe tamo nikakva ugnjetanija. - Iz ovog nareenja bi sledovalo da bi cena proi ivIti srbskih na Jugu iznoenihpodizala se na Seveni, a cena espapa donoseih se u vhijiisti Severa padala bi konkurencijom unoseih se espapa sa Juga. Jednimslovom Ukratko reeno Srbin bi ovim nainom skuplje prodavao ajevtinije kujiovao. 11 politieskom obzini imalo bi ovo sredstx-o ne manju vanost, jerbo e se nov flgent srbski nalaziti meu iteljstvom srbskim i ova prilika prinela bi jae upliv Srbije ii.i \\everne Arbaneze ina Crnu Goru, a ovo su upravo oni narodi koji imadu kljueve . i| / 1 1 u ta Bosne i Hercegovine i od samoga moraAdrijatieskog. Postavljanje ove ageni / / ! ' srbske i utemeljene njeno onamo mi smo uvereni kaopolitieskipostupak Srbije smulriiii bi bio od neobine vanosti meu onim narodima i tenji sojuz ovi itelja sa Srbijom postigao bi se vrlo lako. Francuska i Engleska ne samo to se ne bi tome protivile, nego bi to jo podpomagale, u l\ trta lakoe ne bi protivna bila, jers time bi njeno jedno pristanite na novo procvetalo. (>. Na istono veroispovedanija Bonjake vei upliv imati nee biti za Srbiju teak ihluliik. Vie predostronosti i vnimanija na protiv toga iziskuje to, da se katoliki Bonjaci zadobijedu. Na elu ovih stoje franjevaki fratri. I'oredgore pomenutog tampanja knjiga ne bi li dobro i sovjetno bilo da se jedan od ovih bosanskih fratera pri beogradskom liceumu kao profesor latinskog jezika i jo kakve nauke postavi. Ovaj profesr morao bi sluiti kao posredstvenik izmeu Srbije i I u loli ka u Bosni, jer s tim bi mi prvi poveritelan korak uinili i s tim dali bi na dokaIttteljstvo tolerancije. Zar ne bi mogao ovaj istifrater ustanoviti ovde jednu katoliesku kapelu za ovde ivee katolike, s ime bi se izbeglo podizanje jedne kapele pod uplivom iiiislriskim koje e ranije ili docnije sledovati morati. Ovu kapelu mogli bi staviti pod pokroviteljstvo ovde stanujueg konzula francuskog. Ovo bi dalo povoda i priliku francuskom praviteljstvu da se u toj stvari ivo zauzme i s tim bi se Srbija oslobodila opasnosti od jedne katolieske crkve, koja bi pod uplivom Austrije u Beogradu bila. 7. Karaore je bio vojeni predvoditelj od prirode bogato obdaren i vrlo iskusan; ou nije mogao predvideti onu preveliku vojnu vanost koju Crna Gora za Srbiju ima
43
i koju e svagdar imati kad god se o tome stane raditi da se Bosna i Hercegovina od Turske odijele i Srbiji prisajedine. Pohod ovog vojvode na Sjenicu i Novi Pazar jo svi Srbi dobro pamte i nije potrebno da mi sledujui predlog novim dovodima podkrepljujemo. Neka Srbija i u Crnoj Gori primjer Rusije sleduje i neka dade vladiki pravilnu svakogodinju podporu u novcu. - Srbija e na ovaj nain za malu cenu imati prijatel jstvo zemlje, koja najmanje 10.000 brdnih vojnika postaviti moe. Ovde moramo jo to primetiti, da odlaganje ove potpore na poslednje magnovenje nee imati poelani uspjeh i sledstvo: budui da e Rusija pravedno moi na svoju mlogogodinju i stalnu podporu pozivati se, a srpski novi predlog moi e kao samo iz nude uinjeni ocrniti i u podozrenije dovesti; i Crnogorci bi onda rekli: Srbi nisu nama pomagali kad smo u nudi bili, to je dokazateljstvo da nam nisu prijatelji, nego nas samo za sad upotrebiti ele.
SREM, BAKA I BANAT

Na pivi pogled moralo bi se misliti da Srbija sa ovim preelima u najprijateljskijem sojuzu stoji; budui da su njina porekla, jezik, vjera, prava i obiaji jedni i isti sa srpskima u Srbiji. Ako to nije tako ondaj priina toga bar od asti samo na Srbiju spada; jer se ova nije dovoljno trudila o tom da prijateljstvo ovih Srba zadobije. No nadati se treba da e pokraj sveg neprijateljskog upliva Austrije ovo pogreno otnoenje s vremenom prestati i popravljeno biti i to u onoj meti u kojoj knjaevstvo Srbije sve vie i vie kao dobro ureena i izobraena drava pokae se. Za sada ako nita vie trebalo bi bar upoznati se s vanijim ljudima ovi provincija, i jedne srbske vane novine onamo ustanoviti koje bi pod konstitucijom Maarske mogle polezno dejstvovati u interesu srbskom i koje bi imale biti ureivane rez vrlo iskrenog oveka kao naprimerg. Hadia ili njemu podobnog.
O SOJUZU SA EKIM SLAVJANIMA

0 ovim Slavenima neemo ovom prilikom mnogo govoriti ne samo to oni ne bi spadali u ovaj plan, nego zato to bi se to mnogima u poetku kao jedna nepraktinost uinila. Zato mi prelazei to ukratko, i ostavljajui da se interesi koji bi se od ovog sojuza imali, upoznadu u izvreniju samog ovog plana, mi za sad samo toliko preponiujemo, da je nuno poeti upoznavati Srbiju sa Slovenima Ceske, Moravije i Slovake i to na jedan vrlo predostroan i odve mudar nain kako to ne bi moglo Austriji u oi pasti.
44
45
VUK STEFAN0V1 KARADII BONJACI

Mada je jo Dositej Obradovi (1739-1811) pokuavao da u srpsku knjievnost uvede narodni jezik, taj posao je uspjeno zavrio tek Vuk Karadi (1787-1864). lako je crkvenoslavenski, odnosno slavenosrpski bio nerazumljiv ogromnoj veini stanovnitva, a uz to pisao komplikovanom azbukom, Vuku Karadiu je predsto ji I a duga i u p o r n a borba za sprovoenj e reforme j ezika. O t p o r da se "prostaki jezik govedara i svinjara pretvori u knjievni" pruali su mnogi, naroito vladajui crkve ni, klasni i knjievni slojevi, smatrajui da kultura nije za prost svijet ve za "odabi ane". Vukovu reformu - uvoenje narodnog jezika u knjievnost, pojednostavljen je pravipisa, uvoenje za svaki glas po jedno slovo i pravila "pii kao to govori, i itaj kao to pie", odluno su podrali Branko Radievi, u r a Danii i drugi napredni knjievnici, kulturni radnici i filozofi. Njegova pobjeda je pored knjievnofiloloke imala i dublje, socijalno i demokratsko znaenje - da se srpski narod, poslije osloboenja od feudalne turske vlasti, dovede i do pobjede na podruju kulture, da knjievnost i po duhu i sadrini i po jeziku, postane narodna i da slui narodu. Da bi u t o m e uspio, Vuk je p r e t h o d n o morao dokazati daje narodni jezik I po leksikom blagu i po drugim osobinama bolji do starocrkvenog. Putovao je po mnogim krajevima - Dalmaciji, Sremu, Slavoniji, Crnoj Gori, Srbiji, Bosnii Hercegovini, Hrvatskoj, skupljajui n a r o d n e pjesme i pripovijetke, poslovice i druge umotvorine, objavljujui ih na naem narodnom jeziku ali i na stranim jezicima, Upoznajui sa njima Evropu, izazivajui divljenje njenih najveih umova. Osim rada na reformi srpskog jezika i knjievnosti (u Hrvatskoj, Crnoj Gori i Bosni je vjekovima ranije narodni jezik bio i knjievni). Vuk je znaajan i kao [storiar. No, mada izuzetno zasluan za afirmaciju kulture naih naroda, ni on se, naroito u poetku, nije mogao osloboditi nekih "istorijskih" zabluda. Tako je u S\ i mi spisu "Kovei za istoriju, jezik i obiaje Srba sva tri zakona", u tekstu "Srbi svi i svuda" (koji d o n o s i m o u cjelini) tvrdio da je stanovnitvo na itavom |Unoslovenskom podruju srpsko, izuzev kajkavaca i akavaca. Isto tako, pod srpskim imenom objavio je sve to je bilo umjetniki vrijedno, bez obzira gdje je nastalo. Tako objavljuje "Srpske narodne pjesme", "Srpski rjenik" itd. Zanimljivo |e da se leritorija koju Vuk oznaava srpskom, gotovo u svemu poklapa sa kartama
47
dananje Velike Srbije, naroito sa "njenim" zapadnim granicama. Po Vuku, Srbi, Hrvati, Makedonci, Crnogorci i Muslimani ine jedan narod - srpski, samo od "tri zakona - vjere". "Zaista se zna - poinje Vuk Karadi svoj tekst - da Srbi sad ive u dananjoj Srbiji... u Metohiji... u Bosni i Hercegovini, u Zeti, u Crnoj Gori, u Banatu, u Bakoj, u Srijemu, u desnom Podunavlju od vie Osijeka do Sentandrije, u Slavoniji, u Hrvatskoj (i Turskoj i Austrijskoj krajini), u Dalmaciji, i u svemu Adrijatikom primorju gotovo od Trsta do Bojane"... a zatim i: "U pomenutijem ovdje mjestima bie najmanje oko pet miliona dua naroda koji govori jednijem jezikom, ali se po zakonu (religiji) dijeli natroje: moe se otprilike uzeti da ih oko tri miliona ima zakona grkoga, i to: jedan milion u cijeloj Srbiji (s Metohijom), jedan milion u austrijskijem dravama... a jedan milion u Bosni, Hercegovini, Zeti i Crnoj Gori; od ostala dva miliona moe biti da bi se moglo uzeti da su dvije treine zakona turskoga... a jedna treina rimskoga... Samo prva tri miliona zovu se Srbi ili Srbiji a ostali ovoga imena nee da prime, nego oni zakona turskoga misle da su pravi Turci, i tako se zovu... a oni zakona rimskoga sami sebe ili zovu po mjestima u kojima ive npr. Slavonci, Bosanci, Dalmatinci, Dobrovani... ili... bog zna ijim imenom." Dalje, u tekstu, Vuk se udi: "kako se... ovi Srbi... nee Srbi da zovu" i si. Mada je neke svoje stavove kasnije "ublaio", pa i "ispustio", njegov tekst, "Srbi svi i svuda" predstavlja kariku u lancu velikosrpskih pretenzija i aspiracija na druge teritorije i narode, te ga kao takvog treba i shvatiti. Na njega su se, uostalom, pozivali i mnogi zagovornici i akteri velikosrpske ekspanzionistike i hegemonistike politike.
SRBI SVI I SVUDA

Ovo je pisano jo 1836. godine da se tampa pred Crnom Gorom i Bokom Kotorskom, kao to e se vieti na mnogo mjesta, pa kad se dosad onako ne natampa, evo ga sad samo ovako.
I z m e u Dunava i Stare planine), u Metohiji (od Kosova preko Stare planine, ge

je I )uanova stolica Prizren, srpska patrijarija Pe, i manastir Deani), u Bosni, u I Icicegovini, u Zeti, u Crnoj Gori, u Banatu, u Bakoj, u Srijemu, u desnom Po dunavlju od vie Osijeka do Sentandrije, u Slavoniji, u Hrvatskoj (i Turskoj i AusII i jskoj krajini), u Dalmaciji, i u svemu Adrijatikom primorju gotovo od Trsta do I!(>ja ne. Z a t o u poetku rekohzaista se zna, jer se upravo jo ne zna dokle Srba ima u Arnautskoj i u Maedoniji. Ja sam se na Cetinju (u Crnoj Gori) razgovarao s dvojicom ljudi iz Dibre, koji su mi kazivali da onamo ima mnogo "srpskijeh" sela, po kojima se govori srpski onako kao i oni to su govorili, tj. izmeu srpskoga i bugarali opet blie k srpskom nego k pravome bugarskome. 1 ' I) pomenutijem ove mjetima bie najmanje oko pet miliona dua naroda koji govori jednijem jezikom, ali se po zakonu (religiji) dijeli natroje: moe se otprilike uzeli da ih oko tri miliona ima zakona grkoga, i to: jedan milion u cijeloj Srbiji (s Metohijom), jedan milion u austrijskijem dravama (u Banatu, u Bakoj, u Srijemu, u desnom Podunavlju, u Slavoniji, Hrvatskoj, Dalmaciji i Boci), a jedan milion u Bosni, Hercegovini, Zeti i Crnoj Gori; od ostala dva miliona moe biti da bi se moglo uzeti da su dvije treine zakona turskoga (u Bosni, Hercegovini i nahiji barskoj). Samo prva tri miliona zovu se Srbi ili Srbiji, a ostali ovoga imena nee da prime, nego oni zakona turskoga misle da su pravi Turci, i tako se zovu, premda ni 0(3 stotine jedan ne zna turski; a oni zakona rimskogasamj sebe ili zovu po mjestima u kojima ive npr. Slavonci, Bosanci (ili Bonjaci), Dalmatinci, Dubrovani itd., ili, kao to osobito ine knjievnici, starinskijem ali bog zna ijim imenom .Iliri ilillirci; oni pak prvi zovu ih u Bakoj Bunjevcima, u Srijemu, u Slavoniji i u Hrvatskoj /. Otkako sam poeo kupiti nae narodnosti, jednako sam eljeo da obiem ove jugoistone krajeve naroda naega, i Bosnu i Hercegovinu, ali se do danas nikako ne dade, i po svoj prilici u ovu zelju odnijeti sa sobom na oni svijet.
Zaista se zna da Srbi sad ive u dananjoj Srbiji (izmeu Drine i Timoka, i
ikoga,
48
49
okcima, a oko Dubrovnika i po Boci Latinima. Bunjevci moe biti da se zovu od Hercegovake rijeke Bune, od koje su se, kao'to se pripovijeda, negda amo doselili; a okci moe biti da su prozvani podsmijeha radi (od Italijanske rijei sciocco), ali danas i oni sami reku npr.: "ja sam okac", "ja sam okica", kao i Bunjevac, Bunjev ka. Kako god to oni zakona grkoga ove zakona rimskoga zovu Bunjevcima i okcima, tako isto i ovi zakona rimskoga i oni zakona turskoga njih zovu vlasima, a osim toga jo oni zakona rimskoga u Dalmaciji oko Spljeta i Sinja i rkaima (ili hrkaima). A u prijateljskome razgovoru oni zakona grkoga zovu ove zakona rimskoga/creanz'ma, a oni ri]\hhrianima. Kad ovjek pomisli npr. da Madara ima i rimskoga i kalvinskoga zakona, pa se svi zovu Madari; ili: da Nijemaca ima i rimskoga i lutoranskoga i kalvinskoga zakona, pa se opet svi zovu Nijemci; mora se uditi kako se barem ovi Srbi zakona rimskoga meSrbi da zovu. Arnauti su u ovoj stvari za nas jo blii ipriliniji primjer nego i Madari i Nijemci: njih (Arnauta) ima i rimskoga (a moe biti geto i grkoga) zakona, pa se svi zovu Arnauti, i da reemo da se izmeu sebe malo mrze, ali prema drugijem narodima ive kao i braa, kao da su svi jednoga zakona, i jedan bi od njih turskoga zakona ubio deset pravijeh Turaka za j ednoga Arnautina makar koga hrianskog zakona, kao to bi i Arnautin rumskoga zakona ubio deset Talijanaca za jednoga Arnautina turskoga zakona.2) Ja u ogledati eda li bi se mogli nai uzroci, zato je kod nas mimo ostale narode (a osobito mimo Arnaute) mogla u ovome dogaaju postati ovaka mrzost, da narod i na ime svoje omrzne. Dubrovani, a moe biti i druge gekoje primorske srpske optine koje su se same upravljale, jo od starine bojali su se srpskijeh kraljeva iz Hercegovine, da ih ne bi pokorili i slobodu im oduzeli: zato su im esto i danak plaali, a i obranu protiv njih u drugijeh vladalaca traili. Ko se koga boji, on na njega i mrzi. U narodu se naemu jo misli da se svi ratovi vode samo oko zakona; ali u istoriji ima dosta primjera da su u ovakijem dogaajima drave jednoga naroda i zakona bivale najvei neprijatelji izmeu sebe (npr. Sparta i Atina). Kad se crkve razdijele i postane glavna briga i posao ko e s kime ostati, Srbi se nau u srijedi izmeu Rima i
2. Godine 1813. skrive neto u Srbiji na Karavlakojgranici dva ovjeka, pa uteku u Karavlaku i otidu u Kraljevo. Obojica ovi bili su Srbi, ali rodom jedan iz uike nahije, a drugi ak od Pei, i ovaj je znao arnautski, kao i srpski. Srpska vlast pie u Kraljevo kajmakanu da se ovi ljudi pohvataju i poalju u Srbiju. Kajmakan poalje pandure, te ih nadu i pohvataju, ali kad ih povedu k dvoru kajmakanovu udare pored nekoliko Turaka Anrauta, koji su ondje bili belije (turski vojnici koji su po ugovorima izmeu Rusa i Turaka sjedili u Vlakoj te pazili da Turci u Vlakoj ne bi kakovo zlo uinili), onda onaj Srbin odPeipovie arnautski da ga ne dadu, na to Arnauti skoe i otmu ga od pandura govorei da on nije Srbin, nego Arnautin, njihov brat, i da nema posla u Srbiji kad sam nee da ide, a ako je onamo kome to kriv ili duan neka doe ondje da ga trai.
i lirigrada. Glavni dio naroda, koji je blie ili narunije Carigradu, ostane s Grcima, i primorci se prilijepe Rimljanima. Gotovo se drukije nije ni moglo initi nego Svako; a jo kad uzmemo da su primorci ne samo na jau i silniju brau svoju preko brda mrzili nego i da su, kao primorci i susjedi talijanski, mogli imati uzroka i p O m isiti se od nje (osobito Dubrovani), i da onda ljudi, ostavivi naskoro svoj stari I l k o n , u hrianskome jo ovako nijesu bili utvreni kao danas, moe se rei da su i u n ovo vrijeme jedva doekali da se od njih sasvijem odvoje, i tako da bi to stoje mogue vie uinili, ne samo malo-pomalo prime i latinska slova nego i samo nariidno ime ostave njima. Kod onijeh turskoga zakona jo je lake nai uzrok. Ar nautski je narod i prema srpskome'mali, a kao brdski narod mogao je svagda biti u veoj slobodi ijednakosti izmeu sebe, a uz tojo ne imajui svoga pisma ni knjiga [ia svome jeziku, ni hrianski se zakon nikad meu njima nije bio ukorijenio; tako je lasno moglo biti da njihovi poturenici ostanu bez ikakve razlike od ostale brae Hvoje, i da svi vie gledaju na svoj jezik i na obiaje, nego na zakon, za koji i dananji dan slabo mari ijedan od njih. U Bosni je moralo biti sve drukije. Srbi su s pomou knjiga, popova i kaluera, crkava i manastira bili i onda mnogo poboniji od Arnaula, a po svoj prilici imali su i vie gospode koja se dosta razlikovala od prostoga naroda. Iz istorije znamo i vidimo da su se u Bosni iznajprije isturila najvie gos poda, od koje su gekoji i do danas stara prezimena svoja sauvali, kao npr. Kultni, I Majici, Ljubovii, Brankovii, Todorovii, Filipovii itd. Kad su se gospoda prije razlikovala od svoga prostoga naroda, s kojim su u jednu crkvu ila i iz jedne se ae prieivala, ta je prirodnije nego da se sad, primivi i zakon ne samo sasvijem drukiji od njihovoga nego i na drugome jeziku i s drugijem pismom, postaraju jo VBma razlikovati se. Tako oni dojakonje svoje ime Srbi, koje je sa zakonom hrianskijem i s preanjijem ivotom njihovijem vrlo skopano bilo, ne samo i >< Ibace nego im ao budne i raja njihova da se njime dii, i nazovu je vlasima. Kao to su ovi poturenici prije u hrianskome zakonu bili poboni, tako isto postanu i u t urskome, i danas moe biti da u cijelome zakonu Muhamedovu nema pobonijih ljudi od Bonjaka: to pokazuje i dananja njihova nepokornost Sultan-Mahmutu i mrzost na nj i na njegove nove uredbe i premjene. Ovako ja, otprilike, mislim da su rimski i turski Srbi izgubili svoje narodno ime. Ali bilo to kako mu drago, sad je mrzost ova popustila. Svi pametni ljudi i od grkijeh i od rimskijeh Srba priznaju da su jedan narod i trude se da bi mrzost zbog zakona ili sasvijem iskorijenili ili barem umalili to se vie moe, samo je onima rimskoga zakona jo teko Srbima nazvati se, ali e se po svoj prilici i tome maloppmalo naviknuti; jer ako nee da su Srbi, oni nemaju nikakvoga narodnoga ime na.1' Da reku da su jedni Slavonci, drugi Dalmatinci, trei Dubrovani, to su sve imena od mjesta u kojima ive i ne pokazuju nikakvoga naroda. Da reku da su
50
51
Slaveni, to su i Rusi i Poljaci i esi i svi ostali slavenski narodi. Da reku da su Hrvati, ja bih rekao da ovo ime po pravdi pripada najprije samo akavcima, koji su po svoj prilici ostaci Porfirogenitovijeh Hrvata i kojijeh sejezikmalo razlikuje od srpskoga, 4 ali je opet blii srpskome nego i jednome slavenskom narjeju; ' a po tom dananjijemi/raztima u zagrepskoj, varadinskoj i krievakoj varmei, kojijeh se domovina prozvala Hrvatskom poslije muhakoga boja, koji je bio godine 1526. (a donde se zvalagom/a Slavonija), i kojijeh je jezik kao prijelaz iz kranjskoga u srpski; ali ne znam kako bi se tijem imenom mogla nazvati ona braa naa zakona rimskoga koja ive npr. u Banatu, ili u Bakoj, ili u Srijemu i Slavoniji, ili u Bosni i Hercegovi ni, ili u Dubrovniku, i govore onakijem istijem jezikom kao i Srbi.5) Ako bi ko rekao da se od njih ge koji mogu nazvati Hrvati po tome to na onijem mjestima ge je u slavenskome jeziku ( t ) govori i, npr. dite, vira, sime itd.; ali kako e Dubrovani, Konavljani, Peratani, Dobroani i ostali koji ni te razlike nemaju? A osim toga, kad bi ova razlika u govoru mogla biti dovoljan uzrok da se oni koji govorene, vira, sime ne mogu zvati Srbi, kako bi se onda akavci (koji govore dite, vira, sime) i kekavci (koji govore dete, vera iseme) i malo prije spomenuti tokavci (koji govore dijete, vjera, sjeme) i svi zajedno mogli zvati/frraft? Da reku da sulliri, Ilirci, tol/je mrtvo i tamno ime, koje danas ne znai nita; jer sad svi znatniji istorici dokazuju da stari Iliri nijesu bili Slaveni, i tako bi se oni tijem imenom samo zato nazivali to ive u zemlji koj a se negda zvalallirik, po emu bi se i ostali svi narodi koji u starome Iliriku danas ive (npr.Bugari, Arnauti, Cincari itd.) isto tako zvati mogli. Ja ne znam kako je u austrijske kancelarije prije sto i nekoliko godina ulo ovo imeIllyrier, illyrisch, ali se vidi da ono pokazuje samo Srbe zakona grkoga, koji ive u Madarskoj. Osobiti spomen i pohvalu ove zasluuju Madari: oni zovui^crc (odRascianus odRake iz Rusije) svakoga onoga koji srpskijem jezikom govori, a ako doznadu da je takovi rimskoga zakona, i ako bi htjeli to da pokau, onda vele da je papita Rac. Od onijeh pak turskoga zakona ne moe se jo ni iskati da misle to o ovome srodstvu; ali kako se meu njima kole podignu, makar i na turskome jeziku, i oni e odmah doznati i priznati da nijesu Turci nego Srbi. Ko posla ovoga na rezumije, mogao bi rei da je i ime Srbi od dananje Srbije, kao npr. Slavonac od Slavonije, Hercegovac od Hercegovine, Crnogorac od Crne
3. Da nije ove razlike bilo u imenu, nego da su se Srbi zvali i oni rimskoga zakona, onda bi narod na u Carstvu Austrijskome bio mnogo jai, jer bi imao svojijeh barona, grofova i knezova, a ovako kako je koji primio rimskizakon, ne imajui nikakvoga narodnog imena, idmah je gledao to prije da se pomijea meu Nijemce ili medu Madare; ali bi za zakon na bila to velika teta, jer bi onda lake bilo nae ljude obraati u rimski zakon. 4. Gledaj na kraju ovoga lanka pod brojem 1. 5. Gledaj na kraju ovoga lanka pod brojem 2.
I tore itd.; ali koji togod od slavenske istorije upravo poznaje onaj mora znati da \n Srbi s tijem imenom u nae zemlje doli, i zemlja se od njih tako prozvala. Ge (e dananje Srbije juni&ra/ (Kosovo i Metohija) one je stare bihsrijeda, a krajevi |U joj dopirali od Dunava do Arhipelaga, i od Adrijatikoga mora do u Maedoniju. I |.i mislim da je ovo ime Srbija postalo u novija vremena, poto je srpsko carstvo propalo; jer ne znam bi li se ge moglo nai da se koji od naijeh kraljeva ili careva g V B O kralj ilicarodSr &i /e, nego5rW/em.Dobrovski i afarik dokazali su dasu se Srbi negda zvali svi slavenski narodi, i da je ime Srbi starije nego i Slaveni ili Sloveni. Srbi su po stanju politikome jo razliniji nego po zakonu. U Crnoj Gori ..H'iivali su svoju slobodu do dananjega dana, kao to emo poslije vieti; u Carstvu A i isl rijskome jedni su graniari i vojnici bez prestanka, te uvaju granicu od Carstva Turskoga; jedni uivaju sasvijem prava madarska, a jedni se (kao u Dalmaciji) Upravljaju po nainu austrijskome. U Carstvu Turskome ive opet na razline Ilafiine: u dvije treine dananje Srbije (od Drine do Timoka, i od Dunava do blizu Novoga Pazara) u nae vrijeme oteli su se s pomou Rusa od Turaka, te izmeu sebe . . M i n sude i upravljaju, a Sultanu plaaju osjekom (oko pedeset hiljada dukata na jOdinu); u ostaloj Srbiji, u Bosni, Hercegovini i Zeti, svi su raja turska, samo to oni I il n ( 'i ne Gore ive malo slobodnije nego drugi, kao to e se poslije vieti, a oni UB( >sni gore nego ige, jer ih najvie nemaju ni kua svojijeh, ve ive po turskijem i IM ama kao zakupnici. ()vo sam ja sve napomenuo najvie zato da bi i meni i itateljima lake bilo kad |G '.lane govoriti o Crnoj Gori; toga radi u se opet povratiti da reem jo nekoliko rijei o zakonu s druge strane. Srpska je crkva jo od starine bila pod patrijarom carigradskijem. U prvoj polovini XIV vijeka srpski car Stefan Silni (Duan) postavi svoga mitropolitapatrijarom srpskijem. Grci se na to vrlo rasrde, ali poslije duge srdnje i (po obiaju Ondanjega vremena) anatema priznadu srpskoga patrijara, kojega stolica ostane II i 'ni, a vlada nad Grkom crkvom u svemu starome Iliriku. Kad Turci ovladaju Kpskijem carstvom i narodom, patrijarai oni ostave u preanjoj vlasti, tako da se i p o d njima zvao i potpisivao:
KoX(|le MHAacTIlO fltMKOr .tOKHklii K c k . n s Gp &Kitirt.ii* il l i . i k f j p c / > m . wr.onhila.tl li li'l.uro 4|l )[lftlHCK0ll& IIiKCKlil li l i o . o ( i l i o , JL,tAA\iT'wt t i o n i i i , iMTvljpgl",
l .in,<hKJ
i sve je ove zemlje obilazio i po njima vladike i mitropolite postavljao, a njega i! ni to se pripovijeda) postavljali su mitropoliti, koji su u patrijarijikao sinod r.uvijali. Godine 1690. patrijar araojevi, Arsenije III na pozivanje esara LeOpolda I pobuni narod srpski protiv Turaka i prevede u Madarsku 37.000 familija;
53
52
a godine 1737. patrijar Arsenije IV na pozivanje esara Karla VI podigne opet narod da bjei pod austrijsku vladu, ali Turci nekako opaze zarana, i bog zna koliko hiljada naroda pogube, a on samo s malinom jedva utee. Turci se po pravdi na to vrlo rasrde, a Grci u Carigradu to jedva doekaju i godine 1765. zakupe sprsku 6 patrijariju (kao to svjedoi Raji u knj. XI. gl. XIV, 17, za 40 kesa karagroa. ' U tom je mjesto Arsenija IV za patrijara u Pei bio postavljenVasilije Brki, koji kad uje daje njegova patrijarij a zakupljena, i daje njemu odreeno nege zatoenije, on pobjegne u Crnu Goru, a odande 15 oktomvrija 1779. godine sa ruskijem kne 7) zom J.B. Dolgorukijem naveze se u Grblju na more i otide put Rusije . I tako Srbi izgube i ovo sveteniko gospodstvo, koje je poslije carske krune najvanije bilo; i od toga vremena stanu se iz Carigrada slati vladike i mitropoliti po svoj turskoj Evropi. Jezgra ovoga naroda gotovo su sve sami seljaci i teaci. Od onijeh zakona turskoga vrlo malo ima seljaka, nego su najvie varoani, meu kojima ima i teaka. Iza ovijeh u njih idu zanatlije i trgovci, potom age i spahije, pa onda begovi; tako meu njima ima "via klasa" naroda, ali jedno zato to se njihova via klasa od prostote ne razlikuje nikakvom naukom ili osobitijem znanjem, nego samo bogatstvom i gospostvom, a drugo to njihov i najprostiji seljak i teak, samo ako ima otkuda, moe nositi haljine i oruje, jahati konja, nainiti sebi kuu i ivljeti kao i najvei aga ili beg, i s pomou junatva i razuma, osobito rjeitosti, postati najvei gospodin; zato njihova via klasa gotovo nige nije sasvijem odvoje na od prostote. U Dubrovniku za vremena Republike prva gospoda koja su upravljala zeml jom i narodom bila su vlastela; ne samo to su se oni i pravima i gospostvom vrlo razlikovali od svega njima podrunoga naroda, nego su i meu varoanima bili puani (kao die Biirger), koji su se razlikovali od manjijeh varoana i od seljaka i teaka. Nalik na dubrovaku vlastelu bilo je u stara vremena gospode nae zakona rimskoga i u Kotoru, a i u drugijem gekojijem primorskijem gradovima; ali je malo-pomalo to sve iiljelo jo prije nego u Dubrovniku, i sad su mjesto njih samo carski inovnici i gekoji potalijanjenik. I dananji Hrvati (u varmei zagrepskoj, varadinskoj i krievakoj) imaju svoju gospodu, koja se od naroda prostoga, a i od varoana koji nijesu plemii, vrlo razlikuje. Ali u onijeh koji su grkoga zakona, i koji se upravo Srbi zovu, jezgra je samo seljak i teak.
6. Ako karagro ovdje znai turski gro, onda ovo iznosi 20.000forinti u srebru; ako li znai panjolski talijer, onda dvaput toliko. 7. Vrijedno bi bilo doznati da lije doao do Rusije ili je umro gdje u putu, i gdje mu je grob.
U Crnoj Gori niti ima grada ni varoi, i zato se ne moe ni misliti da ima kakijeh drugijeh ljudi osim seljaka i teaka. Meu prvijem starjeinama npr. serdarima, vojvodama,knezovima, kojima starjeinstva ova ostaju od oca sinu, kao i meu OStalijem glavarima i kuiima mnogo ih vie ima koji ne znadu itati nego koji /nadu, i nijedan se odnjih ni odijelom ni ivljenjem nitiikakijem osobitijem pravom ne razlikuje od ostalijeh Crnogoraca, a njihova braa i sinovi uvaju ovce kao to se pjeva i pripovijeda da ih je uvao trojanskoga kralja sin Pari i Duanov neak Milo Vojinovi. I sami svetenici njihovi ne razlikuju se od ostaloga naroda nikakom drugom naukom niti znanjem (kao ni odijelom ni ivljenjem) osim to znadu kojekako itati i to zapisati. Zapadni susjedi crnogorski po selima su kao i Crnogorci, a i varoani njihovi slabo se im drugim od njih razlikuju osim odijela, kua i boljega i ljepeg ivljenja, i od njih se nimalo ne ponose. Ovaki su otprilike Srbi i u Dal maciji. U Hercegovini i u Bosni otprilike je tako kao i u Crnoj Gori. Ono malo varoana i graana sjede meu Turcima, drukije se od naroda nose i ive, i s njim se ne i n i jeaju ni u kakijem narodnijem poslovima; zato se meu narod gotovo i ne broje. U Srbiji je do naega vremena bilo kao to rekoh daje u Bosni i u Hercegovim. Sad se tek varoi poinju naseljavati i varoani kao narod umnoavati; ali su seljaci, jedno zato to su oni najvie dananju slobodu zemlji pridobili, a drugo to ih je najvie i to najvie plaaju i u svakom dogaaju najvie uiniti mogu, u zemlji najpreteniji. Samo u Carstvu Austrijskome, osobito u Madarskoj, Srbi imaju viu klasu ili svoju gospodu, koja se razlikuje ne samo od seljaka i od teaka nego i izmeu sebe. Najvea su im gospoda vladike, koje su se dosad po zakonima madarskima slabo bojale i cara. Poslije vladika su spahije i plemii, koji su po zakonima madarskima od ostaloga naroda daleko, tono se u nas rekne, kao nebo od zemlje. Meu graanima i varoanima imaju "purgri" (die Biirger), koji se ne samo od seljaka i teaka nego i od ostalijeh graana i varoana razlikuju kao to su se razlikovali dubrovaki puani. Izmeu plemia su i ovijeh graana doktori, advokati, svetenici, uitelji i seoskijeh optina pisari (nataroi). Via klasa u narodu valjalo bi svoj jezik ljepe i istije da govori, da je od naroda uenija, mudrija, uljudnija, skladnija i rodoljubivija (jer ona plemenita i ista ili prava ljubav k narodu, po kojoj ovjek voli narod i njegovu korist i slavu nego sebe i svoj ivot, i od koje su Grci i Rimljani ostavili primjere, ne raa se s ovjekom, nego se dobiva kroz nauku i odgojenje); ali u nae je vie klase to sve naopako.Istina da su mnogi od gospode nae uili i znadu neke nauke kojijeh narod prosti ne zna; ali su to oni ponajvie uili kao kake zanate, koji su mnogima razumu i srcu uinili vie tete nego koristi; u ostalome pak oni su se pored Nijemaca i Madara ponijeli i kao
54
55
potuili od svoga naroda i od njegovijeh obiaja; pored tuijeh jezika na kojima nauke sluaju, kojima poslove slubene rade i u drutvima se razgovaraju, zabo ravili su srpski i misliti, i njihov narodni jezik, kojega silu i sladost i bogastvo oni ve i ne poznaju, ini im se prost i siromaan, zato su ga iskvarili i jednako ga kvare. to su pak oni koji velikijeh kola i nauka nijesu uili s gospodom zajedno pali u ovake grijehe protiv naroda svojega, uzrok e biti to su se poveli po gospodi, i razum svoj kao davi gospodi pod zakup vie gledaju ko to radi i govori nego i kako radi i govori. Naijem oficirima po granici lake se moe oprostiti to su za narod svoj slabo marili, jer su oni carske sluge, koji su danas ovde a sjutra bog zna ge, a uz to jo opaali su da im kasto smeta napretku to su Srbi; zato su gekoji viui na svoju podrunu brau gledali da se udvore Nijemcima, te je toga radi bivalo da su ljudi nai u mjestu svome voljeli oficira makar od koga drugog naroda nego Srbina. Ja ne velim da su svi od nae gospode i varoana ovaki, nego priznajem da ih ima i onakijeh koji misle kao to treba, ali tako malo da se prema onima drugima slabo smiju i pokazati. Ovo se slobodno moe rei: to je koji bogatiji i od naroda po gospostvu svome razliniji, onaj je i u ostalome svemu od naroda dalje; tako su od sviju ovijeh majstori i trgovci (osobito manji) najblie k narodu i najvie mare za njega i za njegovu korist i slavu. Zaudo je to i oni od gospode nae koji su narod ljubili i eljeli mu dobro initi ponajvie nijesu znali kako e, nego su radili protiv svoje elje i namjerenja! Ja mislim da ovome nije drugi uzrok nego to im nauka nije pricijepljena na zdravi narodni razum, nego su ovaj naukom zabunili i ostavili ga, a prave nauke nijesu prisvojili. Zato se umotvorinama naroda naega sva uena Evropa udi i divi, i njih radi narod na slavi i hvali, a umotvorine su naijeh uenijeh ljudi ponajvie takove da im se svak ko ih pozna mora smij ati i aliti narod to prema sebi nema uenijeh ljudi. Pa jo pored svega ovoga naa via klasa misli i govori da je ona prema evropskijem narodima upravo kao to treba, a narod prosti da je zaostao i da ne valja i da ga je ona bogzna kakom mudrou nadvisila! Tako npr. Lukijan Muicki u 'Tjiacy Hapo/fOJiioifa" godine 1819 kae: OA-ria xa.AM MIMSIJJ A A n a npocTf
reeno (i istinito). Prosta klasa naroda naega (tj. ona klasa koja u dananje vrijeme ii.ii od sastavlja) ne ustupa nijednome od 5 ili 6 sebi oblinjijeh naroda ni u razum ni u potenju, niti i u kakvoj drugoj dobrodjetelji; a Bbimma KJiacca onakova je kao StO se othranjuje i u kakvom stanju ivi. Ako prostoj ne ini sramote, asti suvie ne i mi ftige". Da je narod na barem od pedeset godina amo unapredak imao prema sebi ljudi za upravu po dananjemu vremenu, on bi ve davno bio sam svoj, i taj mu je nedostatak i danas najvea smetnja i nesrea, koja je za nas s tijem vea to je u Ureenoj i gotovoj kui lake upravljati nego je iznova nainiti i urediti.
1. Po svjedoanstu grkoga cara i spisatelja K. Porfirogenita (koji je umro 959. g| dine u 54. godini svojega zivotajHrvati su se u nae krajeve doselili odnekuda iza 1. .i 11 mtskijeh gora u prvoj polovini sedmoga vijeka (kad i Srbi u Maedoniju i Ilirik). ! loiavi amo oni su se razdijelili nadvoje, pa se jedni namjestili u dananjoj Hr vatskoj granici i u turskoj Hrvatskoj i u Dalmaciji, a drugi ostali u Panoniji izmeu I )rave i Save. Granice ovijeh prvijeh (dalmatinskijeh) Hrvata naznauju se: pored mora k jugu rijeka Cetina, k Hercegovini Imoski, a k Bosni Lijevno, rijeka Vrbas i grad Jajce, a stolice njihovijeh vladalaca bile su Biograd kod Zadra i Biha vie 1 1 1 igira; za Panonske pak zna se da im je stolica bila u Sisku, ali granice oblasti njihove tee je naznaiti nego onijeh prvijeh. 11 Dalmaciji na suhoj zemlji (osim samoga primorja i ostrva), ge je bilo srce 111 vala, danas nema nikakoga naroda koji bi se po jeziku razlikovao od Srba, ali na I il i vima i u primorskijem mjestima, iz kojijeh su se ljudi slabo mijeali s onima sa lUhe zemlje (kao npr. u Trogiru i u Omiu), govori se jezikom malo drukijim od 11 iskoga, i ja mislim da su ovi primorci i ostrvlj ani ostaci ili potomci starijeh Hrvata. i.I U se ovde potruditi ukratko da naznaim glavne sadanje razlike njihovoga |l , i k ; i od srpskoga. 1) M jestofo ilita oni govorea, prema slovakomeeo (po emu ih nai onuda /uvu rukavcima), a po varoima ca (prema ekome i poljskome co). 2) Na kraju rijei izgovaraju / mjesto o, npr.: kotal, pekal, molil itd. \) Mjesto i /)' govore j, npr.:preja, meja, posteja, zernja, skupje itd.
ve recenzije da ne tampam. Dr. orije Muicki, sinovac Lukijana Muickoga, kazivao mi je tla mu je stric govorio da e stihove one po mojoj recenziji popraviti i da je neto popra vljao, ali koliko ih je i kako popravio ja upravo ne znam, jernijesam imao kadporediti ili s onima to su poslije tampam. 57
KASCCV &mm
itaraer" poAa,
cpaMi>
Na ovo sam mu ja jo onda pisao8': "Ovo je po naoj misli upravo naopako

8. U recenziji o "FjiacyHapo/foinoi(a" koja jo nije tampana, nego sam je njemu poslao u rukopisu i pisao sam mu, ako misli on da ima pravo, ja u recenziju na svoju sramotu i u svoj odgovor tampati, ako li misli da ja imam pravo i da bi se on osramotio, neu je tampati, ali on valja da otpjeva, tj. da poree ono. Na to mije on otpisao da e otpjevati, 56
4) Na mnogo mjesta ge je u nas (od t) oni govore tj. npr.: bratja, prutje itd. Po tome se i u Bosni moe utibratja, kao to ima i u prvoj knjizi narodnijeh pjesama u pjesmi 510, a po svoj prilici ovamo ide i ono to sam ja u Hrvatskoj sluao od naijeh ljudi netjak mjesto neak, a po nekijem mjestima i tja umjesto a. 5) Gdje god mi izgovaramo.t, oni govore.:, npr.:pri, ognie, ap itd. (ali poten, gdje je postalo od , i oni tako govore). 6) Svuda izgovaraju h upravo kao Nijemci eh. 7) U rod. mn. kau npr.gradov, en; a u skaz.gradovih, enah itd. otkuda se po svoj prilici i u Srijemu govori: po kua, po livada, po seli, na koli itd. 8) Koje se rijei mukoga roda u slavenskome jeziku svruju n a t , u onijeh oni u rod. mn. imaju na kraju ih, npr.-.golubih, prstenih, putih itd. Moe biti da je i u nas otuda: crvi, mravi, i - u Srijemu i u Bakoj - puti. 9) Kao to u nas glagoli mogu i hou, a i velju i vidu, imaju nakraju u mjesto em i im, tako se u njih u svima glagolima govori i jedno i drugo (kao i u nas velju i velim, vidu i vidim) ali opet vie na u. 10) Nakl. neopr. kod sviju glagola govore bez i na kraju,npr.:pisat, molit, vu itd. 11) Kod glagola koji se u nas u sad, vr. svruju naem iim, u treem licu, mn.br. (toga istog vremena) imaju nakraju du, npr.:piedu, govoridu, hoedu, molidu itd. I ovo je po svoj prilici iskvareno u novija vremena, kao to su i nai gekoji ili od njih primili ili sami iskvarili. 12) Mjesto koji govore i ki, mjesto koje ke, mjesto moja ma itd. 13) Na kraju slogamjestom svagda izgovaraju (kao to jakazano zaPatrovie u predgovoru k Srpskijem poslovicama, 1836. na strani XXXI) npr. Vidilsanga sto putih. 14) Mjestojez/fconi govore ijazik(od ega je po svoj prilici i oko Rijeke postalo zaik); tako govore i:jat,prijat, ujat,jamat,jamanje,jamatva, koje bi rijei po junome slavenskom narjeiju morale imatie mjestoa, kao to se dalje k jugu i govori/emarf (brati npr. vinograd), jemanje i jematva. 15) Mjesto grob govore greb, mjesto rastem restem, mjesto vrabac vrebac. Sve tri ove rijei ja sam ovamo sluao i u Dubrovniku. Moe biti da je po njihovome govoru i lastovica mjesto lastavica, koje se govori ne samo u svemu primorju (i kod tokavaca) nejgo i u samoj Crnoj Gori. 16) Ge je god u slavenskome jeziku "b, oni govore i (kao i Rusini a geto i esi i Slovaci) npr.: vira, dite, did, nisam itd. Po ovome sad moemo znati kako je dolo te se u nas gdjeto (po sjeverozapadnijem krajevima) govori: nisam (mjesto nijesam, ili nesam), gdi, ovdi, ondi, gnjizdo (mjesto gnijezdo ili gnezdo),prid kuom, priko Dunava, niki ljudi itd.
I 7) ()sim ovijeh razlika imaju oni mnogo i rijei kojijeh mi nemamo: takova je u |. i [kruh, koja je i u nas poznata; takojei&n', otkuda i mi kaemo krika i kriati; 11 mislim da je njihova rije i udim, poludim i pouda, od ega sam ja i u Triu I h . . M I kidan [gladan. Svak moe vidjeti da su ove razlike, kad se govori o dva razlina jezika i naroda, i |o malene; a jo kad se uzme da ih je najvie moglo i moralo postati u naijem i i bJI \ i n i a (poto su se Srbi i Hrvati amo doselili) za hiljadu i dvjesta godina: tako vilo lasno moe biti da su Srbi i Hrvati, kad su se amo doselili, bili jedan narod pod < i i i .i/liita imena, kao npr. sad gekoji to govore i piu: Srbi i Bonjaci, ili: Srbi i i nngorci, ili: Srbi i Dalmatinci, ili: Serbien undRaizen itd. I a bi se jo lake vieti moglo da jezik ovijeh Hrvata nije blii nikakome irugome Slavenskom od srpskoga, dodau ove to iz knjige njihovoga spisatelja II U L I [vanievia, koja se zovefite cvitja razlikova (Kita cvitya razlikova), i koja je ii i Itampana u Mlecima 1 6 4 2 .
a) "GOSP. PETRU DUJMU." (Kao posveta) "()na elja9) velika, kojom (virni i stanoviti prijatelju moj) vazda gorae, i gori |1 ploditi u kriposti, ponuka tebe veekrat da me upita: kako sam se naui10) peti III Spominjem se da sam tebi odgovoridjubei; jere umiti peti kripost je, akripost 11 .i od ljubavi ishodi; i kako govore mudraci stari drugo kripost nije u ivotu i ivomu, negoli ljubiti a se ima ljubiti. Bog se ima ljubiti, dakle ljubiti Boga kripost |l iskrnji se ima ljubiti, dakle ljubiti iskrnjega kripost je; neprijatelj se ima ljubiti, dlkle ljubiti neprijatelja kripost je; dobro svako ima se ljubiti, dakle ljubiti dobro kuposl je. Meu ostalimi dobri uminje aliti mudrost dobro je veliko, dakle ljubiti 11 osi kripost je; a tko ljubi mudrost trudi se svakojako za dostignuti ju, kakono ,i\.u koju ie, koju eli, koju ljubi, i koju za to ie, za to eli, jer ljubi; jer ono a 12 11 ne ljubi niti se eli, niti se ie; i tako ne gubei ' se upua a se ljubei dotie.
0
/ ' i I dananjemu akavakom govom valjalo bi da je ieja, i ja upravo ne znam ili su njihovi spisatelji ovako pisali po Dubrovanima, ili su onda i akavci svi ovako govorili, pa poslije, Ijna j promijenili. Tako valja misliti iza ploditi m.plodit itd.
10. Naui mjesto nauil, i poslije odgovori mjesto odgovorit itd. ja ne znam da U se je kad govorilo i da li se i sad govori. Ivanievi ima u ovakijem dogaajima io mjesto l, u emu se on po svoj prilici poveo po srpskome, osobito po dubrovakijem knjigama; a ima il, kao upi: u jednoj strofi stvorio i htil. 11. Peti mjesto piti i poslije petje m. pitje (i na drugome mjestu petnik m. pitnik) jamano e bili po dubrovakijem knjigama. 59
58
Ne znam jeli ovi moj odgovor bio zadovoljan razboru tvojemu, za to elei zgoditi tebi darijem kriposti tvojoj i prikazujem cvit ovi, koji mise 13 ' naukom kako sam se naui peti. Primi ga veselo za zlamen i svidoastvo vikovito moje s tobom stanovite ljubavi, drei ga prid oima bez pristanka, za doi (ljubei nauk) na kripost od petja, po putu od bdinja, truda i znoja, u kojoj elim da uini oni plod kako si uini u zakon s potenjem velikim ne samo tvojim, da i mojim i sve tvoje kue potene i grada istoga. Bog s tobom. Ivan Ivanievi."
A ti mi ga iskoreni, Nesrinici oboj meni! Cvit mladosti i isto cvitje Od lipote u njem bie, Diae se premalitje, I usrid zime njime cvatie, A ti mi ga iskoreni Nesrinici oboj meni! a mi iz srca srce iskide, a mi iz due duu izmae? Svi uzdiu ki me vide, Lebut cvili, slavlju plae, Jer mi sinka iskoreni! Nesrinici oboj meni!" Od velike bi koristi i potrebe bilo kad bi se skupilo u akavakom jeziku sve ono Ito danas nije srpsko. Onda bi se moglo suditi koje se od ovijeh razlika slau s lezikom njihovijeh zapadnijeh susjeda Kranjaca, koje li su same njihove, i ove s knjijem se od slavenskijeh narjeija slau. A uz ovo bismo mi dobili silu istijeh llavenskijeh rijei koje se danas u nas ne govore. Ja rekoh malo prije da sela ni optina ljudi koji ovijem jezikom govore nema danas u Dalmaciji na suhoj zemlji, a po svoj prilici nee ih biti ni u Bosni; ali ih ima u I li vatskoj vojnikoj krajini kako se prijee Velebit, i u zapadnoj Madarskoj i u Austriji gotovo do samoga Bea! Kako ih je nestalo u Dalmaciji? Ja mislim da su se od Srba i od Turaka razbjegli, a koji su one ostali oni se posrbili zadravi samo / na onijem mjestima ge je u starome slavenskom (1i) l 5 ) . Oni pak koji sad ive u zapadnoj Madarskoj i po susjednoj Austriji, i koje Nijemci zovu Vaser-Kroboten, |amano e biti potomci panonskijeh Hrvata, ali otkud ovako daleko k sjeveru: ili MM Porfirogenit mjesta vlade nije dobro naznaio, ili su i oni u novija vremena pobjegli od Turaka. Iz svega ovoga to je ovde kazano vidi se da se Juni Slaveni svi osim Bugara
/ " i . (Itljekoji nai ljudi misle i govore da su brau nau zakona rimskoga na ovo izgovaranje i nagovorili i natjerali njihovi svetenici, da bi ih od nas bolje odvojili. Ovo e slabo ko za istinu primiti; ali svatko mora priznati da su potomci mnogijeh naijeh ljudi koji su zakon ninski primilinavalice ostavili preanji svojgovoriprimili ovaj da bi se odpreanje brae svoje jo vie razlikovali a medu novu jo lake umijeali. O tom bi se moglo pokazati primjera i iz naega vremena.
b) "PLAC GOSPOJE KATE ZENE GOSP. NIKULE VUSIA U SMRT SINA SVOGA JAINTA." "Moe Ubiti da zeleni I mlad javor cvatu vene? Moe biti, oboj meni! Jer mahnu sada u mene, I sad mi se iskoreni, Nesrinici oboj meni! Smrti otrovna i nemila, Radi griha na svit dana, Cal4> s'mi sinka umorila, Prem u istok lipih dana? Izae mi ga iskoreni? Nesrinici oboj meni! Njega nebo, zemlja i more, Sva gospoda, ljudi i vile, Njega polja, njega gore Ljubile su i grlile,
12. Gubechi da nije tamparska pogrjeka mjesto gliubechi.
13. Mie da nije tamparska pogrjeka mjesto mirie? 14. U ovoj knjizi koju ja imam na mnogo je mjesta izmijeanoc (if) i ($), osobito mjesto velikoga C najvie je C. Ja sam kazao da varoani govore ica mjesto a, a sluao sam u Senju gdje se govori iseniamjestoenica; alitosu ova slova ovdje izmijeana, ja mislim da e najvie biti tamparske pogrjeke.
60
61
po jeziku dijele natroje: prvi su Srbi, koji govore to ili ta (i po emu se prema akavcima i kekavcima mogu nazvati tokavci) i na kraju slogova imaju o mjesto /; drugi suHrvati, koji mjestofo Hita govorea (po emu se zovu iakavci) i na kraju slogova ne promjenjuju / na o, a u ostalome se vrlo malo razlikuju od Srba; trei su Slovenci, ili kao to ih mi zovemoKranjci, koji mjestorogovore/y'(po emu ih nai i kekavcima zovu), koji se i od Srba i od Hrvata po jeziku mnogo vie razlikuju nego Srbi i Hrvati izmeu sebe, ali su opet njima blii nego ijednome drugome slaven skom narodu. Meu Slovence idu i dananji Hrvati u varmei zagrepskoj, varadinskoj i krievakoj, kojijeh je jezik kao prijalez iz kranjskoga u srpski; ali je zaudo otkud oni one ge su sad? Ako je istina to Porfirogenit kae da su Pan onski Hrvati bili izmeu Drave i Save, i da im je stolica bila u Sisku, onda bi valjalo da su one akavci a ne kekavci! " Sto se tie broja ovijeh Junijeh Slavena izmeu sebe, ja bih rekao da e tokavaca biti najmanje triputa onoliko koliko i kekavaca i akavaca zajedno, a kekavaca opet bie mnogo vie od akavaca.
ovo je pretampao ovako:
()vo je upravo kao to neki dananji nai knjievnici (jo i u Srbiji!) piu Uzica Bljesto Uice\ I opet se nai knjievnici srde kad im se ree da kvare jezik! Osim ova dva pomenuta dva spisatelja dodau ove jo nekoliko stihova iz Ri mlie Antuna Konislicha, koja je tampana u Beu 1780. godine (dakle opet tri godine prije prve knjige Dositejeva). Evo: Za tim ja zazivah zoru,kako rekoh, Jer jo ne prosiva budui daleko. Sini zoro, sini; kad me bii sanak, Ti mi mrak izmini vode bili danak. Tako ti sunaca i danka, o zoro! Nemoj mi srdaca kinit, sini skoro. Jeda te san tavni, da na niaV) spava, On moj zlotvor glavni, joter zadrava? Tako ti sunaca i danka, o zoro! Nemoj mi srdaca kinit, sini skoro. Jeda se odiva i kiti za gorom, Ili se umiva rumenime morom? Sto mi se umiva? lipa si i ista, Sto mi ne prosiva? o lipoto ista! Tako ti sunaca i danka, o zoro! Nemoj mi srdaca kinit, sini skoro. Ah! ustani gori, i za svitlost tanku Jutrnja otvori vraa malom danku. Tako ti sunaca,otvori, o zoro! Nemoj mi srdaca kinit, sini skoro. Ova su sva tri spomenuta spisatelja Slavonci; evo u jo dodati posljednju pjesmu (ikoni majke boije u Sinju) dalmatinskoga fratra Petra Kneevia iz njegove knjige: "Pisme duhovne razlike", koja je natampana u Mlecima 1765 (dakle Opel prije prve knjige naega Dositeja). Evo te pjesme:
17, Ovako upravo bez h.
2. Mnogi stariji spisatelji ove brae nae zakona rimskoga pisali su srpski istije od naijeh ne samo svojega vremena nego od mnogijeh i dananjega. Evo na to nekoliko pnm.)&m\SatirReljkovia, koji je prvi put natampan (latinskijem slovima) u Drezdenu 1761, a ovaj to ga ja imam u Osijeku 1779 (oboje prije prve knjige naega Dositeja), i Doenova adaja sedmoglava pretampane su i slovenskijem slovima, prva 1793. godine, a druga 1803. ali po obiaju naijeh spisatelja obje su iskvarene i nagrene, npr. u Satiru prvi i drugi stih u originalu ovako stoji: Slavonijo zemljo plemenita, Vele ti si1 lipo uzorita a naijem je slovima pretampano ovako:
O.U80HU SMlA* <MIAItl'l|T<]|
Takovijeh i jo gorijeh pogrjeaka pune su ove obje knjige, ali u ja samo napomenuti jo to Reljkovi u poetku drugoga dijelakae "Baron Ljubibratich od Tribinja" a Stefan Raji, kojijem je, kao to on veli, Satir
16. U ovoj knjizi stoje u mene mjesto si stoji se, koje e jamano biti tamparska pogrjeka.
62
63
"Uresu Sinjski, i majko udesa, Kraljice zemlje i sviju nebesa, Primi trud ovi, koga dug moj novi Poklanja tebi. Svu pomnju moju stavio sam bio, Potpuno da bi tebe pofalio, I da sva tvoja kae slabost moja Izvrsna uda. A tko e uda sva skazati tvoja, Kad su tolika da im nije broja? Svak dan se uju, i svud proglasuju Milosti nove. Neka ji kau koji bolje znaju I nek ti dune pofalnosti daju, Jer moje znanje i slabo slaganje Zadosta nije. A i ja paka,kad bi mdost krio, Koju mi dade, neharan bi bio, Jer slip budui, a tebe zovui, Evo sad vidim. Zadosti vidim, i jalu ti dajem, I kolik mogu, falit ne pristajem, A ti mi prosti, aktebe dosti Rekao nisam. Molim te da trud ovi blagosovi, I svrhu mene blagoslov ponovi, Da sina tvoga spasitelja moga Iz srca ljubim. Da ga povoljno nigda ne vridim, A posli smrti da g' u raju vidim, Gdi njim pribiva, i side uiva Raskoja vinja
NIKOLA IPETROVICI BONJACI

i ('ma Gora je do poetka XIX vijeka bila plemenska drava nad kojima su \ kidali mitropoliti s Cetinja, koji su pripadali lozi Petrovia iz bratstva Herakovia, i | ilemenaNjegua. To podruje se sastojalo od etiri nahije-Katunske.Ljeanjske, Rijeke i Crmnike. 11 Crnoj Gori su Petrovii oblikovali ideologiju crnogorske zasluge koja je veliala elemente crnogorske samouprave i isticali vezu Crne Gore sa crkvom i narodom. Tako je mitropolit Danilo koji je obavljao ovu funkciju od 1700 -1735. godine, preuzeo sve mjere za istrebljenje Bonjaka, koje je prema tradiciji poelo 118 I(adnjeveel709. godine, da bi je 1847. godine sa jo veom estinom zastupao n " ( I n i s k o m vijencu" vladika Petar II Petrovi Njego. Ideologija "Gorskog vijenca" prodrla je u svijest svakog Crnogorca koje je crkva neprekidno podsticala da ne (aborave slavu drave Nemanjia, a crnogorski vladari smatrali su da oni treba da budu predvodnici obnove srednjovekovnog srpskog carstva. U tom cilju mitropolit ivi.u I (1782 - 1830.) je pokuao da nagovori ministra spoljnih poslova Rusije I ' . I H II HI ga da stvori novo Slavensko srpsko carstvo koje bi pored Crne Gore obu11\. 11; i li i i Boku Kotorsku, Dubrovnik, Dalmaciju i Hercegovinu. Njego se posebno divio kaiaoru, vie nego bilo kojem heroju s poetka XIX vijeka zato stoje "heroj topolski" vratio ivot narodu koji nije navikao na junatvo, a knjaz Nikola ni uvijajui Njegoevo djelo pripremao se da ponovo osvoji Kosovo, pjevajui o i .u '.kim zamcima koji lee u razvalinama iza crnogorskih brda: "Onamo, onamo... za brda ona, Gdje nebo plavi savija svod; Na srpska polja, na polja bojna. Onamo, brao, spremajmo hod! Onamo, onamo... za brda ona, Miloev, kau prebiva grob ! ...
65
Onamo! - pokoj dobiu dui. Kad Srbin vie ne bude rob" 1 ' Za razliku od drugih Petrovia, Nikola je bio prvi crnogorski vladar sa for malnim obrazovanjem, kolujui se u Trstu i Parizu. elio je da bude prihvaen na evropskim dvorovima preko udaje veine svojih keri, od kojih su dvije bile udate za dva kneza iz dinastije Romanovih. Kerka Ana je bila udata za jednog Battenberga,a.IclenazaVittoriaEmmanuelalll. kralja Ita lije, a najstarija, ZorkazaPetra Karaordevia. Na ovaj nainje Nikola Petrovi htio sebi da pribavi ugled Pijemonta u svesrpstvu, stoje izbijalo iz srpske tradicije u Crnoj Gori. Petrova deca - princ dorde i budui kralj Aleksandar roeni su na Cetinju, ali ih Petrovii nijesu smatrali Crnogorcima. Tako je poslije jedne prepirke o tome, knjaz Nikola objasnio mladom unuku oru "Doi - rekao je. -Priau ti o Srbima i Srbiji. Bie radostan to si Srbin, ba kao da si pravi Crnogorac. 2 ' Poslije 1903. godine nakon odlaska Petra i njegove ece sa Cetinja, poslije smrti princeze Zorke, oni su postali kraljevska porodica koja se posvetila otvorenim ekspanzionistikim ciljevima i bili protiv Crne Gore i dinastije Petrovia. Uporedo sa objavljivanjem Ustava Rusije od strane ruskog cara Nikole I, Kralj Nikola Petrovi je 1905. godine objavio Ustav Crne Gore 3 ', kojem je uvrstio svoj poloaj. On je postao "poglavar drave" i "kao takav ima sva prava dravne vlasti "a njegova je linost neprikosnovena". Nikola I Petrovi je pokuao sve da proiri Crnu Goru na susjedne zemlje, posebno na cijelu Hercegovinu, jugoistonu Bosnu, Jadransko primorje o ua Neretve i ua Drima (s Dubrovnikom i Bokom kotorskom), i na vei dio sjeverne Albanije sa Skadrom.
II Odlukama Berlinskog kongresa 4 ' Crna Gora se teritorijalno proirila sa 4.400 kvadratnih kilometara na 9.475 km. 5 ' lanom 26. Ugovora, zakljuenog u Berlinu 13. jula 1878. godine bilo jepredvieno da "Crnoj Gori pored Visoke Porte priznaju nezavisnost i sve ugovorne strane koje to dosad nijesu uinile". Porta se obavezala
1. Nikola I. Petrovi Njego, Pjesme, Cetinje, 1969. str. 45-46 2. Karaordevi, istina, str. 50. 3. DragoJevti i Mirko Mirkovi, Dravno pravna istorija Jugoslavije, tracija,Beograd, 1986. godine. 4. Srbija 1878. Dokumenti. Beograd, 1978, 565-569. 5. Zapisi, knj. 66 XVIII, 76. Suvremena adminis
.l.i e ustupiti Crnoj Gori pored drugih teritorija Podgoricu, Spu, Kolain, Plav i (nisinjc. Berlinskim ugovorom Crnoj Gori je priznata nezavisnost, uz odreena I igi muenja suvereniteta. Tako je lanom 29. bilo predvieno da Crna Gora nee m o i da ima ratne brodove a "luka Bar i sve vode Crne Gore bie zatvorene za ratne 1111 u love svih drava". Odredbama lana 27. Crna Gora je imala obavezu da obezbije.li ravnopravnost razliitih vjeroispovijesti uz garanciju da e "sloboda i javno i,, snje svih crkvenih obreda" biti "osigurani ... i strancima", ali "to nijepredstavl |.ilo uslov da ona ne dobije nezavisnost". lanom 30. Berlinskog ugovora je propisano: "Muslimani i drugi posjednici nekretnina u oblastima pripojenim Crnoj Gori, koji odlue da ive izvan granica Kneevine, moi se da zadre svoje posjede tako to e ih dati u zakup ili e njima upravljati preko treih lica. Nijednom licu nee biti oduzeta imanja, izuzev sudskim putem u dravnom interesu i sa plaanjem prethodnog obeteenja. Tursko - crnogorSka komisija bie zaduena da za raun Visoke Porte, u roku od 3 godine, rjei sva pitanja u vezi sa otuenjem, korienjem i upotrebom dravnih imanja i vjerskih .idu /bina (vakufa) kao i druga pitanja koja se odnose na interese pojedinca ".6) I ako je Crna Gorabila ograniena u rjeavanju agrarnog pitanja shodno odredbamalana30.Berlinskogugovora, onaje upotrijebila sva sredstva za neizvravanje ove obaveze. Nakon oslobaanja Nikia najvei dio bonjakog stanovnitva je emigrirao iz Crne Gore u Tursku, a njihovu zemlju su razdijelili knjaz i crnogorska vlada izmeu ranijih stanovnika ovih krajeva i crnogorskih novodoseljenika. Crna Gora ge formalno obavezala na potovanje prava emigrantima na njihovu nepokretnu imovinu ali nikad nije izvrila svoju obavezu. Tako se, ugovorom u Virpazaru od 29. |.umara 1879. godine, Crna Gora obavezala da da olakice stanovnicima novoosloboenih oblasti koji bi htjeli da se isele iz Crne Gore u roku od 3 godine, kako u pogledu otuenja njihovih dobara, tako i u pogledu njihovog iseljavanja.7' [Ste godine je u Kunji zakljuena Konvencija izmeu Crne Gore i Turske, kojom je fSgulisano pitanje imovine turskih emigranata koja im je ostala u Crnoj Gori kao II ilaanje dohotka sa te imovine. Obzirom daje imovina iji suvlasnici bili Bonjaci bila konfiskovana to su odredbe pomenutih konvencija ostali samo na papiru. No, da bi se opravdao pred Velikim silama, knjaz Nikola je 18. XI 1980. godine izdao proglas svim Bonjacima koji su emigrirali iz Crne Gore, kojima je dao "punu i Cjelokupnu amnestiju svijema onijem meu njima, koji su bili kompromitovani ili su bi I i okrivljeni zarad zloina politikijeh: veleizdajstva i dosluha s neprijateljem".8'
u. Isto, ' Zapisi, knj. XIX, 5o. | Zbornik sudskih zakona, knj. II. Cetinje 1912, 95. 67
Meutim, u pitanju jebio samo politiki potez knjaza Nikolejer se stanje u pogledu svojine Bonjaka nije uopte izmijenilo. U ponovnoj knjaevoj proklamaciji "Iseljenijem muslimanima crnogorskijem" od 13. jula 1881. godine knjaz je pozvao Bonjake "sve bez izuzetka da se povrate svojim kuama u roku od 6 mjeseci od dana izdavanja proklamacije i obeao im garantovanje svih prava koje im "daje ugovor Berlinski i Zakoni Knjaevine". Ni ova proklamacija nije imala dejstva jer se niko od emigranata nije vratio, a iseljavali su se i oni koji su se bili zadrali do tada u Crnoj Gori.. Poslije osloboenja Nikia gotovo svi Bonjaci su se iselili u Bosnu i Albaniju. Do 14. aprila 1878. godine iselilo se samo u Albaniju 283 porodice9' Krajem 1881. godine bilo je ukupno iseljenih bonjakih porodica iz Nikia oko 60010', a ostalo ih je ukupno svega 30 domova, od kojih se docnije postepeno veina iselila, tako daje krajem 1910. godinebilo u Nikikoj oblasti svega 162. muslimanska stanovni ka (u Nikiu 85, Trebjekoj 5, Planino-pivskoj 71 i Jezersko-aranskoj kapetaniji l ) . l l ) Bonjaci koji se ove pominju nijesu bili starosjedioci ve doseljenici iz raznih krajeva Crne Gore. Emigriranjem Bonjaka njihova zemlja i kue ostale su naputene i na njima su doli pravoslavci, to je od samog poetka osnov agrarne politike koju su vodili Knjaz Nikola i Vlada Crne Gore. Tako je, formalno priznato pravo Bonjacima da mogu slobodno raspolagati svojom zemljom, bilo izigrano, a Bonjaci lieni svih prava svojine na nepokretnostima. Oslobaanjem Kolaina 1886. godine sve bonjake porodice emigrirale su u Tursku a njihovu zemlju je Knjaz darovao ustanicima iz ovih i dragih susjednih krajeva, koji su sve do ove godine bili sklonjeni zajedno sa stokom u planinu Sinjajevinu.12' U Vasojeviima je zemlja bila uglavnom u svojini plavsko -gusinjskih begova i veinu stanovnitva inili su pravoslavci. Age i begovi su ivjeli samo u Plavu i Gusinju, te u ovim krajevima nije bilo emigracije. Agrarna politika crnogorske vlade se nije razlikovala od one koju je sprovela u nikikoj oblasti. Poslije oslobaanja Podgorice, Zete, Spua, abljaka nastala je kao i u ostalim pripojenim krajevima, masovna emigracija bonjakog stanovnitva. Iseljavanje je naroito uzelo maha sa uvoenjem obaveznog vrenja vojne dunosti svih musli manskih vojnih obveznika i obaveznog kolovanja muslimanske djece.13' Veina bonjakog stanovnitva je odselila u Tursku. Samo u selima: Vranju, Vladnima i Mataguima, koja su se nalazila u najneposrednijoj blizini crnogorske granice, bilo
9. DAC, MUD, f. III, april 1879. 10. P. obaji, Niki, 121. 11. DAC, MUD, f. decembar 1910, br. 11536. 12. Sreten Vukosavljevi, Istorija seljakogdrutva, I, SAN, Beograd 1953. 247-250. 13. DAC, MIDf. 1879. br. 93.
|e 1893. godine 133. muslimanske porodice koje su emigrirale iz Zete i Podgorice.14' 1/ Spua su emigrirale uglavnom sve bonjake porodice veinom u Skadar.1-1' Iz svili navedenih mjesta je emigriralo mnogo vie Bonjaka nego to ih je ostalo u ( i noj Gori. Ovo se moe utvrditi iz podataka o broju Bonjaka 1911. godine. Tako |e u Podgorici, u gradu bilo 1.736 bonjakih porodica, u podgorikoj kapetaniji 20, i i zetskoj kapetaniji 123, u donjokukoj kapetaniji 83. u spukoj kapetaniji 10 i onjoceklinskoj 2. to je ukupno 1.974.16' Na osnovu ovih podataka u Podgorici, Zeti, Spuu i abljaku ostalo je najvie 200 bonjakih porodica koje su ivjele u Hadu. Poslije zauzimanja Bara, Ulcinja i Krajine od strane crnogorske vojske u ovim nije dolo do masovne emigracije bonjakog stanovnitva. Emigrirale MI uglavnom porodice iz varoi Ulcinja i Bara koje su se bavile pomorstvom i nekoliko porodica koje su ivjele na selu. Iz Bara su se iseljavali uglavnom u Skadar, koje su se ponovo vratile, to se moe utvrditi iz jednog protokola barskih emigra nata od 26. V 1879. godine iz kojeg se vidi da se povratilo 198 porodica barskih muslimana, dok je onih koji se jo do tada nijesu bili povratili bilo svega 83 poroduv."
krajevima
Nakon to je uvedeno obavezno kolovanje i vojna obaveza za Bonjake 1880 I S S I . godine ponovo je otpoelo masovno iseljavanje barskih i ulcinjskih Bonjaka, lom prilikom se odselilo "oko 200 domova", ije je zanimanje bilo pomorstvo. Iseljavanje bonjaka iz Ulcinja je ponovo poelo 19o6. godine nakon popisa vojnih I ibveznika od strane vojne komisije kada je iseljeno oko stotinu bonjakih porodii .i, "veinom pomoraca".18) Vlada je preuzela sve mjere kako bi prisilila Bonjake da emigriraju iz Crne < tore i u tom cilju ih prinuavala da rasprodadnu sva svoja dobra i potpiu izjavu d.i lo pravo ostavljaju lokalnim vlastima. No, i pored velike emigracije ulcinjsku i barsku oblast su naseljavali Bonjaci iz drugih krajeva, tako da je poetkom 1911. godine u pomorskoj oblasti bilo 8.432 muslimanska i 3.306 rimokatolika stanovnika, io je predstavljalo najvei dio cjelokupnog stanovnitva.191
/ / DAC, MIDJ. IV, 1893, br. 1952. 15. Petar Subaji, Bjelopavlii i Pjeivci, Srpski etnografski zbornik, knj. XXVII, Beograd, 1923,174. 16. DAC, MUDJ. januar 1911., br. 339. 17. DAC, MUDJ.pov, 5, januar 1879, br. 130.
IS DAC, MUDJ. jul 1906. br. 4100. I'). DAC, MUD, f. 19U.br. 235.
68
69
Ili Crna Gora je oekivala od dobijanja Plava i Gusinja da e naseliti crnogorske porodice, jer su sua i nerodica 1879. godine tjerale mnogu crnogorsku sirotinju da trae preseljenje u Srbiju. Vlada Crne Gore je odbijala davanje pasoa i preporuivala Crnogorcima da priekaju dok se -" otvori preseljenje u bogatiji Plav i G u sinje i uz Polimlje, u slobodnu knjaevu zemlju". 2f,) Meutim, veina stanovnitva Plava i Gusinja nije prihvatila odluke Berlinskog kongresa o pripajan ju Plava i Gusinja Crnoj Gori pa je u Gusinju 1879. godine formiran Gusinjski Komitet Nacionalnog Spasa.21' Komitet Nacionalnog Spasa je formiran u Gusinju u jesen 1879. godine. Na elu Komiteta je bio Ali-beg Sabanagi, a lanovi Ahmet Zenjeli, Eme Hadalin, Halil Kolin, Ferat Nikoaj, Smail Bajraktari, Adem Koinaj, Adem Omeragaj, Gano Smajlmujaj, Mehmed ori, Huso Hadijaljaj, Sadri Murselji i dr. U Plavu je bio pododbor na elu sa Jakup Ferijem, a lanovi Mula Jaho, Rustem Isa, Husen Redepagaj, Ajdin Kurti, Alji Mulimusa, Frec Sadiku, Mali Redepagaj, Sali Jahaj i dr. Komitet je formirao Vojni tab na ijem je elu bio Ali-beg Sabanagi .lanovi Vojnog taba su bili Jakup Feri, Mula Jaho, Ali Ibra, Sali Jaha, Man Avdija, Ahmet Zejnjeli, Hadi Zeka, Beir Bajraktari, Mustafa Bajraktari, Jusuf Sokolji, Seliman Voki i Bajraktar Podgore. 22 ' Nakon konstituisanja Komiteta i Vojnog taba plavski prvaci su stupili u kon takt sa plemenskim prvacima i bajraktarima od Gaa i Krasnica do Drenice i Rug ove i postigli dogovor sa Man Avdijom, Is Krasniem, sa Ali Ibrom iz Gaa, Mustafom Bajraktarom iz Dukaina, Hadi Zekom iz Pei, Beir Bajraktarom iz Drenice, Rizahom Saidbegoviem iz akovice, Salih-agom, Kadri Bajramom i elj abanom iz Rugove, kako Plav i Gusinje nebi predali Crnoj Gori, pa su doveli na teren Plava i Gusinja od 8.000 -12.000 plemenske vojske okupljene u 12 bataljona. Vojska je bila rasporeena u kuama stanovnika Plava i Gusinja koji su im obezbeivali smjetaj i ishranu. Zadatak Komiteta je bio odbrana "vatana" zbog straha da e dolaskom crnogor ske vojske biti fiziki likvidirani, da im se nee dozvoliti vrenje vjerskih obreda, da e im biti oduzeta zemlja i da e biti u situaciji da moraju da napuste svoje domove. Na ove injenice stanovnitvo Plava i Gusinja su upuivali dogaaji koji su se desili od
20. Arhiv Crne Gore Cetinje, Fond Ministarstva vojnog, vojvoda Ilija Plamenac - vojvodi Marku Mdjanovu, f. 2,24.1X16. X1879, dok 22. Isto, 536. 21. Daul Deda,Kosova, br. 1, Tirana, 1995, str. 3-7
11 .me crnogorske vojske prilikom zauzimanja Nikia, Podgorice, Spua i drgih kra|tVH, kada je gotovo itavo bonjako stanovnitvo moralo da napusti vjekovna ognjita i pored raznih proklamacija i drugih obeanja od strane Knjaza Nikole Petrovia. Komitet je sve do 10. juna 1878. godine imao samostalnu organizaciju, kada je prisiii|>iu l'iizrenskoj ligi. Prema podacima Jovana Cvijia iz 1908. godine, o etnikoj Itrukturi stanovnitva Plava i Gusinja, a koji se bitno nijesu izmijenili u odnosu na one ' 18 78. godine ukupan broj domainstava u Plavu i Gusinju je bio 1.785, od ega Bonjaka 1.174, Albanaca 401 i pravoslavaca 210.
I i I / I cnske lige nije prihvatio predlog Mehmed - Ali-pae a i stanovnici akovice su 10 protivili njegovim planovima. O namjerama Mehmed Ali-pae se saznalo u I I i v u i Gusinju, iji su stanovnici odluili a mu onemogue dolazak i da ga sprijee pi i j e nego krene iz akovice. Zajedno sa dobrovoljcima iz akovake Malesije i Okoli ne koje su predvodili Sulejman Voki i bajraktar Bajram Curi odluili su da mu I |l i d u u susret u akovicu. Zajedno sa Plavljanima poli su i Ali - Paa Sabanagi i Jakup Ferovi, koji su sa Mic Sokoljom iz Gaa, komandantom vojske Prizrenske lige "upali u konak Abdulj - Pae u Dakovici ge je bio smjeten Mehmed Ali-Paa , ubili ga, izbacili ga kroz prozor u Bistricu".23' Zbog straha da e Mehmed Ali - paa ipak stii u Gusinje sa 6 eta turske vojske i jednom etom Albanaca, Ali - paa Sabanagi je naredio da se kopaju 11 ivovi za odbranu Plava i Gusinja kod njegovog dvorca "Krle", prema vodopadu na G rij i, prema Grnaru, Vjeterniku i Vrmoi jer se predpostavljalo da e Crnogor ci napasti sa vojskom Gusinje iz Velipolja preko Vrmoe, jer je postojalo saznanje da su Klementi ponudili Kucima svoju teritoriju.24' Pitanje predaje Plava i Gusinja je bilo aktuelno i maja 1879. godine kada su ('rnogorci zahtijevali od Meunarodne komisije za razgranienja izmeu Crne Gore i Turske, da im se bezuslovno predadnu Plav i Gusinje, ali je i to ostalo I H /uspjeno. Predstavnici turske vlasti su izjavili daje njihova vlada povukla vojsku i sav materijal iz Plava i Gusinja te da Crnogorci mogu slobodno da zauzmu ova dva mjesta. Meunarodnoj komisiji za razgranienje je i Gusinjski Komitet Nacional nog spasa poslao pismo kojim je upozorio Meunarodnu komisiju da narod Plava i (iusinja nikada nee izvriti odredbe Berlinskog ugovora o pripajanju Plava i (iusinja Crnoj Gori, te da nijesu saglasni da Komisija prilikom razgranienja Plav i (iusinje pripoji Crnoj Gori.
23. Cedo Culafi, Prokletijski meterizi - neobjavljeni rukopis, st. 55. 24. Isto,
potpisnica Berlinskog ugovora, krenuo je prema Gusinju Mehmed Ali-paa da preda Plav i Gusinje Knjaevini Crnoj Gori. Na sastanku 26.avgusta Glavni odbor
Po nalogu Visoke Porte 19. avgusta 1878. godine, a pod pritiskom Velikih sila,
70
71
Knjaz Nikola je septembra 1879. godine donio odluku da Plav i Gusinjezauzme silom. U pismu koje je uputio Iliji Plamencu kae:"... Turci nam ga moraju predati i mi neemo zato pohariti nijednog ojka ni fieka... trebae nam s orujem to pitanje svriti pa poto - potom bilo, no poem ta krajna nuda skopana je s velikim rtvama i m u k a m a ali i u isto sa au naeg oruja, treba je dobro i vjeto ukriti. Evo kako ja mislim, a Jovo e ti podrobnije o t o m e govoriti ..." 25) Marko Miljanov je krajem oktobra 1979. godine zauzeo karaulu iznad sela Pepia, a poetkom novembra drugu karaulu kod sela Ranice. U novembru prema Plavu je stiglo jo 6 bataljona kombinovanih od po 250 vojnika iz svakog bataljona tako daje odred pod komandom Marka Miljanova brojao 6.000 vojnika. 2 6 'Vojvoda Boo Petrovi je 29. novembra 1979. godine poslat sa Cetinja u Andrijevicu da preuzme vrhovnu k o m a n d u nad crnogorskom vojskom po nalogu Knjaza Nikole i potom da preuzme vlast u Plavu i Gusinju. I dalje stanovnici Plava i Gusinja nijesu bili voljni da sprovedu odluku Berlinskog kongresa. Da bi se predaja Plava i Gusinja izvrila mirnim putem, ministar spoljnih poslova Turske, Safet-paa je preuzimao niz mjera preko tadanjeg valije Kos ovskog vilajeta Nasuf - pae pa je 3. septembra 1879. godine Vojvoda Radonji, na osnovu dogovora sa Safet - paom javio prizrenskom pai d a j e nareeno da se Plav i Gusinje predaju Crnoj Gori, jer "to je volja sultanova", 2 7 ' azbogpodravanja plavogusinjskog n a r o d a smijenjen je Husein paa, - skadarski begler-beg. Krajem istog mjeseca u Gusinje je Visoka Porta poslala komandanta Rumelije Muktar - pau sa 11 bataljona regularne vojske. U Prizrenu je objavio Proklamaciju kojom poziva stanovnitvo na pokornost ali se plaio sudbine M e h m e d Ali-pae. Proklamacija je upuena Ali - pai Sabanagiu, pa je 3. decembra 1879. godine u Gusinju odrana skuptina prvaka Plava i Gusinja na kojoj je p o n o v o donijeta odluka da se stanovnitvo Plava i Gusinja suprostavi primjeni odlukama Berlinskog ugovora i odbijen poziv Visoke Porte za polaganje oruja. Kako nijesu pomogli ni apeli, ni proklamacije, ni fermani, ni intervencije, ni protesti evropskih sila, 4. decembra 1879. godine dogodio se poznati boj na Nokiu. Poetak bitke opisuje edo Culafi: "Borbu na sektoru Nokia tursko - albanske vojskovoe nijesu oekivali, nego na izvjesno drugim sektorima, pa se u tom pravcu i nije preduzelo nita. ...Marko Miljanov, upao je s vojskom u Nokie i z a b o bajrak u selo ... U a o je u neku arnautsku kulu, izuo jednu izmu i poeo da pije kafu. U kuli su bile samo snaha i svekrva. Svekrva je neprimjetno napustila kulu i uputila se u pravcu Plava da izvijesti o napadu vojske u Nokie.
25. Nikola I, pisma, 26. DMCAO, 27. ADSIPPO, 72 knj. VI, str. 241 - pismo Iliji Plamencu.
1
Za to vrijeme Marko Miljanov, potcjenivi neprijateljsku snagu, naredio je 1 bako - ekularskom, velikom i kraljskom bataljonu da napuste prvobitne poloaje. Starjeine su se suprostavljale takvoj naredbi, a kada je i po trei put 1 1 1 1 |ei lila pismena naredba kraljevskom bataljonu, njegov komandant Boina olev i l I u, stavivi sablju u korice, uzviknuo je: "Ja sad vidim koliko je sati. Bitka je Izgubljena". Tada je njegov bataljon napustio poloaj na Kodri. Snaha -domaica u I ! | n | se kui nalazi Marko Miljanov, obrati se vojvodi rijeima: "Stari obuj izmu, poto raunam da nee poslije imati vremena"... Bio je petak - svetac i pazarni dan u Plavu. uvi o u p a d u Marka Miljanova I luli (Kunjai), njih oko 50, koji su se zatekli u damiji na molitvi, razvie bajrak i krenue. Jakup F e r o (Ferovi)im ree: "ekajte, ljudi, jo ni Gusinje o ovome ne /na nita. I m a e m o v r e m e n a d a s e b i j e m o i d a g i n e m o " . "Ne vjerujemo mi vie vama pi v.iiima nego odosmo", odgovoric Kunjai i zapjevae: "Puka e H o t i t - nima e /ulil" (Ilotska puka - boja pomo)... Nevrijeme je postalo najopasniji neprijatelj Crnogorcima, rijeke su oko Gus inja nadole i poplavile skoro sve puteve. Poplava je oteavala koncentraciju i pokrete "bijele vojske", tako da je jedan njen dio doao do blizu Plava a oko 50-toro ili iv od po 15 godina bi upueno kao izvidnica na obale jezera da prati situaciju i blagovremeno izvjetava o pokretima crnogorskih trupa. I tako Gusinjani nijesu Uzeli uea u bici na Nokiu, jer je glavnina stigla tek poslije zavrene bitke. Poeo je frontalni napad u pravcu Nokia i Turci ubijaju prvo crnogorske itraare i izvidnice. Stie i Jakup F e r o sa njegovima. elj Saban je n a a h a o I i nogorce od akora s Rugovcima. D o k se brane prilazi Plavu, borba uzima sve \ I M ' razmjere, Ogolien je lijevi bok Kucima, to e i odluiti ishod ove bitke. Sa drugog kraja, od Brezojevikog polja zau se pokli Todorove trube, sina Miljana Vukova, komandanta Ljevorekog bataljona. Njegovi pokuae prelaz preko Lima kako bi se sastali sa vojvodom Markom Miljanovim... Od M e t e h a udaraju u bok Kucima, koji su nalijetali vodei borbu prsa u prsa i povaili se. Rugovce predvodi barjaktar elj Saban, koji takoe gine. Pod frontalnom i bonom vatrom Kui se i ikiljc povlae pred brojnim neprijateljem sa velikim gubicima. Nevrijeme je bjesnilo u svoj svojoj pomami... A jedna tek dovdena mlada iz Kua, gledajui bitku i Lim koji nosi Crnogorce, sva izgrebana cvili i narie: "Kuku mene, izgibe mi pleme"... "Lim se muti, vojvoda se ljuti, to mu nosi mrke Crnogorce" - a glave i dalje padaju.Rugovci navaljuju od akora i dalje i na Cikuama rjeavaju bitku. Todor Miljanov i Savo Perov, videvi poraz Kua i Bratonoia, nareuju napad na Turke. Gazei nadoli Lim, pucali su u izmijeane vojske. U borbi i u lalasima Lima izgubilo je ivote oko etiristotine Kua i Bratonoia, a ostatak je
Memoari c/4,f.4,
G.Vukovi, Radonji Vrbici, 26. novembar 1879. godine.
73
bio konano spaen". 2 S ) Dr. R. Veovi u doktorskoj disertaciji "Pleme Vasojevia" opisuje ovako ovu bitku: "Crna Gora je imala tada da sama okupira Plav i Gusinje. Pored Vasojevia, koji su tu ekali, ona je poslala za taj posao svega est bataljona. Knjaz je odredio vojvodu Boa Petrovia i vojvodu Vrbicu da vode stvari, i oni su doli u Andrijevicu. K o m a n d a je bila data vojvodi Marku Miljanovu, a vojvoda Miljan Vukov b u d e uklonjen. Vojvoda Kua svratio je bio na prolazu kod vojvode Miljana Vukova. Zapaeno je iz razgovora dvojice vojvoda da se Marko Miljanov jako oduevljavao svojom vojskom od dva najjaa plemena Crne G o r e i Brda i krenuo s punim uvjer enjem da e kazniti Ali - bega Gusinjskog i Plavljane. Na to mu je vojvoda Miljan, predviajui neuspjeh, primijetio: "Idi Marko, ali pazi da Ali - beg ovoga p u t a ne postane paa": I to se na posljetku i dogodilo. 2 9 1 Albanski istoriari tvrde da su "Crnogorci ostavili na bojite oko 3.000 mrtvih i ranjenih, dok Knjaz Nikola u M e m o a r i m a pie da je na suprotnoj (plavskoj strani) poginulo "vie od 1.000 a najvie Plavljana, Rugovaca i Pecana", te da je "veliku radost izazvala ova pobjeda u Crnoj Gori". 3 0 ' U m e m o a r i m a Gavra Vukova stoji d a j e cijeloj Crnoj Gori teko palo pitanje Plava i Gusinja, jer se oekivalo "da od Crne G o r e treba stvoriti jednu snanu dravu na Balkanu". Crnogorska vlada je poslije boja na Nokiu shvatila da Plav i Gusinje ne mogu zauzeti silom, pa je Mao Vrbica obavijestio o tome crnogorsko poslanstvo u Istan bulu, a 26. decembra 1879. godine Vlada Crne G o r e je uputila M e m o r a n d u m evropskim silama optuujui osmanlijsku vlast. Poto ni vojna ni diplomatska akcija u vezi predaje Plava i Gusinja nije uspjela, "Glas Crnogorca " je objavio lanak u kojem je istaknuto "da trenutni neuspjeh nikako ne znai odstupanje od cilja... da se pitanje m o r a rjeavati krvavim nainom. '
31
dosezale do Prizrena,ak i dalje. Na tajnim pregovorima sa Srbijom, u Lucernu leptembra 1912.godine, pripremljena je i karta za razgranienje Crne G o r e i Srbije,na kojoj su Metohija i Prizren prikazani kao crnogorski,a Kralj Nikola je .i 111 jcvao i sjevernu Albaniju do rijeke Mati. 3 3 ' Crna Gora je u prvom balkanskom ratu zauzela beransku, bjelopoljsku, pl(evaljsku, roajsku, plavo-gusinjsku, peku i akovaku oblast i posjela Bojansku i Skadarsku krajinu 3 4 ', i proirila se za oko 7.000 km2 novih teritorija sa oko 240.000 Itanovnika, od kojih Muslimana i Albanaca - muslimana oko 160.000, Albanaca I atolika 20-25 hiljada i pravoslavnog ivlja oko 50-60 hiljada. 3 5 ' Kralj Nikola je 8. novembra 1913. godine izdao Proklamaciju o aneksiji 3 6 ' i ojorn je proklamovao prikljuenje novih krajeva Crnoj Gori. Aktom o aneksiji Oiloboene teritorije su i formalno ule u sastav crnogorske drave, a tamonji liteljisu postali crnogorski dravljani, kojima je proklamovana sloboda vjere i lina i imovinska bezbjednost.. Zauzimanjem p o m e n u t i h oblasti uspostavljena je i nova crnogorska vlast: ko mandant vojnog okruga, oblasna uprava, upravno-policijski organi, oblasni, kapetiii,ki i optinski sudovi kojeje postavio komandant Istonog odreda. Organizovane u tei itorijalno-upravne jedinice ovim redom: bjelopoljska - 28. septembra, beranI .i i. oktobra, plavsko-gusinjska 9. oktobra, roajska - 14. oktobra, pecka - 21. Oktobra i akovaka - 25. oktobra 1912. godine. 3 7 ' Poto su teritorije pljevaljske i aki ivake oblasti privremenim sporazumom vojnih komandi, podijeljene izmeu Srbije i C r n e G o r e (ove varoi su definitivno pripale Crnoj G o r i novembra 1913. godine), to se u njima nije formirala crnogorska vlast. Tuzi sa bliom okolinom su poi i ikom oktobra 1912. godine organizovane kao posebno podruje, a teritorija |U! no od Skadarskog jezera i prema rijeci Bojani nijesu imale organizovanu vlast. S,i i isvajanjem novih oblasti i formiranjem ove uprave obrazovani su vojni sudovi, i u Pljevljima odredni sud. 3 8 ' U okviru oblasnih uprava formirane su kapetanije, i Imenovani kapetani, kao policijsko-sudski organi.
IV Kralj Nikola je 1896.godine italijanskom predstavniku u Crnoj Gori saoptio pretenzije Crne G o r e na Novopazarski sandak, sjevernu Albaniju, basen Skadar skog jezera i dio kosovskog vilajeta ukljuujui i Metohiju 3 2 ', a njegove aspiracije su
28. edo Culafi, L. citirano djelo, st. 70 str. 72. 314. Memoari 1860 -putopisi, 1914, Cetinje 1969. str. 563.
IJ beranskoj oblasti je formirano 6 kapetanija, u roajskoj oblasti 7 kapetanija, 1 1 1 nrkoj oblasti 5 kapetanija, uplavo-gusinjskoj 5 kapetanija iubjelopoljskoj oblasII I kapetanije. 3 9 ' U novoosloboenim varoima su ustanovljene varoke optine, s predsjednikom na elu i formirane su k o m a n d e mjesta sa andamerijom, kao or11 14, Mitar urii,Prvi balkanski rat 1912 - 1913, Beograd, 1912,f. 67.87,91,93. MUD, UO, statistiki odsjek 1912-1914, f.174. 1960, 55
W:R.V.Veovi, 30. Nikola 32. DrDimo
Pleme
Vasojevii, br. 47. Gora
313,
ASRCG, 15, ASRCG,

I 19
Petrovi Njego, Vujovi,Crna
Autobiografija, od 2o. i Francuska
16, "< tlas Crnogorca", 1913, 52.
31. "Glas Crnogorca",
decembar 1879. Titograd, 1971,300.
ASR( G, MUD, UO, 1913, f. 132, 31, 43, i 92. ASRCG, MUD, UO, 1913, f. 132. 31, 43, 94.
ASRCG. MUD, UO, 1913, f. 132, 205.
74
75
gani vojno upravne oblasti u oblastima, kapetanijama i varoima. Ovakva teritor ijalno upravna organizacija je ostala do kraja 1912 i poetkom 1913.godine. Poetkom 1913.godine je izvrena nova teritorijalna organizacija vlasti u Crnoj Gori.Bjelopoljsku oblast su sainjavale 3 kapetanije: bjelopoljska sa 5 optina i 87 sela, brodarevska sa 4 optine i 35 sela i ahovika sa 5 optina i 39 sela; svega 14 optina, 161 selo, 1416 pravoslavnih i 5.275 muslimanskih domova, s t o j e ukupno iznosilo 6.691 doma. 4 0 ) U beranskoj oblasti su formirane: beranska kapetanija sa 4 optine i 20 sela i polika sa 4 optine i 3o sela, a u roajskoj oblasti roajska kapetanija sa 4 optine i 52. sela. Dakle, svega 12 optina sa 102 sela i 798 pravo slavnih, kao i 2.568 muslimanskih domova. Ukupno 5.366 domova. 4 0 Pljevaljsku oblast inila je samo pljevaljska kapetanija sa 4 optine, 61 selom, sa 124 pravo slavnih i loo3 muslimanskih kua, svega 2.127 domova. Plavsko-gusinjska oblast je obrazovana kao jedna kapetanija sa 3 seoske i dvije varoke optine, sa 30 sela i 2.202 kua. 4 2 ' U pekoj oblasti formirana je pecka kapetanija sa 5 seoskih optina od 101 sela i varoka optina - 5.545 domova, a u akovakoj oblasti obrazovana je akovaka kapetanija sa 4 seoske optine od 37 sela i varokom optinom, sa ukupno 4.341 kua. 4 3 ' Krajem 1913. godine izvrenje prvi popis stanovnitva u novoosloboenim krajevima, te je utvreno daje u njima ivjelo 224.000 stanovnika, bez tuke kapet anije i Krajine ge se nije uspjelo sa popisom. 4 4 1 Upravnu i policijsku vlast je preuzelo Ministarstvo unutranjih ela a sudsku vlast Ministarstvo pravde. Novi krajevi nijesu bili organizovani kao jedinstvena teritorija i sa jedinstvenom administracijom. Najvia upravna vlast je bila u oblas nim upravama, kojima su bili podreeni policijski organi formirani u svim oblasti ma. Postavljanje oblasnih upravitelj a se vrilo naredbamabrigadiraJankaVukotia, izuzev u Pljevljima gde je postavljanje privremenih organa vreno po naredbi brig adira Maana Boovia. Prvi oblasni upravitelji bili su: u Bijelom Polju -Milo Doi, u Beranama - Milan Cemovi, u Gusinju Milutin Radonji, u Roajama Simo
40. ASRCG, MUD, 41. 42. Isto, Isto, plavsko-gusinjsku, stanovnitva od je peku a prema stanovnika a u UO, i akovaku 10.312, odkojih 1913, f. 1953. kapetaniju pravoslavnih 26.736 132, kapetaniji je 238, nema u podataka o nacionalnoj 358, i oko st rukturi nepotpunim podacima plavo-gusinjskoj 1.847 a bilo 4.341 kapetaniji i bilo je u pekoj 2.146 28.640 UO, 193. f, 132, 292.
i islratovi, u Pei Jovan Plamenac i u akovici Jevrem Baki.
451
U Tuzima je
I iblusna upravna vlast bila povjerena D u a n u urakoviu, a u Pljevljima je obra1 1 \ ana privremena uprava na elu sa Sekulom Karadiem, a vojno-upravnu vlast
I
I Pljevljima je imao komandir Nikola Pejovi, odnosno komandir Peria To4f>)
liianovi.
Meutim, Ustav i Z a k o n Crne Gore nisu se primjenjivali na novoosvojene
1. 1 RJeve.47)
I iporedo sa formiranjem upravnih organa u novoosvojenim oblastima formiIIIII
MI
Oblasni sudovi u Bijelom Polju, Beranama, Gusinju, Roajama, Pei i Predsjednici ovih sudova su bili: u Bijelom Polju kapetan Sava Aneli,
il.ikoviii.
u Beranama pop Josif Bojovi, u Gusinju uitelj Aleksa Cuki, u Roajama pi i ilosinel Prokopije Vekovi, u Pei Sefedin - beg Mahmudbegovi, u akovici 11 imandir Bogdan Popovi, a u Pljevljimaje imenovan Odredni sud iju je funkciju i lio brigadir M. Boovi. ()rganizacija dravne uprave u Crnoj Gori je zaokruena donoenjem "Ure dbe 0 nputstvima,sudskim i finansijskim vlastima u novoosloboenim oblastima", 4 8 1 ! ejom je izvrena nova upravna organizacija, ge su novi krajevi podijeljeni na Oblasti, a ove na kapetanije, a kapetanija na optine. Ustanovljene su etiri oblasti: i - < I . i , beranska, bjelopoljska i pljevaljska (l. 2. Uredbe). lanom 15. U r e d b e peku oblast su sainjavale kapetanije - pecka, akovaka i istoka i varoi Pe i ' l i l ' ivica, beransku oblast - beranska, budimska i roajska kapetanija sa varoom Hn a n e , a u sastavbjelopoljske oblasti su bile bjelopoljska i brzavska kapetanija sa ,II O O m Bijelo Polje. Pljevaljska oblast je bila sastavljena od pljevaljske i ehotin1 1 kapetanije sa varoom Pljevlja. Plavsko - gusinjska kapetanija sa varoima Plav i (rusinje su pripojeni beranskoj oblasti, a Tuzi zetsko-brdskoj oblasti (Podgorica). i u I ,i i bojaka kapetanija su ule u sastav crmniko-pomorske oblasti, k a o i K r a | i n a . 11 pravnu vlast su p r e m a lanu 38. U r e d b e vrile oblasne uprave kapetanstva, Optinske uprave i seoski kmetovi, a sudsku vlast (l. 40. U r e d b e ) oblasni sudovi, l ipetanski i optinsko-varoki sudovi i predsjednici seoskih optina. U r e d b o m je bilo predvieno (lan 59.) organizacija carinskih uprava, a carinarnice su bile u Pljevljima, Bijelom Polju, Beranama, Pei, akovici i Gusinju. Ovaka organizacija |l ostala do prvog svjetskog rata. Slo se tie nacionalnog sastava novoformiranih dravnih organa zapaa se da u ,\ ega trojica Bonjaka zauzimala poloaj plemenskih kapetana i isti broj predijednika varokih optina i oblasnih sudija, a jedan predsjednik suda. Tako je Mu/ lf I \SRCG, MUD, UO, 1913, 497. ISRCG, MUD, UO, 1912. f. 130, 2723. ISRCG, MUD, UO, 1913. f. 136, 2108.
43. Za
12.517itelja, oblasti bilo katolike
kojih
muslimana
katolika kua
33.985
muslimanske, 522 i 292.
5.105 pravoslavne
vjeroispovijesti
akovakoj
stanovnika - ASRCG, MUD, 44. ASRCG, MUD, UO,
1913, f.
136.
76
77
harem Osmanagi bio lan Oblasnog suda u Gusinju. Ahmet i Musa Gani, pred sjednik optine, odnosno plemenski kapetan u Roajama, ' Murat Selmanovi; predsjednikvaroke optineu Pljevljimai Buto Hebovi, predsjednik tuke optine. Na visokim funkcijama su bili Nailbeg Gani, lan oblasnog suda u Roajama, M e h m e d -beg Sokolovi, lan oblasnog suda u Pei i Rifki - beg ahfnagi oblasni ljekar u Bijelom Polju. 5 0 )
49
III il H i'"' Odmetnici su ubijali i ranjavali crnogorske vojnike, vrili prepade na putevii n . i upadali u sela i pojedine kue, palili kue i sijena, sve zbog terora koje je vrila I 1 [logorska vlast u novoosloboenim krajevima. I 'oslije uspostavljanja crnogorske vlasti u novoosloboenim krajevima, pojed i n u i/ Berana, Gusinja, Donje Ranice i Pei su zahtijevali od vlasti da se vrate u pravoslavlje.57' Krajem 1912. i poetkom 1913. godine molbe za prelazak u pravo slavlje su odbijane, s obrazloenjem da jo nije nastupilo vrijeme. Oblasne uprave ii obavijestile o molbama za pomilovanje Ministarstvo unutranjih ela, a ono \ Imisiarstvo prosvjete i crkvenih poslova kako bi se upoznala Mitropolija na Cet i n i 1 1 koja je odobrila pokrtavanje, pod uslovom da se to obavi po crkvenim zakon i m a . Postoje Mitropolija dozvolila pokrtavanje, Ministarstvo unutranjih ela je i dalo naredbu oblasnim upravama da se molioci "upute nadlenom sveteniku, koji e izvriti svoju dunost" 5 8 ', pa je januara 1913. godine izvreno pokrtavanje prve grupe u Gusinju i Beranama, a p o t o m u Pei i Andrijevici. Prevoenje u novu \ |em je vreno na osnovu molbi, uz voenje zapisnika uz prisustvo popa, lokalnih lasti i muftije. 59 ' U B e r a n a m a i Andrijevici je deset porodica pokrteno poetkom Biarta 1913. godine, dok je 68 porodica iz Gornje Ranice ekalo odobrenje za 11| il. i tavanje. U Roajama su pokrtene dvije porodice a za Pljevlja nema podataka *' pokrtavanju. Pokrtavanje jekarakteristino za plavsko-gusinjsku, peku i akovaku oblast. II plavsko-gusinjskoj oblasti se pokrtavanje vee dolaskom Donjo-Vasojeii ke brigade pod k o m a n d o m brigadira Avra Cemovia koja je vrila nevieni ti i ni nad Bonjacima ovog kraja. Prvo je naredio obavezno noenje crnogorskih I .ipa""> a potom svojom "zauzimljivou i r a d o m brigadir Cemovi uinio je te danas u Plavu i Gusinju n e m a nijednog Turina po spoljanou nego su svi Srbi ?| Najprije je j e d n o 240 T u r a k a m u k e t a n o , pa ostatak p o k r t e n o , poto nije imao kud da bjei, ali sada svakoga dana bjee pokrtene familije put Valjbone". 6 1 ' Prema izjavi prote o r a Sekularca, koji je obavljao krenje, dato dopisniku "Politike" Vuku D r a g o v i u p o k r e n o je 12.000 p r i p a d n i k a islamske vjer56. 5 "Vjesnik", 1913. 85. ' II. I. 'G, SR( <'< "> \SRCG,MUD, 1913. MV,K, 4 UO, 1913, f. ukia UO, i 1913, f. 7,136, l 132,116, M.Radonji-Ministru unutranjih djela u Gusinju molbu Bea Osmanova Otaevia za pokrtavanje; a vojnom, Berane 17.11913. izvjetajA.Cemovia-Ministru dostavlja ponovljenu
V. Poslije zauzimanja Sandaka pristupilo se razoruanju bonjakog stano vnitva, prvo u Bijelom Polju, pa Peteri, a zatim i roajskom kraju 5 1 ' i istovremeno se naoruavalo pravoslavno stanovnitvo koje je stupilo u dobrovoljake odrede i koji su potom odravali red i mir i razoruavali Bonjake. U plavsko-gusinjskoj oblasti formiranje bataljon od mjesnog pravoslavnog stanovnitva pod k o m a n d o m Nika Vuelia, koji je naoruan od oduzetih 2.200 puaka. U Pei je od pravo slavnog stanovnitva formirana Pecka brigada, a isto je bilo i u akovici. U p o r e d o sa razoruanjem Bonjaka i Albanaca, crnogorska vlast je poela sa odvoenjem talaca Bonjaka, pa je u poetku u Crnoj Gori bilo pokupljeno 323 taoca, od kojih je 112 bilo iz Plava, koji su internirani u Niki 5 2 ) , a u Podgorici je poetkom m a r t a 1913. godine dopremljeno 233 taoca iz akovice. 5 3 ' Taoci su bili uglavnom bonjaki i albanski prvaci, barjaktari, age, trgovci, bogati seljaci. Bili su zadravani po nekoliko mjeseci u zatvoru , a poetkom aprila 1913. godine su uglavnom svi pomilovani od kralja Nikole. Nakon putanja veina je prebjegla u Albaniju, posebno taoci iz Gusinja, Pei i akovice. Zbog ubistava, oduzimanja naoruanja, zemlje, pokrtavanja, velik broja Bonjaka i Albanaca u martu i aprilu 1913. godine se o d m e t n u o u kaake u sjever noj Albaniji. U Krasniima, Curanima i Gau, u maju 1913 godine se nalazilo oko 1000 odmetnika iz Pei, akovice i Plavsko-gusinjske oblasti, 5 4 ' a samo iz Gusinjske kapetanije je bilo 795 emigranata. 5 5 ' U Skadru je bilo llooo prebjeglog stanovnitva iz Crne G o r e i Srbije a u Tirani
48. "Glac Crnogorca" 1913, 1913, 58. 154. 53. II. f. 7,110. 133, 134, 1259. 1355 II. 1649. 49. ASRCG, MV, 51. ASRCG, MUD, 1913. f. Komisija UO, UO,
(o pokrtavanju
Adrovia). 131, 3095, pov. naredba od 21. XII1912.
50. "Glas Crnogorca",
\SRCG, MUD, ISR( G, MUD,
1912, f.
52. ASRCG, MV, K. 1913. f. 53. ASRCG, MUD, 54. ASRCG, MUD, 55. ASRCG, MV, K.
UO, 1913. f. 132, 116, 120, 181, Izvjetaj Oblasne uprave u Gusinju 14,
15,21.11913.
1913, f. 1913. f. 8.
60 ASRC
u I
'G, MUD, UO, Izvjetaj Oblasnog upravitelja, M. Radonjia, br. 428, II195. MUD, Komisija,/. II
ISRCG,
1913. f.
78
79
oispovijesti. ' Crkva je za izvrene usluge pokrtavanja ispostavila raun dravi. '' Pokrtavanje u plavsko-gusinjskoj oblasti je prestalo 5. maja 1913. godine, kada je Maan Boovi postavljen za Oblasnog upravitelja i kada je na narodnom zboru u Gusinju proitao Proklamaciju kralja Nikole o slobodi vjeroispovijesti saoptivi da svako ima pravo da ispovijeda vjeru koju eli, i da svi pokrteni mogu da se vrate na islam. Poto je dao hodama kljueve od damija gotovo su se svi prisutni nakon kupanja u Grnaru vratili da klanjaju, pa svi nijesu mogli da stanu u tri damije u Gusinju. "Prialo se, pored ostalog, kako bi oni im bi se krstili, trali na kakvu rijeku ili potok, te trljali ona mjesta na tijelu, ge su bili pomazani i trljali ih pijeskom dotle, dok bi im krv potekla. 6 4 1 Masovno pokrtavanje Bonjaka i Albanaca plavsko-gusinjske oblasti se pokla pa sa presudama Kraljevskog vojnog suda u Plavu, iji je predsjednik bio Bala Bali (prije pokrtavanja Mula -Hajro Bai). Prvo su osueni 5. marta 1913. godine i strijeljani: mula Sado Musi, D e m o Markovi, Osman - aga ehovi, Beo - ali Muli, Hajro i Junuz (braa), Omeragii, Ago i Emin (braa) Ferovi, Mazo i H a k o Hadimuovii i eo Ferovi. Istoga dana su strijeljane jo dvije grupe od po osam graana. 6 5 ' Drugom presudom od 9. III 1913 godine osena su i strijeljana sljedea lica: Ffadi Haso Radoni, Hadija Beov Radoni, mula eo Omeragi, H a k o Aljov, Began Sarkovi, Nuco Jakupov, Jupo Rekov, Malja hadi Sejdov Nikoevi, Ibrahim Radoni, Halil Radoni, Mujaga Taljev Omeragi, Murat Hadin Radoni, R a m o Zeirov Kolenovi, H a s o Aljkov Kolenovi, R a m o ujak, Seljo Matkov Lalii, H a k o Alitov eki, Jakup Arifov Pepi, Hako Smajljov Bali, elj Saban, M e h Saban, Avudlj Zeka, aban Hasan, Malja Ibiev, R a m o (nije naznaeno ni prezime ni ime oca). ' Presudom kraljevskog suda br. 2. od 9. III 1913. godine osueni su i strijeljani: Hasan Bajrov Nikoevi, Bajro Zeirov Nikoevi, Adem Bain Nikoevi, Avdo Osmanagin Omeragi, Ibro Ahmetagin Omeragi i mula Emin, mula H u s o Ethemov, A d e m eov Radoni, D u n Talev Radoni, Mujko Ahmetov Deljanin, R a m o Nurov Sujkovi, Hasan Smajljev Kolenovi, ok Sokolj Vusanjin, Ibrahim Rustemov, Suljo Ustrefov, Hadi aban Nikoevi, Nuro Hasov Mrkuli, Arslan Jakupov Ferhatovi, Buto Hasanov eki, eil Balidemaj, Muj Galeb, Hasan eki, Bajram Hadija Balidemi, Halil Sejdov Dervievi, Alija Frca, Taa Nikoevi, hadi Jupo Lalii, Adem Zeka Vusanjin, Hulj Sokolj Vusan62. Mustafa Memi, 63. ASRCG, 65. ASRCG, 66. "Hnatski MUD, MUD, dnevnik" 64. ASRCG, MUD, Plav i UO, Gusinje 1914. u prolosti, Janko I, II. Kultura, Drakulovi, Beograd 1979. 4884, 29. str. IV1914. 208.
66
62
|in i Bajram Cuka Vusanjin. ' Procesi suenja i strijeljanja su nastavljeni sve do maja 1913. godine pa se pretpostavlja d a j e u ovom vremenu strijeljano oko 550 S00 Plavljana i Gusinjana, a strijeljanje je uglavnom vreno u mjestu Previja. '
68
67
fjtt
S^f&S
41 Mr jL&jt %4*4 4g d**^f S S ^ ^
4 f . -tu Su*L*.
4f
vStt*.
1790,
Policijski kapetan Milivoje Dragovi izvjetava o strijeljanju dvadeset pet Gusinjana.

67 Isto, 68 Mustafa Memi, citiano djelo, struna 206.
1913. Komisija I, f, UO,Komisija 2. oujka, 1941.
1913, fasc.
80
81
i^/^dÛ, t^J*'-&**^.* ^
t f ^ w 4 ^
4 ^
"
Izvjetaj Josifa Sokia o strijeljanju dvadeset est Bonjaka na Previji, koje je doveo Mula-Hajro Bali (Bai)
U presudama Kraljevskog vojnog suda se navodi da su osuena lica saraivala sa kaacima na nain to su "leteom potom slali izvjetaje u erene" "kao veleizda jnici jataka kaakih i zbog prikrivanja oruja". Ovo je apsolutno netano, jer su sva navedena lica strijeljana zbog toga to nijesu htjela da se pokrste i da nose crnogorske kape. Od svih pokrtenih porodica ostalo je u Plavu samo pet, pa o dobrovoljnom pokrtavanju ne moe biti rijei, kako to eli da prikae veina crnogorskih istoriara, jer molbe koje su pisane vlastima za prelazak u pravoslavnu vjeru imale su iskljuivi cilj da se sauva ivot i imovina. D a j e pokrtavanje izvreno nasilno istie i Vladimir Dedijer, u radu "Boja kazna": "kralj Nikola i neki pravoslavni svetenici na kraju balkanskog rata su izvrili bru talno pokrtavanje muslimanskog stanovnitva. Ko nije pristajao bio je smjesta strijeljan". U Pekoj oblasti su prelazili u pravoslavlje stanovnici Brestovnika, Novog Sela, Trebovia, Dubova, Drenice, Loana, Crnobrega, Kritine, Ljeanja, Jagode, Petria, Zajmova, Prilepa, Jablanice, Krueva, Svrke, Istinia, Streoca, Rauia, Glodana i drugih, ge se prijavilo vie stotina porodica islamske vjeroispovijesti. 69 ' Proces pokrtavanja u Pei je bio privremeno obustavljen prilikom obilaska crnogorsko-austrijske komisije u akovici, da bi bilo nastavljeno krajem marta i u aprilu 1913. godine, aliu manjem obimu. 7 0 ' U Pei je bilo obrazovano tajno drutvo pod nazivom "liga za pokrtavanje" kojeg su inili mjesni trgovci, 7 1 ' koji su propa girali pokrtavanje. lanovi ovog drutva su objanjavali pojedincima -musliman ima "da su njihovi stari bili vjere pravoslavne, da su gradili Deane, Patrijariju" i da treba da budu sreni to su osloboeni i to se slobodno mogu vratiti u pravo slavlje "praedovsku vjeru koju su napustili usled azijatskog zuluma". 7 2 ' Propagi ranje pokrtavanja je u Pei vrio i Sefedin beg Mahmudbegovi, koji je postavljen za predsjednika oblasnog suda u Pei, pa je i sam poao na Cetinje da se pokrsti i tom prilikom mu je Kralj Nikola dodijelio najvie priznanje "senatski grb". Isti je sluaj je bio i sa islamskim stanovnicima u akovici. U novoosloboenim oblastima 1912. godine naputene kue i imanja Bonjaka i Albanaca naseljavali su dobrovoljci, njihove porodice i pravoslavno stanvnitvo doseljeno iz Stare Crne Gore. Crnogorska vlada je zabranjivala prodaju zemlje izmu Bonjaka i Srba, a poniteni su svi kupoprodajni ugovori koji su bili ovjera vani kod nadlenih sudova. Prva mjera vlade Crne G o r e u novoosloboenim oblas tima u dijelu agrarnih odnosa je bila ustupanje imovine odmetnika, ratnih izbjeg69. ASRCG, MUD, 70. ASRCG, MUD, uprave 71. ASRCG, 72. Isto, u Pei. MUD, 1913, Komisija I.f. I, referat: Pe, B-pokrtavanje UO, 1913, Izvjetaj Oblasne uprave u Pei, 6, 9, UO, 1913. f. 133. 637, 649, 653, 660, 668, 10,17. III 1913. 691, 699 - Izvjetaj oblasne
IH .I i iseljenika Crnogorcima. Ova pitanja su rijeena Z a k o n o m o naseljavanju flOVOdobijenih preela, ime su stvoreni uslovi za efikasno oduzimanje zemlje lolnjacima i Albancima i ista je davana Crnogorcima. T a k o je Agrarna komisija do feb] i i . i i a 1914. godine izdvojila 26000 rala zemlje za naseljavanje 500 porodica, a |i dnoj porodici je davano 15-30 rala obradive zemlje uz okunicu, ali je nekim d .iv .Ho i preko 30 i 40 rala 7 3 ' Najvie molbi za doelu zemlje je bilo iz Pive, DrobHJBka, Nikike oblasti, Banjana, Kolainskih polja, Morae, Kua, Bjelopavlia, a dijelom i iz Katunske nahije, pa je do 19. j u n a 1914.godine podneseno 10.019 molbi.74' U plavsko-gusinjskoj kapetaniji za naseljavanje su bili predvieni Vusanje i I loli. U aprilu 1914. godine u Vusanju su se naselile 54 kuke i bratonozike liiniilije, dok u H o t e u poetku niko nije smio da poe. 7 5 1 U akovakoj kapetaniji l< naseljeno 150 porodica iz Stare Crne G o r e . Bonjaci u novoosloboenim krajevima Crne G o r e su se masovno iseljavali. I ' o i laci Ministarstva unutranjih ela govore da se u periodu april - j u n 1914. godine lielilo preko Bara za Tursku 12.302 muslimanska itelja. 76 ' Meutim, taj broj je i I , I i no vei, jer po izvjetajima austrijskog vicekonzula iz Bara samo od poetka
111,11
a 1914. godine iselilo se 8ooo lica, od kojih 2.500 preko Bara za Carigrad, 3.500
( ' V. 1914. godine) za Siriju a oko 2.000 otputovalo je u neka druga mjesta Turske, l ni istei novanu p o m o za trokove 7 7 'a u periodu od maja do j u n a j e emigriralo 170 lica, a od aprila do jula 1914. godine se iselilo ukupno 16.570 lica. 78 ' Prilikom osvajanja novih krajeva crnogorska vojska je u zapadnom dijelu Sandaka vrila brojne zloine nad nedunim bonjakim stanovnitvom. 11 Donjem Kolainu crnogorska vojska je zapalia 140 kua u selima Lisci, Obodu, a u selu Drpljanima, kod ahovia je zapaljena 41 kua uz saglasnost Kralja Nikole, a u paljenju su se isticali novonaimenovani kapetani i predsjednici optina S,iInivii i Sutivana. 7 9 'ZaRoaje n e m a "slubenih" podataka obroju poginulih iako jt p< ulneena 61 prijava, a n e m a ni podataka za Bijelo Polje, gdje su na zloupotrebe 1 1 I M igorske vojske podnijete 354 prijave. I z j e d n e prijave i z Bijelog Polja utvruje I da su ubijeni Hasan Meedovi sa bratom A h m e t o m , brataniem Ibrahimom i i' 1 I n u dijete u kolijevci. U Plavu je u selu Meteh, Ilija Otaevi iz Gornje Ranice
I 'I I '6 ASRCG, MUD, Glavni odbor, ASRCG, ISRCG, I HSSIP, ISRCG, AUP, 78. Isto, '1 /);. arko epanovi, Pregled prolosti Bijelog Polja i okoline do 1918.godine, Bijelo Glavni odbor za MUD, PO, UO, 1914, f. 2. 148, 2386, 745, 12. 06.1914, 20, 9103-9500 25o5, izvjetajM. G.Proti-Ministarstvo unutranjih djelaAndrGavrilovi, Cetinje 13. Cetinje V. 12.VI 1914.
naseljavanje, 1914, f. pov. 31/p-c,
1914, f.
ijevica, 29. III 1914.

1914J.IV/14 78, 1914. f. Olo-Berhtoldu, 1914.
Polje - Beograd, 1987, 24.
84
85
ubio porodicu svojega kuma Bektea aljunovia sa 12 lanova porodice, a na Previji je streljano 550, a od dandamerijskih i vojnih patrola 250 Plavljana. U Beranama je bilo zatoeno 38 talaca koje je trebalo sprovesti u logor u Nikiu, ali je pratnja na putu od Trenjevika do Mateeva poubijala 25 talaca, od kojih 16 Ramusovia, sa Duljkom Smajlagiem na elu, 2. Garevia, po 1. Manduka, 80 Bonjak, Kolaina, ukia i Turkovia, a za dvojicu ne postoje podaci. ' Kao primjer demagokog odnosa Kralja Nikole p r e m a Bonjacima, moe da poslui i njegova "mnogo hvaljena" pjesma "Turinu", koja je kako u zabiljekama pie "nastala po osloboenju Bara od Turaka". Pjesmu donosimo u cjelini:
to te rue? Jo da nije roda moga spram te bilo, more tvoje, silno more, krst ustraen bi splavilo! Sto te rue, o vitee? Sto te rue, bojni grome? A pregnua kavge car si; ti stravini krunolome! ' " O t o m a n je straljivica" i to ti se jo govori a ni Grci, ni Rimljani par ti n'jesu, gdje se bori! Tebi, lave, to se zbori: a Evropa sva zadrhta, kad odjaha seratlijski s pratnjom malom tvoga hata na prag grke imperije, ni da ree:"Dobro vee!" ispred tebe zabunjeno, poplaeno, sve utee! Poto sjede domainski u Jedrenu i Stambolu, krunu lome' Lazarevu, vidje Budim na pomolu! I u njemu i Prizrenu zausopke smjelo sjede, otoleii te mah junaki pod bijeli Be povede! Zelenu ti vidje almu i Verona i Linc ravni; s Minija se vode napi tvoj konjanik odabrani!
Turinu
... Et moije ne croispas Qu'il soit digne du peuple en qui Dieu se reflete De joindre au bras qui tue une main qui soufflete. Victor Hugo
Sto te rue, lave stari, istonoga care sv'jeta, orle, koji sred zapada u pohode nam dol'jeta? to te rue? A da n'jesi laka krila umorio niz dravu Lazarevu, dokle si je pokorio, krik tvoj stari bi se uja' ak do mora sjevernoga; a Latinin rob tvoj bi ti hata voda' golemoga; kaldrmama drevnog Rima i poljima Italije; nazvat' ae:'Dobro jutro!' vjereniku od Adrije!
80. ASRCG, MUD, Komisija. UJU. ref. II, tab VIII.
86
Latinku si i Njemicu sjeda za se na terije; njihov narod straio im klepetom ti bakralije! Od zaliva aravijskog do obale Hindustana, to ti hara ne donosi, bi li bega, bi li hana? Pa a' mi je, to te rue, premda si mi krvnik stari, pitam: u boj ko to moe da se s t o b o m barabari do nas aka siromaha!? Pa sad, kad se dobro znamo, ostaje nam jedan drugom da junaku potu damo. A narodi u m o r e n i da poinu, da odahnu; nek im rada i nauke blagodatni dni osvanu! Borba strana i velika nastane li iznovice; zadime li bojnom maglom naa brda i ravnice; kroz tu maglu zasjaju li sabalja nam bistri zraci... mi emo se iza toga opet tovat' ka' junaci.
i/, ovih krajeva. ', dok se iz Podgorice digla sirotinja, ime je ispoljen "praktian duh" Podgoriana, koji su svoje trgovake interese stavili ispred religijskog zanosa. Prema o d r e d b a m a lana 30. Berlinskog ugovora crnogorska vlast je bila u I 'I 'a vezi da osnuje posebne kole za bonjaku djecu i u tom cilju je trebalo u Nikiu
82
prvo
da se izvri popis djece od 7-12. godine radi upisa u kolu. N a r e d n e godine je
II N i kiu upisano samo 13 uenika - Bonjaka, dok su u Podgorici vrene pripreme 18 otvaranje kola koje bi pohaala bonjaka djeca, u kojima je trebalo da se predaje vjeronauka, k a k o bi se potovala vjerska ravnopravnost u nastavi. 8 3 ' Meutim, omogueno je bilo "svakom roditelju da i prije isteka tri godine od lakljuenja Berlinskog ugovora moe ispisati dijete iz kole i poi u Tursku, samo .ikomu se uini d a j e u pogledu njihovog kolovanja postupljeno drugaije nego to i. trebalo". 8 4 ' I J Baru su 1884/1885 godine poeli sa radom mektebi - privatne vjerske kole n kojima se uila vjeronauka, koje su naredbom Ministarstva unutranjih djela
Ukinute 1891. godine. U Podgorici 1895. godine poeo je sa izgradnjom mekteb koji
|( finansirao turski poslanik na Cetinju. Mektebi su otvarani i poslije balkanskih i .ilova u novoosvojenim krajevima u Brodarevu, Ivanju i Grnarevu, a poele su da i ide i javne kole u kojima je kolovanje bilo obavezno. Broj bonjake djece koja su pohaala kolu p r e m a statistici od 1878 - 1912. line je iskazan na sljedeoj tabeli: Pregled kolovanja muslimanske djece Sk .godina 1878/1879 I 879/ 1880 26 IK80/1881 IH81/I882 1882/1883 1883/1884 1884/1885 1885/1886 I HM/1887 IK87/1888 IH88/1889
H Isto, str. 305. Dr.D. Pejovi, Razvitak prosvjete i kulture u Crnoj Gori 1852-1916, Istorijski institut u TitOgradu, Cetinje 1971, str. 54 H4 Isto.
Podgorica 1
Bar 4
Ulcinj -
Niki 13 4 4
Mrkojevii
Spu
5 2 -
2 3
31 34 19 12
56 54 64 40 31
U k u p a n broj stanovnika u Crnoj Gori je 1898. godine iznosio 191.475. odkojih pravoslavnih 173.420, muslimana 12.492 i katolika 5.541. ', masovan proces isel javanja Bonjaka iz Nikia i Kolaina je poeo odmah, kada su se svi Bonjaci iselili
81. PavelA. Rovinjski, Crna Gora u prolosti i sadanjosti, tom IV, Izdavaki centar" Cetinje" Cetinje, 1994, str. 174.
81
88
89
1889/1890 1890/1891 1891/1892 1892/1893 1893/1894 1894/1895 1895/1896 1896/1897 1897/1898 1898/1899 1899/1900 1900/1901 1901/1902 1902/1903 1908/1909 1910/1911 1911/1912
40 42 57 29 28 29 16 28 30 22
21 20 22 24 27 24 5 8 12 8 11 -
18 1 1 2 1 2
40 38 22 36 31 37 28 24 23 21 -
"UJEDINJENJE ILI SMRT

DRAGUTIN T. DIMITRIJEVI APIS (1876-1917)
Srpski generaUtabni oficir i narodni revolucionar. Voda tajne sipske nacionalistike oiganizacije" Ujedinjenje ili srrirf, u nar odu poznate kao "Crna nika". Znaajna je linost usrpskojpoliti ci od 1901-1917 godine. Bio je voda majskog pua 1903. godine, kada su ubijeni kralj Aleksandar Obrenovi i kraljica Draga. Na sudskom pocesu u Solunu osuen na smrt, a potom i strijeljan. Rehabilitovan od strane Vrhovnog suda Srbije 1953.godine.
Zbog heterogenog etnikog sastava stanovnitva u novoosvojenim krajevima Crne G o r e kolstvo je imalo drugaiju organizaciju obzirom na nacionalne ciljeve koje je trebalo sprovesti u ovim krajevima. Na ovo ukazuju i odredbe lana 1. Zakona o osnovnim kolama gdje je bilo propisano: "Zadatak je narodnijema kola ma da vaspitavaju djecu u narodnom i religijskom duhu i da ih spremaju za graanski ivot, a naroito da ire prosvjetu i srpsku pismenost u narodu". 8 5 ' U tom cilju je u plavo-gusinjskoj oblasti i Metohiji vlada imala prvenstveni zadatak da otvori to vie kola, pa je prosvetarska funkcija u ovim oblastima pri pala andrijevakim uiteljima. Z a d a t a k uitelja je bio da pravoslavno stanovnitvo ui pismenosti preko analfabetskih kurseva, a bonjako stanovnitvo je trebalo dovesti u priliku da "kapitulira pred obrazovanjem" kako je to bilo zacrtano u programu o voenju politike prosvjeivanja u novoosvojenim krajevima. "Dralo se da e s asimilovanjem ii lake u oblastima Plava i Gusinja, Berana, Bijelog Polja i Pljevalja ije je stanovnitvo velikim dijelom iz Crne G o r e i govore srpskohrvatskim jezikom 8 6 '. U tom cilju je predvieno i otvaranje kola u svakom selu, a uitelji su primali vie plate u odnosu na druge krajeve u Crnoj Gori, kao i posebnu nagradu od po 200 perpera ukoliko bi bonjaku djecu nauili itanju i pisanju.
I.
(Irganizacija "Ujedinjenje ili smrt", poznata u javnosti kao "Crna ruka" tajna |l teroristika organizacija, koja je zajedno sa etnikom organizacijom odigrala u li ujnu ulogu u borbi protiv sloboda i prava nesrpskih naroda. 1 'i etea organizacije "Ujedinjenje ili smrt" je "Crna ruka" osnovana 29.5.1903 line, od grupe srpskih oficira koji su uestvovali u zavjeri 29. 5.1903.godine,na n i porunikom Dragutinom Dimitrijeviem Apisom kada s u ubili kralja Alei n u l u i kraljicu D r a g u , svrgli s vlasti dinastiju Obrenovi i ustoliili Karadordevie. lanovi organizacije "Crna ruka" su djelovali preko kluba "Slovenski i ni'", koji je osnovan u Beogradu 1903.godine, iji je voa bio Jaa Nenadovi, bliski i u i i l kralja Petra. Vanu ulogu su imali Aleksandar Srp, prijatelj princa ora, Mirko Naumovi,potpukovnik,DuanOptriki, k a p e t a n i R a d e Mihailovi, ure 11111 lista "Slovenski jug". Princ o r e je bio pokrovitej kluba , a veliki prijatelj u 1 1 koj akademiji nauka i umjetnosti im je bio Jovan Cviji , ije e ideje kasnije 1 i 11 Srpska samostalna stranka brae Pribievi. 91
85. M.Kosti,
kole u
Crnoj Gori, djelo, str.
Panevo 109.
1806,
str.
60-64.
86. Dr.Pejovi,
citirano
90
II, Aneksijom Bosne i Hercegovine 6. oktobra 1908. godine, od strane Austro ugarske, Srbija je izgubila svaku nadu da e joj se Bosna prikljuiti pa se pristupilo stvaranju Narodne odbrane, masovne organizacije s ciljem da se odupru Austro ugarskoj. Narodna odbrana se zalagala da se svi Srbi ujedine putem militaristike nacionalne politike, ukljuujui i rat. Austrija je Narodnu odbranu smatrala opas nom organizacijom jer je, po njenom miljenju, "to bila prvoklasna revolucionarna organizacija, koju su podravali svi protivnici aneksije. Mladi dobrovoljci iz raznih elova zemlje okupili su se u upriji, u istonoj Srbiji, da ih Voja Tanaskovi obui etnikom ratovanju. Prekaljeni etnici iz Makedonije preli su bosansku granicu. Srbi u Bosni i Hercegovini bili su ubijeeni da e za etnicima nastupiti i regularna srpska vojska".!) I pored revolucionarne aktivnosti u poetku svoga rada, Narodna odbrana je na zahtjev Austrije postala kulturno drutvo,ime su se razoarali Srbi jer "Po naem miljenju", rekao je kasnije Apis, "Narodna odbrana nije uradila dovoljno niti,pak ono to smo smatrali daje potrebno da se uradi ".2) Zbog zatija u nacionalnim aktivnostima i obeshrabrenja u narodu, zbog nepomaganja etnika u Makedoniji kojima su Bugari oteli sve to su osvojili srpski nacio nalni radnici, u Makedoniji su donijeli odluku o formiranju tajne militaristike orga nizacije. U tom pravcu e se stare etnike voe na elu sa Bogdanom Radenkoviem, na konferenciji u Skoplju, odluiti za revolucionarnu borbu protiv Bugara i Mladoturaka, a pomo za ovaku operaciju e zatraiti u Beogradu. Svoju ideju Radenkovi je saoptio u Beogradu Voju Tankosiu, etnikom vojvodi, kapetanu Velimiru Vemiu i Ljubomiru Jovanoviu upi, koji su odluili da osnuju organzaciju za rev olucionarno djelovanje izvan Srbije, koja e dobiti ime "Ujedinjenje ili smrt". Apis je saznao da se priprema osnivanje tajne organizacije i pristao da se pridrui inicijatori ma, a kada su ga u Solunu pitali da li je pomagao u izradi Statuta "Crne ruke" odgovorio je: "Ja nisam bio ni odreen za taj posao, niti bio meu onima koji su statut sastavljali, niti sam se bio primio toga za izradu projekta... pok. Ljuba (Jovanovi upa) je to izradio i ja se seam da je dao i nacrt zakletve. Pored Ljube radio je na projektu i g. Bogdan. Na tom prvom skupu sva su gospoda gore naznaena uzela na sebe da izrade projekat Ustava i kad je projekat po partijama bio gotov, onda se na skupovima ve dranim u stanu Vemievom donosilo i tad je itana svaka partija pred svima i na taj nain moe se smatrati i utvrenje definitivne njegove redakcije. Pri
1. edomir Popovi, "Orgnaizacija Ujedinjenje ili smrt", Nova Evropa, XV, bi; 12, 1927. s st.398-399. 2. Ljubo Brati, Mlada Bosna, st. 34 i 35.
tome nije bilo velikih diskusij a i nije se ulazilo u one misterioznosti svih odredaba. Kad je pretresanje bilo svreno i odredbe konano primljene, onda ga je neko uzeo i 3 prepisao ipodneo nam ga je na potpis, ini mi se u kancelariji pok. Ilije Radivojevia". ' Apis je uao u Vrhovnu centralnu upravu organizacije "Ujedinjenje ili smrt" kao obian lan a poto je imao line veze sa istaknutim inovnicima i vojnicima, on e sve te veze staviti u slubi organizacije "Ujedinjenje ili smrt" i postati glavna linost organizacije, koja se u obinom govoru naziva njegovom iako je uprava za predsjednika izabrala Iliju Radivojevia , a Velimira Vemia za sekretara.4' U vrhovnu komandu su izabrani Ilija Jovanovi Pinski, voa makedonskih etnika, major Milan Vasi, sekretar Narodne odbrane i generaltabni pukovnik i M. Milovanovi Pivac.5) Razloge zbog kojih je uao u organizaciju "Ujedinjenje ili smrt" Apis objanjava ovako: "Ovamo gore pozitivan gubitak Bosne i Hercegovine i svih naroda za Srpstvo... a dole,na jugu istrebljenje Srpstva koje je u novom reimu Turskom imalo da bude sasvim dovreno, inilo je na mene utisak najoajnijeg vremena za Srpstvo. U tom momentu dolazi jedan iz ovih krajeva, na ugledni nacionalni radnik, g. Bogdan Radenkovi... predstavlja potrebu za ovako drutvo, jer se njemu inilo da se u Srbiji malo vodi rauna (o tome), kao u slobodnom Pijemontu Srpstva, a uveren da treba Srbija da pristupi reenju ovog makedonskog pitanja, iznosi da treba ovu ideju potpomoi ovakvim tajnim komitetima (u Makedoniji), pa se nisam plaio pred tim stoje drutvo tajno da o tome razmiljam, pa sam pred ova dva nacionalna radnika, g.Bogdana i pok.Ljube i uao u organizaciju, a naroito zbog Bogdana".6' Organizacija "Ujedinjenje ili smrt" je bila najaktivnija u prvoj godini postojanja .Njena Vrhovna centralna uprava esto se sastajala i raspravljala o planovima da se ubiju bugarski kralj Ferdinand i crnogorski knez Nikola, kao glavni protivnici ujed injenja Srba . 7) U Beogradu su voe "Ujedinjenje ili smrt" uvodili nove lanove u organizaciju, posebno mlade oficire.Obino bi bilo dovoljno da takav ovjek samo spomene da je "Crna ruka" rodoljubiva organizacija koja se zalae za ujedinjenje Srba ili "radi za nae nacionalne ciljeve" i da navede imena nekoliko voa i oficiri bi ulazili u organizaciju ne postavljajui vie nikakva pitanja.8' Osnivai oganizacije "Ujedinjenje ili smrt" su bili "pod uticajem procesa ujed3. Zivan Zivanovi, 4. Isto, "Iskazi i odbrana Apisa" st. 177-180.
5. Cedomir Popovi, "Organizacija "Ujedinjenje ili smrt-Uzroci i nain postanka", NovaEvropa,XV,st. 401-405 6. Zivan Zivanovi, "Organizacija Ujedinjenje ili smrt - Iskazi i odbrana", Nova Evropa XV, s st. 410-415. 7. Cedomir Popovi, Citirani rad, st. 400-403. 8. Ljubo Brati, Mlada Bosna, st. 37.
92
93
injenja Italije kao i Njemake u XIX vijeku a posebno pod uticajem ideja, postupa ka i akcija karbonara i programa" Mlade Italije", uzepa Macinija, stoje dolo do izraaja u Ustavu i Poslovniku organizacije, s mnogim elementima romantike, mis 9 tike i simbolike". ' Kada je saznao za osnivanje organizacije M. Milovanovi, predsjednik Vlade i ministar spoljnih poslova Kraljevine Srbije je prihvatio saradnju sa pukovnikom Apisom i radio na stvaranju srpsko-bugarskog saveza i u tom cilju vlada je odobrila etnike akcije u Makedoniji, a organizacija uz saglasnost vlade otvorila "dobrovol jnu etniku kolu u Prokuplju za obuku dobrovoljaca i njihovu pripremu za ger ilsku vojnu. Do rata 1912. u balkanskim ratovima i, najzad, u prvom svetskom ratu, svi komandanti dobrovoljakih odreda bez izuzetaka bili su lanovi ove organiza cije.10' Posebno je bila aktivna u Bosni i Hercegovini ge je major Vasi preko pov jerenika "Narodne odbrane" radio na revolucionisanju narodnih masa, a uspostav ljena je veza organizacije sa jugoslovnskom nacionalno-revolucionarnom omladi nom i nacionalnim i politikim prvacima u jugoslovenskim zemljama pod Austro ugarskom. Tom vezom rukovodio je Apis. Organizacija je proirivala i uvrivala veze sa politikim prvacima hrvatskosrpske koalicije u Zagrebu a za to je najzasluniji Oskar Tartalja koji se sastao sa rukovodstvom organizacije "Ujedinjenje ili smrt" prilikom posjete srpske i hrvatske studentske omladine iz Zagreba u Beograd aprila 1912. godine, koga je posebno impresionirao Apis za kojeg je pisao s divljenjem:" Aktivan i smio kakav je bio, on igra vidnu i znaajnu ulogu u svim veim dogaajima predratne Srbije ne traei za sebe ni asti ni hvale: on je dua i voa, organizator nacionalno-revolucionarnog pokreta, koji ima stalno na umu, ne samo svoju Srbiju, ve i ostale krajeve u kojima ivi na narod, a koji se nalazio u tuem ropstvu... Apis je prvi meu svima. On je vojnik i politiar, u isto vrijeme Garibaldi i Mazzini, jugoslovenskog rata za osloboenje. " n ) Kasnije je Tartalja odveden u redakciju dnevnog lista organizacije "Ujedinjenje ili smrt" "Pijemont" za koga je ulog od 20.000 dinara dao prestolonaslednik 12 Aleksandar i "postao prvi katolik i Hrvat lan organizacije". '
III. Apisovu organizaciju "Ujedinjenje ili smrt" stvorio je srpski militarizam. Nju su uglavnom sainjavali elitni srpski oficiri. 0 ovoj organizaciji" Radnike novine" u broju 244 od 29. oktobra 1911. godine, u lanku "Crna ruka ili uljevita ruka" piu: " Srbija nije samo zemlja skandaloznih afera: ona je zemlja lepih ala... Dobili smo i Crnu ruku! To je jedna misteriozna, jezovita organizacija srpskih patriota.. Jedne grupe oficira i intelektualaca,sa patriotskom a moda i ovinistikom ideologijom. Sam naziv ve je straan...Pristup imaju samo izabrani. Na koji nain se biraju ? To je tajna. Kako se organizuju?Jo vea! Gde su i koji su? Najvea! Sta hoe?... Sad imamo Vladu koja se odrava pomou sudova i policije, pomou reak cionarnih paragrafa i apsandijskih ila. Vi ste protiv Vlade- zato to ne ide dovol jno udesno; a protiv opozicije, i to jo vie, to bi ona htela u levo.I ako vi pobedite, onda emo imati Vladu u kojoj bi se pored reakcionalnih paragrafa i kandija pridruili jo i vojniki bajoneti. Ovo je policijska vlada., a ono bi bila militaristika vlada !.13 Koliki je uticaj imala organizacija "Ujedinjenje ili smrt" na ukupni drutveni i javni ivot, posebno na generala Radomira Putnika, govori njegovo ismijavanje opozicionih poslanika i svih drugih kada su u skuptnskoj raspravi juna 1912. go dine, poslanici napadali predlog kredita od 21.miliona dinara predvien za potrebe vojske, a o emu su iste novine pisale:"... Gospodin Putnik nebi mogao niti smeo ni izbliza zauzeti onakvo dranje prema Parlamentu da nije delegat... jedne oficirske organizacije, koja prezire Parlament, koja mrzi parlamentarizam i koja smatra da sve zlo otuda potie. A da takva organizacija postoji, to je ne sumnjiva stvar. ... dranje gospodina Putnika na preksinonoj sednici jeste jedan jak, dodue indirektan, ali vrlo jak dokaz o tome da zbilja postoji jedna vrsta, formirana oficirska organizacija sa odreenim ciljevima i planovima, svesna svoje moi i spremna da 14 prvom zgodnom prilikom uhvati za guu Parlament i parlamentarizam!. ' Stav organizacije "Ujedinjenje ili smrt" kao uopte i srpske oficirske kaste je bio o nacionalnom pitanju velikosrpski i nacionalno - ovinistiki, a to se moe utvrditi i iz Ustava te organizacije. Naime, u lanu 1. Ustava Organizacije "Ujed injenje ili smrt" stoji: "u cilju ostvarivanja narodnih ideja-ujedinjenja srpstva - stvara se organizacija iji lan moe biti svaki Srbin, bez obzira na pol, veru i mesto roenja, kao i svaki onaj koji bude sluio iskreno svojoj ideji"15' U lanu 2. istog Ustava stoji da je tajna za irok krug, a u lanu 4. da organizacija utie na sve
13. Vladimir Dedijer i Branko Pavievi, "Nova Misao", br. 7, 1953, st. 120. 14. Isto, 15. Oskar Tartalja, "Veleizdajnici" (broura) st. 36-45, Zagreb-Split, 1928.
9. Politika enciklopedija, "Suvremena administracija", Beograd 1977, st. 10. Isto, 11. Oskar Tartalja, "Veleizdajnik", Split, 1928, st. 26-28. 12. Isto st. 24-26
1096.
94
95
slubene faktore u Srbiji , kao Pijemontu, na sve drutvene slojeve i cjelokupni drutveni ivot, sprovodi revolucionarnu organizaciju na teritorijama ge ive Srbi i bori se svim sredstvima protiv svojih neprijatelja ove ideje van granica, i odrava prijateljske veze sa svim linostima i dravama i narodima koji su prijatelji srpskog plemena i pomae svima narodima koji se bore za osloboenje i ujedinjenje. Vrhovna Centralna uprava, sa sjeditem u Beogradu, najvii je organ orga nizacije (l.5.) u iji sastav pored lanova iz Kraljevine Srbije je i po jedan delegat iz Srpskih pokrajina: Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Stare Srbije i Makedonije, Hrvatske, Slavonije i Srema, Vojvodine i Primorja. Iz sadraja ovog lana jasno proizilazi za kakvu dravu i u kojim granicama i oblastima treba da se prostire Srbija, jer je oito da Apis kad kod je govorio o "jugoslovenstvu" to je uvijek bilo neodreeno. Do sukoba izmeu Nikole Paia i Dragutina Dimitrijevia Apisa je dolo ba zbog razliitog shvatanja srpskog nacionalnog pitanja, jer je Nikola Pai zastupao maksimalistiko stanovite, koje je kasnije potvreno Krfskom deklaraci jom i ostalim ustavnim dokumentima, dok je Apis zastupao minimalistiko, kako je to bilo odreeno i u Ustavu organizacije, a pobijedilo je prvo.16) Poslije optube rukovodstva organizacije "Ujedinjenje ili smrt" zbogneslaganja u vezi srpskih nacionalnih interesa, Vlada Srbije e uz saglasnost regenta Ale ksandra, smijeniti naelnika taba vojske Srbije, vojvodu Putnika, i ministra za vojsku Rada Brajevia, a lanove organizacije "Ujedinjenje ili smrt" 28. XII1917. godine uhapsiti. U montiranom sudskom procesu u Solunu Apis sa majorom Ljubomirom Vuloviem i Radom Malobabiem bie streljani.17' Po uzoru na ranije nacionalistike organizacije u Evropi, organizacija "Ujed injenje ili smrt" je svim sredstvima pokuavala da postigne ujedinjenje u Veliku Srbiju. U njen sastav su bili okupljeni idealisti i beskrupulozni teroristi, civili i oficiri. Rukovodstvo organizacije je eljelo da stvori mreu revolucionarnih orga nizacija meu junoslovenskim narodima u inostranstvu. Apis je bio glavna figura organizacije ipokreta mnogih akcija.On je isplanirao i organizovao ubistvo Franca Ferdinanda to je priznao u pismu upuenom princu Aleksandru 30. V 1917. godine, u kojem stoji:" Jednom sam vam ve kazao da sam moda pogreio to sam u onom pismu i na sasluanjima rekao da sam planirao atentat u Sarajevu. Sada bih rekao da je to glavni uzrok moje smrti ".18) O tome najbolje govore lanci u "Pijemontu", listu organizacije "Ujedinjenje ili smrt". Poslije poraza Bugarske jula 1913.godine, "Pijemont" je isticao srpske
16. Vasa Krizmanovi, "Nikola Pai i njegovo doba" 1845-1926, knjiga II "Nova Evropa", Beograd, 1990, str 251-264. 17. Velizar Najman "Zlo u novoj istoriji Srba 1804-1994", KIZ, Kultura, 1996, Beograd, st. 120. 18. Cedomir Popovi, "Organizacija, "Nova Evropa", XVst. 405-410.
nacionalne i imperijalistike zahtjeve: " Oba rata koja je vodila Srbija imala su nacionalno oslobodilako obeleje: preko njih je konano potvreno nae suvereno pravo na staru Srbiju i na Makedoniju... Makedonija je puna sva srpskog stanovnitva; praktino sve stanovnitvo Makedonije odlikuje se isto srpskim 19 rasnim odlikama i obiajima ...! ' Odbacujui postojanje makedonske nacije "Pijemont" slavi "civilizatorsku ulogu Srbije.. "... Odmah se mora zavesti strogi i sigurni reim u novo pripojenim podrujima. Nai dravnici ne smeju se zadravati zbog predrasuda. Nikakvi demokratski ili liberalni obziri koji bi podrazumevali da se isti sistem uvede tamo... Zato to u tim novim podrujima postoje raznovrsni elementi i interesi, ne sme se razmatrati mogunost da im se daju politika prava."20' U vezi inovnikog aparata u novopripojenim krajevima "Pijemont" pie: " Srpska uprava u toj oblasti, bila je sramotno loa, jer su radikali na vlast postavili neobrazovane i podmitljive budale". 21 ' U vezi rada Vlade u novopripojenim krajevima "Pijemont" je pisao: " Vlada je banda dravnih anarhista. U Makedoniji Protieva policij a pljaka narod". 22 ' Ovakav stav i odnos organizacije "Ujedinjenje ili smrt" je bio prema svim narodima koje je Srbija trebala da "oslobodi" od tuinske vlasti i ista se zalagala za vojnu upravu kao oblik vladavine i bila protiv prava i sloboda svih nesrpskih naroda koji bi trebali da ive pod vojnom diktaturom. O kakvoj se organizaciji radi najbolje pokazuje odgovor Apisa na sudskom procesu u Solunu,kada je na pitanje:" Zato ste za simbole organizacije uzeli lobanju, ukrtene kosti, no, bombu i otrov, i ta svaki od tih simbola znai", odgovorio: "Za mene kao intelegentnog oveka ovi amblemi nemaju ovako zaotravajui i odvratni izgled... Ja sam i ranije bio u ovakvim komitetima. U prvi komitet u koji sam uao i kad sam poeo da radim na ovim stvarima najednom veem sastanku doao je meu nas dr. Slobodan Jovanovi, vrlo uvaeni profesor univerziteta, koji nam je ovim recima predstavio potrebu za najoajniju borbu u Makedoniji, "da se Srpstvo moe spasiti bombom, noem i pukom". Ovo je moje prvo nacionalno krenje. U docnijem radu na terenu otrov je bio upotrebljavan i svi su ga etnici nosili i kao napadno sredstvo da se spase ovek ako padne neprijatelju u ruke. Eto, zbog toga..."23'
19. Pijemont, "Crna ruka i Nacionalno pitanje" od 28. juli 1913.godine.
20. Pijemont, "Kakav reim u Novoj Srbiji", 1. septembar 1913. 21. Pijemont, "Vlada i Kruna" 6. maj 1914. 22. Pijemont" 5. V1914. 23. Zivan Zivanovi, "Organizacija Ujedinjenje ili smrt-Iskaz i odbrana"st. 415-416
96
97
Jedina knjiga koja je do sada izala, a koja prua neto podataka o radu "Crne ruke" je knjiga "Finale" ora Nastia koju je objavio 1908. godine u Budimpeti , a razlog objavljivanja je odluka beogradskih dvorskih krugova da se ubije crnogor ski kralj Nikola, stoje rezultiralo cetinjskim bombakim skandalom, tj. pokuajem atentata na kralja Nikolu, ge je Vaso ulafi osuen na smrt zbog veleizdaje. Znaajno mjesto u "Organizaciji ujedinjenje ili smrt"su zauzimali Mehmed Mehmedbai, Mustafa Golubi i Nezir Hadi Nali,koji su bili u tabu Apisa, koje je on nazivao"alpskim cveem", a Bonjake Srbi-muslimani,kojih je u njegovoj je dinici 1911 godine bilo skoro jedan bataljon "jer je hteo da i oni uestvuju u borbi za ujedinjenje sa Srbijom"24'
Obredni krst organizacije "Ujedinjenje ili smrt" (prva i zadnja strana)

24. Milan ivanovi,PukovnikApis,Savremana administracija, Beograd, 1955, st 272.
98
USTAV ORGANIZACIJE "UJEDINJENJE ILI SMRT"

I. CILJ I NAZIV
a. i.
U cilju ostvarenja narodnih ideala - ujedinjenja Srpstva -stvara se organizacija, iji lan moe biti svaki Srbin, bez obzira na pol, veru, mesto redenja, kao i svaki onaj koji bude iskreno sluio ovoj ideji. l. 2. Organizacija pretpostavlja revolucijonu borbu kulturnoj, stoga joj je institucija apsolutno tajna za iri krug. l.3. Organizacija nosi naziv "Ujedinjenje ili Smrt". l.4. Za ispunjenje svoga zadatka, organizacija: 1) Prema karakteru svoga bia utie na sve slubene faktore u Srbiji kao Pijemon tu, i na sve drutvene slojeve i celokupni dmtveni ivot u njoj; 2) Sprovodi revolucijonu organizaciju po svima teritorijama na kojima Srbi ive: 3) Van granica, bori se svima sredstvima protivu sviju neprijatelja ove ideje; 4) Odrava prijateljske veze sa svima onim dravama, narodima, organizacija ma, i pojedinim linostima, koji su prijateljski raspoloeni prema Srbiji i srpskome plemenu; 5) Ukazuje svaku pomo onim narodima i organizacijama, koji se bore za svoje nacijonalno osloboenje i ujedinjenje.
100
101
//.
NADLETVA ORGANIZACIJE.
Cl. 13. Zvanje predsednika i blagajnika je besplatno. l. 14. Odluke po svima poslovima organizacije donose se, na sednicama Vrh. C. Up rave, veinom glasova. l. 15. Pri izvrenju odluka putem organizacije, apsolutna vlast pripada predsedniku i sekretaru. l. 16. U izuzetnim hitnim i manje vanim sluajevima, presedniksa sekretarom donose odluku, i staraju se o njenom izvrenju, referiui o tome na prrvoj sednici Vrh. C. Upravi. l. 17. Za to pravilnije otpravljanje poslova, Vrh. C. Uprava deli se na sekcije prema prirodi posla. l. 18. Vrh. C. Uprava odrava vezu sa pokrajinskim upravama preko opunomoenih delegata tih organizacija, koji su ujedno i lanovi Vrh. C. Uprave: u izuzetnim sluajevima preko naroitih izaslanika. L 19. Pokrajinskim upravama ostavlja se sloboda rada. Jedino izvoenje irih revolu cionarnih pokreta zavisie od odoborenja Vr. C. Uprave. l, 20. Vr. C. Uprava regidisae sve potrebne znake za uvanje tajnog karaktera organiza cije. l. 21. Vr. C. Uprava duna je da blagovremeno obavetava sve lanove organizacije, nadlenim putem, o svima vanijim pitanjima koja se tiu organizacije.
l.5. Najstarija vlast organizacije jeste Vrhovna Centralna Uprava, sa seditem u Beo gradu. Ona se brine o izvrenju zakljuaka. l. 6. Broj lanova Vrh. C. Uprave neogranien je, - principijelno to manje. L 7. Vrh. C. Upravu sastavljaju, pored lanova iz Kraljevine Srbije, i jedan opunomoeni delegat organizacija svih srpskih pokrajina: 1) Bosne i Hercegovine, 2) Crne Gore, 3) Stare Srbije i Makedonije, 4) Hrvatske, Slavonije, i Srema, 5) Vojvodine, 6) Primorja. l. 8. Sprovoenje organizacije u Srbiji spada neposredno u zadatak Vrh. C. Upravi. L 9. Sprovoenje organizacije u pokrajinama srpskim van granice Kraljevine Srbije spada u dunost svakoj pokrajinskoj upravi za njenu pokrajinu. Pokrajinska uprava je najstarija organizacijona vlast u svojoj pokrajini. l. 10. Podela organizacije na okrune i ostale uprave regulisae se poslovnikom orga nizacije, koji e izraditi, a prema potrebama u toku vremena menjati i dopunjavati, Vrh. C. Uprava. l. 11. Svaka uprava iz svoje sredine bira sebi predsednika, sekretara i blagajnika. l. 12. Sekretar, po samoj prirodi poslova, moe zamenjivati predsednika. Njemu se u Vrh. C. Upravi osigurava egzistencija tako, da se sav preda organizacijonom poslu.
102
103
l. 22. Vr. C. Uprava s vremena na vreme kontrolie rad svojih uprava. Analogno tome postupaju i ostale uprave.
za svoje line, klasne, ili partijske interese, kaznie se smru. l. 31. Ko jednom stupi u organizaciju, iz nje ne moe vie izai, niti mu ko moe uvaiti ostavku. l. 32. Svaki lan potpomagae organizaciju nedeljnim uplatama. Organizacija, prema potrebi, moe novac nabavljati i prinudnim putem. Odo brenje za ovakve postupke izdaje Vr. C. Uprava uzemlji, ili pokrajinska uprava u svojim pokrajinama. l. 33. Pri izricanju smrtne kazne, Vr. C. Uprava rukovodie se jedino time da ona bude pouzdano izvrena, bez obzira na sredstvo koje e se pri tome upotrebiti.
III.
LANOVI ORGANIZACIJE.
l. 23. Kao princip pri sprovoenju organizacije u detalju ima vaiti pravilo: saobraaj i optenje vrtiti samo preko naroito odreenih i legitimisanih lica. l. 24. Dunost je svakoga lana da vrbuje nove lanove, pri emu on svojim ivotom jami, za one koje uvodi u organizaciju. l. 25. lanovi organizacije meu sobom lino se ne poznaju. Samo lanovi uprave poznaju se lino. l. 26. U organizaciji, lanovi se vode po brojevima. Ali Vr. C. Uprava treba da ih zna poimence. l. 27. lanovi organizacije moraju se bezuslovno pokoravati svima nareenjima svojih uprava, kao i samo uprave neposredno viim upravama. l. 28. Svaki je lan duan da nadlenim putem dostavlja sve ono to dozna, kako pri vatno tako i u svojoj slubenoj funkciji, a to ima interesa za organizaciju. l. 29. Interes organizacije stoji nad svim ostalim interesima. l. 30. Pri stupanju u organizaciju, - svaki lan treba da zna da stupanjem u organizaciju gubi svoju linost: on ne moe da oekuje nikakve slave, nikakve line koristi, bilo materijalne bilo moralne. Prema tome, ko od lanova pokua da iskoiisti organizaciju
104
IV
PEAT I ZAKLETVA.
l. 34. Organizacija ima ovakav peat: U sredini peata snana savijena ruka dri raz vijenu zastavu, a na njoj (kao grb) mrtvaka glava sa ukrtenim kostima; pored zastave no, bomba, i otrov. Okolo je natpis s leva u desno: "Ujedinjenje ili smrt", a ozdo: "V.C. Uprava". l. 35. Pri stupanju u organizaciju polae se zakletva, koja glasi: "Ja, N.N. (ime dotinika), stupajui u organizaciju "Ujedinjenje ili smrt", zaklinjem se suncem to me greje, zemljom to me hrani, Bogom, krvlju svojih otaca, au i ivotom, da u od ovog asa pa do smrti verno sluiti zadatku ove organizacije i uvek biti gotov da za nju podnesem rtve. "Zaklinjem se Bogom, au, i ivotom, da u sve naredbe i zapovesti bezuslovno izvravati." "Zaklinjem se Bogom, au i ivotom da u sve tajne ove organizacije sa sobom u grob poneti." "Nek mi sude Bog i moji dmgovi u ovoj organizaciji, ako ovu zakletvu hotimino ne izvrim ili prekrim".
V.
PRELAZNA NAREENJA.
l. 36.
Ovaj Ustav stupa odmah u ivot. l. 37. Ustav se ovaj ne moe menjati. U Beogradu, 9 maja 1911. g. (M.P.) 1. Ilija Radivojevi s.r. (poginuo) 2. Bogdan Radenkovi s.r. (osuen-umro) 3. edomiljA. Popovi s.r. (osuen) 4. Vel. S. Vemis. r. (osuen) 5. Ljubomir S. Jovanovi s. r. (poginuo) 6. Drag. T. Dimitrijevi s. r. (streljan) 7. Voj. P. Tankosi s. r. (poginuo) 8. Ilija M. Jovanovi s. r. (umro) 9. Milan Vasi s. r. (poginuo) 10. MU. Gr. Milovanovi s. r. (osuen)
lan 2. Radi breg irenja organizacije, im lan nae tri nova lana-druga, izvetava Vrhovnu Centralnu Upravu aljui joj spisak novih lanova. Vrhovna Centralna Up rava reava o prijemu, i o tome izvetava lana osnivaa, alje mu brojeve za nove lanove i sve to je potrebno za izvrenje zakletve. No, lan osniva je duan popuniti u to kraem roku svoju grupu do pet, uvodei na isti nain nove lanove u organizaciju im koga nae. lan 3. un jedan lan pridobije novih pet lanova, odnosno tri, on zajedno sa njima polae zakletvu. Zakletva se polae na ovaj nain: lan osniva odreuje dogovorno sa svojim osnivaem, - koji ujedno i prisustvuje zakletvi kao izaslanik Vrhovne Centralne Uprave, ako se drugae ne naredi, - vreme i mesto gde e se zakleti sa svojim novim drugovima. Soba, u kojoj se vri zakletva, nalazi se u mraku. U sredini sobe je sto zastrt crnim platnom. Na stolu je krst, no i revolver. Sobu osvetlava samo jedna mala votana sveca. Osniva izgovori prethodno jednu prigodnu re, iznosei velike zadatke organiza cije, njene glavne principe, iz ustava i poslovnika, kao i opasnosti kojima se lanovi izlau stupajui u nju. Na zavretku pita ih: pristaju li da poloe zakletvu. Ako svi izjave da pristaju, iz drugog odeljenja iznenada stupa u tu sobu jedan potpuno preruen i strog maskiran ovek, lan jedne od viih grupa, koji je zato naroito odreen. Tada osvnia, a za njim svi novi lanovi, jasnim glasom izgovaraju zakletvu. Kada se to svri, svi se novi lanovi izljube meu sobom, a maskirani ovek im svima estita tipanje u organizaciju rukovanjem, neizgovarajui pritom nijedne rei. On se potom odmah povlai u svoje odeljenje, a soba za zakletvu osvetlava se. U osvetlenoj sobi novi drugovi svojom rukom prepisuju i potpisuju po jedan tekst zakletve, i predaju ga osnivau, koji svakom saoptava njegov broj i ugovoreni znak za meusobno raspoznavanje. (Ugovoreni se znak povremeno menja, i saoptava nared bom Vrhovne Centralne Uprave.) A potom upuuje i podstie svakoga, da to pre osnivanju nove grupe, zaklinjajui ih na ovaj isti nain; da svaki od njih dolazi na sednice na koje ih bude pozivao radi dogovora ili saoptavanja kakvih nareenja. ita im zatim odredbe iz ustava i poslovnika, koje za to cilj dobiju od Vrhovne Centralne Uprave - odnosno okrune. lan 4. Svaki osniva duan je da zakletve, zajedno sa brojevima svojih drugova, odmah
107
POLO VNIK ORGANIZA CIJE "UJEDINJENE ILI SMRT

lan 1. Svaki lan organizacije duan je da u organizaciju uvede pet novih lanova. Ovo uvoenje, vri se ubeivanjem, i novi lanovi stupaju dobrovljno. Oni sainjavaju zajedno sa lanom osnivaem jednu organizacijom grupu. Svaka organizacijona grupa predstavlja jednu osnivaku grupu za pet novih grupa niih stepena, sa kojima je u neposrednom i stalnom dodiru preko lanova iz osnivake grupe. Svaka organizacijona grupa, ma koga stepena, u stalnom je dodiru i sa svojom osnivakom grupom preko svoga lana osvinaa. lanovi osnivai su, dakle, i jedini sprovodnici naredaba i uputstava Vrhovne Centralne Uprave u sve redove organizacije, kao god to su i kanal koji iz najdaljih redova organizacije alju Vrhovnoj Centralnoj Upravi razne informacije, predloge, molbe i.t.d.
106
sprovede u zapeaenoj kuverti Vrhovnoj Centralnoj Upravi redovnim putem, preko neposredne starije grupe. Svaka neispravnost ili nehaj u ovom pogledu, od strane osnivaa ili pojedinih gurpa, kaznie se najstroije. Ovom pnlkom vraa se ustav i poslovnik, kao i sve potrebe dobijem za izvrenje zakletve. Vrhovna Centralna Uprava potvruje prijem zakletve. Pokrajinske e i okrune uprave takoe slati zakletve svojih lanova Vrhovnoj Centralnoj Upravi na uvanje. lan 5. Svaki osniva duan je da od lanova svoje grupe skuplja nedeljne uloge, i da ih odmah alje Vrhovnoj Centralnoj Upravi, odnosno okrunoj upravi, koja e s vremena na vreme putem izvea prijem potvrivati. Visinu uloga lanova jedne grupe odreuje osniva, dogovorno sa svojom grupom, i o tome izvetava Vrhovnu Centralnu Upravu prilikom sprovoenja zakletve. U sva kom sluaju, nedeljni ulog ne moe biti manji od jednog groa (0.20 p.d.) Vrhovna Centralna Uprava e, s vremena na vreme, podnositi svima svojim gru pama izvetaje kako o prihodima tako i o rashodima organizacije, kao i o ciljevima na koje su ti rashodi utroeni. Ulozi e se slati meseno, sa naznaenjem: za koji je mjesec ulog, od koje je grupe, i od kojih lanova - lanove notirati brojevima. Okrune uprave slae takoe na isti nain uloge lanova Vrhovnoj Centralnoj Upravi. One e za svoj okrug voditi spisak - registar - lanova i knjigu plaanja uloga, radi kontrole. lan 6. Svaki osniva je duan da svoju grupu izvetava o poslovima organizacije, da kod svojih lanova odrava i raspaljuje oseajepatrijotizma iportvovanja za srpsku ideju. ei, to ei, sastanci grupa u sednice, radi gornje celji, imaju presudnu vanost po uspeh ideje i organizacije, te ih treba izvoditi sa svom marljivou. lan 7. Svaka je grupa duna izvrivati sva nareenja Vrhovne Centralne Uprave, odnos no okrune uprave. lan 8. Svaka grupa je duna da primi i pokrije ljude koje Vrhovna Centralna Uprava bude odredila za izvrenje nekoga dela, i da spremi sve to je potrebno kako za samo izvrenje tako i za olakanje begstva izvriocima. lan 9. Kad neka grupa dobije naredbu od Vrhovne Centralne Uprave, da sama izvri
108
neku stvar, ona izvrenje ne moe prenositi na neposredne nie grupe. Ako je, za izvrenje tahe naredbe, potrebno manje od est ljudi, onda i lanovi vuku kocku na onoliko listia koliko je ljudi potrebno za izvrenje naredbe. Osniva napie delo koje se ima da izvri na listiu, pa se ti listii nekoliko puta presaviju; tako se isto presavije jo toliko listia koliko je potrebno do est, odnosno do broja lanova u grupi, ali tako, da se prazni listii ne mogu nikako razlikovati od popunjenih. Svi se ti listii dobro izmeaju u jednom sudu pa se onda pnstupa izvlaenju. Pri izvlaenju niko ne srne zaviriti u sud. Osniva izvlai poslednju. lan 10. lanovi grupe na koje padne kocka moraju bezuslovno izvriti dobijenu naredbu. U sluaju neposlunosti bie najstroe kanjeni od strane Vrhovne Centralne Uprave. lan 11. Svaka grupa ima prava da podnosi Vrhovnoj Centralnoj Upravi sve one predloge, albe, i molbe, koje nae da su umesne i da mogu koristiti organizaciji i njenu cilju. Te predloge moraju grupe vrlo hitno dodavati jedna drugoj preko lanova osnivaa, da bi topre dospeli do Vrhovne Centralne Uprave, koja e istim putem odgovarti da li ih usvaja ili odbija. lan 12. Svaki lan organizacije duan je da ukae svaku pomo drugu koji mu se obrati izgovaranjem svoga broja i ugovorenim znakom. lan 13. U vanredno hitnim sluajevima potrebe, upoznavanja izmeu dvojice lanova organizacije vri se obostranim izgovaranjem broja i ugovorenim znakom. lan 14. lanovi organizacije duni su uvati u najveoj tajnosti kako svoju grupu tako i samo organizaciju. Tajne organizacije ne smeju se ni po cenu najveih muka izdavati: jer se izdajstvo kanjava srmu. lan 15. Svi su lanovi duni da izbliza prate ponaanje i vladanje svojih poznatih drugova u organizaciji.
109
lan 16. Ako ponaanje koga lana zasluuje samo opomenu, ona e mu se uiniti od strane njegove grupe. lan 17. Ako ponaanje koga lana bude zasluilo veu kaznu, to e se redovnim putem dostavljati Vrhovnoj Centralnoj Upravi. lan 18. Ako koji lan hotimino ili nehotice izda organima vlasti, ili kome oveku koji ne pripada organizaciji, kakvu tajnu organizacije, i ako od toga izdajstva moe nastupiti po samu organizaciju, ili po lanove njegove grupe, kakav brza opasnost, onda sama grupa treba odmah da toga lana ma na koji nain uini bezopasnim. Ako ona to ne moe da uini, treba odmah da trai pomo od neposredno starije grupe. lan 19. Ako se u izdajstvu uhvati lan osniva, i ako zbog tog izdajstva dou u veliku opasnost lanovi njegove grupe ili interesi organizacije, njegova e ga grupa odmah na ma koji nain uiniti bezopasnim, a posle e ovako traiti vezu sa Vrhovnom Central nom Upravom: Na etvrtoj strani "Trgovakog Glasnika" izdae ovakav oglas: "Trai se veza sa bogatim ovekom radi velikog posla". Na kraju e staviti rimski broj grupe, koji je dobila pri osnivanju, zatim ime ulice i broj kue gde e se odrati sastanak sa izaslanikom Vrhovne Centralne Uprave, i najzad broj lana grupe kojeg je ona - grupa - koja vezu trai odredila da se sa tim izaslanikom sastane. Taj izaslanik e uspostaviti vezu te grupe sa neposredno starijom grupom. lan 20. Ako lan osniva, otsustvom ili nekim drugom uzrokom, mora napustiti svoju grupu, ne srne naputati dunost dok se njegova grupa ne dovede u vezu sa starijom. Tom prilikom mu se odreuje i njegov poloaj u organizaciji onoga mesta kamo bude otiao. lan 21. lan osniva e isto tako dostavljati starijoj gnipi ipremetaje pojedinih lanova njegove grupe, da bi se na vreme mogle sve grupe popunjavati, tako da uvek budu sastavljenje od pet lanova.
110
lan 22. Vrhovna Centralna Uprava e u svakom okrugu osnovati po jednu okrunu up ravu organizacije, koja e po ovim istim principima izvoditi organizaciju po svome okrugu. lan 23. Oknine uprave su vrhovna vlast organizacije u svojim okruzima. Okrune up rave donose samo odluku o prijemu novih lanova u svom okrugu. Odmah o tome izvetavaju Vrhovnu Centralnu Upravu ovako: Upreporuenu pismu alju spisak u kome su naznaena samo imena i prezimena novo primljenih lanova, a ispod tih broj osnivaa te grupe. - Nita vie. Vrhovna Centralna Uprava vraa taj isti spisak, stavljajui pored imena svakog lana broj mesta u organizaciji, a na elu spiska broj grupe. Ovo vriti na adresu lanova koji slue za vezu. im ovakav spisak dobiju okrune uprave, nareuju zakletvu, o ijem rezultatu izvetavaju Vrhovnu Centralnu Upravu sprovodei joj ujedno i zakletve novoprimljenih lanova ije e se prijem potvrditi. Ovaj izuzetak ini se, da bi se rad na irenju organizacije ubrzao: - sve pak ostalo vriti redovnim putem propisanim u poslovniku - Cl. 2. - iz ruke u ruku. lan 24. Okrune uprave zavise samo od Vrhovne Centralne Uprave, i sa njime optepreko jednog od svojih lanova, kojega odreuje Vrhovna Centralna Uprava. Vrhovna Cen tralna Uparva odreuje i lice koje e, u ime njeno, optiti sa odreenim lanovima pojedinih okrunih uprava, kao i nain na koji e se to optenje vriti. lan 25. Pokrajinske uprave e same, prema mesnim prilikama, sastavljati svoje poslovni ke, ali po ovim istim principima. Napomena. lan 26. Budui da je tajnost bitni uslov organizacije, optenje je izmeu pojedinih instan cija u organizaciji usmeno. Svaki pismen akt unitava se im se po njemu postupi, Nepotovanje ovogpravilnika izaziva odgovornost.
111
lan 27. Vrhovna Centralna Uprava moe ovaj poslovnik menjati i dopunjavati prema potrebama i prilikama. Predloge za izmene i dopune mogu initi kako pojedine grupe tako i okrune uprave. lan 28. Grupe se oznaavaju rimskim, a lanovi arapskim brojevima.
UDRUENJE "SRPSKA ODBRANA"

Srpski prosvetni radnici u Skoplju iBitolju su jo od 1900. nastojavali da se na silu pone odgovarati silom. Oni za to nisu mogli u Srbiji sve do 1905. pridobiti slubene krugove. Te godine pod presijom naroda iz Stare Srbije i Maedonije i javnog mnenja u Srbiji slubena Srbija poputa. I rezultat toga je stvaranje tajnog udruenja "Srpska odbrana" - ija su pravila bila ovakva: Pravila tajnog udruenja "Srpska odrbana"
9.V.1911. god. Beograd. (M.P.)
IME
i. i.
Srbi u St. Srbiji i Maedoniji, a poimence iz sandaka skopskog i debarskog i kaze kievske, prilepske, ohridske kao i iz drugih strana bitoljskog i solunskog vilajeta, osnivaju tajno udruenje "Srpska odbrana".
CILJ
l. 2. Cilj je ovog udruenja da, povodom i suvie uestalih neprijateljskih nasrtaja na sve to je srpsko u St. Srbiji i Maedoniji, radi na odbrani njihovoj istim sredstvima i putem kojim ih neprijatelji napadaju. l. 3. Udruenje e pored brige o odbrani pripremati narod za osloboenje od sadanjeg tekog i nesnosnog stanja i to putem evolucije: potpomagae izvoenje reforama, stalno e raditi na grupisanju srpskog ivlja i na njegovu kulturnom i ekonomskom napredo vanju.
113 112
L 4. Srbi oekuju od sultana i velikih sila poboljanje svog stanja. Ne mogadnu li im ovi obezbediti miran ivot i pravilno i slobodno napredovanje, udruenje e pnbei i revoluciji kao sredstvu za osoboenje.
DUNOSTI
UPRAVE
l. 9. Odbori daju uputstva i naredbe za rad. Gorski tab stara se o izvrenju odluka odborskih. l. 10. Pododbori u svojoj kazi, stojei u stalnoj vezi s odborima i Gorskim tabom kad ovaj u njihovu kazu doe, reavaju o poslovima u svojoj kazi i nainu izvrenja raznih odluka. l. 11. Mesni odbori staraju se da svi metani uu kao lanovi udruenja, prikupljaju priloge i izvruju sve naloge pododbora. l. 12. Gorski tab u dogovoru s pododborima i mesnim odborima, uzima sve one oruane planove koji se pominju u poslednjem stavu lana 8. i obrazuje od njih tajne ete. L 13. Kad rad ovih potajnih eta nije dovoljan za odbranu, onda Gorski tab odreuje iz njihove sredine izvestan broj koji e sastaviti stalnu etu i odmetnuti se u goru. L 14. Vou ete postavlja i smenjuje odbor u sporazumu s Gorskim tabom.
UPRAVA
l. 5. Udruenjem upravljaju dva odbora: jedan u St. Srbiji, a drugi u Maedoniji. Mesta njihova stanovanja su tajna. Osim ovih bie jedan Gorski tab pod orujem i u gori, ije e lanove odrediti prva dva odbora. Oba odbora i Gorski tab rukovodie celokupnim poslovima udruenja. l. 6. U svakoj kazi ustanovljava se po jedan pododbor, a u svima mestima po jedan mesni odbor sa potrebnim brojem lanova.
SREDSTVA
L 7. Udruenje ivi od dobrovoljnih priloga i mesenih uloga. Od tog novca nabavlja se potreban materijal za opstanak, odbranu i borbu. Pri odborima, pododborima i mesnim odborima postoje kase kojima rukuje naroiti blagajnik.
IZVRNI
ORGANI
i. s.
Odbori, pododbori i mesni odbori imaju svoju policiju i kurire, a mesni odbori uz to i nekoliko naoruanih ljudi koji e bezuslovno vriti ono ta im se naredi.
DUNOSTI IZVRNIH
ORGANA
l. 15. Gorski tab obilazi sve stalne i potajne ete. tab je zavisan od odbora, ali su njegova nareenja obavezna za pododbore, mesne odbore i ete. l. 16. ete vre ono to im naredi Gorski tab.
114
115
l. 17. Stalne i potajne ete ubijae od muslimana samo oneAmaute ilipoturene Srbe koji su se ispod turske vlasti odmetnuli u numeri da ine zla dela. Vojnike, andarme, kao i turske inovnike ne smeju napadati, ali ako budu od njih napadnuti ne smeju se predavati, jer to ast sprskog imena i oruja ne doputa. l. 18. Gonie se bugarske i bugarake ete koje budu narod pljakale ili prisiljavale da se odrekne svoga imena i svoje crkve. l. 19. I sve druge ete, ma ije one bile, koje idu radi pljake i nasilja, imaju se takoe istrebljavati.
l. 24. Krivice pretsednika mesnog odbora sudie pododbor. l. 25. Pretsednici i lanovi pododbora podleu suenju odbora. l. 26. Po krivicama etnika sudie voa ete, tri etnika i pretsednik mesnog odboru. l. 27. Vodi ete sudi Odbor ili Gorski tab. l, 28. Svaka presuda koju mlai organi izreknu, pa i ona koja je izvrna, mora se odmah dostaviti odboru. l. 29. Kad izda poverenu mu tajnu, kazni se smru. Smrtne presude izrie odbor. l. 30. Ako etnik izda puku kazni se smru, a ako mu je oduzmu na ma koji drugi nain, podlee suenju prema l. 26. l. 31. Voa ete i njihovi etnici koji bi propustili kakvu razbojniku etu a da ne pokuaju unutiti je, bie sueni od odbora ili Gorskog taba. l. 32. Svaki onaj kojijatakuje bugarskim ili drugim kojim razbojnikim etama kaznie se najstroije.
DUNOSTI SVIH SRBA U ST SRBIJU MAEDONIJI

l. 20. Svi Srbi, patrijariste ili egzarhiste, moraju priznavati Srpsku organizaciju i pot pomagati je. l. 21. Pri stupanju u udruenje svaki mora poloiti zakletvu.
OPTENJE
l. 22. Optenje je usmeno. Samo u nemogunosti optie se ifrovanim pismima.
PECAT
l. 33. Odbori, pododbori i Gorski tab imaju svoje naroite peate. l. 34. Udruenje e stupiti u sporazum sa svima odborima Starosrbijanaca i Mae117
SUENJE I KAZNE
l. 23. Neposlunost i meusobne svae izviae i suditi: izmeu lanova udruenja vo ete sa mesnim odborom.
116
donaca u Srbiji i van nje radi postignua svojih ciljeva. Momilo Mijovi i uri Veljko, Ilustrovana ilustracija etnikog pokreta "Nauna knjiga, Beograd, 1993. str. 35-37. Narodna odbrana Sticajemprilika nastalim posle aneksije, Narodna Odbrana koju je stvorila anek sija kao organizaciju za prikupljanje dobrovoljaca i materijalnih sredstava, preobrazila se posle svretka aneksijske krize u organizaciju kulturno-nacionalnu, koja je sebi stavila cilj: da koncentrie, oivi i preporodi privatnu inicijativu u Srbiji, i time odgovori najvanojoj potrebi koja se u Srbiji posle aneksije osetila, a ta je. bila stvaranje nove Srbije, spremnije Srbije, jae sposobnije za borbu nego to je bila ona koju je zatekla aneksija. Narodna Odbrana, ponikla u trenucima nacionalne opasnosti, nacionalnog bola i razoarenja, bila je samim tim pozvana da primi ovu misiju na sebe. Ona, koja je najjae osetila kako je slaba bila i nespremna, ne samo dravna nego i drutvena Srbija, u vremenu anekcije, mogla je i morala najpre doi na misao da povede akciju za stvaranje bolje i jae Srbije, jedno to, a drugo, sastav njezinih Odbora u kojima su bile zastupljene sve stranke i svi drutveni stalei, u svakom mestu najagilniji i najrodoljubiviji ljudi i uinila je da ona tu misiju na sebe primi i preuzela i otpoela da je provodi u ivot.
JOVAN CV1JICI BONJACI

i Jovan Cviji (1865-1927), osniva geografske nauke u Srbiji, Geografskog zavoda i Srpskog geogragskog drutva, vodei je srpski geograf, svjetskog glasa i ugleda koji je meunarodno priznanje stekao kao geomorfolog. Njegovo ime je u odreenom trenutku toliko znailo u naunim krugovima da se njegova tvrdnja, samim tim to ju je on izrekao, smatrala neoborivom istinom, te se njegovi radovi i miljenje kod naunika nijesu smjeli ni pobijati. Kao vrhunski strunjak bio je lan jugoslovenske delegacije na mirovnoj konferenciji 1918-1919. godine u Parizu, poto je vaio kod meunarodnih institucija kao ekspert za Balkan i odnose balkan skih naroda i tako je njegova antropogeografija Balkana podupirala velikosrpske pretenzije Kraljevine Srbije prema svim susjednim zemljama. Njegovo polazite je bilo da su Srbi istorijski, etniki i antropogeografski najvanije stanovnitvo i jezgro Balkanskog poluostrva, te samim tim "imaju istorijsko pravo" da u svoju dravu ukljue sve zemlje ge ive Srbi. Poetkom XX vijeka je krojena nova politika karta u jugoistonoj Evropi, te je Cviji svoja nauna saznanja maksimalno ustupio potrebama aktuelne srpske politike, ge su njegovi zakljuci korieni kao teoretska i struna osnova za kon cipiranje i osnovsprovoenjapolitikekojaje esto poprimala velikosrpsko obiljeje. U tom smislu Jovan Cviji je i najmanji trag doseljavanja Srba izvan provobitnog etnikog prostora isticao kao dokaz da su Srbi najrasprostranjeniji narod u jugoistonoj Evropi, a tamo ge ih nije bilo dovoljno, on je na sebi svojstven nain pojedine nepravoslavne narode ubrajao u Srbe, ime je zastupao shvatanje o pravu srpske drave na ponovno nastajanje i vraanje nemanjikog carstva iz XIV vijeka. U tom cilju je jednostrano zastupao tezu da srpskom etnikom prostoru pripadaju prostori iz kojih se srpsko stanovnitvo preteno ili potpuno iselilo, pa ak i ge su bile brojne migracije Srba. No, ako to nije odgovaralo aktuelnim politikim ciljevima obnove i teritorijal ne ekspanzije srpske drave uvodio je kriterijume geopolitike, tj. geografski deter minizam i pojanjavao: "Etnografske karte i etnografski spisi su po pravilu ovinistiki: oni koji su ih pravili ili pisali mahom pribrajaju prelazne oblasti onoj
119
118
narodnosti kojoj sami pripadaju. U strunim krugovima im se ne veruje, ali je tako mnogo neobavetenog sveta u koji unose zabunu. ta vie ovinisti su skloni da ne vode rauna o procesu asimilacije koji se izvrio u prelaznim oblastima, i vraajui se unazad, u prolost, rekonstruiu mahom napamet stara etnografska stanja koja su im povoljna i njih unose u karte da bi danas vredela. Idu i dalje, pozivajui se na istoriju, na nekadanja zavojevanja i "istorijska prava", ne priznajui dananje et nografsko stanje".1' Da nebi bio ogranien izreenom kritikom Cviji dodaje: "Isti na kad se moe nesumnjivo dokazati daje neki narod nasiljem sveden na manjinu u njegovoj vanoj istorijskoj oblasti, ali je nateran da promeni veru i narodnost, onda se moe priznati potitenom narodu pravo da trai tu oblast za sebe."2)
Politika agresivnost Jovana Cvijia posebno nastaje nakon balkanskih ratova, mada je i ranije bio agresivno raspoloen, pa e nakon austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine, osvrui se na odluke Berlinskog kongresa kazati: "Posle ovog kongresa Srbija je dakle bila skoro opkoljena zemlja, a mi smo postali uhapen narod", a o srpskim zahtjevima povodom aneksije 1908. godine u radu "Aneksija Bosne i Hercegovine i srpsko pitanje" e napisati: "Ovi bi se u tome sastojali to bi Srbija dobila izvesnu teritorijalnu zonu u oblasti srpskog naroda, kojim bi izlazila na Jadransko more 6 ' naglaavajui istorijsku misao svog naroda, pa e poetkom prvog svjetskog rata poruiti: "Ni kod jednog naroda na Balkanu nema narodna masa, najiri slojevi, onakvu jednu, jednostavnu, istorijom i dogaajima potpuno konsolidovanu nacionalnu duu kao kod Srba. Otuda svi Srbi i svuda, ma kakvi dogaaji iskrsli, odmah umotre tetu i korist od njih za svoj narodni interes.7' U lanku "Geografski i kulturni poloaj Srbije" Jovan Cviji posebno naglaava ulogu pravoslavne crkve, iz ega izvodi zakljuak o karakteristikama srpskog nar oda, pa u tom smislu kae: "Pravoslavci su dakle u celini uporni, nepomirljivi pred stavnici tenje za samostalnim nacionalnim i kulturnim ivotom i pravoslavna vera je etiketa, koja te tenje najbolje obeleava", da bi kasnije u istom radu bio jo odreeniji: "... neizmerno nas je to krepilo to imamo dugaku lozu, veliki niz slavnih careva i junaka i velikih patnika" te je srpski narod stvorio "...svoju pravo slavnu crkvu sasvim drugaiju od katolike, u mnogome razliitu i od ostalih pra voslavnih crkava, sazdao je crkvu Svetoga Save, srpsku crkvu, crkvu narodne due, svoj veliki organ i svoju monu zatitu u svima carstvima.8' Jovan Cvij i j e, koristei rezultate viegodinjih istraivanj a opravdavao srpske teritorijalne aspiracije i iznosio podatke o brojnim pojedinanim tragovima srpskog stanovnitva i izvan srpskog etnikog prostora, pa e u radu "Raspored balkanskih naroda" 1913. godine pisati o Srbima u okolini Debra: "I sada je to srpska oblast, ali sa znatnim brojem Pomaka koji su islamizirani poglavito u prvoj polovini XIX veka, i mahom jo govore srpski"9', da bi u radu "O naoj dravi" oravdao proirenje Srbije na tuim etnikim prostorima: "Na Balkanskom Poluostrvu, gde su narodi jako izmeani, naroito u izvesnim oblastima, zaleze prstenasto i na razne druge naine jedan u druge, moraju se takve antietnografske nunosti javljati pri obrazo vanju drave.10' Posebno mjesto u radovima Jovana Cvijia zauzimaju stavovi koji se tiu
6. Isto, st. 208 - 211. 7. Isto, st. 53 -140. 8. Isto, st. 31. 9. Jovan Cviji, Govori i lanci, I. Beograd 1921, st. 159. 10. Isto, st. 23.
II Jovan Cviji je aktivno uestvovao u politikom ivotu Srbije kao najbolji poznav alac geografije i etnografije Srbije, te je svoje znanje poetkom XX vijeka stavio u slubu aktuelne srpske politike, posebno u vremenu od 1908-1918. godine. Njegova aktivnost se sastoj ala od podizanj a samosvjesnosti srpskog naroda kroz osobni istorijsko - geograf ski prikaz njegove prolosti, padova i uvijek uspjene obnove koju treba nastaviti i u budunosti i dokazivanja istorijskih, etnikih ili nekih drugihprava na obnovi i ekspanziji Srbije. Jovan Cviji o samouvjerenosti Srbije govori u radu o glavnim karakteristikama Balkanskog poluostrva iz 1904. godine, u kojem kae:"... razvitak i sudbina naroda ne upravlja se jedino o goeografskim prilikama; naroito to vrediza narode velikih sposob nosti i za ona naroita stanja u kojima se kasto i kod naroda manjih sposobnosti jave velike ekspazivne moi. Tada se narodi prelijevaju preko geografskih pregrada",3' da bi 1907. godine u lanku "O nacionalnom radu" ustvrdio: "Mi smo relativno velik narod, koji znatno pristaa. Mi smo narod s najjaom nacionalnom sveu na Balkanu".4' U istom radu, kada se zaotrila kriza oko Bosne i Hercegovine, Jovan Cviji prijeti:"... mi smo nacionalno - politiki opasna zemlja", obrazlaui to injenicom da Srbi ive i izvan tadanjih granica Srbije i nastavlja: "Svet treba da zna i da se uveri, da Srbija moe da operie s mnogo veom celinom, no to je njena teritorija. Od Srbije mogu da pou najvee teritorijalne transformacije. Ne treba prezati od toga da se taj strah ulije u svet, ako je korisno za nae nacionalne interese."5'
1. Jovan Cviji, Govori i lanci, II, Beograd 1921, st. 195 -216. 2. Isto, st. 203. 3. Jovan Cviji, Citirano djelo, st. 93 - 147. 4. Isto, st. 63. 5. Isto, st. 58 - 69.
120
121
odnosa prema Albancima i tenja za proirenjem srpske drave na albanskom etnikom prostoru, u kojima se zalae za "izlazak Srbije na Jadransko more" i u vezi sa tim pie: "Sa geografskog gledite Srbija je imala dve mogunosti da proirenjem svoje teritorije izae na more", a u nastavku tvrdi da su to moravsko - vardarska okolina koja vodi u solunski zaliv i udolina Drim - Maa koja vodi u jadranska pristanita Dra i Medovu, jer sjeverna Albanija sa Starom Srbijom ini geografsko jedinstvo te"... da su tenje Srbije za arbanakom obalom opravdane i uslovljene ne samo geografski ve imaju za se i istorijsku tradiciju"11' U istom cilju Cviji se bavi i pitanjem srpske jadranske eljeznice jer "...poslednjih decenija misliti i raditi na ostvarivanju dunavsko - jadranske eleznice, koja bi poinjala na srpskoj granici kod Mrdara i izlazila na jadranska pristanita Bar ili Medova, ..."12). da bi samo dvije godine nakon to je Srbija napustila sjevernu Albaniju, predloio novu trasu: "...najkrai i najjednostavniji bi bio (pravac) s Kosova do Deana, pa dalje Deanskom Bistricom, ispod Bogievice u Plav i Gusinje, a odatle kroz Grnar i Cijevnu, ako bi Crna Gora mogla dobiti Cijevnu s Klimentima". U) Jovan Cviji je Crnogorce smatrao dijelom srpskog naroda, pa 1914. kae: "Poslije sjajne vekovne junake uloge, Crna Gora ulazi dakle u novu kulturnu periodu. Karstna starocrnogorska tvrava bila je uvar srpskoga slobodnoga ivota i zemlja kosovskih os vetnika. Taj e njena uloga zavrena", da bi nakon zavretka prvog svjetskog rata sa zadovol jstvom konstatovao: "Slavna nacionalna misija Crne Gore je zavrena. I ona moe imati svoju ulogu samo kao sastavni deo jedne velike narodne celine. Ona je razumeia ovu potrebu i zato je traila ujedinjenje sa Srbijom,14' a za crnogorska plemena je tvrdio da su stara srpska plemena koja su ivjela prije nemanjike drave, koja su se odrala zbog geografskog poloaja i modifikovala se pod uticajem istorijskih dogaaja.
je da muhamedanskih Srba dinarskog karaktera ima od Save kroz Bosnu, Herce govinu i negdanji novopazarski Sandak, do Mitrovice na Kosovu. Oni koji su dalje Ifi) od Mitrovice doli su poglavito iz Bosne; to su muhadiri". U istom stilu Cviji nastavlja da "dinarski muhamedanci spadaju uopte u najstarije srpsko stanovnitvo ovih oblasti... Ovi muhamedanci su. dakle dinarski Srbi, ije su osobine izmenjene pod uticajem Korana i islama, pod uticajem mentaliteta drutvenog reda koji je gospodario i pod uticajem istonjake kulture". 17 ' Kritikujui odluke Berlinskog kongresa 1878. godine Jovan Cviji tvrdi da je Bosna centralna oblast srpskog naroda i kae: "Ali kao neosporan minimum prin cipa nacionalnosti mora vredeti to da se ne sme dati tuinu, stranoj dravi, central na oblast i jezgro jednoga naroda, jer to znae Bosna i Hercegovina za srpski narod. 18 ' Za Bonjake u Bosni kae: "Ovi su Bonjaci smatrali sebe za najbolje muhamedance, smatrali su da su bolji muhamedanci od Osmanlija, bolji od paa i od vezira; esto su uobraavali da su bolji muhamedanci i od samog sultana, njihova kalifa, naslednika Muhamedova" a posebno ga zabrinjavo "stupanj neznalitva, krajnjeg neznalitva, duhovna tromost, nekritinost i naivnost dinarskih muhamed anaca."19' Posebno opisuje pokrtavanje Bonjaka u Plavu i iznosi neistinite podatke, premda je nekoliko puta boravio u Plavu jer kae: "Kad su Crnogorci osvojili Plav i Gusinje, preveli su mnoge muhamedance srpskog jezika u pravoslavnu veru, izmeu ostalih i hoda (turskog svetenika) u Plavu koji je, pokrstivi se, uzeo srpsko istorijsko ime Bala Bali. ovi. pokretnaci, naroito hoda, nisu mogli trpeti da njihovi dojueranji jednovernici ostanu muhamedanci, i svim su ih nainima primoravali da preu u pravoslavnu veru. Bivi hoda je traio da postane predsednik prekog suda, i u tome svojstvu ak kaznio srmu neke od svojih roaka koji su oklevali da prime hrianstvo".20' Za razliku od njih "Pravoslavni Srbi" proeti su rodoljubivim mislima i gore od elje, da se obnovi slobodna srpska drava ili da postane demokratska republika, te da sfl stari Srbi govorili svojoj omladini "naa je 21 vlastela bila ovakva kao i ova gospoda, a propala je u kosovskom boju". ' U radu "Raspored balkanskih naroda" iz 1913. godine, prilikom migracije
75. Jovan Cviji, Balkansko poluostrvo i junoslavenske zemlje, Osnovi antropogeografije, Zavod za izdavanje udbenika SR Srbije, Beograd, Drobnjakovi) st. 405. 16. Isto, st. 408. 17. Isto, st. 408-409. 18. Jovan Cviji, Govori i lanci, I, Beograd, 1921, st. 123. 1966 (preveo s francuskog Borivoje
III
Jovan Cviji je smatrao da je Bosna i Hercegovina "klju za reenje srpskog pitanja" pri emu je polazio do vrstih stavova da su Bosna i Hercegovina srpske zemlje i da je "stanovnitvo bosanskog varijeteta, Srbi pravoslavni, katolici i mus limani koji naseljavaju zelenu i romantinu Bosnu, naroito doline Drine, Bosne i Vrbasa",^' Na osnovu istorijskog prava srpskog naroda na Bosnu i Hercegovinu kao "oblasti iste srpske rase" Jovan Cviji piui o dinarskim Srbima kae: "Poznato
1 listo, st. 7-19 .,
;
12.Isto,st. 14. 75. Isto, st. 43.
||
19. Isto, st. 409 - 410. 20. Isto, st. 415. 21. Isto, st. 406 - 415.,
14. Jovan Cviji, Iz drutvenih nauka, izbor tekstova, Boegrad, 1965, st. 190.
122
123
Bonjaka na kraju XVII vijeka kae: "U isto vreme nastaje proces islamizacije koji je sasvim slabo zahvatio Grke i Aromune, u veoj meri Srbe (posebno u Bosni i Hercegovni i Sandaku, naroito plemstvo i bogumile) i Bugare, a najvie Arbanase. Narodi 22 bez znaajnih istorijskih tradicija stavljaju se u tursku slubu...", ' da bi u istom lanku u kojem opisuje iseljavanje "bosanskih muhamedanaca" sa tugom i u stilu narodng pjesnika rekao: "Odpavi od vere i srpske narodne svesti, ovi Muhamedanci su teili da se pokau dostojni nove vere i novih poloaja i stavlj ali su se u sve veu suprotnost prema svojim sunarodnicima, koji su ostali u staroj veri. Poslednje su inili zbog onog stida, koji se jako javlja kod svih renegata i izaziva tenju da se tobo udalje od svoga kolena i da zatru veze i oseanja, koja su ih za njih vezivala" da bi iz toga izveo zakljuak: "Ovolike sile i apokrifnog turcizma nije se moglo razviti ni kod jednih drugih islamizovanih Slovena Blakanskog poluostrva.23' Isti zakljuci o srpstvu bosan skih muslimana po Cvijuu se odnose i na sandake muslimane, ge o Novopazarskom Sandaku kae: " ...tamo ima samo jedna arbanaka oaza u oblasti Peteri. Ostali muhamedanci Sandaka su islamizirani Srbi i govore srpski".24' Svoje zakljuke o etnogenezi Bonjaka Jovan Cviji bazira na nagaanjima iz etnografije sa nep ouzdanim izvorima kao to su: narodna tradicija, narodno predanje, etimologija geografskih, osobnih i drugih imena.
stalna vrenja i daje hrane onom opravdanom ekonomsko-socijalnom pokretu koji se razvio posle velikog rata. Na ekonomskom se polju mora izvriti ono to je uglavnom uinjeno sa naunim i umetnikim radom: nacionaliziranje ili socijaliz iranje rada pojedinih oblasti ili drava i sve racionalnija veza izmeu pojedinih tako 26 ureenih ekonomskih zajednica. ' Cviji se posebno bavio i pitanjem jezika i dosledno zastupao tezu o raspros tranjenosti srpskog jezika i njegovoj jezikoj superiornosti. U radu "Raspored bal kanskih naroda" Cvijic se izjanjava u pogledu lingvistikog razgraniavanja srpskog i bugarskog nacionalnog podruja ge kae: " ...jezina srodnost, zatim esto identine etnografske osobine, dale su inteligenciji oba naroda povoda da iste pogranine oblasti smatra ili kao iskljune srpske ili bugarske, i zbog toga se razvila lingvistika prepirka koja traje decenijama i tie se dveju oblasti: pogranine oblasti izmeu Timoka u Srbiji i Iskra u Bugraskoj i Makedonije".27' U pogledu jezika u Bosni i Hercegovini, ukljuujui i jezik Bonjaka, Jovan Cviji dosljedno zakljuuje daje to srpski jezik koji se koristio kao slubeni jezik i u turskoj carevini, premda je poznato da se u Bosni koristio bosanski jezik.
IV Jovan Cviji je stvaranje jugoslovenske drave smatrao iskljuivom zaslugom Srbije i jugoslovenstvom se bavio uglavnom kroz uspon i irenje Srbije. U tom smislu 1914. godine u Niu je saino kartu teritorijalnih zahtjeva Srbije, koja je bila prisutna na konferenciji u Parizu kada je napisao: "Jedan mali narod, kao stoje ovaj u Srbiji, nije se mogao vie unititi nego to se unitio za slobodu Jugoslovena, u ratu s Austrougarskom. Srbija jebila zemlja misije, koja je svoju ulogu do kraja izvrila.25' Cvijijebio razoaran postojanjem junoslovenske drave, pa jeusarajeveskoj "Prosveti" 1922. godine napisao "moralnu prediku" "Kad bi masa sveta, nariito po varoima, onoliko mislila o duhovnoj i moralnoj strani ivota koliko se brine o telesnom zadovoljstvu, postigao bi se veliki napredak", a zatim nastavlja:" ...pro lazno je ovo dananje materijalno, egoistono, koruptivno i izopaeno, i ve ima moralnih pretea jedne druge prirode. To razdvaja ljudske grupe i klase i izaziva
22. Jovan Cviji, Govori i lanci, J Beograd, 1921, st. 175. 23. Jovan Cviji, Govori i lanci, I, Beograd, 1921, st. 261. 24. Isto, st. 162. 25. Isto, st. 221. 26. Jovan Cviji, Iz drutvenih nauka, Beograd, 1965. godine, st. 50 - 52. 27. Isto, st. 163.
124
125
O ISELJAVANJU BOSANSKIH MUHAMEDANACA

Poznato je da su se muhamedanci poeli iseljavati iz Bosne i Hercegovine posle Okupacije: pred 1908. godinu to iseljavanje je bilo sasvim oslabelo; od Aneksije je uzelo najvee razmere. Ovo je naroita vrsta migracija. U Evropi migriraju danas vee nar odne mase iz ekonomskih uzroka. Iseljavanje bosanskih muhamedanaca samo je u maloj meri izazvano ekonomskim, mnogo vie psihikim uzrocima. Ne samo s nacio nalnog ve i sa naunog gledita je migracija bosansko-hercegovakih muhadira vana i interesantna. Odzivam se dakle rudo pozivu muhamedanske omladine da o tome saoptim svoja promatranja i zakljuke. 1. Skoro svi bosanski muhain prolaze sada kroz Beograd. Pred polazak brzoga voza, koji se kree iz Beograda za Solim oko ponoi beogradska eljeznika stanica prekrivljenja je bosanskim muhadirima. Ljudi tre i svravaju poslove pred polazak voza, a ene i deca,kao krda, sede i lee na podu stanice. Svi se na ovoj vruim i zapari zguraju u vagone III klase, i jo u ponoi vide se na prozorirha vagona ivahna, zdrava i lepa deka naega jezika, koja jo ne spavaju; imaju da izdre celuno i ceo dan, dok prispeju u Solun. Ima ve vie od dva meseca kako ih vozovi neprikidno nose i niko ih ove i nikakvim razlozima ne moe zaustaviti. Oni na kraju krajeva odgovaraju: sve e se iz Bosne iseliti. Izgleda da se studijama i razmiljanjem ne moe dobiti tako dubok i sve utisak o tome ta znai vera i kako moe biti neizmeran njen uticaj, kao razgovarajui s tim bosanskim iseljenicima. Sva druga im je oseanja priguila i iskorenila. Ni najmanje ne pomae to to govore naim jezikom. Nema skoro hi traga od oseanja da su oru s nama narodna celina. Ako im pomenete, jasno uvidite kako je to od njihove svesti vrlo daleko; onako isto daleko kao stoje blisko i jasno da su zbog vere isto to i Turci. Ja sam mogao zapaziti osim toga samo jo jedno oseanje: mrnju na strance koji su u Bosnu doli Idu dakle u daleku i sasvim tuu zemlju sa zabludama da su Turci, jednom od najveih zabluda to ih je ikad jedan narod imao, i samrtnom na zavojevaa. S vie nerazumnosti i oajanja nije moguno svoju zemlju ostaviti. 2. Ovi bosanski muhadiri e nai svoje suplemenike, ranije iseljenje, ne samo po evropskoj, ve i po azijskoj Turskoj. Posljednji su mahom oni to su se prvi posle
127
Cvijieva karta Velike Srbije sa izlazom na Jadran preko Alabmje
126
Okupacije odselili. Ima ih u Maloj Aziji (Anadolu) u veim masama od Smirne do Eski-Sehera, naroito oko Bruse. Cine muhadirske mahale po varoima i varoicama i cela sela, i neka. se zovu Bosankej, bosansko selo. Ja sam bio u Brusi u susednim oblastima u leto 1905. godine i saznao sam ovo o utkaju nove zemlje i prilika na bosanske muhadire. Odmah posle doseljenja su mnogi izumrli, neke cele porodice. Raunaju da ih je za prvih pet godina po doseljenju oko 1/3 pomrlo, naroito dece. To je objanjivo. Velika je razlika, naroito klimska, izmeu zelene i umovite Bosne, koja je skoro cela pod sveim planinskim vazduhom, prebogata izvorima i tekuom vodom, i izmeu sprljene Male Azije, suve klime, s retkim rekama i izvorima. Kad se bosanski mu hamedanci u masama prenesu i transplantiraju u Malu Aziju, oni moraju izumirati. Samo e ono ostati u ivotu to je najjae i to se moe prilagoditi novoj sredini. Ali e i njihovo potomstvo jo izumirati, jer je organizam bosanskih muhadira, njihova krv i njihove elije, i nasleenjem udeen za klimu Bosne, ne Male Azije. Ono to je bilo ostalo u ivotu duboko je nezadovoljno. Starci nisu mogli nauiti turskoga jezika. Ge ih je vie zajedno jo se meu sobom razgovaraju, i venu i eznu za svojom zemljom. Ovde se tek osete da su stranci, da nisu Turci i da s Turcima, osim vere, nemaju niega zajednikog. Priali su mi bosanski muhadiri, koji su kao mladii poli u Malu Aziju i onamo nauili turski kao to prost ovek, koji se potuca po Austriji ili Nemakoj naui nemaki, da svaki Osmanlija pozna od prve rei da su stranci i da se snjima kao sa strancima ponaa. Deca, tamo roena, naue turski, ali, ne retko ima sluajeva da ne naue dobro srpski, i teko se sporazumevaju sa svojim roditeljima. Sa pokolenjima e od njih postati prave Osmanlije. Jedno vee sam se sastao radi razgovora sa vanijim bosanskim muhadirima iz Brusa. Bilo je teko gledati te opale i oronule ljude, mahom predstavnike nekoliko najpoznatijih i nasilnijih bosanskih porodica. Svi su se samo tuili i kajali, to su napustili svoju zemlju, ali su se time branili to se pod "vabom" nije moglo izdrati. Osea se kako je kod begova glavni motiv za iseljavanje bila sujeta: smatraju se za uvreene, jerje u Bosni nestalo starih prilika. Nisu se seali da nije begovski i gospodski voleti svoju zemlju samo onda kad se u njoj moe gospodariti. 3. Nema skoro varoi i varoice u Staroj Srbiji i Makedoniji u kojima nema naroitih mahala sa naseljenim bosanskim muhadirima. Ima ih i po selima, i meni su ostali u najivljoj uspomeni muhamedanski Korjenici iz Hercegovine, koji su nasel jeni u Maleu na samoj bugarskoj granici, jer su se obradovali, kao da su nekoga svoga sreli, kad su videli ljude koji govore njihov jezik i poznaju njihove krajeve. Video sam ih naseljene ak i u Elasoni, u Tesaliji, prema grkoj granici. Potomaka prvih bosanskih muhadira ima dosta meu oficirima. Po mojim obavetenjima u turskoj vojsci ima preko 300 oficira naega jezika, meu kojima je
128
nekoliko generala: istina je znatan broj od njih iz novopazarskih sandaka. Kao da je vojska jedina struka u kojoj i bosanski muhadiri napreduju. Oni od njih koji su svrili turske vojnike kole znaju turski, ali meu sobom govore srpski i svi ga besprekorno znaju. Mue se samo sa recima naega jezika, koje su proizvod vie kulture i novih potreba. 4. Jednoga jutra u aprilu ove godine doao sam iz Pazara ili Jenice-ardara u junoj Makedoniji na elezniku stanicu Topin da uhvtim voz koji ide od Soluna za Beograd. Iznenadi me kad na stanici ugledam jednog sredovenog Bosanca sa bulom. To nije pravac u kome se oni sada kreu: oni idu obrnuto od Beograda Solunu. im sam ga srpski oslovio, on se za mene privezao. To je zbilja muhadir koji se vraa u Bosnu. Iselio se sa enom i etvoro dece pre dvadeset godina, i bio je imuan. Deca mu umirala i zato je menjao mesta po junoj Makedoniji. Naposletku je ostao i bez dece i bez igde iega. Morao je raditi kao argat i dopirao je tako do Carigrada. Bio je jo sauvao reitost Bosanaca, a predstavio mi je ivo i sa suznim oima ne samo materijalne nevolje, ve i onaj duboki bol, koji tuina i zabluda u oveku ostavljaju. Taj zna da su Turci, pravi Turci,neto sasvim drugo no to je on i da on s njima nema nita drugo zajedniko osim vere, njemu je sada jasno da smo mu mi blii no Osmanlije. Ovaj propali ovek vraa se u Bosnu da tamo samo umre, i to na navaljivanje svoje ene, koja plae za svojomkuom dvadeset godina. Uzda se u srodnike, kojisu u Bosni ostali. Kad bi bilo po njegovoj volji, on se ne bi vraao, jer ne moe od stida i sramote. Kad sam mu napomenuo da drugima u Bosni govori da se ne sele i da im nesreu ne sebi dokae, on se samo udarao po glavi i vikao: tvrde bosanske glave nee posluati; i meni je govoreno, pa nisam verovao. 1. Na Balkanskom Poluostrvu, ima privremenog i stalnog iseljavanja, i motivi su po pravilu ekonomski ili motivi line i imovne nesigurnosti. Poznato je naroito kako se Grci i Cincari razilaze po svetu radi zarade. Za mnoge srpske i bugarske krajeve karakteristina su pealbarska kretanja, pri kojima oni znatan deo godine provode kao radnici razliitih zanimanja u pojedinim balkanskim dravama, u Rumuniji i drugim zemljama. Izuzevi Srbiju, iz svih balkanskih zemalja se znatne narodne mase kreu radi zarade u Ameriku. Pri svim tim kretanjima jedan deo ostaje u oblasti nove zarade, dakle definitivno se iseli. Unekoliko su slina sa ovima iseljavanjima koja se neprekidno vre iz evropske Turske u slobodne balkanske zemlje, Srbiju i Bugarsku, mnogo manje u Grku. U Bugarskoj dolaze Sloveni iz Makedonije ijedrenskog vilajeta, a u Srbiju Makedonci i Srbi iz Stare Srbije i novopazarskih krajeva. Poslenja migracija je u poetku stvaranja Srbije dostigla najviu meru, i doseljenici iz Stare Srbije, senikog i novopazarskog kraja sa doseljenim Bosancima, Hercegovcima i Crnogorcima ine preko 2/3 stanovnitva zapadne Srbije. Ove migracije su prouzrokovane pored ekonomskih i
129
nacionalnim motorima i tenjama za svojim slobodnim zemljama. Meutim i iseljavanja Osmanlija i Grka iz Bugarske, koja su se vrila za poslednjih 30 godina izdavala su manje ekonomskim uzrocima, mnogo vie psihikim stanjem, a esto su nasilne migracije. U Bugarskoj ima jo preko pola miliona pravih Turaka, mada su se od osloboenja Bugarske neprekidno selili u evropsku Tursku i Anadol. Poznato je poslednje nasilno rasterivanje Grka iz Bugarske, izvreno pre 3-4 godine. Tada se iselilo oko 40.000 dua u Grku i naseljene su poglavito u Tesaliji; najveu mahalu varoi Larise osnovali su ti Grci i nazvali je Filipopolis (Plovdiv), jer su mahom iz preanje Istone Rumelije. Ovom gradacijom dolazimo do iseljavanja bosanskih muhamedanaca, koje se po glavnim uzrocima moe oznaiti kao migracija, izazvana psihikim uzrocima. Osim toga se od prethodnih migracija i po ovome razlikuje. Sloveni iz Makedonije, Bugari izjedrenskog vilajeta, Srbi iz Stare Srbije, Turci i Grci iz Bugarske iseljavaju se u svoju etnografsku oblast; muhamedanski Bosanci se sele najee u stranu etnografsku oblast, ge moraju izgubiti svoj jezik i svoje specifine etnografke osobine. 2. Iseljavanje bosanskih muhamedanaca najmanje je dakle izazvano ekonom skim uzrocima. Sele se i najimuniji. Ako se i siromani sele to nije zbog toga to bi u Turskoj nalazili bolje zarade; naprotiv, prilike za zaradu su povoljnije. Oni se dakle sele iz oblasti boljih privrednih prilika u zemlju loijih ekonomskih prilika. I ipak sada postoji kod bosanskih muhamedanaca ne samo naklonost i tenja, ve narodni huk za iseljenjem. Onaj uzvik; "svi se iz Bosne iseliti", obeleava taj huk. Kao tojepomenuto, glavni je uzrok tome psihiki ili, ako upotrebimo stariji izraz, naroito stanje narodne due, koje se razvilo pod uticajem prilika to su nastale posle okupacije i naroito posle aneksije. To je stanje nezadovoljstva s prilikama i sa samim sobom, ozlojeenja, oajanja. Istina, takvo duevno stanje zavlada kod svih muhamed anaca Balkanskoga Poluostrva kad potpadnu pod tuu, hriansku upravu, ali je u Bosni mnogo intenzivnije. I to je upravo ono to treba objasniti. Bosanski muhamed anci su iveli pod naroitim prilikama i imaju drukije psihike osobine no ostali slovenski renegati Balkanskog Poluostrva. Sasvim su drukiji no Pomaci ili pomuhamedanjeni Sloveni june Stare Srbije, Makedonije i Bugarske. Kao to je poznato, bosanski muhamedani su Srbi, znatnim delom srpsko plemstvo, koje je promenilo veru (poglavito bogumilsku i pravoslavnu) i izgubilo narodnu svest. Biva gospoda, oni su i pod turskom upravom, ostali gospoda. Bosna je vekovima bila periferijska, turska zemlja, najvie udaljena odAnadola i Carigrada. Osmanlije su je mogle poglavito time uza se drati to supovlaivali bosanskim mudahedinirna. Ovi su esto imali stvarnu autonomiju. Otpavi od vere i srpske narodne svesti,ovi muhamedanci su teili da se pokau dostojni nove vere i novih poloaja i stavljali su se u sve veu suprotnost prema svojim sunarodnicima, koji su ostali u staroj veri. Poslednje su inili zbog onog stida,
130
koji se jako javlja kod svih renegata i izaziva tenju da se tobo udalje od svoga korena i da zatru veze i oseanja koja su ih za njega vezivala. Tako su se kod mnogih razvile osobine osionosti, razmetljivosti i lanog turcizma. Poznato je kako su "Vlahe" tretirali. Napravili su se ak-turcima i verovali su da su bolji Turci od Osmanlija. Sumnjali su kasto i u sultane da li su onako dobri Turci kao to su oni. Ovoliko sile i apokrifnog turcizma nije se moglo razviti ni kod jednih drugih islamskih Slovena Balkanskog Poluostrva. Osim toga su na njihovu srpsku prirodu bila nakalemljena orijentalska oseanja i raspoloenja, i razvio se ivo i raznovrsno kolorisan domai i intimni ivot. Ustalila se bila izvesna harmonija i naroita vrsta rahatluka ili konfora. Uz to su vie no ijedna druga narodna grupa na Poluostrvu zadrali neki okamenjeni, jamano srednjevekovni nain miljenja; u masi su nekritini, kadri verovati u nemogunosti, fantazisti. Grom iz vedra neba ne moe tako iznenaditi i poremetiti kao to je apokrifne Turke Bosne i Hercegovine duevno poremetila najpre privremena okupacija, zatim aneksija. Potpali su ne samo pod hriansku dravu, ve pod hriansku dravu klerikalnih tenja i strogog birokratskog reima. Duevno stanje njihovo nije postalo povoljnije usled toga to ih je bosanska vlada dugo vreme favorizovala. Od okupacije je njih sve vrealo i oni su bili sa svih strana vreani. To duboko nezadovoljstvo je moglo oslabiti, ako bi se muhamedanci predali unutranjim borbama. I ono je zbilja bilo poelo malaksavati. Iseljavanje, zapoelo posle okupacije, bilo je stalo. Meutim, novo nezadovoljstvo, koje je nastalo posle aneksije, preobraeno je pod uticajem dva impulsa u nov huk za iseljavanje. Jedan od tih podstreka dolazi od Mladoturaka. Poznati lekarNazim, lan solunskog mladoturskog komiteta, doao je na misao, da naseljavanjem bosanskih muhadira oslabi slovensku nadmonost u Makedoniji. Taj plan je usvojila turska vlada. Drugi impuls dolazi od austrijske uprave ije su se tenje u poslednje vreme sloile sa tenjama Mladoturaka. Misle ijedni i drugi da mogu jedne narodne grupe iseljavati, a druge na njihovo mesto dovoditi, kao to hemiar menja reakcije da bi napravio novo hemijsko telo. 3. iroke narodne mase se vrlo teko kreu i u normalnim prilikama, naroito im je teko prelaziti dravne granice. Putujui nailazio sam na obine ljude i seljake, koji su poslom izili iz svoje oblasti ili jo dalje iz svoje drave, i uverio sam se kako je putovanje za njih niz nevoja i kasto patnji; jo tee im je kad moraju pod novim nepoznatim prilikama zaraivati. Bosanski muhadiri se premetaju bez ekonomske potrebe, u masama, u nove prilike i u oblast poglavito stranih jezika; dalje u zemlje ekonomski nerazvijene, ge ne mogu nai zarade. Uz to su oni sami tromi, nekulturni, ne umeju da se pomognu, sve im je strano, a uz to dolaze sa osobinama duboko uvreenih, koje nove prilike takoe vreaju i razoaravaju. Ne samo u Evropi, moda
i dalje, nema veih patnji kojima bi narodne mase bile izloene no to su ove bosanskih muhadira, I zato se najprejavi misao kako treba proces iseljavanja zaustaviti, i to bi bilo na prvom mestu dunost mlade muhamedanske inteligencije. To je veliki zadatak i zahteva najenerginija sredstva. Slabo vredi raditi urnalistikom i knjigama, jer je retko ko od bosankih muhamedanaca pismen i dovoljno spreman za itanje i razumevanje. Nar odni huk bi se mogao moda zaustaviti ivom reju i apostolskim radom; ako mu hamedanska inteligencija zae od sela do sela, od kue do kue. Kako iseljavanje bosanskih muhamedanaca utie na na narodni bilans i kolika je od toga teta za nau narodnost. 1. Nesumnjivo je da se njihovim iseljavanjem znatno smanjuje broj ljudi, koji govore, srpskim, jezikom. Nestaje ih iz Bosne gde bi taj jezik sauvali, a idu u junu Makedoniju, Tesaliju iAnadol, gde e njihovi potomci zaboraviti sipski i nauiti turski jezik. Sto e oni u ovim oblastima privremeno rairiti srpski jezik, nema znaaja za budunost. Trenutno i prividno izgleda da je za srpski narod manja teta od toga iseljavanja no to je za srpski jezik. Narodna masa bosanskih muhamedanaca osea se kao Turin, i sve nevolje, i naposletku iposlednji dogaaji,nisu mogli uiniti da se u tom pogledu izvri prevrat kod bosanskih muhamedanaca. U toj masi nema i sada drugih oseanja osim verskih i prema tome psevdo-turskih. Ima mladih kolovanih ljudi, darovitih pesnika i pojedinaca, koji sebi ine ast to su se mogli emancipovti od vere i to su se mogli dozvati svojoj narodnosti. To su retki izuzeci. Ali verski fanatizam stalno slabi kod bosanskih muhamedanaca. to budu post ajali prosveeniji, on e sve vie slabiti. U njihovoj e dui ostajati praznina, mnogo docnije pravi vakum, i on se, izgleda ne moe niim drugim trajno ispuniti do nacio nalnim oseanjem, za koje sada nema mesta. Istina, izgleda, to se ve i sada nazire, da e Austrija teiti da od zaostalih bosanskih muhamedanaca stvori srednju partiju, neutralce, neto nalik na nekadanje nacionalno bezbojno eko plemstvo, da bi mogla s njima po volji politiki operisati. Nije nemoguno da ona u tome bar u nekoliko uspe. Ali muhamedanski neutralci ne mogu to na duga vremena, ostati, onako isto kao to nije moglo ostati neutralno ni eko plemstvo. Najprosveenije i najprogresivnije pr irode brzo e se vratiti svojoj narodnosti. Ostale malo docnije. Iseljeni muhamedanci su dakle za uvek izgubljeni za srpsku narodnost, oni to ostanu u Bosni vraae se sa napretkom prosveenosti svojoj narodnosti. Ne samo iz humanitarnih pobuda ve i iz nacionalnih moraju dakle Srbi najivlje nastojati da se bosanski muhamedanci ne iseljavaju. Oni treba da se za to onako isto zauzmu kao i muhamedanska omladina. Istorijska nesrea je uinila da je znatan deo bosanskih Srba promenio veru i izgubio narodno oseanje. Sada mora zbog toga da nestane znatnog dela bosanskih muhamedanaca; nestae, i njihovog srpskog jezika i njihove
132
srpske fizike konstitucije, jer e se potpuno pretopiti u jedan azijski narod. To se nekada zvalo ispatanjem zboggreha, a sada se zove socijalnim zakonom. Ali po tom istom zakonu oni bosanski muhamedanci, koji ostanu u Bosni, moraju se vratiti svojoj narodnosti. Za taj proces je sve jedno kakav e politiki poloaj srpski narod u Bosni trenutno zauzimati prema bosanskim muhamedancima. I zato treba, bez obzira na staleke ekonomske interese muhamedanaca dizati i snaiti svoj ui narod, onaj stoje i veru umeo da potini svojoj narodnosti i da je narodnou kolorira, onaj koji je vekovima patio i jo pati i u kome je pod nevoljama i pritiskom zbijena naa prava nacionalna energija. 2. Ali najvea opasnost od iseljavanja bosanskih muhamedanaca i za srpsku narodnost i za ostale domae elemente Bosni u tome je to e iza bosanskih muhadira ostati prazne zemlje, velike prostorije i to one mogu biti naseljene strancima. Poznato je da je tim nainom oslabljavan i istiskivan na narod u Sloveniji, Sremu, Bakoj, Banatu; tako su ove pokrajine po etnografskom sastavu postale meovite. Zato nije dovoljno samo otkupljivanje zemlje, koje ostanu iza muhamedanaca u Bosni, ve treba spreiti da se na njima naseljavaju stranci. Treba naseljavati Srbe,IIrvate i Slovence. Ako se ne mogu naseliti ljudi naega jezika, neka to ostanu unutranje prostorije, po kojima e se moi domai rairiti i umnoiti.n
1. Jovan Cviji: O iseljavanju Bosanskih Muhamedanaca, Knjievni glasnik, 1910
133
DINASTIJA KARAOREVICA, NIKOLA PAI I BONJACI

"Nai moni saveznici i prijatelji su voljni da nas u ovoj velikoj borbi snano pomognu, da Srbiju stvorimo velikom,teda obu hvati sve Srbe i Jugoslavene, da je uinimo silnom, i monom Jugoslavijom" Regent Aleksandar Karadordevi, 7. IV. 1916. god.
I Srbijanski reim se opredjeljivao prema pojedinim pokretima za nacionalno osloboenje i ujedinjenje jugoslovenskih naroda zavisno da li su ti pokreti jaali i uvrivali njihove vladarske pozicije i ambicije ili su ih ugroavali. I dinastija i vlada su neprijateljski nastupali prema svakom revolucionarnom pokretu koji bi se javio bez pristanka Srbije, pa i protiv njene volje i bez njenog vodstva. Oni su pristajali da uestvuju samo u nacionalnom osloboenju i ujedinjenju koje je bilo ne samo pod njihovom kontrolom, ve pod iskljuivim njihovim vodstvom. U tom cilju zvanini reim u Srbiji je stvorio teoriju da se jugoslovenski narodi ne mogu osloboditi i ujediniti bez srpske drave, inicijativom i njenom vojskom, tj. oruanom silom koja je pod njenom iskljuivom kontrolom. Ovakvo rjeavanje nacionalnog pitanje ne samo da je osiguravalo srpskom reimu odravanje na vlasti, ve je tu vlast jaalo proteui je na nove krajeve i nove narode to ju je inilo jo monijom. Srbi su prije ostalih balkanskih naroda uspjeli da stvore nacionalnu dravu sa dinastijom, dravnim aparatom i vojskom. Sve do 1918. godine Srbija je pored Crne Gore jedino raspolagala sopstvenom vojskom pa su tenje srpskog naroda bile proirenje Srbije na druge krajeve i protezanje svoje dravne vlasti i na druge zemlje izvan granica Srbije s ciljem da se neosloboeni krajevi podvrgnu njenoj vladavini. Na ovaj nainje srpski reim onemoguavao istinsko oslobaanje ostalih junoslovenskihjiaroda - Hrvata, Slovenaca, Bonjaka i Makedonaca.
135
Ovakvo stanje najbolje opisuje Svetozar Markovi: "Mesto Turaka doli su samo Srbi na vladu i to je sve - narod mora lepo da slua i da se pokorava, da ini izmet kao to je i pre Turcima radio. Raja ostaje - raja ".'> 0 osvajakom, zavojevakom osloboenju i ujedinjenju koje bi oruanom vojnom silom apsolutistiku, centralistiku vladavinu srpske dinastije i arije nametnulo ostalim balkanskim narodima i stvaranju konfederacije balkanskih zemalja S. Markovi kae: "Koji e od tih naroda pristati da se "aneksira" srpskoj monarhiji. Pa recimo da srpska monarhija zadobije i ostale Srbe koji ive u Austro - Ugarskoj - pa i to je tek mala kraljevina od pet miliona ! drugih narodnosti ? To bi bilo neto sasvim nalik na dananju Austriju ili Ugarsku, to po tvrenju samih srpskih dravnika ne moe da postoji! Je li vredelo da se srpski narod bori za takvu besmislicu, samo za to, to su neki srpski dravnici dobili volju da majmuniu Kavuru ili Bizmarka ? Ne ! ne! Srbija ne sme biti rtvovana interesu jedne porodice, ili bolje - interesima nekoliko vlastoljubaca".2) U "Osloboenju" iz 1875. u broju 7. S. Markovi je napisao: "Srbija je stala prema Bosni i Hercegovini, pa i prema Crnoj Gori i Bugarskoj kao osvaja. Ona nije nikada stala prema njima na zemljite jednakosti, zato i nije u njima mogla da dobije saveznike. Pokuala je dugo da "legitimnim" putovima zadobije Bosnu i Herce govinu (ali i tada je bila kao osvaja prema ondanjem narodu)... " "Sloboda i jedinstvo" srpskog naroda ne znai nikako da mesto pae doe "knez", mesto muselima naelnik i kapetan, mesto kadije - sudija itd., kao to je zamiljao srpsko osloboenje ustavobranitelj Petronijevi, ve da pod tim valja razumevati potpuno osloboenje od vlasti i tiranije, od umnog i materijalnog rosptva".3' "Velika Srbija bi po nudi postala vojniko-policijska drava ... O umnom, kulturnom razvitku - ne bi bilo ni spomena.Kad bi se oduevljena raja oslobodila od jednog gospodara, da li bi se ona slagala da doe pod srpske pandure, kapetane 4) i ostale gospodare". Proirivanje srbijanske dravne vlasti na pojedine krajeve van Srbije potvren je u praksi. Tako je poslije srpsko - turskog rata 1878. godine izvreno djelimino "osloboenje" i ujedinjenje, a koje je upravo bilo proirenje apsolutistike nenar odne Obrenovievske vladavine na tzv. novoosloboene krajeve.
II. Proklamacijom regenta Aleksandra, srpske vlade i crnogorskog kralja Nikole 27. juna 1914. godine nakon poziva Srbima i Crnogorcima na odbranu zemlje spom inje se i "Srpska Bosna i Hercegovina koje su ustale bile da se bore" a potom se u proglasu vojsci 4. VIII1914. godine pozivaju "junaci miliona nae brae koji su nadirali iz Bosne i Hercegovine, iz Banata i Bake, iz Hrvatske, Slavonije i Srema i sa naeg mora krne Dalmanice".51 Srpska vlada je 7. XII1914. godine izala sa izjavom, poznatom kao "Niska dek laracija" u kojoj je definisan srpski nacionalni program. U deklaraciji je pored ostalog istaknuto: "Uverena u reenost celoga srpskoga naroda da istraje u svetoj borbi za odbranu svog ognjita i svoje slobode, Vlada Kraljevine smatra kao svoj najglavniji i u ovim sudbonosnim trenucima jedini zadatak da obezbedi uspean svretak ovog velikog vojevanja koje je, u trenutku kad je zapoeto, postalo ujedno borbom za osloboenje i ujedinjenje sve nae neosloboene brae Srba, Hrvata i Slovenaca".6' Da bi sprovela proces ujedinjenja junoslovenskih naroda Vlada Kraljevine Srbije je u novembru 1914. godine osnovala, u Firenci, Jugoslovenski odbor, ije je formalno konstituisanje izvreno 1. maja 1915, koji je prema zamisli srpske vlade trebalo da zajedno sa politikom emigracijom radi na ujedinjenju i propagandi u saveznikim zemljama. Jugoslovenski odbor su sainjavali politiki emigranti iz Hrvatske, Slovenije i Srbije, kao i djelova jugoslovenskih zemalja pod vlau Austro-Ugarske monarhije, na ijem elu je bio dr. Ante Trumbi. Jugoslovenski odbor je radio po Uputstvima Nikole Paia iz maja 1914. godine 7) , iji su zadaci bili stvaranje jedinstvene jugoslovenske,eventualno srpsko-hrvatske drave,bez posebne dravne organizacije uz uvanje nacionalnih osobina svakog plemena,koji bi se ostvarili na sljedei nain: 1. Ujedinjenjem Srbije i Crne Gore ime e se osigurati jedinstvo srpskog plemena. 2. Hrvatima treba dati ustupke: u nazivu drave da se spomene i Hrvatska i po potrebi krunisanje hrvatskom krunom; u amblemima izraziti istorijsku individual nost Hrvatske - grb i pomorska zastava; vjerska ravnopravnost; ravnopravnost pis ma i potpuna graanska ravnopravnost. 3. Slovencima se mogu garantovati ustupci kao Hrvatima uz garantovanje njihovog jezika.
5. F. Sii, Dokumenti opostanku Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1914 -1919), 1920. 6. Srpske novine, br. 282, Ni, 28. XII1914. 7. N. Stojanovi, Jugoslovenski odbor (lanci i dokumenta), Zagreb, 1927, st. 6-11. Zagreb
/. Svetozar Markovi, Srbija na istoku, str. 95. 2. Isto, st. 167. 3. Isto, si. 6. 4. Isto, st. 10.
136
137
4. Na sve krajeve budue drave proiriti ustavno ureenje Srbije i zakone Srbije, koji e se primjenjivati sve do donoenja novog ustava. 5. Jugoslovnski odbor e funkcionisati kao samostalno tijelo koje e vriti 8 propagandu u napred navedenom cilju. ' U memoaru Jugoslovenskog odbora vladama saveznikih zemalja od 6. V. 1915. godine istie se, pored ostalog, daje "misao vodilje juogoslovenske istorije" i ideja" velikih vladara naih narodnih drava prije turske najezde", zatim svih "velikih duho va od Karaora, Njegoa, Kneza Mihaila i dr. - jedinstvo narodno i politiko" . Jugoslovenski narodi koje historija poznaje pod imenom Srba, Hrvata i Slovenaca, jedan su isti narod, ujedinjujui sve uvjete da postanu jedna naroda nezavisna drava. Ona ima sva historijska i etnika prava na itavo zemljite ge ivi u kompaktnim masama".U memoaru se dalje naglaava da "sva pitanja koja se tiu naina i oblika grupiranja nae nacije u buduu dravu, moraju biti posmatrana kao pitanja unutarn ja, koja e biti rijeena slobodnom voljom itavog jugoslovenskog naroda".9' Meutim, stvaranje jugoslovenske drave je zavisilo od inilaca u Srbiji i Hr vatskoj, a prvenstveno od volje i interesa velikih sila. U tom cilju je od 15. juna - 20. jula 1917. godine odrana zajedniika konferencija Jugoslovenskog odbora i Vlade Srbije na Krfu u Grkoj, nakojojjeusvojenaDeklaracija(izjava), poznata kao "Krfska deklaracija". Krfsku deklaraciju su potpisali Nikola Pai, predsjednik srpske vlade i dr. Ante Trumbi, predsjednik Jugoslovenskog odbora, koja je predstavljala izjavu o osnivanju zajednike drave sa osnovnim principima oko ureenja budue drave, iji se politiki znaaj ogleda u stvaranju zajednike drave troimenog naroda, a ujedno "ima znaaj jednog dravno-pravnog akta, jer su njome, kao kod ugovora potpisnici preuzeli odreene obaveze i ista je saoptena saveznikim vladama".10' Deklaracija se sastoji od dva dijela. U prvom dijelu polazi se od prava naroda na samoopreeljenje i principa nacionalnog jedinstva Srba, Hrvata i Slovenaca, te na osnovu navedenog principa se zahtijeva oslobaanje i ujedinjenje cjelokupnog jugoslovenskog naroda u jedinstvenu dravu Srba, Hrvata i Slovenaca. U drugom dijelu deklaracije utvreni su principi unutranjeg ureenja sa dinastijom Karadorevia na elu, princip ustavnosti sa demokratskim i parlamentarnim dravnim ureenjem i unitarizam sa odreenom decentralizacijom. Najvie nesuglasice za vrijeme konferencije su bile oko kljunih pitanja ureenja budue zajednike drave, gdje su predstavnici Srbije zastupali miljenje da budua drava bude unitarna, dok su predstavnici Jugoslovenskog odbora bili
8. Isto, st.ll.
za federativno ureenje, zbog sukoba sa N. Paiem, F. upilo, koji je zastupao suprotno stanovite - slobodno, ravnopravno odluivanje jugoslovenskih naroda o obliku nove drave sa federalistikim ureenjem, upilo je 1916. godine istupio iz Odbora zbog neslaganja sa brojnim njegovim lanovima, koji su se ve tada priklan jali koncepciji Paieve vlade. Naputanje odbora upilo je obrazloio:"... Slavni odbore! Ima ve dulje vremena, da nisam ni najmanje zadovoljan sa postupkom i politikom srpske vlade u promicanju i rjeavanju jugoslovenskog pitanja na temelju narodnog jedinstva SHS. Srpska vlada lijepim rijeima podrava taj problem preko svojih kompetentnih predstavnika , ali u itavoj svojoj taktici i akciji poinila je mnogo propusta i krupnih naelnih pogreaka protiv tome programu... jo lanjske godine, im seje ovaj slavni Odbor sastao, navodno je predsjednik srpske vlade, da Odbor iz svog memoranduma mora ispustiti onaj vjelokvma, historijom i samim postojeim ostacima hrvatskih prava zajamen integritet Dalmacije u Hrvatskoj... Isto tako istupilo se i onaj zahtjev za izrez plebiscita ili narodne volje, to se sve grdno protivi korektno i pravedno shvaenom stanovitu jugoslovenskog narodnog jedinstva... Mnogo sam alio da se je Odbor u tome, onda nisam mogao biti lino prisutan, pokorio ovim zahtjevima predsjednika srpske vlade, poduprtim po neko licini svojih lanova ... Sa ovom taktikom nee se, po mome uvjerenju, nikada oivotvoriti jugoslovenski problem, nego e iskoiti kakvi drugi "deus ex machina", na koji sad najmanje mislimo ...". n) Na Krfu su predstavnici srpske vlade i Jugoslovenskog odbora raspravljali oko budueg statusa Bosne i Hercegovine, a posebno Bonjaka. Predstavnici iz Bosne i Hercegovine u Jugoslovenskom odboru: Duan Vasiljevi, Dr. Nikola Stojanovi i Dr. Milan Srki su iznosili miljenja da su Bonjaci "religiozni materijalisti", a slino miljenje su zastupali i drugi uesnici Krfske deklaracije. Nikola Pai je predloio da e se pitanje Bonjaka svesti na najmanje moguu mjeru rjeavanjem agrarnog pitanja12', pouen iz iskustva 1912 - 1914. godine, kao to je to radio Bonjacima i Albancima u novopripojenim krajevima na Kosovu i neiskustva kralja Nikole sa istim narodima i u istom periodu. Ivan Metrovi opisuje sastanak Jugoslovenskog odbora i predstavnika srpske vlade Stojana Protia, kasnije prvog predsjednika vlade Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS) u dijelu koji se odnosio na sudbinu Bosne i Hercegovine i Bonjaka. "Sastanke smo drali ili u Nici, gde je ivio Proti, ili u Cannes-u, ge smo ivjeli Trumbi i ja... Osim Trumbia i Protia, bili su jo Dr. Trinajsti, Dr. Gazzari i j a... Trumbi j e odgovorio, da j e to naj delikatnij e pitanj e u cij elom naem komple11. Franjo upilo, Politika u Hrvatskoj, kultura, Zagreb, 1953. 12. Atif Purivatra, Jugoslovenska muslimanska organizacija u politikom ivotu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Sarajevo, 1971. st. 17.
9. F. Sii, citirano elo, st. 43 - 45. 10. Dr. Drago Jefti i Dr. Dragoljub Popovi, Pravna istorija jugoslovenskih naroda, Savremena administracija, Beograd, 1993, tree izdanje, str. 174.
138
139
ksu i da e pitanje, kako e se postupiti s Bosnom biti ispit nae politike zrelosti. Istakao je, kako ni on nema nita protiv muslimanske vjere, kao takve ... Zatim je istakao, da je Bosna jedna od najvanijih pokrajina u smislu dobrog i loeg zajednikog ivota, te da je u prijanjim sukobimabila glavni razlog nesloge izmeu Srba i Hrvata, zato e trebati nai nain da nas Bosna vee a ne da nas rastavlja. Na to je Proti uzvratio: -Pustite vi to nama. Mi imamo rjeenje za Bosnu. -Kakvo, gospodine Protiu? - pitao je Trumbi znatieljno. -Kad pree naa vojska Drinu, dat u Turcima dvadeset i etiri sata, pa makar i etrdeset osam, vremena, da se vrate na praedovsku vjeru, a to nebi htjelo, to posjei, kao to smo u svoje vrijeme uradili u Srbiji".13' U sastav Jugoslovenskog odbora i na Krfskoj konferenciji nije bio ni jedan predstavnik bonjakog naroda,pa e Krfska deklaracija u kojoj su u l.7. formalno izjednaene sve tri vjere - pravoslavna, rimokatolika i islamska14' za Bonjake predstavljati osnovni dokumenat za pravni, politiki i svakojaki osnov za vrenje genocida nad njima, te e jedan istorijski narod za dui niz godina biti pretvoren u izbjegliki narod. Sa Krfskom deklaracijom nijesu bili zadovoljni potpisnici, a posebno Vlada Kraljevine Srbije, koja je zamiljala rjeavanje srpskog i jugoslovenskog pitanja, ne kao ujedinjenje ravnopravnih naroda i zemalja, ve kao proirenje Srbije, to se vidi i iz izjave Nikole Paia "sad je u naem interesu da Austro-Ugarska proivi jo dvadest i pet do trideset godina, dok mi ovo na jugu ne pripojimo tako da se vie nemoe odvojiti, jer od pamtivjeka, onaj koji je imao Maedoniju, bio jeuvjekprvi na Balkanu".15' U Zagrebu je 6. oktobra 1918. godine formirano Narodno vijee Slovenaca, Hrvata i Srba, kojeg su sainjavali predstavnici Slovenaca, Hrvata i Srba iz Slov enije, Trsta, Istre, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Dalmacije i Ugarske iji je cilj bio "ujedinjenje svih Slovenaca, Hrvata i Srba u narodnu, slobodnu i neovisnu dravu Slovenaca, Hrvata i Srba, ujedinjenu na demokratskim naelima.16' Narodno vijee Slovenaca, Hrvata i Srba je bilo organizovano na teritorijaln om principu ge je svaka pokrajina na 100.000 stanovnika imala po jednog izaslan ika od kojih je za Bosnu i Hercegovinu predvieno 18, i nijedan nije bio Bonjak. Za
13. Ivan Metrovi, Uspomene na politike ljude i dogaaje, Zagreb, 1969. st. 240. Bosanski pogledi, London, 1984, st.161. 14. D. Jankovi, Jugoslovensko pitanje i Krfska deklaracija 1917. godine, Beograd, 1967. st. 481 -185. 1926. st.1921. 15. Spomenici Nikole Paia 1845-1925., Beograd, 16. Dr. Drago Jefti, citirano elo, st. 175.
predsjednika Narodnog vijea je izabran Dr. Anton Koroec, a za potpredsjednike Dr. Ante Paveli i Svetozar Pribievi. Narodno vijee je 19. oktobra 1918. godine izdalo objavu -proglas u pet taaka u kojem se naglaava "da od ovog asa, opunomoeno od svih narodnih stranaka i grupa, preuzima u svoje ruke voenje narodne politike i da "od sada nee u optim narodnim pitanjima nijedna stranka ni grupa ni parlamentarna skupina vie voditi nikakve posebne politike ni zasebno stupati u pregovore sa faktorima izvan naroda ..." zahtijeva se "ujedinjenje cjelokupnog naeg naroda Slovenaca, Hrvata i Srba na itavom njegovom etnografskom teritoriju, bez obzira na ma koje pokrajinske i dravne granice, u kojima danas ive - u jednu jedinstvenu potpuno suverenu dravu ureenu na naelima politike, ekonomske demokratije, to u sebi sadrava dok idanje svih socijalnih i ekonomskih nepravda i nejednakosti".17' Konano stvaranje drave Slovenaca, Hrvata i Srba je izvreno 29. oktobra 1918. godine odlukama hrvatskog sabora 18 ' koji je odluio da se prekinu sve do tada dravno - pravne veze izmeu Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, sjedne, i Austro-Ugarske, s druge strane, zatim proglasio Dalmaciju, Hrvatsku, Slavoniju za nezavisnu dravu i njenom pristupanju u "zajedniku narodnu suvernu dravu Slovenaca, Hrvata i Srba i priznao Narodno vijee za "Vrhovnu vlast" koje je postalo vrhovni organ vlasti Drave Slovenaca, Hrvata i Srba, koji je i obrazovao pokrajin ske vlade za Sloveniju, Bosnu i Hercegovinu i Dalmaciju. Zbog nesrazmjerne zastupljenosti Bonjaka u Narodnom vijeu Sakib Korkut je uputio "Otvoreno pismo" u kojem je naveo da su Muslimani neravnomjerno zastupljeni, jer su u plenum Narodnog vijea tek naknadno postavljena dvojica Muslimana dok u centralnom odboru Narodnog vijea nema nijednog Muslimana u kome Bosnu i Hercegovinu zastupaju tri Srbima i tri Hrvata te su, smatra Korkut, 19 Muslimani "ponieni i bagatelisani". ' Isti je sluaj bio i prilikom imenovanja Nar odne vlade za Bosnu i Hercegovinu, koju su sainjavali 6. Srba, 4. Hrvata i 1. Bonj ak. Sastav narodne vlade, a kasnije i Zemaljske vlade u Sarajevu bio je jo nepovoljniji za Bonjake. Za vrijeme prve vlade Stojana Protia u Zemaljskoj vladi za Bosnu i Hercegovinu nije bilo ni jednog Muslimana na poloaju naelnika oeijenja ili povjerenika.20' Konferencija o jugoslovenskom ujedinjenju odrana u Zenevi od 6. - 9. novem bra 1918. godine trebala je da rijei sporna pitanja izmeu Kraljevine Srbije i Drave Slovenaca, Hrvata i Srba, ali su one i dalje postojale kao zasebne drave. enevski
17. D. Jankovi - B. Krizman, Grada, II, Beograd, 1964,st. 373 -374. 18. Isto, st. 405 - 406. 19. Atif Purivatra, citirano djelo, st 21. 20. Isto,
140
141
sporazum nije sproveden u ivot jer je bio suspendovan po nalogu regenta Aleksan 21 dra, a uz podrku vlade Nikole Paia, i isti nije prihvaen ni od Narodnog vijea. ' PoslijekapitulacijeTurske 30. septembra 1918. godine ipovratka srpske vojske iz Grke Narodno vijee Slovenaca, Hrvata i Srba je donijelo odluku o ujedinjenje sa Srbijom i Crnom Gorom. Predstavnici Narodnog vijea su primljeni 1. XII1918. godine god Regenta Aleksandra i saoptili mu odluku Narodnog vijea o ujedinjen ju Drave Slovenaca, Hrvata i Srba sa Kraljevinom Srbijom i pozvalo ga da on preuzme "vladarsku vlast na itavom teritoriju sada jedinstvene drave Srba, Hrva ta i Slovenaca"22', to je Regent i uradio. Ovi akti nijesu ratifikovani od Narodnog vijea Slovenaca, Hrvata i Srba, pa ih je Predsjednitvo Narodnog vijea saoptilo 3. XII. 1918. godine narodu u kojem su izjavili da im prestaje funkcija kao vrhovne suverene vlasti drave Slovenaca, Hrvata i Srba na teritoriji bive Austro-Ugarske. Ovi akti su saopteni u srpskoj Narodnoj skuptini 29. XII. 1918. godine, od strane prve zajednike vlade novostvorene drave. Bonjaki narod prilikom stvaranja prve jugoslovenske drave nije bio u mogunosti da bira sa kojim narodima i pod kojim uslovima treba da ivi jer ga niko nije ni pitao,a i meu bonjakim politiarima su postojala razliita gledita. Prvo, koje je zastupao Dr. Safet - beg Baagi, inae predsjednik tadanjeg Bosanskog sabora, da Bosna i Hercegovina treba da se prikljui Hrvatskoj uz zadravanje autonomije,drugo, koje je zastupao erif Arnautovi, koji se zalagao da se Bosna i Hercegovina prikljui Austro-Ugarskoj, s tim da zadri autonomiju i tree, koje je zastupao reis - ul-ulema Demaludin Cauevi koji je bio miljenja da Bosna i Hercegovina treba da bude u sastav jedinstvene jugoslovenske drave. U Sandaku je Bonjaki narod iskazao "pravo na samoopredjeljenje" na Kon ferenciji odranoj u Sjenici od 8 - 25. avgusta 1917. godine na kojoj se raspravljalo 0 buduem dravno-pravnom statusu Bonjaka Sandaka. Na Konferenciji su sprisustvovali predstavnici 12 srezova i gradova: Pljevalja, Bijelog Polja, Berana, Roaja, Bihora, Novog Pazara, Sjenice, Prijepolja, Priboja, Nove Varoi, Donjeg Kolaina i Tutina. Konferencija je usvojila rezoluciju o pripajanju Sandaka Bosni 1 Hercegovini, a ako se ovaj zahtjev ne bi ostvario da se Sandaku dodijeli autonom ija. Dr. Novica Rakoevi u knjizi "Crna Gora u prvom svjetskom ratu 1914 -1918" navodi da su "Muslimani i Albanci zahtijevali da se iz sastava Crne Gore izdvoje oblasti naseljene iskljuivo muslimanskim stanovnitvom i da se prikljue Bosni, a oblasti sa albanskim stanovnitvom -Albaniji (...) Muslimansko i albansko stanovnitvo iz krajeva osloboenih Balkanskim ratom izrazilo je elju da se odvoji od Crne Gore, pa da se albansko prikljui Velikoj Albaniji, (Metohija, Plav, Gus21. D.Jankovi - B. Krizman, citirano dijelo,st. 523 - 525. 22. Isto, st. 657 - 658,
inje) i muslimansko (podruje Pljevalja, Bijelog Polja i Berana) Bosni i Hercegovi ni." Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca uesnici Sjenike konferen cije su optueni za krivino delo veleizdaje, da bi kraljevskim ukazom od 17. II1921. godine bili abolirani. Dvojica uesnika su pobjegla, a Hilmi - beg Kajabegovi, koji je obavljao funkciju predsjednika optine u Bijelom Polju je ubijen. Bonjaci u Plavu su"autonomiju" platili ivotima 450 lica, jer nijesu priznavali niti dozvoljavali uspostavljanje vlasti Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca do polo vine februara 1919. godine. Plavljani su eljeli da vrate autonomiju koju su imali od 4. XII1879 - 6. XII1912. godine, koju su nazivali "Plavska Republika", jer je u ovom vremenu plavsko-gusinjska oblast bila samostalna teritorija sa svim atributima dravne vlasti, nezavisna od bilo koje drave. Nijesu htjeli ni da se pripoje Albaniji, jer je kod njih bonjatvo istorijski osvjedoeno i prije Kallava, jer su ga uvijek gajili, a to potvruju i stihovi narodne pjesme iz ovog kraja: Na granici grada pandurice, Te stavljaju ljute Osmanlije I Bonjake ljute oklopnike A iz Plava, grada bijeloga, Bonjaka ih majka podnivila.
III. Metodi "oslobaanja" i "ujedinjavanja" od strane Srbije su vreni prije 1918. godine proirivanjem i protezanjem srbijanske dravne vlasti na pripojene zemlje, koje su se takvom "oslobodilakom" metodu pretvarale u osvojene i potlaene pokrajine. Primjena arijskog metoda oslobaanja i ujedinjavanja 1918. godine je bila pogubna i katastrofalna za budunost Bonjaka. Proirivanjem vlasti dinastije Karaorevia i vlade Nikole Paia na Bosnu i Hercegovinu, one su se pretvorile u hegemonistiki instrument koji je kroz izborne prevare, politike podvale, potom otvorenim nasiljem, terorom i diktaturom obespravila i porobila bonjaki narod. Apetiti srbijanskih vlastodraca su bili znatno poveani u vrijeme stvaranja Kraljevine SHS, jer je Bosna i Hercegovina za srbijasku vladu bio neodoljiv mamac i prilika da svoju vlast proiri zbog unosnih ministarskih, poslanikih, naelnikih, direktorskih, efovskih i drugih mjesta. Svi oni koji trguju politikom i oni koji ive od dravne slube, kojima je Srbija postala tijesna, oduevljeno su prihvatili
143
142
arijsko-centrlistiko ureenje obzirom da im je BIH pruala sigurne izglede za visoke zarade. U tom cilju je 6. novembra 1918. godine srpska vojska ula u Sarajevo, doekana od bonjakog naroda kao oslobodilaka, a odmah se pokazala kao okupatorska, jer je intenzivno radila na prisajedinjenju BIH Srbiji preko generala Boidara Terzia, izaslanika srpske vojne komande u Sarajevu. Boidar Terzi je dobio instrukcije od vojvode Miia 7. novembra 1918. godine u kojima se kae da bi bilo "od velikog opteg srpskog interesa ako bi se Bosna i Hercegovina to prije izjasnila za ujedinjenje sa Srbijom. Najbolje bi bilo ako bi to poteklo od same bosanske vlade, i ako bi ona izdala jedan javni manifest, da se ujedinuje sa Srbijom. U ovom pogledu moete raditi sa potrebnim taktom i diskrecijom. Gledajte, da sa izvjesnom delikatnou govorite jedino sa olom (Atanasije ola - predsjednik Vlade BiH , H..)o ovome pitanju i da on bude inicijator svega ovoga. Potrebno bi bilo da se ovo ujedinjenje izvri to pre, te je i vaa akcija sa najveom diskrecijom nuna po ovom pitanju jedino sa olom, dokne stigne vladin delegat koji e uskoro biti odreen". 23 ' Terzi je odgovorio "Muslimani su za nas i priznaju dinastiju Karaorevia i izjav ili su da e biti lojalni graani (...) Bosanska vlada izjavila je, da je i do sada radila po instrukcijama Srpske vlade, da e i u budue isto raditi ".24) Nakon ovih instrukci ja kotarska narodna vijea su samostalno i nezavisno donosila odluke o prisajedin jenju elova Bosne i Hercegovine Srbiji, a uz blagoslov, saradnju i pod kontrolom Narodne vlade Bosne i Hercegovine. Zloupotreba i teror srpske vojske nad Bonjacima u Bosni i Hercegovini su odmah dostigli takav nivo da se kod Bonjaka pojavila ona elja koju je J.J.Zmaj "registrovao" poslije proirenja Srbije 1878. godine i poslije balkanskih ratova: "Izbavi nas, boe, od izbavitelja", kao i predvianja Svetozara Markovia "da bi takva "proirena Srbija "morala po nudi postati vojniko-policijska drava". Posebno su bile zapaene paravojne formacije bivih dobrovoljaca povratnika iz Rusije i veterana iz etnikih formacija, koji su elovali u pozadini srpske vojske. "Tih ljudi je bilo oko 225.000 a bilo im je obeano da e poslije pobjede dobiti zemlju. To je obeanje navelo mnoge da trae status dobrovoljaca pa ih se poslije ujedinjenja okupilo do 70.000. U Bosni i Hercegovini, na Kosovu i Makedoniji ge je veina zemlje pripadala muslimanskim zemljoposjednicima, izgledi da bi uglavn om srpski dobrovoljci mogli na temelju agrarne reforme dobiti muslimanska iman ja, dali su pitanju dobrovoljaca i vjersku crtu. Osim toga, mnogi su bivi dobrovoljci sada poeli sreivati svoje raune s muslimanskim stanovnitvom - bosanskim Muslimanima, Albancima ili Turcima, koji su, neovisno o odanosti Turskoj, ili iz
23. Atif Purivatra, citirano djelo, st. 24. 24. Isto,
mrnje prema Srbiji, ili pak zbog jednog i zbog drugog, s naklonou gledali u Berlin i Be u toku prvog svjetskog rata ... Meutim, poslije 1918. godine gotovo su svi Muslimani postali dobrovoljcima meta za odstrel. Po miljenju glavnog musliman skog politikog lista, dobrovoljci su formirali "posebnu jednu drutvenu klasu, koja 25 se moe usporediti samo sa omraenim rimskim pretorijancima". ' Pored uvjebanog metoda "batinjanja" od strane novog reima i pokuaja da se on sprijei nije dalo nikakve rezultate. Umjesto andarmerije "srpska je vojska bila upotrebl javana u posve civilnim redarstvenim stvarima, kao to su potjere i hapenja, a kad su jednom srpski vojni zatvori proireni na cijelu dravu, uobiajene ovlasti srpske vojske nuno su izazivale estok otpor na teritorijama pod bivim austrougarskim suverenitetom, koju takvu tradiciju vojske nijesu poznavali.26' Proirena jurisdikci ja vojnih sudova i hapenje rodbine vojnih bjegunaca, kao talaca, preovladavali su kao praksa u svim kajevima zemlje.27' Ta nova jugoslovenska vojska razlikovala se od srpske samo po igovima i po nazivu. Uniforme, inovi i propisi bili su srbijanski, kao i glavni vojni i civilni ordeni - Orden Belog orla, Orden Svetog Save i Orden Karaoreve zvezde. Crtei, likovi i simboli, uzimani su iskljuivo iz srpske nacionalne tradicije. Sva su pomenuta odlikovanja poticala iz razdoblja prije 1914, a prva dva jo iz doba vladavine kralja Milana Obrenovia.28' Prvi zloin vojske Kraljevine Srba,Hrvata i Slovenaca je izvren 15.021919.godine nad nedunim bonjakim stanovnitvom u Plavu,kada je dozvolila i obezbijeivala est bataljona vojske iz Vasojevia u kojima je bilo dosta domaeg pravoslavnog stanovnitva - da izvre nezapameni masakar nad 450 lica,a svojoj komandi javila da su pobijena dva pobunjenika i da su dva ranjena. Pored ubistava, vasojeviki bataljon je pod komandom Vasa Saiia pored zuluma, orgijanja i muenja vrio pljake, silovanja i sve ostalo to je moglo da se uradi za 24 asa. Mnogi su zavrili po potocima, a i danas se poznaju mrlje krvi po zidovima damije Redepagia.29' Istu sudbinu u ovom periodu su preivljavali i Bonjaci i na teritoriji Sandaka. etnike jedinice Koste Peanca su javno i organizovano ubijale neduno bonjako stanovnitvo uz pomo vlasti, pri emu su izmiljani bilo kakvi razlozi, a osnovni je bio pripadnost drugom narodu. Planovi za ubistva su se pravili i u kafanama, uz pie i u pijanom stanju. "Kota Peanac je sve to rjeavao po kratkom postupku. Dovol25. Pravda, 17. septembar 1920. st. 2 - 3. 26. D. Jankovi, Drutveni i politiki odnosi, st. 92 - 94. 27. IvoBanjac, Nacionalno pitanje u Jugoslaviji, Globus, Zagreb, 1988, st. 147. 28. Desanka Nikoli, Naa odlikovanja do 1941, Beograd, 1971, st. 47-50, 29. Mustafa Memi, Plav i Gusinje u prolosti, Prosveta, Beograd 1987. st. 225 - 226
144
145
jno je bilo da mu bilo ko od Srba kae za nekog od Muslimana da je bilo ta uinio nekom od Srba i to je on odmah po dobijanju pritube kanjavao bez ikakve predhodne provjere od strane bilo koga. Bio je spreman na svaki mig da izvri svaki pa 30 i najsvirepiji zloin". ' Bonjaci Sandaka su zbog neela Koste Peanca i njegovih etnika u Memorandumu upuenom predsjedniku vlade traili zatitu i iznijeli da su "opljakana 194 muslimanska sela, ubijeno 1.3oo muslimana i nanesena teta od preko 200 miliona dinara".31' Pored etnikih odreda Koste Peanca teror nad Bonjacima Sandaka su vrili dobrovoljci koji su od zvanine vlasti dobijali spiskove Bonjaka koje je tre balo ubiti. "Ta ubistva su se, obino, izvodila nou, kada su bili sigurni da su se predivieni ljudi za ubistvo nalazili kod svojih kua i u okviru svojihporodica. Cesto puta im je poziv slat od strane optin,ske vlasti da bi im sami doli na noge, nad kojima je prvo vreno batinjanje do iznemoglosti, a nakon takvog zvjerskog iivljavanja vrena likvidacija".32' Istovremeno teror nad Bonjacima je vren i u Bosni i Hercegovini, sa istim intenzitetom, a posebno na granici izmeu Bosne i Hercegovine i Crne Gore. Zbog toga su Bonjaci traili da im vlast obezbijedi linu i imovinsku zatitu. U tom cilju je rei - ul - ulema Demaludin auevi krajem 1918. i poetkom 1919. godine obavijes tio Vojvodu S. Stepanovia, komandanta II Armije i predsjednika Vlade Bosne i Hercegovine Atanasiju olu o hapenjima, prebijanjima, nezakonitim pretresima, pljakama kua, bezakonjima "narodne garde" nad Bonjacima u rogatikom, kladukom i sarajevskom srezu, ubistvima i pustoenjima od strane "komita" iz Crne Gore u gatakom srezu, oduzimanje oruja Bonjacima na itavoj teritoriji Bosne i Hercegovine. Zemaljska vlada u Sarajevu nije preduzela nita da zatiti ivot i imanja Bonjaka pa se auevi ponovo obratio vladi i uputio pismo sledee sadrine" Bude li se i nadalje tako radilo, Muslimani e biti primorani da se sami brane i da od drugoga koga zatrae pomo i obezbeenje svoga ivota i imetka. Ako se i nadalje od strane nadlenih vlasti mirnim okom budu promatrali ti silni zulumi i naselja, onda su Muslimani u Bosni i Hercegovini izgubili i mjesto slobode i 33 ravnopravnosti, mjesto reda i mira, zapali su pod teror kakav Bosna ne pamti". ' Ni na ovaj apel niko nije reagovao. Srbijanski reim je nakon ujedinjenja u organima vlasti "izvrio uvoz" inovni ka iz Srbije i imenovao ih na odgovorne poloaje u dravnoj upravi, a Bonjaci su smjenjivani pod raznim izgovorom. U Zemaljskoj vladi, kasnije Pokrajinskoj upravi
30. HakijaAvdi, Poloaj Muslimana u Sandaku, (1912-1941), Kljuanin, Sarajevo, 1991, st. 106. 31. Isto, 32. Isto, .st/07. 33. Atif Purivatra, citirano djelo, st, 5 - 36.
za Bosnu i Hercegovinu odstranjeni su i oni Bonjaci koji su se osjeali Srbima, pa ak i uesnici na Solunskom frontu. Kasnije su odstranjeni iz dravne uprave i obini slubenici, a iz Srbije su direktno imenovani okruni i sreski naelnici, to je izuzetna zasluga S. Pribievia, ministra unutranjih poslova kraljevine SHS. Uee Bonjaka u dravnim organima BIH 18. avgusta 1919. godine je izgled alo ovako: "meu est okrunih predstojnika, est predsjednika okrunih sudova, est dravnih odvjetnika , pet predsjednika senata vrhovnog suda i 13 direktora srednjih i "s njima izjednaenih kola" nije bio nijedan Musliman; od 54 predsjed nika kotarskih sudova i 51 efa poreskih ureda bio je samo 1 Musliman; od 54 kotarska predstojnika bilo je 8 Muslimana, a od 17 upravitelja kotarskih ispostava -bila su 2 Muslimana, dok je 5 Muslimana bilo meu 61 viim slubenikom (dvorski savjetnici, vladini savjetnici, vladini tajnici i vladini podtajnici kod okrunih oblasti i Zemaljske Vlade."34' Isti odnos slubenika je bio i u ostalim dravnim organima: Srbi 61, Hrvati 98, Muslimani 17, esi 30, Poljaci 20, Maari 17, Njemci 14, Slov enci 7, Ukrajinci 3, Slovaci 2, Taliani 1 i 3 neodreena mjesta.35' U dravnoj pokra jinskoj upravi od 54 rukovodioca nije bilo Bonjaka. Protjerivanje Bonjaka iz dravne slube se pogoralo 1921/22. godinepa je od 6 okrunih naelnika, poglavara grada Sarajeva, 6 predsjednika okrunih sudova, 6 dravnih odvjetnika i 5 drugih rukovodioca u dravnom odvjetnijtvu nije bilo ni jedan Musliman; od 54 kotarska poglavara bilo je 5 Muslimana i od 17 upravnika kotarskih ispostava bio je 1 Musliman. Od 54 predsjednika kotarskih sudova bilo je 5 Muslimana. U direkciji dravnih eljeznica u Sarajevu od 56 rukovodnih slubenika nije bio ni jedan Musliman. Isto tako nije bilo nijednog Muslimana meu 18 rukovodeih slubenika u Direkciji ministarstva finansija za Bosnu i Her 36 cegovinu i Rudarskom satnitvu za Bosnu i Hercegovinu." ' Kakav je bio stvarni status Bonjaka u novostvornoj dravi najbolje opisuje izjava reis-ululeme auevia francuskom novinaru lista Le temps (vrijeme) Charles Rivet: "1 kakvi dogaaji. Hiljade ljudi ubijenih, 6 ena spaljeno, 270 sela opljakano i uniteno, eto bilansa za nas Muslimane prilikom sveanog stvaranja Jugoslavije, kojoj smo se mi spremali sluiti svom duom. Mi smo ipak Sloveni, ali Srbi odbijaju da nas smatraju takvima. Smatraju nas uljezima. I drugi e vam kazati da smo mi naprotiv pravi ljudi koji pripadaju ovoj zemlji. Nakon to su Srbi postali gospodari situacije, mi nikada nismo pozvani da uestvujemo u politikim sastancima i savje tovanjima. Mi smo do sadauvijekbilipredstavljenijednim brojem opunomoenika (poslanika) u proporciji prema broju naeg stanovnika.
34. Isto, st 41. 35. Isto, 36. Isto, st. 43.
146
147
Naelnik Sarajeva je uvijek bio Musliman. Meutim u novoj situaciji jedva nam se daje pravo da delegiramo dvojicu ili trojicu izmeu nas za pripreme skuptine za Konstituantu. Mi bi smo eleli da se Francuska, velikoduna nacija i naa tradi cionalna zatitnica, zainteresira za nau alosnu situaciju. Mi joj upravljamo preko vas, gospodine, skromnu molbu da interveniete, tako da mi ne budemo prisiljeni da napustimo domovinu u kojoj vie nismo u mogunosti da ivimo. Mi emo nepravdu podnositi, javni ivot moe da se upravlja bez nas, ali neka se respektira barem na ivot. Naa ast i na imetak. Zar je to suvie zahtijevati.37' Poloaj Bonjaka u novostvorenoj dravi 1919. godine je opisao Dr. Mehmed Spaho u pismu svom prijatelju:" Prilike su se kod nas iza tvog odlaska silno prom ijenile. Bezobzirna i pristrasna uprava u Bosni, a i u ostalim krajevima vrlo je hravo elovala na raspoloenju i muslimana i katolika. Vieli su da se iza ideala narodnog jedinstva za koje je kratko bio oduevljen, krije iskljuivo gospodarstvo, ne jednog plemena, vejedne vjere. Samo pravoslavni smatraju se punopravnim dravljanima, oni uivaju sve mogue povlastice. Koriste se korumptivnom upravom, a katolici i jo vie muslimani ne mogu kod vlasti da nau ni najprimitivnije pravne zatite. Jo nijedan ubojica, pljaka, zloinac, koji je zlodjelo poinio na muslimanima nije kanen. Jedan straar pravoslavni ubio je u Visokom bez ikakva povoda kancelistu Dujmuia, katolika i osuen na 5 mjeseci zatvora. A ako Musliman ili katolik pokuaju da se brane od napadaja pravoslavnih onda se autoritet dravne vlasti javlja u punoj snazi i zatvaraju se duni i neduni. Tako su nedavno prijedorski Muslimani bili napadnuti i branei se ubili jednog pravoslavnog. Vlada je odmah zatvorila 70 najuglednijih Muslimana, meu njima mnoge, koji su godinama u politici zajedno sa pravoslavnim radili. Od napadaa nije ni jedan zatvoren. Na sprovodu je jedan Srbin rekao da u ovoj zemlji nema nikome mjesta ko nije Srbin i srpske vjere. Muslimanima se i dekretima ministarstva oduzima i slobodna zemlja, a o odteti nema ni govora, tako da ve mnogi - prije imuni sada gladuju. I svi drugi trgovaki i slini poslovi, ako vlada u njima ima rije, oduzimaju se muslimanima i daju pravoslavnima, kao npr. prodaja soli, duhana idr... U Sandaku i albanskim preelima nae drave su prilike jo mnogo gore. aljem ti memorandum (Mem orandum muslimanskih stanovnika iz Novopazarskog Sandaka), kojeg je objavila "Pravda" u broju 72), to su ga Muslimani ovog kraja predali, pada vidi grozote to su ih protjerali".38'
IV. Iza shvatanja o centralistikom i federalistikom ureenju postajala su dva shvaanja oko rjeavanja nacionalnog pitanja: unitaristiko i federalistiko. Srpski narod je dao najvie povjerenja Narodnoj radikalnoj, Demokratskoj i Zemljoradnikoj stranci, koje su se zalagale da nova drava bude izgraena na centralistikom principu. One su polazile od shvatanja da na podruju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenacaivi jedan narod i da u tom smislu treba organizovati cjelokupni ivot, jer takva ureena drava bi omoguila eksploataciju cijele drave i negirala je postojanje posebnosti svakoj jugoslovenskoj jedinici, a posebno Bosni i Hercegovini. Srpski politiari u Bosni i Hercegovini su se orjentisali prema Srbiji i ukljuili se u njene stranke - Narodnu radikalnu stranku, Zemljoradniku stranku, a 1930. godine u Jugoslovensku nacionalnu stranku (JNS) i Jugoslovensku radikalnu zajednicu (JRZ), koji su zastupali centralizam, a u nacionalnom pitanju unitarizam.39' Narodna radikalna stranka je 1920. godine osnovala svoje ogranke i smatrala Bosnu i Hercegovinu sastavnim dijelom Srbije, jer je osnovni moto ove stranke bio da je "osvetila Kosovo, vaskrsla Srbiju, ujedinila Srbe". Radikali su zamijenili asimilatorsku ulogu Srpske pravoslavne crkve pod novim svjetovnim okolnostima, podsticali srpsku svijest u novim krajevima Srbije. Narodna radikalna stranka je zajedno sa ostalim strankama uinila gotovo isto u Bosni i Hercegovim poslije 1918. godine, te na Sandaku, Kosovu i Metohiji gdje su se lokalni nesrpski stanovnici vezani za ovu ili za onu srpsku politiku stranku, preko njebrzo bi se potpuno poeli osjeati Srbima. Iako je biraka baza Narodnoj Radikalnoj stranci bila poljoprivrednici ona se razvila u konzervativnu stranku velikih posjednika, bogatih trgovaca, oslanjala se na vojsku ali su oficirski kadar drali na odstojanju razarajui "Crnu ruku" do propasti 1917. godine. Kao stranka sa prvim pisanim programom u istoriji Srbije ona je: "Kao cilj dravnog ureenja odredila narodno blagostanje i slobodu a spolja dravnu nezavis nost i osloboenje i ujedinjenje ostalih krajeva srpstva".40' Narodna radikalna stranka je polazila od naela srpskog hegemonizma, to se osjealo u radu Jugoslovenskog odbora, ali to javno nisu nikad saoptavali, a ono se ugledalo u centralistikom dravnom ureenju i tenji da se uvea srspka nacija prihvatajui istovjetnost pravoslavlja i srpstva na Balkanu i Karadievo jeziko srpstvo. Statutom Narodne radikalne stranke41' u l. 1. propisano je da vlada "ima biti
39. RaifaFesti, Bosna iHercegovina u kocepcijama politikih stranaka i grupacija Kraljevine Jugoslavije, Sarajevo 1976, odbranjena doktorska disertacija, st.79 - 92.
37. Atif Purivatra, citirano djelo, str. 63 - 64. 38. Isto, str. 67 - 68.
40. Zivan Mitrovi, Srpske politike stranke, Beograd, 1939, sr.72. 41. Arhiv Jugoslavije, Zbirka M.Stojadinovi, F-34
148
149
izraz veine parlamenta, da mora imati poverenje oba ustavna faktora, Krune i par lamenta, biti odgovorna pred njima i raditi pod njihovom kontrolom" ime e se potovati narodna volja, kroz parlamentarnu monarhiju drave Srba, Hrvata i Slov enaca. Dalje se predvia jedinstvena teritorija celokupne drave i jedinstveno dravljanstvo, koje e se obezbjeivati dravnim grbom i zastavom "(l.2), a ovo e se realizovati (l. 3 - 6) razvijanjem nacionalne svesti o dravnom jedinstvu, s tim to e se ovo raditi postupno i oprezno bez metoda pritiska i silom, jer se silom i nasiljem ne moe postii zamiljeni narodni ideal, duhovno i moralno ujedinjenje, ime e se udaritii pravi temelji dravnom i narodnom jedinstvu, kroz centralistiko ureenje sa odreenim elementima lokalne samouprave. U lanu 6. Statuta se proklamuju slo bode i prava sva tri imena "naeg naroda, Srbin, Hrvat i Slovenac i njihova tradicija treba da bude sveta i uzviena, jer e razvijati meusobno poverenje i potovanje, unosie u duu narodnu spokojstvo, zadovoljstvo i mir, a umiru i zadovoljstvu razvij ae se sve jae i jae i ljubav prema zajednikoj otadbini Jugoslaviji". Ovi ciljevi treba da se postignu kroz rad i djelovanje dravne uprave i admin istracije, jer e radom administracije i "Srbin i Hrvat i Slovenac" uviati i osjeati jednakost i ravnopravnost, kako e uviati da nema hegemonije jednih nad drugi ma, da su sve oblasti dravnog ivota jednako pristupane i Srbinu i Hrvatu i Slov encu i da se sa svim krajevima nae Drave podjednako postupa". Statutom Nar odne radikalne stranke kao vaan zadatak se predvia ulaganje drave u nerazvije na podruja "jer e se na ovaj nain u svim delovima naroda i drave razviti ljubav prema Dravi kao celini, slabie pokrajinski partikularizam, a jaati svest o jedin stvu dravnom i narodnom". U lanu 7-11. Statuta Narodne radikalne stranke proklamuje se graanska ravno pravnost troimenog naroda na itavoj dravnoj teritoriji, ravnopravnost azbuke i njene upotrebe u javnim slubama i ravnopravnost pravoslavne, rimokatolike i muslimanske vjeroispovijesti. Posebnu panju u Statutu (lan 23 - 25.) se posveuje prosvjeivanju naroda i vojsci. Cilj spoljne politike je "odravanje mira i mirnom odravanju meun arodnih odnosa, da razvija dobre odnose sa susedima i radi na obezbeenju nezavisnosti i integritetu drave... oslanjajui se na saveznike i prijatelje". Sva ova naela su ugraena u prvi Ustav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca tzv. "Vidovdanski ustav"42) kojeg je usvojila Ustavotvorna skuptina i potvrdio prestolonaslednik - regent Aleksandar Karadordevi. Za Ustav su glasali poslanici Demokratske stranke koji su dobili najvei broj poslanikih mandata 92, Narodne radikalne stranke 91 mandat, Savez zemljoradnika i samostalna kmetijska 39 man42. Slubene novine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, br. 142. od 29. 1921. VI1921. godine.
data, Jugoslovenska muslimanska organizacija 24 mandata i Nacionalno turska organizacija "Demijet" 8 mandata. Od 258 poslanika koji su prisustvovali sjednici Ustavotvorne Skuptine, za Ustav su glasali 223 poslanika, 35 je bilo protiv, a 158 poslanika je apstiniralo. Vidovdanski Ustav je nastao saradnjom monarha i Ustavotvorne skuptine, pa ustavno ureenje nije bilo zasnovano na naelu suverenosti naroda. Spadao je u kategoriju tzv. krutih ustava, jer se njegove izmjene nijesu mogle vriti nainom predvienim za donoenje ili izmjenu zakona, ve po posebnom postupku. Za izmjenu Ustava predviena je saglasnost Kralja (l. 125 - 127), a prijedlog za promjenu Ustava je mogao da podnese Kralj i Narodna Skuptina ako ga izglasa 3/ 5 ukupnog broja stanovnika. U odjeljku I - IV Ustava su propisane odredbe o proklamovanju sloboda i prava i jednakosti svih graana Kraljevine SHS. Kralj je bio glavni inilac iako je Ustav poivao na poeli vlasti izmeu zakonodavne, upravne i sudske, jer je Kralj sprovodio naelo jedinstva vlasti. Kralj je u oblasti zakonodavstva i uprave imao niz funkcija koje je obavljao: bio je vrhovni zapovjednik orunih snaga, zastupao dravu u odnosima sa inostranstvom, nije nikome odgovarao za svoj rad, nije mogao biti tuen, objavljivao je rat, zakljuivao mir, sudske presude i rjeenja su se izvravale u njegovo ime, imenovao je predsjednika i lanove ministarskog savjeta, koji su bili odgovorni i njemu i skuptini, kao i niz drugih funkcija, pa je nova drava bila prava monarhija. Poslanik Narodne radikalne stranke dr. M.Spaljakovi, govorei na sjednici Ustavotvorne skuptine je obrazloio stav Narodne radikalne stranke povodom prijedloga Ustava:"... Mi smo i protiv federalizma i protiv separatizma ne samo iz naela, nego iz praktinih razloga, jer su i jedan i drugi protivni narodnom ivotu, protivni njegovim interesima, mi smo protiv federalizma iz unutranjih razloga a protivimo se separatizmu iz spoljnih razloga. Jedino reenje je ono iznijeto u Nacrtu koje je praktino, jedino ostvarljivo, jedino dobro. Naveu prvo unutranje razloge, ako bi smo sad poeli, ako bi smo sad htjeli da uredimo dravno-pravnu vezu izmeu naa tri plemena na federalistikoj os novi, u tom sluaju ne bi smo nikako mogli izbei pitanja o razgranienju, i onda bi smo se neminovno spotakli o taj problem koji jeste i ostae uvek kamen spoticanja, kad god se bude pokretalo reenje toga pitanja na toj osnovi, jer mi Srbi, to e u ostalom svako razumeti, posle ovoga velikoga rata ne bi smo nikad pristali da ij edan Srbin ne bude pod srpskom upravom i da ostane pod bratskom hrvatskom upra vom. Prema tome kad bi smo se razgraniavali, granice bi se morale povui tako da zahvate sve Srbe, pa ak i u krajevima gde bi oni sainjavali manjinu ... S toga je reenje dravnog problema na federatistikoj osnovi neizvodljivo i opasno ... uni tarizam je praktiniji, racionalniji i bolji za sve".43)
151
43. Stenografske zabeleke Ustavotvorne skuptine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovena ca, 18. ma j
150
\
Dr. Mehmed Spaho, predsjednik Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO) je istakao da je glasao za "Vidovdanski ustav" zbog toga to "Ustav bi bio donesen i bez JMO, pa bi Bosna i Hercegovina teritorijalno bila podijeljena tako da bi izvjesni elovi Bosne i Hercegovine pripali Slavoniji, Sremu ili Mavi, drugi Lici, a trei Dalmaciji i Crnoj Gori. U novim oblastima Muslimani Bosne i Herce govine postupno bi se izgubili i ne bi mogli jedinstvenije istupati protiv nepravdi koji im se ine".44' Vlada Kraljevine je uinila ustupak oko kompaktnosti teritorij a Bosne i Hercegovine ugraujui u njemu odredbe u l. 135, stav 3, Ustava iz 1920. godine kojim jebilo propisano:" Zakonom o razgranienju oblasti, Bosna i Hercegovina e se razdeliti u oblasti u svojim sadanjim granicama. Dok se to zakonom ne uredi, okrui u Bosni i Hercegovini vae kao oblasti. Spajanje tih oblasti vrie se odlukom oblasti skuptina dotinih oblasti donijetim veinom od 2/3 glasova u garanicama odreenim 3. stavom l. 95. Ustava. Pojedine optine ili srezovi mogu se iz svojih oblasti izluiti, pripojiti drugoj oblasti u sadanjim granicama Bosne i Hercegovine ili iza njih, ako na to pristanu njihova samoupravna predstavnitva odlukom od 3/ 5 glasova i tu odluku odobri Narodna skuptina". Oko poloaja Bonjaka u tom vremenu pisala je i "Pravda" navodei da "prestolonaslednikove lijepe rijei najdrskije gaze i rue neljudi i zvijerovi u ljudskoj spodobi tamo na granici Crne Gore u tunoj Bilei, ge brat brata divljaki kolje i pali, njegovo humano osjeanje kaljaju, barbarski napadaju podivljalog nebrata u okolici Sarajeva, Zenice, Brkog, Carina i td., a da ih ruka pravde energinije ne zgrabi i poui, da se carska ne porie, ve da pravda i sloboda moraju biti poednaki. Musliman ora na njivi nije siguran za roenu glavu, a kamoli imanje (Bilea, Pecka), Musliman, trgovac i obrtnik nije siguran u svojoj kui i na svom dobru, ve ga barbari napadaju (Sarajevo), Musliman graanin i vojnik nisu ravnopravni u pravima i dunostima graanina druge vjere, ve se uvijek hotimice bagateliu i 45 poniavaju". ' Pored ubistava, u Bosni i Hercegovini u istom periodu je, od strane vlasti, vren teror u Sandaku, o emu svjedoi protesni telegram dr. Mehmeda Spaha upuen Svetozaru Pribieviu -Ministru unutranjih ela povodom terora nad nedunim bonjakim stanovnitvom u Priboju koji se dogodio 19. avgusta 1921. godine, kada su pobijeni Mujo Dedovi, Iso Belagi, Ramo Gigovi iz Meureja, Suljo Man dala iz Crnogovia, pribojski hadi Salih Potura, odvedeni bez traga Medaga Osmanagi, Suljo Kurto, Suljo Arnautovi i silovana ena Cazima Sedia. Poslije obeanja Ministra unutranjih vjera da e se preuzeti energine mjere protiv bivih etnika, koji su organizovani kao privremeni andarmi za gonjenje odmetnika, te
44. Atif Purivatra, citirano djelo, st 96. 45. Isto, st. 97.
da e biti rastureni i vraeni kuama, ista etnika eta je 21. avgusta 1921. godine zaklala Mula Ibrahima Paariza, imama hadi Abaza Bakuevca, Ramu Mujezinovia, Beira Krijetarca i Murata Kompirovia iz sela Bordovena, sela Brodare46 va, okrug Prijepolja, to je sa ranije ubijenim ukupno 21 rtva". ' Narodna radikalna stranka je preko svojih poslanika u Bosni i Hercegovini i Sandaku odravala stalne veze sa Srpskom nacionalnom omladinom SRNAO. Tako je Punia Rai bio jedan od "etovoa" SRNAO. Organizacija je odravala veze sa Udruenjem srpskih etnika "Petar Mrkonji'i "Udruenjem srpskih etni ka za kralja i otadbinu", koji su se 1925.godine prikljuili SRNAO i u njoj predstav ljali "vojni odred". Cilj ovih organizacija je bio borba za "trijumf Srbije i Srpstva" najavljujui rat svima "defetistima i Jugoslovenima", usmjerena protiv nacionalnog unitarizma kao "antisrpstva" i protiv organizacije ustavnog ureenja baziranog na "Vidovdanskom ustavu", to u osnovi predstavlja velikosrpski nacionalizam. U borbi protiv Jugoslovenstva SRNAO je unitavao ustanovljene jugoslovenske simbole, a posebno se angaovao u periodu od 1925-1927 godine, kada je "cjelokupni dravni aparat od poreznika do umara bio angaovan na vrenju terora nad Muslimanskim stanovnitvom za vrijeme glasanja Nacionalnog bloka u Bosni i Hercegovini i Sandaku".47' Udruenje srpskih etnika "Petar Mrkonji" je bilo poznato u narodu zbog uea Petra Karaorevia u ovom udruenju u vremenu od 1875, do kraja 1876,godine. Pod imenom "Petar Mrkonji", Petar Karadordevi, unukKaraordev, kasnije "Kralj ujedinitelj" okupio je etu od preko 200 etnika, snadbeo ih orujem i municojom, dobro ih uvebao i postavio im stareine, gde mu je podignut ugled meu ustanicima. U etnicima je ostao do kraja 1876 godine,kada za glavnog etnikog vojvodu bi izabran Miroslav Hubmajer, a on izgubi na izborima, pa bi doneta odluka da napusti Bosnu i ode u Crnu Goru ".48) U Proglasu Glavnog odbora srpskih etnika "Petar Mrkonji" za Bosnu i Her cegovinu nareeno je svim etnicima da agituju za "nacionalni blok" i da nastoje "bilo milom bilo silom" kako bi radikali pobijedili na izborima. Ko ne glasa za radikale bio je proglaavan za izdajnika drave, a Bonjacima zaprijeeno od strane etnika da e ih prije u "krvi utopiti nego to e im dozvoliti da rue dravu". U tom cilju su naoruani etnici vrili teror i nasilje pred izbore i na sam dan izbora u Kalinoviku i njegovoj okolini, elebiu i drugim mjestima foanskog sreza. Oni su
46. Atif Purivatra, citirano djelo, st. 348. 47. Dr.Branislav Gligorijevi,Demokratska stranka ipolitiki odnosi u Kraljevini Srba,Hrvata i Slovenaca, Beograd, 1970, st.39-40 48. Milenko M.Vukievi,Kralj Petar, od roenja do smrti 1884-1921, st. 13-14.
152
153
putujui iz sela u selo terorisali narod i prijetili mu "pokoljem i paleom kua" ako ne glasaju za radikale. Na dan izbora etnici (Vido Puara, Vlajko Nikoli. Svetozar alica i Mitar Malti) bacili su bombu kod jednog glasakog mjesta u Visokom, s ciljem da zaplae i. rastjeraju birae. Pomenuti etnici u saradnji sa andamerijom rasterivali su "muslimanske birae, koji su pazili da biraki odbor ne premjeta kuglice u radikalsku kutiju. Poto se masa nije htjela rasturiti, andarmi i etnici su upotrebljavali oruje i pogodili trojicu muslimana, od kojih je Began Besti pogin uo, a dvojica teko ranjena".49' etniki teror je u ovom periodu bio jo ei u Sandaku. Tako je 9. novembra 1924. godine izvren napad na Sahovie i Pavino Polje uz organizovanu pripremu sreskog naelnika bjelopoljskog okruga Nikodina Cemovia - Vasojevia, bjelopoljskog poglavara Lazara Bogievia, efa finansijske uprave Bijelog Polja, Milana Terzia, predsjednika sreza ahovii, Save Bogdanovia, kada je "oko 2.000 naoruanih Paljana, Kolainaca i drugih "5"' uz organizovanu pomo policije i vojske izvrila nezapamen pokolj Bonjaka u ovim mjestima, niim izazvan. Dva dana prije ovog zloina lokalne vlasti su oduzele oruje od tamonjih Bonjaka, a no uoi napada uzeli 32 taoca pod izgovorom, da ih trai naelstvo okruga i priveli ih u jednu zgradu u ahoviima. Bonjacima je bilo u ovim mjestima zabaranjeno da se kreu, pod izgovorom da im se nebi neto dogodilo, duani i radnje su bili zatvoreni, a telefonske veze sa Bijelim Poljem prekinute. Povod je bio ubistvo Boka Bokovia 7. XII 1924. godine, inspektora Ministarstva unutranjih djela, prije toga okrunog naelnika Kolaina, kojeg su ubili braa Drago i Rado Bulatovi iz Rovaca zbog ljubavne veze sa njihovom sestrom, u mjestu Obodu na putu od Mojkovca, pema ahoviima, a pod nagovorom lokalnih vlasti Kolaina. Na sahrani Boka Bokoviaje prisustvalo oko 2.000 osoba, od kojih ugledni inovnici koji su putem kurira i na druge naine pozivali ljude i kako bi zapaljivim govorima za ubistvo optuili Jusufa Mehonjia sa jatacima, bonj ako stanovnitvo iz Vranea i ahovia i sve prisutne pozvali na osvetu. Vraajui se sa sahrane Niko din Cemovi je pored pritvorenih 30 taoca zatvor io jo 31 uz garanciju da im se nita nee desiti govorei im da ih trai bjelopoljski naelnik da idu sa njim kod sreskih vlasti u bjelopoljski srez. Taoci su odmah predati pripremljenoj grupi koja ihje zaklala nedaleko od zgrade sreskog naelstva, pored ahovia groblja. Poginulo je 58 taoca, a trojica su spaeni. "Nakon to su taoci u ahoviima bili poklani, iaojejedan seljak iz naeg sela Sekula, odjednog mrtvaca do drugoga i prerezao im ile na nogama. Tako se radi na selu sa volovima nakon to ih se sjekirom obori, da se ne bi mogli ponovo dii, ukoliko su jo ivi. Neki su
49. Dr. BranislaV Grigorijevi, citirano djelo, st. 50 - 51. 50. Milovan Dilas, Land IVithon Jurtice, London, 1958, 183 -186.
u depovima mrtvaca nali komade eera natopljene krvlju, kojeg su kasnije jeli. deca su bila trgana iz naruja majki i sestara i pred njihovim oima zaklata... Mus limanskim sveenicima upali su brade i urezivali krstove na elo. U jednom selu zavezali su jednu grupu ljudi za plast sijena i zapalili. Neki su kasnije tvrdili da je plamen iz zapaljenih tjelesabio purpurno crven. Jedna grupa napala jejednu usam ljenu kuu. Seljak je upravo gulio janje. Oni su imali namjeru da ga strijeljaju i zapale kuu, ali oguljeno janje im je dalo ideju da seljaka objese za noge na ljivu. Jedan mesar mu je ogulio lobanju sjekirom pazei da ne povrijedi tijelo. Onda je rtvi razrezao grudi. Srce je jo tuklo. Mesar je golom rukom istrgao srce i bacio ga psetu. Kasnije se prialo da ga pseto nijetaklo. Jer ak ni pseto nee turskog mesa".51' Istog dana, preko noi razularena masa je krenula u opti napad istovremeno palei kue i ubijati "staro i mlado, ene i ecu. Ne zna se broj poginulih od noa i puke, kao i onih, koji su u svojom kuama izgoreli. Broj ljudskih rtava iznosi na stotine, a materijalna teta u sagorelim kuama i pljaki nije jo procijenjena. Dok su se te strahote dogodile, mjesne dravne vlasti nijesu nita preduzele, ve su svojim pasivnim dranjem oigledno podpomagale ta zlodjela".52' U Memorandumu kojeg su uputili Kralju Aleksandru, Bonjaci su na kraju zamolili da im se omogui "da se dignemo s nae oevine i da se naselimo u kojem drugom kraju nae Kraljevine, gdje bi smo mogli mirno i nesmetano ivjeti i razvijati se pod okriljem vae zatite". Poslije ovog pokolja cjelokupno stanovnitvo ahovia i Pavinog Polja je na pustilo svoja vjekovna ognjita, nemajui povjerenja u dravne organe i Kralja i krenuli na dalek i nepoznat put u muhaderluk, prvo u Bosnu, zatim u Tursku, a neke porodice u Albaniju,53' a za ovaj zloin niko nije odgovarao. Ista sudbina je bila predviena i za bonjako stanovnitvo u Bijelom Polju. Dan poslije pokolja u ahoviima, u Bijelom Polju uhapeno je 67 odabranih Bonjaka iz najuglednijih plemena i stavljeno u pritvor. Saznavi o pritvorenim licima preko pljevaljskog naelnika, Muftija Salihbegovije uz prijetnju pitoljem uspio preko bjelopoljske pote da poalje telegram Nikoli Paiu i reis - ul - ulemi D. aueviu, obavjetavajui ih o namjeri zlikovaca da e napraviti klanicu od neduno pritvorenog bonjakog stanovnitva u Bijelom Polju. Poto su u meuvremenu etvorica talaca "otkupljena" podmiivanjem od strane njihovih porodica, Huzeir - aga, za kojeg je njegova ena za otkup platila fes dukata otpu tovao je u Beograd po dogovoru sa kapetanom srpske vojske Apostoloviem. Na kon razgovora sa Nikolom Paiem nareeno je da se svi taoci puste, a za uzvrat je traio da Bonj aci na izborima glasaju Narodnu radikalnu stranku. U meuvremenu
57. Isto,prevod uzet iz Bosanskih pogleda, st. 22. 52. Bosanski pogledi, Memorandum Kralju Aleksandru, st 35. 53. HakijaAvdi, Poloaj Muslimana u Sandaku, Kljuanin, Sarajevo, 1994. st, 139-140.
154
155
je Huzeir - aga bio primljen i od Kemala Ataturka koji mu je obeao da e dati jedno selo u Turskoj da bi se u njemu naselili svi Bonjaci iz bjelopljskog sreza. Do iseljavanja iz Bijelog Polja nije dolo, pa je Huzeir - aga prodao sve svoje duane u 54 Solunu i dio imovine u Skoplju, radi spaavanja muslimanskog stanovnitva. ' Prema "planu " i po istom "scenariju" je trebalo uraditi i sa bonjakim stanovnitvom u Beranama, koje je spaeno intervencijom majora Jojia. No, grupa krvolonika je krenula u pravcu Roaja na elu sa Zarijom Joksimoviem. U Balotiima su ubili kurira anovia i Gaja Kujevia, u selu Njegu Mula Sadriju sa drugom, u selu Besnik tri sina KadrijejDacia, etiri sina Adema Bajrovia, zatim Bulja, sina Rekova iz istog sela, u seJujPrilep dva seljaka, a u selima Bau, Pripeu i Bukoviku, poubijali su jo nekoliko mjetana "te su ovom prilikom ubili 21 ovje ka".''5' Za ovaj zloin unaprijeen je Marko Cemovi za pomonika ministra unutranjih djela Crne Gore. Za zloine nad bonjakim stanovnitvom beogradski listovi su optuivali Mehmeda Spaha da "rui dravnu zajednicu, zavada plemena, izaziva na krv, vrijea srpstvo, srpsko muenitvo i srpske svetinje, da su spahinovci nelojalni, anacionalni i neiskreni. Bonjaci se nazivaju balijama, Azijatima, Ciganima, odljudima, frank ovcima i si. te da je "osveta, moda, nehumana ali da je kadkad i sveta" te im se nagovjetava pokolj i sudbina niskih i uikih Bonjaka. Zagrebaki "Hrvat" je poslije susreta Nikole Paia, Velja Popovia i Jovana Novkovia, prenio vijest o dogovoru navedenih lica da spremaju komitsku akciju u Bosni:"Kad nije uspjelo muslimane i katolike Hrvate u Bosni i Hercegovini ukrotiti i uiniti robljem reima ni agrarom, ni mitom, ni progonima vlasti, ni bespravljem, kojima su bili izvrgnuti, treba u ponosnu Herceg - Bosnu prenijeti metode, koje se praktikuju u Makedoniji. Komitete, koje postoje kao posebna vlast nad vlastima, nad zakonom, nad pravnim poretkom, nad ustavom, nad sigurnou linom i imovinskom, komite koji poznaju samo jedan zakon: revolver, puku, pale - to treba dauzmu u svoje ruke rjeavanjem bosanskog pitanja". Prema "Hrvatu" druga Irska je "Crna Gora, jer je tamo isto zaveden komitski reim. A Herceg - Bosna postae trea Irska, ako se g. Pai odlui da sa erifom Arnautoviem izvede svoju osnovu. Rezultati beogradskog reima do sada su u tome, da stvaraju jednu za drugom Irsku i to upravo u zemljama, koje reim oznaava kao "isto srpske".56' Radikali su preuzeli i mjere na potpunoj asimilaciji Bonjaka, jer je "naciona liziranje Muslimana" kako pie Krsta Mari 1924. godine "za nas Srbe jedno od najvanijih pitanja unutranje politike " kao i vano dravno pitanje, pri emu ni
54. Hakija Avdi,tirano djelo, st. 55. Isto, st. 147 -148. 56. Atif Purivatra, citirano djelo, st. 145. 141 -145.
islam nije prepreka da bi se sproveo ovaj cilj. Mari dalje pie:"... kao to nam je drago srpstvo, jer ako predstavlja nacionalnu i dravnu snagu, na narodni ponos, tako nam je drag islam i pravoslavlje, jer su oni uvari morala. Srpstvo je uvar otadbine a pravoslavlje i islam morala ... Ergo, jedini pravi put je da Muslimani postanu Srbi, jer bi to doprinelo uvanju otadbine i uvrenju njenog srpskog karaktera, a uzgred bilo bi i pogodno dui muslimanskoj".57' Cedomir Mitrinovi u lanku "Nai muslimani" pie: "Kad se bolje upozna ivot muslimana, i temeljnije proue izvesne njihove karakterne osobine, na prvi mah pada nam u oi injenica da oni ne vole da misle. Duh im je nekako nepokretan, interan. Moglo bi se rei da su neprijatelji svega novog, konzervativisti do krajnosti... Shvatajui u velikoj veini teko i s krajnim naporom... Muslimani ne vole intelektualni rad, a to se najbolje vidi u njihovom kolskom radu i ivotu uopte... da im je mata stvorena za ubij anj e duha, da su laljivci, perverzni, prevrtljivi i si." S. Ljubimi u Novoj Evropi" pie da "Muslimani jo i sada u predstavi njihove kranske brae, su nosioci svijeh zala i vinovnici nekadanjih istorijskih dogaaja. Njima se u Sloveniji strae djeca ... U Hrvatskoj, Srbiji, Bosni svuda su oni gledani kao Turci ...".58)
V. Proklamacijom Kralja Aleksandra od 6. 01. 1929. godine 59 ' ukinut je "Vi dovdanski ustav" i rasputena skuptina, pri emu je zakonodavna i izvrna vlast bila u rukama kralja i na taj nain je Kralj postao vrhovni organ vlasti, ime je uveden sistem monarhodiktature i trajao do 3. septembra 1931. godine. Da bi i formalizovao ovlaenja iz Proklamacije, Kralj je istoga dana ukazom donio "svom dragom 60 narodu" Zakon o kraljevskoj vlasti i o vrhovnoj dravnoj upravi ' ime je uspostavio apsolutistiki reim. Apsolutistiki reim je proklamovao liniju dravne i nacionalne unifikacije donoenjem Zakona o nazivu i poeli Kraljevine na upravna podruja od 3. X1929. godine61', pa je u tom smislu i promijenjen naziv drave u Kraljevinu Jugoslavije. Izvrena je podela zemlje na oblasti, srezove i optine i potpuno ukinuta lokalna samouprava, a organi u navedenim administrativnim jedinicama su imenovani od centralne vlasti. Izvrena je promjena u administrativno-teritorijalnoj poeli zem57. Srpska re, Nacionalizujmo Muslimane, Sarajevo, XX/1924, 58. S.Ljubuni, Nova Evropa, knjiga VII, br. 15. 1923. st. 444. 59. Slubene novine, od 6. januara 1929. godine. 60. Isto, 61. Slubene novine, br. 233 - XCVI od 5. X. 1929. godine 62,st. 2-3.
156
157
lje i sistemu i nadlenosti lokalnih organa vlasti. Ustanovljena su nova upravna podruja - banovine, pri emu se nije vodilo rauna o istorijskim, etnikim i prirod nim cjelinama. Formiranjem banovina, Bosna i Hercegovina je potpuno "pocijep ana" jer je veina njenih djelova pripojena u srpska, hrvatska i crnogorska upravna podruj a, ime j e prenabregnuta individualnost Bosne i Hercegovine. Na ovaj nain ostvaren je plan dr. Milana Srkia, predsjednika Narodne radikalne stranke u Bosni i Hercegovini, ministra i kasnije predsjednika vlade pod reimom diktature, da se ukine odredba Vidovdanskog ustava (l. 135. stav. 3.) kojom je Ustavom Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca iz 1921. godine sauvana Bosna i Hercegovina kao administrativno - upravna cjelina. Na pitanje zato je Bosna podijeljena, dr. Srki je odgovorio: "Radi Turkea" (mislei na Bonjake). "Ja ne mogu u Bosni gledati minareta, oni moraju nestati". 62 ' Banovine su stvarane sa srpskom veinom tamo gdje je to bilo mogue (Vrbaska banovina), u Drinsku banovinu ukljuen je najvei dio zapadne Srbije, ime je razbijena "homogenost muslimanskog stanovnitva.63' Formiranjem banovina elelo se da se razbiju istorijske cjeline kroz novo ad ministrativno ureenje. Slovenija se nala u sastavu Dravske banovine, a Make donija sa dijelom Srbije i Kosova u sklopu Vardarske banovine. Savska i Primorska banovina su obuhvatale Hrvatsku sa Slavonijom i Dalmacijom, bez Dubrovnika. Vojvodina se nala u sastavu Dunavske banovine u kojoj su Srbi inili veinu. Crna Gora, kao "srpska Sparta" nala se u sastavu Zetske banovine sa elovima Dal macije (Dubrovnik), Kosova (Metohija), Hercegovine, Istone Bosne i Sandaka. Srbija je bila podijeljena na etiri banovine: Moravsku, Dunavsku, Vardarsku i Drinsku, a Bosna i Hercegovina na etiri: Drinsku, Vrbasku, Primorsku i Zetsku, tako da su u ovim banovinama Bonjaci inili manjinu u odnosu na Srbe. Dolo je do apsurdnih rjeenja: graani iz Sandaka i Metohije su bili upueni na Cetinje kao administrativni - banovski centar, a oni iz Valjeva na Sarajevo, kao centar Drinske banovine, jer se jedino vodilo rauna o jaanju srpskog elementa u novim admin istrativnim jedinicama. Iz memoarske biljeke S.Milosavljevia se vidi da je u pozadini rasporeda banovina stajala velikonacionalna politika, to potvruje studija N. arca "Us postavljanje estojanuarskog reima" ukojoj kae: "Milovanoviaje, na ime, poslije imenovanja za bana Vrbaske banovine 12. oktobra 1929. godine primio Kralj i dao mu upute u kojima je provejavala specijalna zainteresovanost za proreimsko angaovanje srpskih elemenata na tom podruju"64'
62. Ivan Metrovi, citirano djelo, st. 242. 63. F. ulinovi, Jugoslavija izmeu dva rata," Pregled vlada u staroj Jugoslaviji izmeu dva rata", Zagreb 1969. st. 242.
Donoenjem Ustava Kraljevine Jugoslavije 3. IX. 1931. godine ' formalno je prestala diktatura, ali ne i raskid sa apsolutizmom, jer je princip nacionalnog uni tarizma i dravnog centralizma bio odreen Ustavom. Ustavne norme su kratke i neodreene i garantovane "u granicama zakona" te su vrijeele kao principi, pa ih je zakonodavac mogao ograniiti i ukinuti. I dalje je Kralj ostao stvarna jedina vlast, ime se obezbijeivalo jedinstvo vlasti. Utvreno je centralistiko ureenje drave a banovine su postale lana fasada za prave zakonodaveve namjere. Uveden je Senat kojeg su inili senatori imenovani od Kralja, koji je zajedno sa Narodnom skuptinom ostao bez znaajnih stvarnih nadlenosti. lanom 83. Ustava je zadran isti broj banovina, a u nijednom ministarstvu, niti na znaajnijem mjestu nije bilo Bonjaka, a relativno i mali broj Bonjaka koji je ostao da radi u dravnim slubama je "oien", pa ak i u muslimanskim vjerskim institucijama kao to je bio Vakuf, a na njihova mjesta su postavljani "muslimani radikali" bez ikakvog ugleda u narodu. To je osjetio i reis - ul - ulema Demaludin auevi, kada je "zakonski" smijenjen i na njegovo mjesto "ustolien" radikalski pristalica Hadi hafiz Ibrahim Magrajli. O smjeni optinskih funkcionera dr. Mehmed Spaho je 9. II1929. godine pisao Kralju Aleksandru: "Najnovijim postupcima vlast u velikom dijelu stanovnita stvara uvjerenje da je novo stanje kod nas kopija ranijih radikalskih reima". Zatim je iznio podatke o forsiranju radikala na tetu drugih, navodei da"je u Sarajevu u optinskoj upravi bilo 11 radikala, a da ih je sada 20, a da su u Mostaru, Bijeljini, Modrici i Bosanskom Samcu na elu optinskih uprava postavljeni radikali, ge do tada nijesu bili".66' Sporazumom Cvetkovi - Maek od 26. VIII 1939. godine 67 ' zakljuenog izmeu vodstva Hrvatske seljake stranke i dvora, izvrena je ponovna administra tivna poela Kraljevine Jugoslavije. Istoga dana je donijeta i Uredba o Banovini Hrvatskoj68' kojom se odstupilo od nacionalno-unitaristikog principa propisanog oktroisanim ustavom od 1931. godine. Ovim sporazumom Bosna i Hercegovina je jo vie rasparana, jer je novoformiranoj Banovini Hrvatskoj pripojeno 13 srezova Bosne i Hercegovine, a ostavljena je mogunost njenog daljeg rasparavanj a srezo va i optina izmeu banovine Hrvatske i projektovane jedinice "srpske zemlje" za ije realizovanje su beogradski krugovi pripremili nacrt uredbe. 69 ' Potpisivanjem
64. N. arac, Uspostavljanje estojanuarskog reima, 1929. godine sa posebnim osvrtom na Bosnu, st. 277. 65. Slubene novine, br. 200 od 3. IX. 1931. br. 207-LXVIod 9. X. 1931. godine 66. Atif Privatra, citirano djelo, st. 306 - 307. 67. Lj. Boban, Sporazum Cvetkovi - Maek, Beograd, 1965. st. 403. 68. Slubene novine, br. 194. - A - LXVIII od 26. avgusta 1939. 69. F. ulinovi, Jugoslavija izmeu dva rata, knjiga II, st. 168 -170.
65
158
159
Sporazuma Bosna i Hercegovina je postala poligon sukoba i teritorijalnih aspiraci ja izmeu Srbije i Hrvatske, jer su i jedna i druga nastojale da prigrabe to vie teritorija Bosne i Hercegovine. Bez izuzetka, srpske stranke su imale jedinstven stav i bile protiv formiranja samostalne autonomije na podruju Bosne i Hercegovine, s tim to su neke od njih propagirale da se itava teritorija pripoji u buduu srpsku oblast, pa ak i Demokratska stranka koja je ranije zastupala stav o sloenoj dravi u kojoj bi Bosna i Hercegovina imala status jedinice i zahtijevala da teritorije koje nijesu ule u sastav Banovine Hrvatske budu sastavni dio "Velike Srbije".7()) Narodna radikalna stranka poslije potpisivanja sporazuma Cvetkovi - Maak u poetku nije pridavala veliki znaaj ovom pitanju, ali je kasnije, marta 1940. godine izdala brouru u kojoj je otro kritikovala Sporazum istiui da je ugrozio cjelinu srpske drave. Ako bi se rezimiralo stajalite ove stranke, ono bi izgledalo ovako: 1) "Narodna Radikalna stranka nalazi da trijalistiko ureenje drave, u koji nas uvodi sporazum Cvetkovi - Maek, ne samo da je podlono opravdanoj kritici u pojedinostima, nego ima neizbenu posledicu slabljenja drave i njeno ones posobljavanje za zatitu interesa celine rasparane na tri dela. Ovaj sporazum je od takve sudbonosne vanosti da njegovo reenje nije smelo biti prejudicirano jednim ovakvim aktom. Za reenje toga pitanja ima pravog autoriteta samo Ustavotvorna skuptina, izabrana u sreenim politikim prilikama, u kojima bi i Srbi mogli slo bodno da biraju svoje predstavnike. Ustavotvorna Skuptina ima da donese reenj a na koje se bude sloila veina slobodno izabranih narodnih predstavnika Srba, Hrvata i Slovenaca". 2) Srpski narod nije se izjasnio o Sporazumu i "s toga ceo ovaj rad nosi obeleje privremenosti". 3) Narodna radikalna stranka teie da se spo razumno s predstavnicima Hrvata, izmene one odredbe sporazuma Cvetkovi Maek kojim je nepotrebno i neosnovano oslabljen poloaj srpskog naroda i snaga centra drave". 4) Radikalna stranka smatra da se "jugoslovenska dravna ideja, snaga nae zajednike drave, ne srne niim slabiti", u kome bi se i Srbi i Hrvati i Slovenci mogli nesmetano razvijati u plemenskoj utakmici na svakom polju, u materijalnom i duhovnom ivotu, sa potpunim potovanjem prolosti i narodnih osobina Srba, Hrvata i Slovenaca. Ali ovo moe biti samo u jednoj snanoj dravi i u reimu slobode, pravde i jednakosti".71' U koncepciji Narodne radikalne stranke o preureenju drave, kada je u pitan ju Bosna i Hercegovina, nije bilo ni pomisli za uspostavljanje posebne bosansko hercegovake jedinice, jer je za nju to predstavljalo rasturanje srpskih oblasti.
70. F. ulinovi, citirano djelo, st.245. 71. Branko Petranovi i Momilo Zeevi, Jugoslovenskifederalizam, I, Prosveta Beograd, 1987, str. 576. ideja istvamost, knjiga
Danilo Tunguz - Perovi, vodei radikal iz Bosne pod nazivom "neemo autonomiju Bosne i Hercegovine" ukazuje da "Srbi pravoslavni se nisu borili za nekakve traave autonomije, nego sjedinjenje ovih krajeva nezavisnim srpskim dravama: Srbiji i Crnoj Gori. Srbija nije dala milion ipo svojih najboljih sinova za autonomiju Bosne i Hercegovine nego za njihovo nacionalno osloboenje i za najkrai put preko njih na Jadransko more. Srbi ne trpe nikakvu podvojenost Bosne i Hercegovine od Srbije, jer su one jedno, a Srbi i hoe da ostanu jedno, jer ih u tome niiji prohtjevi ni interesi ne mogu pokolebati72', pa su radikali sa ostalim strankama i grupacijama otpoeli akciju na formiranju jedinstvenog srpskog bloka. Jugoslovenska radikalna zajednica (JRZ) je podrala sporazum jer je ef JRZ D.Cvetkovi pripremio Uredbu o organizaciji i ureenju budue srpske jedinice. 73 ' Prema odredbi l. 1. Nacrta pomenute uredbe Bosna i Hercegovina nije predviena kao posebna administrativna jedinica. Prema Nacrtu Uredbe utvrena je teritorija budue srpske jedinice: "Banovina Vrbaska, Drinska, Dunavska, Moravska, Zetska i Vardarska spajaju se u jedno pod zajednikim imenom Srpske zemlje, ije je sjedite u Skoplju. Dananje banovine pretvaraju se u oblasti, zadravajui svoje nazive i svoje sedite", te je na ovaj nain D.Cvetkovi mislio da je zadovoljio i najekstremnije srpske stranke. Zemljoradnika stranka je prihvatila Sporazum, ali je bila nezadovoljna obi mom teritorija koje su pripale Banovini Hrvatske, a kad se postavilo pitanje formiranja Bosansko -Hercegovake jedinice ova stranka je zahtijevala da se to prije obrazuje srpska jedinica sa teritorijom Bosne i Hercegovine koja nije pripoje na Hrvatskoj, jer bi se "stvorilo nezadovoljstvo u oblasti budue srpske jedinice".74 Jugoslovenska nacionalna stranka (JNS) je ostala vjerna principima nacional nog unitarizma i dravnog centralizma i daje Sporazumom "naruen princip jednakosti i ravnopravnosti, teritorijalno razgranienjenijedefinitivno,aono tojerijeeno izvedeno je na tetu Srba".75' Istaknuti funkcioner JNS Dobrosav Jevevi je irio propagandu protiv autonomije Bosne i Hercegovine iako je prihvatio Sporazum i bio poklonik poele Bosne i Hercegovine izmeu Srbije i Hrvatske. Povodom diskusija u novinama o autonomiji Bosne i Hercegovine izmeu ostalog je rekao: "Svaki ra zuman politiki ovjek, i Srbin i Hrvat i musliman, zna jednu neoborivu istinu: "Da nikakvo ureenje pitanja Bosne nemoe biti bez pitanja, a kamoli protiv volje bosan skih Srba, a bosanski Srbi... naroito bosanski Srbi seljaci, nikada nee dopustiti da
72. Srpska re, Sarajevo, 1926, 52, st. 5. 73. N.Sehi, Srpski politiki krugovi prema pitanju preureenja Hercegovine, Sarajevo, 1968, PIRP, br. 4. st. 187. 74. Raifa Festi, citirani rad, st. 369 - 372. 75. Isto, st. 363 - 364. drave i poloaj Bosne i
160
161
se postavi granica na Drini, stvaranj em... i j edne rtvrte, bosanske oblasti, i skidanj em 76 1.100.000 Srba iz srpske oblasti i odvajanjem bosanskih Srba iz srpske oblasti". ' Podravajui sporazum od strane JNZ u Bosni i Hercegovini praktino je znailo prihvatanje parcelisanja bosansko-hercegovakih teritorija kao i uklju ivanje jednog njenog dijela u Banovinu Hrvatsku. Sve je to injeno s tendencijom da se preostali dio Bosne i Hercegovine pripoj srpskoj jedinici.77' Srpski kulturni klub je kao organizacija politiara i javnih radnika razliitih stranakih opreeljenja (radikala, demokrata, republikanaca, zemljoradnika idr.), ije je kohezivno vezivo bila koncepcija: spaavanje Srba kao vodee snage u politikom i drutvenom ivotu Kraljevine Jugoslavije, poslije potpisivanja Spora zuma iznio stavove preko svog lista "Srpskog glasa". U pomenutom listu se istie: "Nae je gledite jasno -mi hoemo sporazum ali po odreenim principima. Bilo etnikim, bilo istorijskim, bilo privredno geografskim. Ali za celo podruje na kome ive Srbi i Hrvati. Mi ne mislimo da ostavimo srezove sa isto srpskom veinom u granicama Hrvatske, Dalmacije, Bosne i Hercegovine, Banovini Hrvatskoj. Srbima u tim krajevima treba dati pravo da se izjasne dali e se prikljuiti srpskoj jedinici".78' Vodstvo Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO) je poslije jo nerazjanjene smrti dr. Mehmda Spaha aktiviralo program o autonomiji Bosne i Hercegovine, jer je Sporazumom Cvetkovi -Maek od 26. VIII 1939. godine realizovana poela Bosne i Hercegovine. U novembru 1939. godine, dr. Dafer Kulenovi je predloio formiranje "Bosanske banovine" i zalagao se za istorijske granice Bosne i Hercegovine. Poslije ove Kuleniove izjave objavljenoj u Politici79' do kraja 1939. godine sve politike organizacije koje su okupljajale Bonjake, kultrno-prosvjetna i vjerska drutva bila jednoglasna za stvaranje autonomije Bosne i Hercegovine, koje su 30. XII1939. godine osnovala "Pokret za autonomiju Bosne i Hercegovine". Izvrni odbor Pokreta za autonomiju Bosne i Hercegovine se obratio j avnosti pismom sledee sadrine:"Dragi prijatelju, Mi traimo autonomiju Bosne i Hercegovine u njenim istorijskim granicama radi toga to smatramo da bi jedino takvo rjeenje zadovoljilo potrebe stanovnitva ovih pokrajina - jer bi na taj nain bili zadovoljeni svi ekonomski i geografski uslovi razvoja ovih pokrajina i njenog stanovnitva. Mi smo uvjereni da ostvarivanje autonomije Bosne i Hercegovine bilo ije opravdava interese. Na protiv, mi smatramo daje ovaj na zahtjevu eminentnom dravnom interesu kao i u interesu cjelokupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine".80'
76. Vreme, 8. novembar 1938. godine 77. N. Sehi, citirani rad, st. 182. 78. Srpski glas, br. 8 od 4.11940. 79. Politika, br. 11292., od 7. XI1939. 80. Reifa Festi, citirani rad, st. 377-381.
VI. Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca pa sve do 1941. godine, reim je preuzimao "sve mjere" kako bi smanjio broj "nehristijanskih" naroda, ne birajui pri tome sredstva. Uglavnom je koristio provjerene metode iz novoosvojenih kra jeva poslije Berlinskog kongresa. Prvo je oduzeta zemlja gotovo itavom bonjakom stanovnitvu u Bosni i Hercegovini i Sandaku, zatim je preko dravnih i paradravnih organa i udruenja i organizacija vren nezapamen teror, kako bi se podsticao migracioni proces. Podaci o migracijama su toliko protivurjeni, a oni "slubeni" razliiti, da se ni priblino ne moe rei koliki je taj broj. Rauna se daje od prvog svjetskog rata do 1932. godine u Tursku emigriralo 19.278 Bonjaka. U ovom migracionom ciklusu Bonjaka, turska vlada je emigrantima iz Bosne i Sandaka dodjeljivala kue i zemlju uglavnom oko egejskog, mramornog i sredozemnog primorja i veina njih se nijesu mogli priviknuti na novu klimu.Donoenjem Zakona o dravljanstvu od 21. septembra 1928. godine,KraljivladaRraljevineJugosavijesu iscrpno iznormirali i do te mjere uprostili postupak iseljavanja da su se formalnosti mogle zavriti za par minuta. Paragrafom pet Zakona o dravljanstvu 81 ' je bilo propisano: "Dravljanstvo stanovnika nekadanjih krajeva turske carevine, koji su poslije ra tova 1912 1913 godine prisajedinjeni odreuju se po ovim propisima: Postali su dravljanima Kraljevine oni nekadanji turski podanici koji su 25. avgusta 1913. godine bili itelji koje optine na teritorije prisajedinjenoj od strane preane Kraljevine Srbije, kao i onih, koji su bili 8. novembra 1913. godine itelji koje optine na teritoriji aneksiranoj od strane preane Kraljevine Crne Gore, i koji su to ostali do 1. decembra 1918. godine. Licima koja su se iselila u Bugarsku, ako se vrate u zemlji u roku od 3 godine od stupanja na snagu ovog zakona priznae dravljanstvo svojim rjeenjem Mini star unutranjih dela. Nesloveni, koji su u smislu drugog stava ovog paragrafa postali dravljani Kraljevine, prestaju to biti, ako u roku od pet godina od stpanja na snagu ovog zakona izjave kod nadlene prvostepene uprave vlasti da istupaju iz dravljanstva. Prvostepene upravne vlasti dostavi e reene izjave vojnim i optinskim vlas tima, koje su dune dotinog odmah izbrisati iz vojnih i optinskih spiskova. Ova e lica biti duna odseliti se iz Kraljevine u roku od jedne godine od dana uinjene izjave pri emu e moi slobodno od svake dabine poneti sva svoj a pokret na dobra. Ministarski savet e na predlog Ministra unutranjih dela propisati olakice
81. Slubene novine, br. 56. od 21.1X1928.
162
163
ovim iseljenicima za iseljenje i za prodaju njihove imovine. Izmeu Kraljevine Jugoslavije i Turske je 11. jula 1938. godine zakljuena Konvencija o regulisanju iseljavanja Muslimanskog stanovnitva sa podruja June Srbije, kojom je bilo odreeno da se iseli 40.000 muslimanskih porodica sa 200.000 lanova za period od est godina. Bonjaci, koji su u navedenom zakonu oznaeni kao "nesloveni" od oktobra 1935. godine, poto su dali izjave u smislu citiranih odredaba Zakona, o istupu iz jugoslovenskog dravljanstva iselili su se u Tursku. Ukupan broj je 4.940 porodica sa 21.500 lica. Zbogterorakojijevrennadbonjakim stanovnitvom, posebno od formiran ja Kraljevine Jugoslavije pa do 1928. godine, Bonjaci na teritoriji Sandaka su se organizovali u komitski pokret, koji se nazivao "Sandaka komita", koji je u saradnji sa Albancima, koji su imali istu sudbinu, borio za nacionalno osloboenje. Prve komite su se javile u Donjem Kolainu krajem 1912. godine, zatim i u svim osvojen im oblastima koje je zauzela crnogorska vojska, da bi 1918. godine komitske grupe inile komitski pokret i bile stalno protjerivane od andarmerije, vojske i etnika. Voa komitskih grupa u Sandaku je bio Jusuf Mehonji. Ciljevi i razlozi komitskih jedinica su bili, kako je obavijestio naelnika prijepoljskog okruga voa sandakih komita "da je u komite otiao sa svojim drugovima zato to se ine nepravda nad Muslimanima i da su Muslimani mnogo pretrpjeli od Crnogoraca u Kolainu a takoe i u okolini bjelopoljskog (gdje je) ubijeno 1.500 Muslimana, a da za to niko ne odgovara.84' Komitske jedinice nijesu bile brojne i veinom je jedna eta elovala u jednom srezu. Pored ete Jusufa Mehonjia pominju se i ete Huseina Bokovia koja je elovala u Pljevljima, u Novom Pazaru ete Deka Hajrovia, Amira Kacovia i Ferida Salkovia i eta Vejsila ukia, u Roajama 85 eta Saliha Hadrovia. ' Komitske jedinice u gornjem Bihoru su predvodili Sait Hadrovi, Husein Vilii, Hajdar Dautovi, Zaim Bjelajac, Belo i Nuko Ljua, Naziv krijelj i Azem Meedovi. U Plavu su voe komite bili Agan Koji i Ramo Mazov Redi za kojeg se govori da je bio neustraiv junak i o ijim se elima oko zatite Plavljana za vrijeme nenarodnog reima govori sa velikim potovanjem.
821
VII Austrougarska je 1878. godine okupirala Bosnu i Hercegovinu i u svojstvu mandatora Velikih sila proglasila vanost turskih zakona u svojinsko-pravnim odnosima. U Carskoj proklamaciji iz 1878. godine upuenoj narodima u BiH je naglaeno: "Vai se zakoni i ureenja nee samovoljno ukinuti, Vai se obiaji i navade imaju sauvati. Ne sme se nita izmeniti silom bez pomnog uvaavanja toga Vama nuno. Stari zakoni imaju vredeti dok se ne izdaju novi".87' Najvaniji zakoni kojima su bili regulisani imovinsko-pravni odnosi su bili: Ramazanski zakon iz 1853. godine, Saferska naredba iz 1859. godine, Muharemski zakon iz 1867 godine i Sevalski zakon iz 1869. godine. 8 8 ) Prema popisu stanovnitva iz 1910. godine struktura poljoprivrednog stanovnitva u BiH je bila sljedea:
stoje
1. a) b) c) d)
posjednika koji su imali kmetove Bonjaka Srba Hrvata ostalih
glava porodice 9.537 (91,15 %) 633 (6,05%) 267 (2,55%) 26 (0,25%) 10.463
sa lanovima porodice 35.719 3.227 1.339 115 40.460
2. slobodnih seljaka a) Bonjaka b) Srba c) Hrvata
77,518 (56,65%) 35.414 (25,87%) 22.916 (16,74%) 136.857
338.811 111.905 4.805 634.789 16.127 333-739 94.992 62 444.92089'
3. Kmetova a) Bonjaka b) Srba c) Hrvata d) ostalih
3.653 (4,58%) 58.895 (73,92%) 17.116(21,49%) 13(0,01%) 79.677
82. AAvdi, Jugoslovensko 83. Isto, st. 120. 84. Mr.AvdijaAvdi, 85. Isto, st.
turski pregovori o iseljavanju muslimanskog stanovnitva u 87. Hamdija Azabagi, "Pravosue", br. 88. Isto.
periodu izmeu dva rata, Novopazarski zbornik, br. 15, Novi Pazar, 1991, str. 119. Hajduka i komitska djelatnost u Sandaku (1878-1925), Novopazarski
1, Sarajevo 1937. god. Vien und
zbornik br 6. st. 155. 157-159.
89. DrA.Feifalik: Ein, neuer aktueller Weg zur losung der bosnischen Agrarfrage, Leipzing, 1916. str. 136.
164
165
Austrougarska vlast je Bonjacima do 1910.godine oduzela 215.374 dunuma /cinije i podijelila na 8.621. porodicu sa 52.504. lana, ime se javio pokret iselja vanja Bonjaka. Najvie ih se iselilo 1910.godine - preko 17.000, a od 1881. -1912. Igelio se 71.471. Bonjak, a drugih naroda je bilo znatno manje. 9 0 1 11 Makedoniji je bilo uglavnom kolonizirano stanovnitvo iz Bosne i Hercego vine i Male Azije do 1912.godine koju je napustilo usljed najezde srpske vojske. Da bj SS izmijenio nacionalni sastav stanovnitva Vlada Kraljevine Srbije je 20.11.1914. gl idine donijela Uredbu o naseljavanju u novoosloboenim i prisajedinjenim oblaslini.i Kraljevine Srbije kojom se potpisivalo da e na naputenim imanjima biti dodjeljivana zemlja domorocima i graanima iz starih granica Kraljevine Srbije. Naseljenicima su bile pruane sljedee povlastice: besplatan prevoz, besplatna graa, oslobaanje od poreza i dabina, s tim to se naseljenik mora naseliti u roku od 6 mjeseci, apravo svojine je sticao nakon 15. godina od dana naseljavanja. Slino slanje vladalo je i u Crnoj Gori. Raspadom Austo-Ugarske u Bosni i Hercegovini "Palila su se ita, begovski ardaci, kue, unitavao se fundus instruktus, a zemlje se jednostavno prisvajale. U k i ug( ivima posrednika zamro je od straha i trepeta pred ovim terorom svaki osjeaj Itvarne i osobne sigurnosti". 91) i nije bio dravnog aparata koji je titio feudalne posjednike! u ostalim jugoslovenskim krajevima, posebno ge su ivjeli Bonjaci vladalo je uvjerenje daje propau Austro-Ugarske i Turske nastao pravi trenutak &.\ se ostvare nacionalne tenje oduzimanjem zemlje putem zakona "cujus regio ejus religio" - koje je vjere vladar, takva je zemlja. Znaajnu ulogu je odigrala srpska vojska koja je obezbjeivala nasilno prisvajanje imovine od strane Srba. Narodno vijee Srba, Hrvata i Slovenaca u Poslanici seljacima 14.XI. 1918. godine je slubeno obavijetilo javnost i poruilo mu: "U naoj dravi Slovenaca, 11 rvat a i Srba moi e svaka obitelj, danas i za dugo vremena, dobiti dosta i to plodne zemlje za svaki posao, a da se nikom ne uini nasilje, nepravda i teta. To e se sprovesti po zakonu, jer ako nije po zakonu nastat e klanje i najzad e oteti sve siledije, pa e najpoteniji, najmirniji i najmarljiviji ostati i opet bez ige iega."92) Na osnovu ove "poslanice" zaduene su pokrajinske vlade Slovenije, Dalmacije, Bosne i Hercegovine i Narodno vijee za Baku, Banat i Baranju da sastave povjerenitva koja e za svoje podruje izraditi Narodnom Vijeu Srba, Hrvata i Slovenaca osnove agrarnih reformi. Meutim, Narodno vijee nije donijelo nijed 93 nu konkretnu mjeru. '
90. hto, 139.
91. Udruenje zemljoradnika za BiH, Obespravljeni, Sarajevo 1920. str. 28. 92. FerdoSii, Dokumenti opostanku, Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Zagreb 1920. str. 247. 93. Dr. Josip Tukovi, Zbirka propisa, Agrarna reforma I dio, str. 225.
Regent Aleksandar Karadordevi je 6. januara 1918.godine izdao Proglas narodu, u kojem je pored ostalog naglasio: - "Ja elim da se odmah pristupi pravilnom reenju agrarnog pitanja i da se ukinu kmetstva i veliki zemljini posedi. U oba sluaja zemlja e se podeliti meu siromane zemljoradnike s pravinom naknadom dosadanjim vlasnicima njenim. U slobodnoj dravi naoj moe da bude i bit e samo slobodnih vlasnika zemlje. Zato sam pozvao Moju vladu da odmah obrazuje komisiju, koja e spremiti reenja agrarnog pitanja, a seljake - kmetove pozivam, da se poverenjem u moju Kraljevsku re mirno saekaju, da im naa drava zakonskim putem preda zemlju, koja e unapred biti samo Boja i njihova, kao stoje to ve odavno u Srbiji."94' Na ovaj nain se eljelo ukidanje feudalnih odnosa uz dodjelu zemlje onima koji e je obraivati i obeanje vlasnicima zemlje da e im za oduzetu zemlju pripasti pravina naknada a ista biti besplatno podijeljena seljacima. Radi realizacije navedenih ciljeva usvojene su "Predhodne odredbe za pripreme agrarne reforme" 95 ' (u daljem tekstu Predhodne odredbe) koje su postale - agrarni Ustav zemlje. U prvom paragrafu se propisuje razrjeenje i zabrana novih kmetskih odnosa u Bosni i Hercegovini i "novim krajevima Srbije i Crne Gore". Kmetovi su proglaeni slobodnim vlasnicima kmetskih zemalja (paragraf 2). Vlas nicima zemlje drava je garantovala pravinu naknadu, s tim to e ista biti isplaena na nain i postupak predvien posebnim zakonom (paragraf 3), uz uraunavanje haka za 1918. godinu (paragraf 5). U treem poglavlju se propisuje postupak pod jele velikih posjeda u skladu sa sljedeim naelima: 1) svi se veliki posjedi ekspropiriu; 2) za ekspropirisanu zemlju se dodjeljuje odteta; 3) zemlja se dod jeljuje onim dravljanima koji se bave zemljoradnjom; 4) postojei ugovori o zak upu se raskidaju ili na zahtjev zakupaca mijenjaju, a izdavanje zemlje u podzakup se zabranjuje. U etvrtom poglavlju proglaeni su svi vei umski kompleksi u svojinu drave i uz otetu vlasnicima koja e biti regulisana posebnim zakonom. Prethodne odredbe su predstavljale program Vlade iako su njihove norme imale obavezujui karakter, bez obzira to su bile nelegalne - protivne Ustavu Kraljevine Srbije, jer je lanom 13. Ustava Kraljevine Srbije bilo propisano da "svojina je nepovredna, ma kakve prirode bila. Niko ne moe biti prinuen da svoje dobro ustupi za dravne ili druge javne potrebe niti se pravo privatne svojine moe radi toga ograniiti, osim gde zakon doputa i uz naknadu po Zakonu". 96 ' Prethodne odredbe su imale "prednost u tome to ne donose detalje. Njima se htjelo uglaviti daje dravna vlast odluila bezuvjetno sprovesti agrarnu reformu i iz njih se vidi da
94. Slubene novine od 28.1.1919. godine. 95. Slubene novine od 27.11.1919.godine 96. Dr. S. Seerov, Iz nae agrarne politike, 1919 -1929. Beograd, 1930, str. 9.
166
167
e se ta odluka provoditi u radikalnom smjeru. Sve drugo moralo se i mora se prepustiti nareenjima specijalnih zakona, odnosno naredaba, nakon svestranog 97 strunog prouavanja odnosnih pitanja i prilika". ' Bivi veleposjednici u Bosni i Hercegovini su osnovali Udruenje zamljoposjednika 2. V. 1919. godine sa sjeditem u Sarajevu, koje je imalo mjesne odbore u svim gradovima i koje je okupljalo pored Bonjaka i Srbe i Hrvate koji su predali Regentu i Vladi posebni memorandum. Upueno je Vladi u Beogradu 3. septem bra 1919. godine "12 opunomoenih delegata, zemljoposjednika iz Sandaka", kojim su traili da se "shodnim nainom opozove naredba kojom se rjeavaju nasunog hleba svi vlasnici" a zatim dodali "...neka bi po uzakonjenom obiaju". Zatim tvrde da se protiv "haka" ivije i nisu bunili "dok nisu tajnim agitacijama nagovorili" i dok nije "pometnja i omraza u narod baena". 98 ' Meutim, jedinice srpske vojske i dandamerija koje su "zavodile" red u Sandaku, Staroj Srbiji i Makedoniji su rjeavale stvar na licu mjesta u ime nacionalnih interesa drave poto je u pitanju bilo bonjako stanovnitvo kojem nije plaen ni dinar za otetu zemlju. Iako je u Prethodnim odredbama bilo ogranienja na sticanje svojine lica koja su osuivana zbog otimanja, samovlasnog dijeljenja i pljakanja tuih imanja ove odredbe se nijesu primjenjivale, a ista ogranienja su se odnosila i u Zakonu o ureenju agrarnih odnosa u ranijim pokrajinama June Srbije i Crne Gore od 5.XII 1931. godine.99' sa izmenama i dopunama od 24. VII. 1933. godine, 100 ' kojim je propisano da novi korisnici agrarne reforme ne mogu biti lica: koja su osuena za ela uinjena protivu drave i njenih interesa, koja su se odmetnula od vlasti i nalaze se u bjekstvu iz koga ine ili mogu da ine krivina djela i lica koja lino ili sa svojom porodicom ne obrauju zemlju. Na ovaj nain su se "zakonski" stekle mogunosti za potpunu diskriminaciju stanovnitva. U Bosni i Hercegovini i Sandaku je po zakonu o 101 beglukim zemljama od 3.XII 1928. godine ' uskraeno pravo potraivanja beglukih zemalja licima koja zemlju ne obrauju "sama sobom" i koja su na drugoj strani stekla trajnu, samostalnu egzistenciju102' i najamnicima, dvoranima, slugama i subaama, koji su dobili zemlju na obraivanje kao dio protivvrijednosti u slubi.103' Pored zemljoradnika, posebna kategorija subjekata agrarne reforme su bili dobrovoljci i to prije sprovoenja agrarne reforme, jer je Ministarski savjet Vlade Kraljevine Srbije 29.11.1917.godine donio na Krfu odluku daje svako lice koje bude
97. V. Kora, Agrarna reforma i njeni "prijatelji", Radnike novine, 18.VIII 1922. godine. 98. Milan Borisavljevi, Agrarna reforma u Novo-Pazarskom Sandaku, Beograd 1928. st. 20. 99. Slubene novine br. 285. iz 1931. godine. 100 Slubene novine br. 141. iz 1933. godine 101. Slubene novine br. 291. iz 1928. godine. 102. Slubene novine br. 148. iz 1921. godine 103. Slubene novine br. 305, iz 1928. godine
dobrovoljno stupilo u srpsku vojsku i u njoj uestvuje u predstojeim borbama dobiti nakon zavrenog rata u osloboenoj dravi dovoljno obradljive zemlje za naseljavanje. Ukupan broj doborovoljaca koji je uestvovao na Solunskom frontu je bio 32.219. Iako u Prethodnim odredbama nijesu bili predvieni kao posebna kategorija, dobrovoljci su stekli pravo Uredbom o dobrovoljcima od 18. XII. 1919.godine kojom je bilo propisano da svaki dobrovoljac, ili njegova porodica, shodno nareenju Ministarstva za agrarnu reformu, imaju pravo na besplatan zak up po 5 ha. za borca i po 3 ha. za neborca i to u mjestima ge e im ta zemlja dati potpunu svojinu. Krug doborovoljaca se irio pa je 1921.godine prema upustvu Ministarstva za agrarnu reformu, status dobrovoljaca priznavan i na osnovu izjave dva svjedoka pred dravnim organom. Ovaj krug se irio svakodnevno, pa su od lukom Ministarskog savjeta od 3. septembra 1921. godine sve dobrovoljake priv ilegije imali i lanovi etnikih organizacija. Uredba je zamijenjena Zakonom o dobrovoljcima od 30.XII. 1921. godine, kojom je, opet proiren krug lica, pa se odnosio i "na lica za koja bude utvreno da su svojim radom i portvovanjem pomagali ostvarivanje narodnog osloboenja i ujedinjenja nainom istim ili slinim", te je ovaj krug proiren i na: a) lica koja su uestvovala u bosansko-hercegovakom ustanku 1875/78; b) lica koja su se nalazila u sastavu bataljona "Pivko" u Italiji; c) lica koja su uestvovala u balkanskim ratovima i u ratu protiv Austro-Ugarske 1914-1918, i d) licima koja su kao vojnici makar i najkrae vrijeme bila u srpskoj vojsci u Rusiji.104' Sva lica kojima je priznat status dobrovoljaca dobijali su besplatno zemlju za naseljenje i to borci po 5 ha, a neborci po 3 ha, s tim to im je drava obezbjeivala materijal za izgradnju kua, a prilikom doele zemlje nije bilo od uticaja njihovo imovno stanje i nijesu imali obavezu da se na dodijeljenom zemljitu doseljavaju shodno Zakonu o izmenama i dopunama Zakona o doborovoljcima iz 1928. god ine. 105 ' Pored politikih i socijalnih ciljeva, glavni cilj agrarne reforme su bili naciona lni ciljevi jer su regent Aleksandar Karadordevi i Vlada Nikole Paia imali za cilj da pored podmirenja zamljom licima koja je obrauju ojaaju nacionalni srpski ivalj u odreenim mjestima i oslabe ekonomsku poziciju Bonjaka, ostavljajui ih bez zemlje ime su oni bili prinueni da se iseljavaju, jer ni u jednom sluaju u ovom periodu subjekti reforme nijesu bili Bonjaci. Toliki znaaj je pridavan nacionalnim 106 ciljevima reforme, da se tvrdilo da su one prvorazredne vanosti. ' Organi koji su sprovodili agrarnu reformu zavisili su od mjesta u kojima se ona
104. Slubene novine br. 221. iz 1928. godine. 105. Slubene novine br. 26. iz 1930. godine. 106. Dr.M. Kosti, Nacionalna i socijalna refonna, "Misao", Knjiga XV, Beograd, 1924. st. 630.
168
169
sprovodila. Dok su u drugim pokrajinama agrarnu reformu sprovodili agrarni su dovi, u mjestima ge su ivjeli Bonjaci agrarnu refornu su sprovodili administra tivni organi i policija. Tako je u Bosni i Hercegovini sprovoenje agrarne reforme vrila pokrajinska vlada preko ureda sreskih naelnitva za agrarnu reformu. Starjeine sreskih ureda vrili su ulogu povjerenika za agrarnu reformu, a umjesto agrarnih odbora formirane su "seoske agrarne komisije" od trilica u koje su, po Uredbi o pobiranju (etvi) prihoda u 1919. godini sa beglukih zemljita od 22. jula 1919. godine bili predstavnik sitnih zemljoradnika i feudalnih zemljoradnika, a predstojnik je bio predsjednik sreskog agrarnog ureda. U Sandaku i Kosovu su agrarnu reformu sprovodili policijski organi sve do 1931. godine kada su se zakonom o naseljavanju junih krajeva od 11. juna 1931. godine formirali sljedei organi: 1. Vrhovno povjerenitvo agrarne reforme u Skoplju sa 12 agrarnih povje renitava za srezove najmanje dva i najvie jedanaest, 2. Komisija za ogranienje zemljita u iji sastav su bili predstojnik -slubenik agrarne administracije kojeg je odreivao vrhovni povjerenik agrarne reforme, referent za poljoprivredu, geometar i po potrebi referent za zdravlje, umarstvo i hidrotehniku. 3. Savjetodavni odbor za naseljavanje kojeg su inili - pomonik ministra pol joprivrede, vrhovni povjerenik agrarne reforme u Skoplju, ef odsjeka za naselja vanje junih krajeva i izaslanici za naseljavanje. Agrarni sudovi su osnovani shodno Zakonu o ureenju agrarnih odnosa 5.XII. 1931. godine u svim srezovima, a Vii agrarni sud je imao sjedite u Skoplju, koji su radili vrlo kratko. Sprovoenje agrarne reforme u Sandaku, Makedoniji i Kosovu je zbog specifinosti koj e smo naveli imao posebnu teinu, j er su ovi krajevi za politiare bili osvojeni, a ne osloboeni i nazivali su ih "Novi krajevi Srbije i Crne Gore" ili "Juni novi krajevi". Tako je kralj Aleksandar Karadordevi tretirao Makedoniju kao svoj feudalni posjed i paaluk "gde je bio nosilac sve vlasti koju je izvravao preko dandamerije i svojih generala".107' Zbog brutalnog odnosa vlasti u ovim podrujima gaeni su svi vidovi naciona lnog osjeanja bonjakog i albanskog naroda i stvorenje napremostiv jaz izmeu starosjedelakog stanovnitva i novih kolonista, koji je dostigao takav nivo da zbog represija dolazi do odmetanja itavih sela protiv kojih se vlast brutalno razrau navala. Na ovaj nain su sprovoeni velikosrpski nacionalni programi, s ciljem da se cjelokupno bonjako stanovnitvo iseli i da se na njihovim imanjima nastane srpski dobrovoljci i starosjedioci. Tako je do kraja septembra 1923. godine od 5.650
107. Dr. Ivan Ribar, Politiki zapisi II, Beograd 1949. str. 55.
familija koje su dobile zemlju u tzv. "Junoj Srbiji" bilo svega 468 starosjedelakih. ' UBosniiHercegovinikolonizacija do 1924. godine vrenajestihijskikroz uzurpaciju zemljita i bespravno prisvajanje, a uz naknadno prizanje uzurpantima od strane agrarnih vlasti. Posebno je vlast podsticala iseljavanje Bonjaka iz Bosne i Hercegovine s ciljem da na njihova imanja koja nijesu davana kolonistima i dobrovoljcima osnivaju preduzea sa domaom ili dovedenom radnom snagom. Kao primjer navodimo sljedee: "Do sad su se odselili Turci iz Pepelita. U ovom selu pre rata bilo je 500 kua, godine 1918. zateklo ih se samo 300, a danas se celo selo od svojih 4.000 ha, od kojih je 2.500 ha, ziratne zemlje, nalazi u rukama 43. nova sopstvenika. Veinom su Banaani, od kojih su 4. ininjera agronomije. Ima ih i iz Istre. I iz Tamjanika. I iz Tamjanika je takoe odselio dobar dio Turaka, a isto tako i iz Krivoloka. U Tamjaniku je naseljeno 20. banatskih Srba i Nemaca, a u Krivokoku je oko 700 ha. kupilo 6 osoba, od kojih su 2 lekara, 1 ininjer, i jedan ef fmansijskeupraveizBekereka.Zemljuneradesami,negosudoveU18maarskihfamilija i postavili ih kao momke".109' Zbog ovakvog stanja odnos domaeg stanovnitva i kolonista je bio otvoreno neprijateljski, a neprijateljstvo su potpomagale teroristike organizacije. "Kolonisti su ivjeli u neprestanom strahu i u najtesnoj borbi za odravanje... Bili su uvijek na oprezu i pripremi. Sa pukom su legali, sa pukom ustaj ali, i s pukom pored sebe i polj a obraivali. Ako je obno domain spavao, domaica je strau uvala. Kod svake pojave kaaka, potoci i gudure bili su sklonita ena i dece, tu bi ostajali vie puta i po dva dana, dok se situacija ne proisti. Ubistva i pljake bili su redovna pojava. ivotna je nesigurnost bila tako velika, da se naseljenici na osamljenim i izloenim mjestima nisu usuivali praviti ni solidne kue. Mnogi su tako iveli i po dve godine u zemunicama.110' Prema podacima koje su objavile agrarne vlasti o likvidaciji i rezultatima agrarne reforme do kraja 1935. godine oni izgledaju ovako: Koristilo se su imali kmetove kmetova begluara beskunika dobrovoljaca invalida ostali zemljoradn UKUPNO: porodica 113.103 54.728 25.752 4.483 2.542 48.972 249.580 %svih ukupno % od ukupnog interesenata dobijeno zemlju zemlj. fonda 45,31 775,233 60,2 21,93 400.072 31.11 10,32 28.458 2,22 1,80 22.415 1,74 l,o2 8.326 0,65 19,62 51.723 4,02 100,00 1.286.227 100,00 m '
108
108. Dr. M. Stojanovi, Poela zemlje i kolonizacija, "Ekonomist" br. 2, Beograd, 1924. god. 109. . Krsti, Kolonizacija u Junoj Srbiji, st. 74. Sarajevo, 1928. godine. 110. Isto, str. 74. 111. Dr. T. Risti, Borba za zemlju i agrarna reforma, Beograd, 1938. str. 58-59.
170
171
Iz navedene tabele se moe zakljuiti da je u fondu agrarne reforme pored kmetske i begluke zemlje ulo 110.992ha dravne i veleposjednike zemlje i daje podijeljena na 81.749 familije a ovi podaci se poklapaju sa izvjetajem iz Narodne 112 Skuptine iz 1933. godine. ' Rezultati agrarne reforme u tzv. junim krajevima i Crnoj Gori izgledaju ova ko: do kraja 1938. godine na 38.071 porodice ifija, napoliara, zakupaca, arendatora, i momaka, agrarni sudovi dosudili su 211.194 ha. Ukupno je ogranieno zemljita 602.588 ha, a otkupljeno 8.117 ha. od ega je dodijeljeno 236.00 ha. na 49.135 agrarnih subjekata.113' Rad na kolonizaciji je dao sljedee rezultate: podignuto je 330 naselja sa 12.689 kua, 46. kola i 32. crkve; za potrebe kolonista je iskopano: 248. bunara, 5 vodovo da, 73,302 metra kanala za navodnjavanje, 67.940 metra kanala za odvodnjavanje i 20.200 metara nasipa; omogueno je navodnjavanje 50.000 ha, i isueno 13.478 ha. movarnog zemljita.114' Prema podacima Vrhovnog povjerenitva agrarne reforme u Skoplju za podruje koje je pokrivao ovaj sud rezultati agrarne reforme su bili sljedei: Broj naseljenikih porodica 1; kolonisti 2. dobrovoljci 3. etnici 4. domoroci 5. optanti 6. sopstvenici u zamjeni 7. ugledna dobra 8. poljoprivredne kole 9. osnovne kole 10. crkve i manastiri 11. vojska 12. andamerija 13. kulturne ustanove 14. ispaa stoke 10.004 112 208 8.193 235 439 13 5 153 66 18 112 116
-
Agrarnom reformom u Kraljevini Jugoslaviji dinastija Karaordevia i Vlada Nikole Paia su uspjeli da slome ekonomsku mo Bonjaka, ime je izvrena nji hova pauperizacija to ih je prisililo na iseljavanje ime je izmijenjen nacionalni sastav stanovnitva. Drugi svjetski rat je sprijeio da se ne iseli gotovo itavbonjaki narod.
raspodijeljena povrina u ha. 75.223 704 1.619 22.259 1.368 4.802 220 127 217 647 1.167 122 1.538 2.846 131.859
115
19.674
'
115. RGavrilovi, Privreda June Srbije, Skoplje, 1933. str. 80.
112. Juraj Demetrovi, Agrarna reforma u Jugoslaviji, Beograd, 1933. str. 9. 113. Dr. T. Risti, Borba za zemlju i naa agrarna reforma, str. 86. Beograd, 1938. 114. Isto,
172
173
174
175
DEKLARACIJA PREDSTAVNIKA KRALJEVINE SRBIJE I PREDSTAVNIKA JUGOSLOVENSKOG ODBORA DONIJETA 20. JULA 1917. NA KRFU
Na konferenciji lanova prolog koalicionog i sadanjeg kabineta Kraljevine Sr bije i predstavnika Jugoslovenskog Odbora sa seditem u Londonu, koji su do sada paralelno radili, a u prisustvu i uz saradnju Predsednika Narodne Skuptine, izmenjene su misli o svima pitanjima, koja su skopana sa buduim zajednikim dravnim ivotom Srba, Hrvata i Slovenaca. Sreni smo, to i ovom prilikom moemo konstatovati da je meu lanovima Konferencije i ovoga puta vladala jednodunost u svima pitanjima budueg zajednikog dravnog ivota. Pre svega, predstavnici Srba, Hrvata i Slovenaca ponova i najodsudnije naglaavaju, da je ovaj na troimeni narod jedan i isti po krvi, po jeziku, govornom i pisanom, po oseajima svoga jedinstva, po kontinuitetu i celini teritorije, na kojoj nepodvojeno ivi, i po zajednikim ivotnim intersima svoga nacionalnog opstanka i svestranog razvitka svoga moralnog i materijalnog ivota. Ideja o njegovom nacionalnom jedinstvu nikada se nije gasila, mada je sva mo umna i fizika nacionalnog mu neprijatelja bila upravljena protivu njegovog jedinstva, njegove slobode i nacionalnog opstanka. Bio je podvojen u vie drava, a u samoj Austro-Ugarskoj izdeljen ne na tri plemenska imena, nego na jedanaest pokrajinskih uprava i trinaest zakonodavstava. Oseaj njegovog nacionalnog jedinstva i duh za slobodom i nezavisnou odravali su ga u neprekidnim vekovnim borbama na istoku sa Turcima, a na zapadu sa Nemcima i Madarima. Brojno slabiji i od istonog i od zapadnog neprijatelja, on nije mogao sam obezbediti svoje narodno i dravno jedinstvo, svoju slobodu i svoju nezavisnost, jer i na istoku i na zapadu njegovom vladao je protivu njega surovi princip sila nad pravom. Alije na narod doekao as, kad nije vie usamljen u svojoj borbi. Borba koju
177
je nemaki militarizam nametnuo Rusiji, Francuskoj i Engleskoj za odbranu njihove asti i slobode i slobode i nezavisnosti malih drava, pretvorila se u borbu za slobodu sveta, za pobedu prava nad silom. Svi narodi koji ljube slobodu i nezavisnost udruili su se da se zajedniki brane, da po cenu svih rtava spasu civilizaciju i slobodu, da stvore nov meunarodni poredak zasnovan na pravdi i slobodi svakog naroda da se sam opredeljuje i sam osniva svoj dravni i nezavisni ivot, te da se na taj nain zasnuje nov, miran i trajan period razvitka i napretka oveanstva, i obezbedi svet za veita vremena od ovakve katastrofe, to je prouzrokovala osvajaka e nemakog imper ijalizma. Plemenitoj Francuskoj, koja je proklamovala princip slobode naroda, i slo bodoumnoj Engleskoj, pridruie se velika amerika Republika i nova slobodna i demokratska Rusija, da u svojim manifestima objave pobedu slobode i demokratije kao glavni cilj rata, a naelo slobodnog samoopredeljenja naroda, kao osnovni princip novoga meunarodnog poretka. Na troimeni narod koji je najvie stradao od grube sile i nepravde, koji je za svoje pravo slobodnog samoopredeljenja podneo najvee rtve, prihvatio je sa oduevljenjem taj uzvieni princip kao glavni cilj ove strane borbe, nepotovanje prava samoopredeljenja naroda. u koju je gurnulo ceo svet
upotrebljavati slobodno u svima prilikama. 5.) Sva tri narodna imena: Srbi, Hrvati i Slovenci potpuno su ravnopravni na celoj teritoriji Kraljevine, i svako ih moe slobodno upotrebljavati u svima prilikama javnog ivota i kod svih vlasti. 6.) Obe azbuke, irilica i latinica, takoe su potpuno ravnopravne i svako ih slobodno moe upotrebljavati na celoj teritoriji Kraljevine. Sve dravne i samoupravne vlasti dune su i u pravu upotrebljavati ijednu i drugu azbuku, saobraavajui se tome elji graana. 7.) Sve priznate veroispovesti vrie se slobodno i javno. Pravoslavna, Rimokatoika i Muhamedanska veroispovest, koje su po broju sledbenika najjae u naem narodu, bie jednake i ravnopravne prema dravi. Na osnovu ovih principa zakonodavac e se starati da se uva i odrava Konfe sionalni mir, koji odgovara duh i prolosti celokupnog naeg naroda. 8.) Kalendar treba to skorije izjednaiti. 9.) Teritorija Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca obuhvata svu onu teritoriju, na kojoj ivi na troimeni narod u kompaktnoj i neprekidnoj masi, i ona se bez povrede ivotnih interesa celine ne bi smela krnjiti. Na narod ne trai nita tue; on trai samo svoje i eli, da se sav kao jedna celina, oslobodi i ujedini. I zato on, svesno i odluno, iskljuuje svako delimino reenje svoga narodnog osloboenja i ujedinjenja. Na narod postavlja kao jednu nerazdvojnu celinu problem svoga osloboenja od Austro-Ugarske i njegovog ujedinjenja sa Srbijim i Crnom Gorom u jednu dravu. Po naelu slobodnog narodnog samoopredeljenja nijedan deo ove celine ne moe se pravino odvojiti i prisajediniti drugoj kojoj dravi bez pristanka samog naroda. 10.) Jadransko More, u intersu slobode i ravnopravnosti sviju naroda, bie slo bodno i otvoreno svima i svakome. 11.) Svi graani (dravljani) na celoj teritoriji jednaki su i ravnopravni prema dravi i pred zakonom. 12.) Izborno pravo za izbor narodnih poslanika za Narodno Predstavnitvo, kao i izborno pravo za optine i druge samoupravne jedinice, jednako je i opte, i vrie se neposrednim i tajnim glasanjem po optinama. 13.) Ustav, koji e posle zakljuenja mira doneti Ustavotvorna Skupitna, izabra na na osnovu opteg i jednakog, neposrednog i tajnog prava glasa, bie osnova elom dravnom ivotu, izvor i utoka sviju vlasti i prava, i po njemu e se ureivati celokupni dravni ivot. Ustav e dati narodu i mogunost da razvija svoje posebne energije u samou pravnim jedinicama, obeleenim prirodnim, socijalnim i ekonomskim prilikama.
I autorizovani predstavnici Srba, Hrvata i Slovenaca, konstatujui da je jedini i neodstupni zahtev naega naroda, zahtev koji on postavlja na osnovu naela slobod nog samoopredeljenja naroda, da bude potpuno osloboen svakog tuinskog ropstva i ujedinjen u jednoj slobodnoj, nacionalnoj i nezavisnoj dravi, sloili su se da ta njihova zajednika drava bude zasnovana na ovim modernim i demokratskim prin cipima: 1.) Drava Srba, Hrvata i Slovenaca, poznatih i pod imenom Junih Slavena ili Jugoslovena, bie slobodna, nezavisna kraljevina, s jedinstvenom teritorijom i jedin stvenim dravljanstvom. Ona e biti ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija na elu sa dinastijom Karaorevia koja je dala dokaza da s idejama i oseajima ne dvoji od naroda i narodnu slobodu i volju stavlja vrh svega. 2.) Drava ova zvae se Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. A vladar Kralj Srba, Hrvata i Slovenaca. 3.) Ona e imati jedan dravni grb, jednu dravnu zastavu i jednu krunu. Ovi dravni amblemi bie sastavljeni iz naih sadanjih, posebnih emblema. Dravna celina obeleavae se dravnim grbom i dravnom zastavom. Dravna zastava, kao simbol jedinstva, isticae se na svima nadletvima Kralje vine. 4.) Posebne zastave, srpska, hrvatska i slovenaka ravnopravne su i mogu se isticati i slobodno upotrebljavati u svima prilikama. I grbovi posebni mogu se isto tako 178
Ustav se ima primiti, u celini, u Ustavotvornoj Skuptini brojno halifikovanom 179
veinom. I Ustav i drugi zakoni koje bude donela Ustavotvornu Skuptina, stupaju u ivot kad ih Kralj sankcionie. Tako ujedinjen narod Srba, Hrvata i Slovenaca sastavljao bi dravu koja bi bro jala oko 12 miliona dravljana. Ona bi bila garantija narodne nezavisnosti i svestranog narodnog kulturnog napretka, jak bedem protiv germanskog nadiranja, nerazluni saveznik sviju onih kultrunih naroda i drava koje su istakle princip prava i slobode naroda i princip meunarodne pravde, i dostojan lan nove meunarodne zajednice. Dano na Krfu, 7. jula 1917. godine. Predsednik Jugoslovenskog Odbora, Dr. Ante Trumbi, s.r. Predsednik Ministraskog Saveta Ministar Inostranih Dela Kraljevine Srbije Nik. P.Pai s.r. lz knjige Bestidna zemlja Milovana ilasa koji je postao pisac sv jetskog ranga, donosimo jedan izvadak o pokolju u Sahoviima novembra 1924. godine. Povod pokolja bila je pogibija crnogorskog prvaka Boka Bokovia i sumnja da su ubustvo izvrili Muslimani. Otac ilasa, andarmerijski oficir i niz njegovih roaka, uestvovali su u ovome pokolju. ilasovo pisanje o ovome je autentino svjedo anstvo, pisano otvoreno, potresno i prije svega poteno. Bilo je politiara, koji su imali za cilj oslabiti muslimane, unititi njihovu slogu pobijeenih. To su bili oni koji su uzbueni narod hukali na krstaki pohod protiv muslimana. Ali glavni uzrok je svakako leao u mentalitetu stanovnitva: uroena vjekovna mrnja na Turke, elja za osvetom svega to su muslimani u prolosti uinili Crnogorcima, kao i pohlepa za zemljom, koju su porobili Turci poslije bitke na Kosovu u etrnaestom stoljeu. Crnogorci se za ovo nisu naroito organizirali; oni su se spon tano stavili pod komandu penzioniranih oficira, koje su putem pronali. Takvog osvetnikog pohoda nije nikada bilo. ovjek nije mogao ni slutiti da je tako neto moglo biti sakriveno u takozvanoj narodnoj dui. Pljaka iz 1918. g. bila je prema ovome nevina djeija igra. Veina ovih krstaa stidjela se kasnije svojih dijela. Ali ona ih je uinila. Takoe je moj otac, koji nije imao osobitih svirepih naklonosti, u najmanju ruku ne vie od svih drugih Crnogoraca. Nikada poslije nije htio o ovome da razgovara. Zalio je svoje uestovanje u ovoj akciji, kao jedan pijanac, koji poini zloin i kasnije se otrijezni. andari malog grada preko Tare, kao i veina inovnika optine bili su uglavnom Crnogorci i inili su ono to je rulja od njih traila. U Sahoviima su te vlasti dale obavjetenja da e jedna grupa muslimana, koji su kao taoci pritvoreni, biti sprovedena u Bijelo Polje. Crnogorci su ovu kolonu taoca saekali kraj groblja i masakrirali ih, kojom prilikom je poubijano preko pedeset istaknutih muslimana. 180 Slian prepad tre181
MILOVAN ILAS POKOLJ U SAHOVICIMA
baoje biti izvren i prema muslimanima Bijelog Polja, inae miroljubivim i marljivim ljudima. Njih su takoe, kao taoce, pod straom, trebali transportovatipreko Sahovia. U zadnji momenat ovo je sprijeio jedan srpski oficir jugoslovenske vojske. Unitenje muslimanskih naselja i ivlja uzelo je takve mjere da je morala inter venirati vojska, jer je andarmerija bila pasivna i nepouzdana. Ovi dogaaji su se pretvorili u malom u pravi vjerski rat, pri emu je stvarno samo jedna strana bila ubijana... Oko tristapedeset osoba bilo je na bestijalni nain ubijeno. Kod ove trke za ubistvom dolo je do silovanja ena, jednog zloina koji je do tada kod Crnogoraca vaio kao nedopustiva sramota... im je dolo do intervenicije vojske uviela je i rulja ozbiljnost situacije i povukla se. Ali potom opustie muslimanska naselja. Muslimani prodadoe svoje posjede za bagatelu i odselie u Tursku. Tako predio Bijelog Polja i Sahovia, to kroz masakr to kroz strah opustje i mjesto muslimana doselie Crnogorci. Ova djela izazvale optu odvratnost, ak i kod uesnika. Moj brat i ja bili smo uasnuti. Mi smo prebacivali ocu, jer je bio jedan od predvodnika rulje. Poslije se on pravdao, da je mislio, da se radi samo o nekoliko muslimanskih prvaka. On se takoe distancirao od zloina, tumaei ih kao pojavu, koju ni ja ni moj brat nismo u stanju da shvatimo, kao neizbjeivi unitavajui rat meu dvije vjere, koji se ne vodi tek od danas. Objema stranama bilo je sueno da gaze u krvi. Samo jai mogao je u ovoj borbi da ostane na povrini. Iako je Jugoslavija imala tada parlamentarnu ustavnost, bila je itava afera zabaurena. Da je provedena savjesna istraga, moglo se krivce i voe ustanoviti. Ali uopte nije bilo nikakve istrage. Dva ili tri andara iz Sahovia kanjeni su manjima kaznama, jer su taoce predali svjetini. Bila je najavljena jedna opta istraga, koja se pokazala kao obina komedija. Ono to je svaki moral i red ponitilo, nisu bila toliko sama ubistva, koliko nain na koji su izvedena. Nakon to su taoci u Sahoviima bili poklani, iao je jedan seljak iz naeg sela Sekula, od jednog mrtvaca do drugoga i prerezao im ile na nogama. Tako se radi na selu sa volovima nakon to ih se sjekirom oborilo, da se ne bi mogliponovo dii, ukoliko su jo ivi. Neki su u depovima mrtvaca nali komade eera natopljene krvlju, kojeg su kasnije jeli. eca su bila trgana iz naruja majki i sestara i pred njihovim oima zaklala... Muslimanskim svetenicima upali su brade i urezivali krstove u elo. U jednom selu zavezali su jednu grupu ljudi za plast sijena izapalili. Nekisu kasnije tvrdili da je plamen iz zapaljenih tjelesa bio purpurno crven. Jedna grupa napala je jednu usamljenu kuu. Seljak je upravo gulio janje. Oni su imali namjeru da ga strijeljaju i zapale kui, ali oguljeno janje im je dalo ideju da seljaka objese za noge na ljivu, jedan mesar mu je ogulio lobanju sjekirom pazei da ne povrijedi tijelo. Onda je rtvi razrezao 182
grudi. Srce je jo tuklo. Mesar je golom rukom istrgao srce i bacio ga psetu. Kasnije se prialo da ga pseto nije taklo. Jer ak ni pseto nee turskog mesa. Ako ovjek hladno promisli, moe da izgleda da nije bitno na koji nain budu ljudi ubijani i ta se poslije toga dogaa sa njihovim tjelesima. Ali nije tako. Upravo ta injenica da su oni pronalazili tako zaprepaujue naine ubistva, da su ljude klali kao ivotinje, djeluje najuasnije i otkriva cijelu mranu prolost njihove due ubica. U ovoj zemlji ubistvo nije neto zastraavajue. Na to se nauilo. Ali neovjeni nain ovih ubistava i sadistiki uitak u tome pobudili su otpor i jednodunu osudu i ako se kod rtava radilo o muslimanima... Da nepravda bude potpuna, nisu muslimani oni koji su ubili Boka, nego crnogor ski prvaci iz Kolaina. Moj otac je to kasnije saznao od jednog povjerljivog ovjeka.
183
MEMORANDUM KRALJU ALEKSANDRU O KRVOPROLIU U AHOVIIMA

Grozna krvoprolia, poinjena ovih dana nad nama muslimanima u optinama Pavinom Polju i Sahoviima, sreza i okruga bjelopoljskog, sile nas, da se obratimo Vaem Velianstvu i da Vam iznesemo nepravde, koje nas taru i koje se vie podnositi ne mogu, jer je iznad ovjeije snage podnoenja i daleko manjih nepravdi i strahota. Dana 7. novembra 1924. godine, poginuo je u mjestu Ceru optine mojkovake, gdje nikako nema muslimana, Boko Bokovi, bivi okruni naelnik Kolaniski. Kad se dogodilo to ubistvo prva je bila dunost dravne vlasti, da se preduzmu izvidi, pronau zliinci i predadu sudu, da im se sudi po zakonu. No mjesto toga dogodilo se neto strahovito, neto, to je nepojmljivo i nimalo laskavo za jednu pravno ureenu dravu. Dravne vlasti, koje su bile blagovremeno upozorene, da se pravoslav ni spremaju, da pod izlikom osvete poginulog Bokovia izvre pokolj nad musliman ima, dopustile su da se oko 2000 Kolainaca i Poljana iz Crne Gore s mjesnim pravo slavnim iteljima i naseljenim Crnogorcima, oboruaju, skupe i krenu na udaljena muslimanska naselja, da izvedu "krvnu osvetu". Prije nego preemo na samu stvar usloboujemo se istaknuti jednu koliko vanu i znaajnu toliko i alosnu okolnost. Poginuli Boko Bokovi pokopan je 9. novembra u Poljima u Staroj Crnoj Gori. Na pogrebu na kojemu su izmeu, ostalih Vaih in ovnika bili prisutni i okrunih bjelopoljski Nikodem Cenovi, poglavar Bjelopoljski Lozo Bogievi i ef finansijske uprave Milan Teri, drani su govori koji su morali masu raspaliti protiv muslimana. Naroito je ef finansijske uprave u Bijelom Polju, iji otac bivi sreski naelnik u Bijelom Polju odgovara za zloine poinjene za vrijeme svoga slubovanja u 1920. godini, drao govor koje je bio uperen protiv muslimana i oigledno nagovarao na pokolj. Iodma nakon pogreba u noi od 9. na 10. novembra die se oko 2000 oboruanih Kolainaca, Poljana i drugih, te u liniji od 19 km navalie u isti as na muslimanska sela, od kojih je vlast prije dva dana pokupila svo oruje i predala ga pravoslavnim iteljima u oblinjim krajevima. U isto vrijeme kada su oboruani napadai bili spremni na napadaju na muslimane, dravne vlasti - valjda da olakaju akciju napadaa i osujete eventualni odpor muslimana - pokupile su kune starjeine i jae ljude ugroenih muslimanskih sela kao taoce i odveli ih u zgradu 185
poglavarstva u ahoviima. Tu je taocima reeno, da ih trai bjelopoljsko naestvo i da je ovo koje su same mogle i morale ovo nareenje - ako je postojalo - izvriti, pozvali su napadae, predale im svezane taoce muslimane, da ih toboe otprate u Bijelo Polje. Ti zlikovci primili su svezane taoce da ih navodno otprate u Bijelo Polje, ali, da li su ti zlikovci dobili nalog od vlasti da povjerene im taoce i pobiju, ne znamo. Znamo samo to da su tipratioci-zlikovci u daljini do 250 metara od sreskog naelstva ubili 58 taoca, doksusetroica odkupili. Dijete od 13godina spasio jeneki Novak HaaninizSahovia, koji radi svoga plemenitog ina mal da nije zajedno sa svojom familijom istu sudbinu doivio, od ovih zlikovaca kao i ubijeni taoci. Odmah nakon ubistva taoca uinjen je po noi opti napad po liniji od 19 km: poeli su u isto vrijeme paliti kue i ubijati staro i mlado, ene i ecu. Ne zna se broj rtava poginulih od noa i puke, kao i onih, koji su u svojim kuama izgorjeli. Broj ljudskih rtava iznosi na stotine, a materijalna teta u sagorjelim kuama i pljaki nije jo procijenjena. Dok su se te strahote dogaale, mjesne dravne vlasti nijesu nita preduzele protiv tih zvjerstava, ve su svojim pa sivnim dranjem oiglednopotpomagale ta zloela. Jedini okruni naelnik izPljevalja, dakle iz drugog okruga pritekao je u pomo napadanutim muslimanskim nevol jnicima i to je ostalo muslimanskog iteljsh'a u ivotu, ima se zahvaliti pljevaljskom okruom naelniku gospodinu Krekoviu. Mi se Vama jadamo, jer smo duboko osvjedoeni da drugome kome nemamo. Po ustavu i mi muslimani imali bismo uivati jednaku zatitu vlasti, morali bismo imati slobodu i sva druga graanska prava. Ustav i zakoni ova nam prava ne oduzimaju ni u sluaju kada bi ko od nas muslimana bio kriv umorstvu Boka Bokovia. Morao bi i u tome da presuuje nadleni sud i da kazni samog ubicu i sauensike. Ali na alost dravne vlasti bjelopoljskog okruga pustile su da njihovu dunost vre naoruane mase, razjarene od samih organa dravnih vlasti, i da napadaju naa imanja, ubijaju nau sitnu djecu i ene. To je strana pojava koja sigurno nee sluiti na ugled nikakvoj dravi. I suvie strane tete i bolovi te vjeiti strah za svoj ivot i imanje, koje podno simo, ne mogu se izkazati, jer su zvjerstva poinjena, ne u doba ratnih zapletaja, ve u miru - nad iteljstvom, koje nije nita skrivilo, osim to je muslimanske vjere. Iznosei ovo Vaem Velianstvu elimo, da na ove strane pojave skrenemo Vau panju i da Vas zamolimo za zatitu, jer nikome drugome ne vjerujemo. Ne moemo vjerovati zbog toga, to se po naim uredima namjetaju ljudi ne po sposobnostima i estitosti svojoj, ve po partiskom pripadnitvu. Naravno da se pri takvim okolnostima moraju da gaze zakoni i moraju da trpe nevini, ime se ubija autoritet dravi, a i Vama Velianstvo. Bijeda i nevolja u koju smo ovakovim zvjerstvima dovedeni i svih onih naih ljudi, koji su sretnim sluajem izbjegli oitoj srmti, velika je. Mi smo ostali goli bez imanja i bez ige iega. Od redovnih sudova ne nadamo se zatite. Mi znamo da su u ovakvim 186
sluajevima na lice mjesta otpremane posebne anketne komisije, ali rezultat njihove istrage nije nam poznat. Mi nemamo nikakve nade od tih anketa, koje su u dobro upravljanim dravama nepotrebne i nepojmljive, ali gajimo samo jednu nadu, a ta je, da e Vae Velianstvo primiti nae nevolje na srce i odrediti, da se nae tete procijene i da nam se to prije isplati oteta, jer smo sad ostali bez ige iega, pa bi nam se brzom pomoi najbolje pomoglo u naoj nevolji. Sto se tie naeg daljnjeg opstanka, smjerno molimo Vae Velianstvo da uini shodnu odredbu, kojom bi nam se omoguilo da se dignemo s nae oevine i da se naselimo u kojem drugom kraju nae kraljevine, gdje bismo mogli mirno i nesmetano ivjeti i razvijati se pod orkiljern Vae zatite. Dozvolu za preseljenje traimo zbog toga, to smo uvjereni da e ostajanje na naim ognjitima izazvati ponovne pokolje i nasilje kao to je i sada izazvalo. Vaega Velianstva ali nesretni podanici: delegati optina Sahovii i Pavino Polje (slijede potpisi) /
187
ZAKON O NAZIVU IPODELI KRALJEVINE NA UPRAVNA PODRUJA OD 3. X 1929

Par. 1. Slubeni naziv drave Srba, Hrvata i Slovenaca je: Kraljevina Jugoslavija. Par. 2. Opta uprava u Kraljevini Jugoslaviji vri se po banovinama, srezovima i optinania. Banovina ima devet i to: 1. Dravska sa seditem u Ljubljani; 2. Savska sa seditem u Zagrebu; 3. Vrbaska sa seditem u Banja-Luci; 4. Primorska sa seditem u Splitu; 5. Drinska sa seditem u Sarajevu; 6. Zetska sa seditem na Cetinju; 7. Dunavska sa seditem u Novom-Sadu; 8. Moravska sa seditem u Niu; 9. Vardarska sa seditem u Skoplju. Par. 3. Utvruje granice banovina. Par. 4. Uprave grada Beograda, Zemuna i Paneva ine posebnu upravnu celinu i stoje pod neposrednom upravnom i nadzornom vlau Ministra unutranjih poslova i nosi naziv Uprava grada Beograda. Par. 5. Na elu banovine stoji ban. Ban se postavlja Kraljevim ukazom na predlog Ministra unutranjih poslova u saglasnosti sa Pretsednikom Ministarskog Saveta. Ban je predstavnik Kraljevske Vlade u banovini. On je van grupa i kategorija Zako na o inovnicima i ostalim dravnim slubenicima graanskog reda. Na njega se ne odnose ni propisi istog zakona u pogledu starosti. Par. 6. Ban vri najviu politiku i optu upravnu vlastu u banovini. Banu pripada pravo konanog reavanja po svima predmetima, njegove nadlenosti. Ban otpravlja poslove svoje zakonske nadlenosti pomou politiko-upravnih i strunih inovnika i pomonog osoblja. Njemu su potinjena sva nadletva i svi organi opte uprave u banovini. On vri sve poslove, koji spadaju u njegovu nadlenost i za njih lino odgo vara. Njemu dodeljeni referenti i pomono osoblje kao ipotinjeni organi vre svoj rad po njegovim uputstvima. Ban reava kao drugostepena opta upravna vlast po albama 189
protiv njihovih upravnih akata. Ban vri nadzor nad samoupravama. Ban vodi u sporazumu sa nadlenom vojnom vlau nadzor nad poslovima oko evidencije odbranbene snage, u koliko ovu evidenciju vode vlasti unutanje uprave. Par. 7. U nadlenost bana spadaju svi poslovi opte uprave, koji prema postojeim zakonskim propisima ne dolaze u nadlenost sreskih upravnih vlasti, a nisu pridrani za nadlenost Ministra. Par 12. Ban se stara za ekonomski i hdtumi razvoj u svome podruju, vodei rauna i o tome, da javni tereti ne spreavaju normalan ekonomski ivot i zdrav kulturni napredak Par. 13. Ban vri nadzor nad svima javnim vlastima i organima u banovini u pogledu njihovog rada. Njemu je naroito stavljeno u dunost, da budno prati rad sviju javnih organa u slubi kao i njihovo ponaanje van slube. Sve nepravilnosti proveravae u sporazumu sa stareinom dotinog nadletva, a prema potrebi o rezu ltatu izvestie nadlenog Ministra. Par. 15. Pratei sve znaajne pojave ekonomskog, kulturnog i socijalnog ivota u banovini, banje duan da o njima kao i o stanju javne bezbednosti i o svima vanim dogaajima u banovini podnosi Ministru unutranjih poslova pojedinane ipovremene izvetaje sa eventualno potrebnim predloimo. Par. 19. Banu se dodeljuje kao pomoni organ pomonik bana. On zamenjuje bana u sluaju spreenosti u svima poslovima. (...) Par. 20. Ministar unutranjih poslova e po odobrenju Pretsednika Ministarskog saveta prema potrebi svojim reenjem grupisati izvesne srezove u pojedinim banovina ma u okrune inspektorate i odrediti njihova sedita. Na elu orkunog inspektorata stoji okruni inspektor. (...) Par. 22. Okruni inspektori su pomoni organi bana u svim poslovima javne bezbednosti na podruju njihovog inspektorata i svim ostalim poslovima koje im Min istar unutranjih poslova po predlogu bana odredi. Oni su potinjeni banu i vre u njegovo ime nadzor nad sreskim upravama i organima. Par. 24. Zakon o oblasnoj i sreskoj samoupravi od 26. aprila 1922. godine ukida se. Osoblje samoupravnih tela stavlja se na raspoloenje. Par. 28. Kad ovaj zakon stupi u ivot Ministar unutranjih poslova odluie o ukidanju onih drutava i ustanova, ije je plemensko obeleje, ili ime, cilj ili rad u suprotnosti sa dravnim i narodnim jedinstvom. Par. 29. od dana stupanja na snagu ovog zakona mogu se u opte isticati i nositi samo dravne zastave. Par. 30. Propisi svih zakona koji su u suprotnosti sa ovim zakonom prestaju vaiti. (...) 3. oktobra 1929. god u Beogradu 190
SPORAZUM CVETKOV1C-MACEK 23. AVGUSTA1939.

Smatrajui da je Jugoslavija najbolji jamac nezavisnosti i napretka Srba, Hrvata i Slovenaca, u cilju to pouzdanijeg i potpunijeg ouvanja javnih interesa, predsednik Vlatko Maek, prilazei reavanju hrvatskog pitanja, posle Ova vlada e po pristanku merodavnih kraljevske vlade Dragia Cvetkovi i Predsednik Hrvatske seljake stranke i Seljake demokratske koalicije dr. duih veanja, sloili su se u sledeem: I Potrebno je obrazovati zajedniku vladu. faktora, a na osnovu lana 116 Ustava, izvriti obrazovanje banovine Hrvatske, na nju sa dravepreneti odgovarajue nadlenosti i donetipolitike zakone. Ona e, u suglas nosti sa merodavnim faktorima, pripremiti sve stoje potrebno za preureenje dravne zajednice. \ // Savska i Primorska banovina, kao i srezovi Dubrovnik, Sid, Ilok, Brko (Dervehta), Gradaac, Travnik i Fojnica, spojie se u jednu koja e se zvati Banovina Hrvatska. Definitivni opseg Banovine Hrvatske odredie se prilikom preureenja drave; pri tome e se voditi rauna o ekonomskim, geografskim i politikim okolnostima. Tom prilikom izdvojie se iz gore navedenih srezova, koji su pripojeni Banovini Hrvatskoj, optine i sela, koja nemaju hrvatsku veinu. III U novim jedinicama kao i u dravi bie obezbeena ravnopravnost Srba, Hrvata i Slovenaca, kao i jednako postupanje u pogledu njihovog uea u vrenju javne slube. Isto tako bie obezbeena ravnopravnost usvojenih i priznatih veroispovesti. Ustavom, e se zajemiti jednaka osnovna granska i politika prava. TV Prenee se u nadlenost Banovine Hrvatske poslovi poljoprivrede, trgovine i industrije, uma i rudnika, graevina, socijalne politike, narodnog zdravlja, fizikog vaspitanja, pravde, prosvete i unutranje uprave. Svi ostali poslovi ostaju u nadlenosti dravne vlasti na celoj dravnoj teritoriji. Isto tako ostaju u nadlenosti dravne vlasti i poslovi koji su od osobitog znaaja po opte dravne interese, kao to su: staranje o dravnoj bezbednosti, suzbijanje antidravne i razorne propagande, izuzetnim putem i oduzimanja vrenje policijske obavetajne slube i osiguranje javnog reda i mira; za davanje dravljanstva nadlena je Banovina, osim dravljanstva dravljanstva; 191
rudarsko zakonodavstvo i dravna rudarska preduzea. Pri davanju rudarskih koncesija koje intersuju narodnu odbranupostupite Banovina sporazumno sa vojnom upravom. Ako ne bi dolo do sporazuma, odluuje Ministarski savet; izgradnja i odravanje dravnih saobraajnih sredstava i ostalih dravnih objeka ta; poslovi vera; meunarodni pravni saobraaj, s tim da se pravna pomo u vanparnikim stva rima vri direktno preko sudova; spoljna trgovina, kao i trgovina izmeu banovina i ostalih delova drave (jedinstvo carinskog i trgovinskog podruja); zakonodavstvo o merama i tegovima, o zatiti industrijske svojine, o poslovima privatnog osiguranja i osiguravajuim drutvima; ekovno pravo, trgovako pravo, steajno pravo, obligaciono pra autorsko pravo; menino pravi, vo, pomorsko pravo, o
zakona osnovae se Ustavni sud. VI Opseg nadlenosti i poloaj Banovine Hrvatske bie, zagarantovani i naroitom ustavnom odredbom, koja se nee moi menjati bez pristanka ove Banovine. VII Vlada e doneti nove propise o tampi, o udruenjima, zborovima i dogovor ima, o izboru narodnih poslanika, kao i o drugim stvarima, u koliko je to potrebno za sprovoenje sedite. sporazuma. Dosadanje banovine se pretvaraju u oblasti, zadravajui svoje nazive i svoje
propisivanje putem zakona optih naela prosvetne politike, kao i osnovnih naela lokalnim samoupravama; opta naela radnikog prava i osiguranja, kao i opta naela vodnog prava. U cilju osiguranja narodne odbrane obezbedie se vojnoj upravi potreban utkaj u oblasti proizvodnje i saobraaja. Vlada e pristupiti i prenoenju nadlenosti sa drave na Banovinu Hrvatsku odmah posle obrazovanja te Banovine. Banovini Hrvatskoj, da bi mogla uspeno svravati poslove svoje nadlenosti, ima se obezbediti potrebna drave. V Zakonodavnu vlast u stvarima iz nadlenosti Banovine Hrvatske vre Kralj i Sabor zajedniki, Sabor sastavljaju zastupnici, koje narod slobodno bira optim, jednakim, nep osrednim i tajnim glasanjem, sa predstavnitvom manjina. Upravnu vlast u stvarima iz nadlenosti Banovine Hrvatske vri Kralj preko Bana. Bana Banovine Hrvatske imenuje i razreava Kralj. Ban je odgovoran Kralju i Saboru. Svaki pismeni in Kraljevske vlasti u poslovima Banovine Hrvatske premapotpisuje Ban i snosi odgovornost za isti. Sudsku vlast u Banovini Hrvatskoj vre sudovi. Njihove presude i reenja izriu se i izvravaju u ime Kralja, na osnovu zakona. Dravi se obezbeuje nadzor nad izvrenjem Ustava i dravnih zakona od strane banovinskih 192 vlasti. Za reenje sporova nadlenosti izmeu drave i Banovine i za ocenu ustavnosti 193 finansijska samostalnost. se prilikom preureenja Definitivne kompetencije Banovine Hrvatske odredie
SRPSKI KULTURNI KLUB

Srpski kulturni klub (Klub) je osnovan 15. januara 1937. godine u Beogradu, kao oblik politikog udruivanja i djelovanja, u iji sastav su uli politiari, javni radnici,-naunici, pripadnici raznih politikih organizacija (radikali, demokrati, republikanci, zemljoradnici), predstavnici dravnih i paradavnih organa i orga nizacija, pod parolom "Srbi na okup".Klub je elovao kao jedinstvena i homogena organizacija bez obzira na njen heterogeni sastav sa ciljem spaavanja "Srbije i srpstva". Klub je organizovan po uzoru na Jakobinski klub, koji je bio Robespjerova (Maximiliane Robesperre) politika organizacija sa mreom klubova irom Fran sa jakim uticajem na dravnu politiku. Veina lanova Kluba je pristupila
cuske,
etnikom pokretu kao nacionalni ideolozi Drae Mihajlovia: Slobodan Jovanovi, j e d a n od najveih srpskih politiara i predsjednik Vlade Kraljevine Jugoslavije u izbjeglitvu - predsjednik Kluba, Nikola Stojanovi i Dragia Vasi, potpredsjedni ci, sievan Moljevi, etniki ideolog, predsjednik odbora Srpskog knjievnog kluba za Bosansku krajinu sa sjeditem u Banja Luci, Mlaan Zujovi, Zivko Topalovi, Dragan Stranjakovi i dr.O njima e vie biti rijei u n a r e d n o m poglavlju. Pojedini lanovi Kluba su u Jugoslaviji zauzimali znaajne i visoke poloaje. Tako je Vasa ubr.ilovi(1897-1975 ) bio ministar u Saveznoj vladi u vie resora i vie mandata,a Ivo Andri(1892-1975), diplomata od karijere, bio je narodni po slanik i vie mandata predsjednik udruenja pisaca Jugoslavije i Srbije. Djelovanje Srpskog kulturnog kluba je posebno zapaeno formiranjem Ban ovine Hrvatske, kada je Klub preuzeo ulogu branioca srpstva i njihovih interesa zbog teritorijalnih aspiracija Hrvatske na Bosnu i Hercegovinu. Svoje stavove Srps ki kulturni klub je iznosio preko "Srpskog glasa" i "Nove Srbadije", lista omladine pri Srpskom kulturnom klubu, koji su izlazili neeljno. Program Srpskog kulturnog kluba se nalazio u zaglavlju "Srpske rei"- "Jako srpstvo - jaka Jugoslavija". Platforma Srpskog kulturnog kluba je utvrena u Proglasu ogranaka Kluba u Hrvatskoj poslije potpisivanja Sporazuma Cvetkovi-Maek,u kojem stoji: "na te melju ideje razumnog iivljavanja srpstva kao naroda, koji ima svoje posebne inter ese u Banovini, to znai da Srbima u Banovini moraju biti zagarantovani svi uslovi potrebni za ekonomski, kulturni i vjerski razvoj. Srbi moraju biti na okupu, da bi mogli dokazivati postojanje tih interesa. Oni se moraju okupiti da bi kao snaan 195
kolektiv mogli dokazati kako meu njima nikada nije moglo biti nekoga, ko bi svjesno elio zlo hrvatskoj nacionalnoj cjelini. Moraju se okupiti da bi, ujedinjeni i preporoeni, oieni od kukolja podigli srpstvu poljuljani ugled, koga nemilos rdno unitie bezbrojni politiki trgovci i to je najglavnije, Srbi se moraju okupiti kako bi imali dovoljno snage da sprijee sitno partizansko iskoriavanje Spora zuma, da bi mogli s politike pozornice stjerati, isto tako mnogobrojne, patentirane apostole velikih ideja, koji pokuavaju kako se to kod nas ve esto dogodilo, da i ovo novo stanje iskoriste za svoje partijske svrhe i da tako cijeli problem upute pogrenim pravcem. R a z u m n o sakupljanje narodnih snaga u Srba nije i nee nikad biti upereno protiv Hrvata jer je svakom jasno, da to nije i nee nikad donijeti niega korisnog. 1 * U uvodniku "Srpskog glasa" od 25. 01. 1940. godine, 2 ) Slobodan Jovanovi upozorava d a j e stvaranjem Banovine Hrvatske izvreno "etniko omeavanje",te sa tog razloga i sa "jugoslvenskog" gledita treba aliti to je do toga dolo,te da jugoslovenstvo nije orue srpskog hegemonizma.U tom cilju se i dalje govori o jugoslovenstvu pa Srbi ne treba da savijaju jugoslovenske zastave" i da ovu momen talnu nacionalnu i politiku psihozu puste jer je jedini spas i Srba i Hrvata i Slov enaca, samo u vrstoj jugoslovenskoj zajednici, ali je mogue i alternativno rjeenje kroz stvaranje i obezbeenje "srpskog nacionalnog poseda" kao p r i v r e m e n o rjeenje.Politiku jugoslovenstva Slobodan Jovanovirpski vidi u politici Srbije koja se ne smije pretvoriti u "trojanskog konja" i da se pored dosadanjih rtava koje su dosta uloili Srbi, to vie nee niti moe dozvoliti.U nastavku se potencira spoljna opasnost zemlje i konstatuje da Vlada ne predstavlja Srbe, te se u tom cilju predlae obrazovanje "nacionalne vlade" koja bi bila sposobna da odgovori na prijetee stanje sadanjosti i budunosti. Iz navedenih, kao i drugih tekstova objavljenih u "Srpskoj rei" i drugim "dje lima" lanova Kluba,moe se izvesti zakljuak da je program Srpskog knjievnog kluba zbir velikosrpskih nacionalnih programa svih znaajnijih partija koje su djelovale u Srbiji,potpomognute vojskom,vladom i dinastijom. Ciljevi Srpskog kulturnog kluba su uglavnom bilkekspanzionostika politika irenja srpske vlasti na svim susjednim zemljama prema zacrtanoj istoriografiji; Srbija je centar osloboenja i ujedinjenja "sveg srpstva"; Srbija je "Pijemont srpstva" zbog tradicije koju su Srbi imali za vrijeme drave Nemanjia; osporavanje nacio nalnog identiteta svim drugim junoslovenskim narodima i ostvarivanja prava na samoopreeljenje da ne bi na bilo koji nain dobili ni najmanji vid autonomije a kamoli dravu; osveta Kosova i obnova razorene srpske drave ;autokefalna pravo1. Lj. Boban, Sporazum Cvetkovi - Maek, Beograd, 1965, st. 199. 2. Srpski glas, br. 1111940, st. 1. - 2.
slavna crkva; centralistiko dravno ureenje, ime se zatirala svaka nacionalna ravnopravnost, jer se njom najbolje protezala srbijanska vlast i vrila potpuna asim ilacija drugih naroda; stavljanje pod kontrolu prosvjetnih, kulturnih i naunih in stitucija drugih naroda kako ne bi postali "samosvjesni" i potkupljivanjem novcem znaajnih linosti iz drugih naroda, a sve ovo pod skriptom dinastije Karaorevia kao predvodnika i obnovitelja Nemanjikog carstva. Navedeni ciljevi srpske dravne i stranake ideologije se mogu ostvariti, kako to naglaava Slobodan Jovanovi jedino silom, koja "ini sve", "jer ima trenutaka kad se mora birati izmeu dvoje: ili ubiti ili biti ubijen". 3 ' Slobodan Jovanovi je bio prihvatio politiki amoralizam kao osnovni princip u politici,po kojem cilj opravdava sredstva, a po naelima te politike drava je sama sebi cilj i slobodna je od svojih moralnih obaveza i treba da ide do kraja svoje moi. 4 ) Posebno je S.Jovanovia inspirisalo ujedinjenje Italije i stvaranje jake italijanske drave\ obzirom d a j e pitanje ujedinjenja teak dravni problem kada u partijskoj borbi ona postane opasna za dravno jedinstvo ge treba da doe "tiranin" da spasi dravu od partija. Upravo zbog patriotskih razloga, zbog straha gubljenja drave, Jovanovi se vraa na antike principe politike. "Antika politika - pie Jovanovi - poiva na osnovnoj moralno filozofskoj ideji. Drava je najvie dobro ovekovo. Dunosti p r e m a dravi jesu njegove najpree i najsvetije dunosti. N e k e vie dunosti ne mogu se zamisliti. Sluba dravi, to je u isto vreme najvia moralna misija koju ovek moe izabrati: biti dobar graanin i biti dobar patriota to je vrhunac moralne savrenosti. "Antiki bogovi imali su nacionalni karakter, "religija je bila iskljuivo nacio nalna, njene dunosti nisu mogle dolaziti u sukob sa dunostima politikim ... hrianstvo je izvrilo denacionalizacijubogova... dunosti p r e m a tom zajednikom bogu sviju naroda bile su mnogo ire i vie, nego one specijalne dunosti koje je ovek imao prema svojoj otadbini. Njegove religiozne dunosti nisu se vie pokla pale s njegovim politikim dunostima ... Ima sluajeva (u kojima je) Spas nae otadbine uslovljen gubljenjem nae due... Izbor izmeu nemoralnog patriotizma i nepartijske moralnosti ostaje uvek muan i bolan... U politici se valja rukovoditi dravnim interesom. Sto god iziskuje spas drave, samim tim je i doputeno... Cilj dravni osvjetava svako sredstvo, pa i ono koje bi bilo nemoralno ... politika je u sutini vetina zadovoljiti dravne interese nasuprot svima interesima". 5 ' Ostajui dosljedan svojim principima ,Slobodan Jovanovi na sjednici vlade u Londonu 9. juna 1943. godine, iznosei glavne ciljeve dravne politike ostao je
3. Slobodan Jovanovi, Sabrana djela,Knjiga IX, Beograd, BIGZ - SKZ, 1990, st. 421. 4. Isto, st. 204 - 205. 5. Slobodan Jovanovi,Citirano djelo.st. 183 -188.
196
197
dosljedan stavovima Srpskog kulturnog kluba. U svom izlaganju je uporno ponav ljao stvaranje Jugoslavije kao zajednike drave Srba, Hrvata i Slobenaca, jer bez jakog srpstva n e m a jake Jugoslavije.Dalje nastavlja "Ja smatram da smo mi Srbi bili uvek Jugosloveni",i u istom stilu nastavlja"Mi moramo imati pred oima dravnu celinu. Ne m o e m o da mislimo na neto drugo nego na jedinstvenu dravu. Ne moemo misliti na neke federacije ili slino. Najvie to moemo jeste podeliti zemlju na uske administrativne ili a u t o n o m n e jedinice. 6 1 U p o r n i m ponavljanjem Jugoslavije Slobodan Jovanovi je htio da stvori Jugoslaviju,koja bi bila maska za srbizaciju svih naroda koji u njoj ive i time stvori najveu tamnicu na Balkanu za druge narode. ** # Vasa ubrilovi(1897-1992 )uesnik atentata na austrougarskog prestolonasl jednika Franja Ferdinanda 1914.godine.Aktivni je lan Zemljoradnike stranke izmeu dva svjetska rata.U novoj Jugoslaviji je bio ministar u Saveznoj vladi u nekoliko resora i vie mandata. Na inicijativu vlade i g e n e r a l t a b a vojske Kraljevine Jugoslavije V a s a Cubrilovi je 7.03 1937 godine u Srpskom kulturnom klubu podnio referat "Iselja vanje Arnauta"
71
uvodio nove m e t o d e , a da nije ni zavrio zapoeto,te se i donoeni propisi "koji su bili loi" nijesu sprovodili, pa je trebalo uraditi ono to su uradili Karaore, Milo, Mihajlo i Jovan Risti kada su "oistili Srbiju od stranog elementa, naselili je svojim narodom, to do sada nije uraeno."
s)
Glavni uzrok neuspjele kolonizacije bio je "to su najbolje zemlje ostale u rukama Arnauta"pa je jedini mogui nain "naseljavanja naeg elementa u masa ma" oduzimanjem zemlje Albancima.Posle rata to se lako moglo proterivanjem jednog dela Albanaca u Albaniju za vreme p o b u n a i kaake akcije, neozakonivanjem njihovih uzurpacija i otkupljivanjem begluka. Uinjena je velika greka to nije iskorieno "shvatanje" i samih A r n a u t a o njihovim uzurpacijama zemljita, retko ko Je odjijih imao i tursku tapiju, i to samo na kupljena imanja" pa smo, zbog toga, "na nau veliku nacionalnu dravnu tetu ne samo ozakonjavali sve te uzurpacije to je jo gore, privikavali A r n a u t e na zapadnoevropske pojmove o privatnom posedu. Oni ga pre toga Vremena nisu ni imali. Tako smo im mi sami dali u ruke oruje kojim e se braniti, drati najbolje zemlje, i onemoguavati nacionalizaciju za nas jednog od najvanijih predela". P r e p o r u j e se da n i k a d a ne t r e b a naseljavati s a m e Crnogorce, jer je to posebno vano zbog njihove veze sa starim zaviajem i zbog njihovih navika i obiaja, jer "Dovoljno je otii u Pe, pa pogledati u kafane, i o t o m e se uveriti". 9 ' Iz ovoga proizilazi da su Albanci u Kraljevini Srbiji i Kraljevini Jugoslavije uivali sadanji nivo prava ustanovljen evropskim standardima. injenice su sasvim drugaije.Uredbom Kraljevine Jugoslavije o naseljavanju u novoosloboenim kra jevima prisajedinjenim oblastima Kraljevine Srbije, Nikola Pai, predsjednik tadanje vlade je za simbolina sredstva kupio 3.ooo ha zemlje kod Gazimestana". 1 0 ' Jo gora situacija za Albance je nastupila u Kraljevini Jugoslaviji, kada je "regent" Aleksandar proklamacijom 24. XII1918. godine obeao: "Ja elim da se o d m a h pristupi pravednom reavanju agrarnog pitanja i da se ukinu kmetstva i veliki zemljini posedi. I u oba sluaja zemlja e se podeliti m e u siromane zemljorad nike ... U slobodnoj dravi naoj moe da b u d e i bie samo slobodnih vlasnika zemlje. Z a t o sam pozvao moju vladu da o d m a h obrazuje komisiju, koja e spremiti reavanje agrarnog pitanja, a seljake - kmetove pozivam, da s poverenjem u moju kraljevsku re, mirno saekaju, da i naa drava zakonskim p u t e m preda zemlju, koja e u napred biti samo Boja i Njihova".
111
o rjeavanju pitanja Albanaca u Kraljevini Jugoslaviji.
Referat "Iseljavanje Arnauta" poinje elaboratom o teritorijama i etnikoj strukturi stanovnitva kojeg treba "oistiti" i na njima naseliti srpsko stanovnitvo, koje je tu ranije ivjelo do dolaska Turaka, zamjerajui odgovornim iniocima "to su u n e m i r n o m i krvavom Balkanu htjeli da ... p r i m e n e z a p a d n e m e t o d e pri reavanju velikih etnikih problema... Trebalo je imati u vidu d a j e "Turska dovela na Balkan obiaj, uzet iz Serijata, da se dobijanjem bitke, i osvajanjem jedne zemlje dobija pravo nad ivotom i imanjem osvojenih podanika. Od njih su i hriani Balkana nauili da se dobija i gubi na mau ne samo vlast i gostoprimstvo, nego i kua i imanje. Privatnopravni odnosi na Balkanu mogu se ublaiti pravnom regu lativom, ali zbog injenice da se Albanci brzo razmnoavaju, i da "zakonska" kolo nizacija nije dala rezultate postoji opasnost da se tokom vremena dovedu u pitanje i simbolini uspjesi kolonizacije. Zbog nepostojanja "dravnog plana" pitanje kolonizacije se sprovodilo parci jalno , pa se na ovom planu radilo "od danas do sjutra" pri emu je "svaki ministar"
6. B. Krizman, Istorijski pregled, br. 2. Zagreb, 1961. 7. Cubrilovi Beograd 1944. Vasa,Iseljavanje Amauta,Vojnoistorijskiinstitut.7NA,Arhivbivejugoslovenske Cubrilovi Vasa,Manjinski problem u novoj Jugoslaviji, vojske, br.2, fasc. 4, kutija 69.
U skladu sa navedenom proklamaci
jom Vlada Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca e formirati Komisiju za rjeavanje

8. Cubrilovi Vaso, Manjinski problem u novoj Jugoslaviji, Beograd 1994, st. 107. 9. Isto, st. 109. -110. 10. orde Krsti, Kolonizacija u Junoj Srbiji, Sarajevo, 1928, st. 5. ll.Antonije Uroevi, Kolonizacija u Junoj Srbiji, Skoplje, 1929. st. 826.
198
199
agrarnog pitanja kroz prisilno odizimanje zemlje Albancima, koju e nazvati "za konskom" doelom itave obradive zemlje Srbima, upisujui nove "zakonske" vlas nike u zemljie knjige. Pojedinim ranijim vlasnicima drava je plaala za oduzeta imanja privremenu rentu iji je iznos bio simbolian, jer za istu Albanci nijesu mogli izdravati svoju porodicu, te su bili prinueni da se sele. Ovakvo stanje je ozakon jeno Naredbom Vlade od 8. V. 1919. godine, 12. V I I I 1 9 1 9 . godine i 21. IV. 1920. godine. N o , poto se ovaj proces p r e m a miljenju Vlade odvijao sporo, donesen je Zakon o ureivanju agrarnih odnosa u ranijim pokrajinama June Srbije i Crne Gore" 1 2 ) prenoenjem stvarne nadlenosti sa dravnih organa na agrarne sudove osnovane 1931. godine. Pomenutim zakonom u lanu 4. je bilo propisano da drava garantuje simbolinu naknadu, ali zbog takve naknade nijedan Albanac nije podnio zahtjev sudovima za naknadu te je na ovaj nain drava izbjegla plaanje propisan og iznosa, pa je 14.089 srpskih porodica dobilo zemlju bez naknade u ukupnoj pvrini od 58.306 ha i ako je lanom 37. Ustava Kraljevine Srba, Hrvata i Sloven aca 1 3 ' pravo svojine na zemlji bilo zagarantovano. Uporedo sa nasilnim oduzimanjem zemlje albanskom narodu, Vlada Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca je donijela i Uredbu o naseljavanju junih krajeva 14 ' koja je kasnije proglaena Zakonom o naseljavanju Junih krajeva 15 ', ime je Vlada imala namjeru da oduzimanjem zemlje prinudi cjelokupno albansko stanovnitvo da se iseli sa Kosova. Zbog ovih aktivnosti albanski narod, posebno u centralnom dijelu Kosova se odmetnuo u kaake, ime se donekle sprijeilo naseljavanje Kosova srpskim stanovnitvom. Vlast se brutalno razraunavala sa Albancima, a pored turture bila im je zabranjena i upotreba svog jezika, ukinute su im kole na maternjem jeziku, oduze ta imanja, te je pridruivanje kaakom pokretu bila neminovnost. Poslije donoenja zakonske regulative posao oko naseljavanja Kosova srpskim stanovnitvom Vlada je povjerila vrhovnom povjerenitvu za agrarnu reformu ije je sjedite bilo u Skoplju, a predstavnitva u Prizrenu, akovici, Pei, Kosovskoj Mitrovici i Vuitrnu. Cilj je bio da se ubrza proces naseljavanja pravoslavnim stanovnitvom, a drava je naseljenicima obezbjeivala pored zemlje i besplatan prevoz za lica i stvari, dajui im besplatnu grau i materijal za izgradnju kua. Povjerenitva su bila vrlo aktivna u periodu od 1931 - 1936. godine, posebno davanjem povlastica za podizanje porodinih kua i besplatnog davanja zemlje, pa je kroz ove mjere izgraeno do 1937. godine 8.711 kua, od ega je drava izgradila 2.178, a naseljenici 6.533 kue. ' Kolonizacija Ko12. Slubene novine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, XL 8511 - CI, 1931. 13. Isto, br. 142. od 29. VI1921. godine 14. Isto, br. 57. od 30. IX. 1920. godine, 15. Isto, br. 134. od 17. VI1931. godine, 16. Antonije Uroevi, Citirano djelo, st. 829 - 830.
16
sova je vrena iskljuivo od strane dravne vlasti da bi se izvrila promjena etnike strukture stanovnitva. Pri tome je pridolo stanovnitvo imalo punu podrku vojnih i politikih vlasti koji su vrili pritisak na Albance to najbolje potvruje izjava naslednika Ignjata Aleksia iz Pritine:" U Metohiji se opaa da preduzimljiviji naslednici smatraju metane koji su mahom Arnauti, za bespravan element, a sebe za osvajae, koji mogu sa zemljom metana postupati po svojoj volji... Svakako da to nije zdrava baza za kolonizaciju, te u budue moe imati ravih posledica... njima nisu pomogle ni izvrne presude agrarnih vlasti i sudova, jer zbog korupcije vlasti nijesu mogli ostvarivati svoj\prava. Nije mali broj sluajeva da se bivi kaak vrati na svoju zemlju i zatekne u kui x naslednika, koji nije hteo da ga pusti, pa je kaak bio primoran da zajedno s njim stanuje ili plaa kiriju". 17 ' Od ukupno namijenjene zemlje za nasljednike, koju je Vlada Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca nasilno oduzela od Albanaca, to je predata naseljenicima i mjesnim interesentima, naseljenicima kojih je bilo 11.477 - kolonistima, autokolonistima, dobrovoljcima i etnicima, drava je besplatno dala do kraja 1938. godine 90.269 ha, to ini 39,84%; mjesnim agrarnim interesentima kojih je bilo 6.629 dala je 11.338 ha ili 5%, a ekonomijama, javnim ustanovama, vojsci, andameriji -ukpno 366 institucija, dodijelila je 1.358 ha ili 0,60% ukupnog zemljita. 1 8 ' Iseljavanjem Albanaca iz "18 predvienih srezova" posebno oko Sare ima za cilj da "za uvek ubije svaku iridentu", pa se problem "Novopazarskog Sandaka reava sam po sebi, i on ne igra u naem dravnom ivotu onu ulogu koju je igrao do 1912. godine jer e se raseljavanjem A r n a u t a pokidati "poslednja veza izmeu naih muslimana u Bosni i Novom Pazaru i ostalog muslimanskog sveta. Oni post aju verska manjina, jedina muslimanska na Balkanu, a ta e injenica ubrzati isel javanje". ' Poto se Albanci ne mogu "oistiti" kolonizacijom, ostalo je jedino sredstvo "brutalna sila jedne organizovane dravne vlasti, u emu smo mi uvek bili iznad njih. Do 1912. godine na ovamo nismo imali uspeha u borbi sa njima, krivica je do nas, jer tu vlast nismo kako treba iskoristili". Albanci e uz oslonac Albanije kroz probuenu nacionalnu svijest, ukoliko se blagovremeno ne sprovedu navedene m e t o d e "za 20 - 30 godina imaemo jednu strahovitu iridentu iji se tragovi ve opaaju a koja e neminovno u pitanje dovesti sve nae posede na jugu". Poto je etapna kolonizacija bila neefikasna "iseljavanje u masi" treba konano da ovo pitan je rijei iseljavanjem u Albaniju i Tursku, ge bi prva drava primila "koju stotinu hiljada" naih "iseljenika", a druga ima uslove da primi "vie nego to ih mi mislimo".
17. Isto, str. 835. 18. Antonije Uroevi, Citirano djelo, st. 856. 19. Cubrilovi Vasa, Citirano djelo, st. lio.
19
200
201
Vladu Albanije upozoriti "da mi neemo ni od ega prezati pri reavanju ovog pitanja",a u koliko ne budu eleli da prime svoje sunarodnike preuzeti sredstva "da mirno gledaju iseljavanje u Tursku". ' Jedino preostalo i pravo rjeenje je p o t p u n o iseljavanje, jer "Kad m o e Njemaka da iseljuje na desetine hiljada Jevreja, Rusija da prebacuje milione sa jednog dela kontinenta na drugi, nee doi do nekog svetskog rata zbog koje stotine hiljada iseljenih Arnauta", a to to e se Italija protivit ovakvom stanju ne treba se posebno uzbuivati, jer "najvea opasnost postoji da se ne umeaju nai veliki saveznici Francuska i Engleska". 2 1 ' Da bi se izvrilo masovno iseljavanje treba stvoriti posebnu psihozu. Zbog lakog podlijeganja uticaju muslimanskih masa vjeri, treba "pridobiti njihovo svetenstvo"i uticajne ljude, bilo novcem ili prijetnjama. Agitatori bi opisivali "ljepotu novih krajeva u Turskoj, lak i ugodan ivot" i kroz buenje vjerskog fanatizma probudili bi u njima "Turski nacionalni ponos", a za raspoloenje masa za iseljavanje bi se pobrinula i tampa. Pritiskom dravnih organa treba na sve naine zagorati ivot Albancima kroz "globe, apenja, nemilosrdno primenjivanje svih politikih propisa, kanjavanje verca, see uma,... putanje pasa, gonjenje na kuluk i sva ona druga sredstva koja su u stanju da iznae jedna praktina policija... nepriznavanje starih tapija, rad na katastru u svim predelima treba s mesta obustaviti, nemilosrdno uterivanje poreza i svihjavnih i privatnih dugova; oduzimanje dravnih ispaa, optinskih ispaa, ukidan je koncesija, poslovnih dozvola za kafane, trgovinu, zanate, oduzimanje mopopolskih dozvola, isterivanje iz dravne, privatne i samoupravne slube, itd. -ubrzae iseljav anje. Sanitetske mere: prisilno izvrenje svih propisa i po samim kuama, ruenje zidova i velikih plotova oko kua, stroga primena veterinarskih mera ... U verskim pitanjima Arnauti su najosetljiviji, pa ih i tu treba dobro dirnuti. Moe se to posti ikanamasvetenstva,krenjem groblja, zabranom mnogoenstva, inaroito nemilos rdnom primenom zakona da i enska deca moraju pohaati osnovne kole, gde god samo ima kola... Naim kolonistima po potrebi treba plasirati staru etniku akciju i poverljivo je pomoi u njezinim zadacima. Naroito treba pustiti jedan talas Crnogo raca sa brda da izazove masovni sukob sa Arnautima u Metohiji... a ceo sluaj mirne due treba predstaviti kao sukob bratstava i plemena i po potrebi dati mu ekonomski karakter. U krajnjoj nudi mogu se izazvati i lokalne bune koje bi bile krvavo uguene ... ne toliko vojskom koliko kolonistima, Crnogorskim plemenima i etnicima. Postoji jo jedno sredstvo koje je Srbija vrlo paktiki upotrebljavala posle 1878. godine, tajno paljenje sela i arnautskih sela po gradovima" 2 2 ' Poto bi se svi Albanci iselili "kolonisti
20. Isto, st. 112 -113. 21. Isto, st. 114. 22. Vasa Cubrilovi, Citirano djelo,st. 116.
20
bi smesta dobili tapije na imanja koja naseljavaju" kao to je to bilo za vreme Kneza Mihaila, kada je donet "Zakon o naseljavanju stranaca u SrbijT'iz 1865.godine i Z a k o n 0 ureenju agrarnih odnosa, kada se postupilo po principu"zemlja seljaku",kada se bez ikakvog Ministarstva agrarne reforme uz glomazni i skupi dravni aparat, preko policijske vlasti dodjelila zemlja svakome ko je hteo da ju obrauje" ' itav postupak kolonizacije bi sproveo po kratkom postupku "eneraltab preko jednog dravnog odbora za kolonizaciju" uz koordinaciju dravnih organa, privatne inicijative i dravnih institucija. "Privatna inicijativa moe da radi vie pravaca. N a r o d n a b d b r a n a , Sokoli, etnika udruenja i.t.d. mogu da uzmu na sebe reavanje poslova m e u Arnautima... I kulturna drutva kao Prosveta u Sarajevu, Matica Srpska u Novom Sadu, drutva Sv. Save u Beogradu... Nastavnici univerz iteta i akademici bi uzeli inicijativu za stvaranje jednog kolonizacionog instituta, k o m e bi bio zadatak da se bavi prouavanjem kolonizacije. Dravna vlast sa svoje strane izdvojila bi iz pojedinih ministarstava za sve institucije koje su se do sada bavile ovim pitanjem u posebnu ustanovu "Inspektorat za kolonizaciju" kojim bi rukovodio generalni inspektor "postavljen ukazom na predlog Ministra Vojnog, Sefa eneraltaba i predsjednika vlade. Celokupan rad u institutu za kolonizaciju 1 u inspektoratu za kolonizaciju izvodio bi se pod nazorom i po upustvima Dravnog odbora, a generalni inspektor ovisio bi samo od efa eneraltaba" 2 4 ', a sve ovo uz agresivni policijski aparat. Finansijska sredstva za kolonizaciju bi se obezbedila zajmom, kao to je to uradila Kraljevina Srbije, i ona bi bila "simbolina" za ostvarivanje "dravnog" cilja za iseljenje 200.000 muslimana Arnauta i "naseljavanje istogbroja naih kolonista". Iseljeni Arnauti ostavie ne samo zemlju nego i "kue i alat" pa bi se dobrovoljnim akcijama vojske "podigla nova sela" i time bi se stvorila mogunost za "najefikasniji nain" useljavanaja "naih itelja" kojima bi drava davala imanja na kredit ili gotov novac. 2 5 ' Na osnovu ovih prijedloga,miljenja i sugestija Vlade Kraljevine Jugoslavije i Turske su zakljuile 11. jula 1938. godine Konvenciju o regulisanju iseljavanja muslimanskog stanovnitva sa podruja june Srbije 2 6 ' kojom je bilo odreeno da se iseli 40.000 muslimanskih porodica sa 200.000 lanova za period od est godina. Odredbama lana 2. p o m e n u t e Konvencije nabrojani su srezovi iz koje e se iseliti muslimansko stanovnitvo: 1. Srezovi Vardarske banovine: ar planina (Prizren), Gora (Draga), Podgora (Suva Reka), Nerodivlje (Uroevac), Donji
23. Isto, st 117. 24. Isto, st. 120. 25. Isto, st. 121 -123. 26. AAvdi, Jugoslovensko - turski pregovori o iseljavanju muslimanskog stanovnitva u periodu izmeu dva rata, Novopazarski zbornik br. 15,1991, st. 119.
23
202
203
Polog ( T e t o v o ) , Gornji P o l o g ( G o s t i v a r ) , Gali ( R o s t u a ) , D e b a r , Struga, Graanica (Pritina), Kaanik, Gnjilane, Preevo, Prespa (Resen), Ohrid, Kievo, Kruevo, Juni Brod, Prilep, Bitolj, Kavadar, Morihovo, Negotin na Vardaru, Skoplje, Kumanovo, Veles, Ove Polje (Sveti Nikola), tip, Koani, Radovite, Strumica, Dojran (Valdanovo), evelije, Kriva Palanka, Kratovo, Carsko Selo, Male (Berovo). 2. Srezovi Zetske banovine: Pe, Istok, Kosovska Mitrovica, akovica, Podrimlje (Orahovac) ... Srezovi Moravske banovine: Laab (Podujevo), Vuitrn, Drenica (Srbica). U l. 3. Konvenacije su bili utvreni rokovi za iseljavanje: 1939. godine iselie se 4.000 porodica 1940. 1941. 1942. 1943. 1944. ,6.000 porodica 7.000 porodica 8.000 porodica 8.000 porodica 8.000 porodica
"bratski Sovjetski Savez" koji je jo prije rata rijeio manjinske probleme. Posebno naglaava da su iz Sovjetskog Saveza raseljeni Karelci na granicama Finske, iz Dalekog istoga Koreanci i Kinezi 1940. godine Sovjetski Savez je zaposeo Besarabiju iseljavajui iz nje 150 hiljada Nemaca. "Manjinsko pitanje putem iseljavanja najlake se vri za vreme ratova kakav je ovaj" jer postoji psiholoko raspoloenje za iseljavanje, a i manjine su svesne da se nee braniti ako se proteraju." Nain iseljavanja manjinskih naroda je istovjetan kao i u referatu iseljavanja Arnauta, ali posebno naglaava da se prilikom iseljavanja manjina treba pridravati principa da seTzvri kolonizacija u Bosni i Hercegovini, u Crnoj Gori, Dalmaciji, Liki, Baniji, Hrvatskoj i Srbiji kako bi se stvorila etniki ista drava. U tom cilju najznaajniju ulogu ima vojska jer je "Ona ta, koja ima da primeni oruanu silu pri izbacivanju manjina iz nae drave... Jo bi najbolje bilo osnovati pri Vrhovnoj komandi narodno-oslobodilake vojske i partizanskih odreda poseban odsek, koji bi imao zadatak da se brine o ienju manjina jo u tokurata". Naseljavanje "srpskog elementa" po naputenim selima i gradovima "zahtevaju stvaranje jedne posebne ustanove koja e sve te poslove voditi." 3 0 1 Posebnu ulogu bi imali narodno-oslobodilaki odbori u itavoj zemlji koji bi organizovali protjerivanje manjina i uvanje naputenih imanja i u tom cilju je korisno da "Maral Tito, kao Vrhovni k o m a n d a n t Narodno-oslobodilake vojske izdajui upustva vojsci,izda to pre i posebna upustva Narodno-oslobodilakim odborima, kako da se postupa po ovom pitanju" poto se ono mora to hitnije rijeiti. Narodno-oslobodilaki odbori bi u naputena sela dovodili koloniste kao za vrijeme kolonizacije od 1918-1941. godine. Na kraju, zakljuujui referat, Cubrilovi smatra da je ovo pitanje "od toliko velikog znaaja za na dravni ivot, da se sve bojim da nisam ta ispustio. Moe biti nikad nee nam se pruiti ovakva prilika da svoju dravu napravimo etniki istu nau. Svi veliki problemi dananjice u naoj dravi, bili oni od nacionalno-politikog socijalnog ili privrednog znaaja, mogu neki manje, neki vie i da priekaju na svoje reavanje. Meutim, manjinski problem, ako ne resimo sad, neemo ga nikad reavati".
Pod nazivom "Baka koja nam je vrlo potrebna" u listu "La republik" od 27. jula 1937. godine objavljenje lanak sledee sadrine: "Konana likvidacija Otomanskog carstva nametnula nam je iz vie razloga neizbjenu nudu da prilikom usel javanja nae jednokrvne brae, koji su ostali izvan granica svoje prve otadbine Turske. To je neke vrste dug koji smo poeli da malo po malo plaamo... Mi mora mo dozvoliti godinji ulaz u zemlju samo onolikom broju emigranata koliko smo u stanju da ih smjestimo... Kada emo dakle, smjestiti jedan i po do dva miliona ove nae brae uz godinji ritam useljavanja od 15 -20.000 ?"
27)
Skoro identian proj ekt iselj avanj a nesrpskih naroda Vasa Cubrilovi je sainio i uputio partizanskim vlastima 2. decembra 1944. godine, koji je ostao u tajnim arhivima do 1996. godine. Za ovaj projekat su znale i zvanine vlasti kojima je bio i osnov za realizaciju "rjeavanja manjinskog pitanja" u novoj Jugoslaviji. Razloge za iseljavanje Cubrilovi vidi u nelojalnom dranju manjina kao i "dubokih dravnih razloga, koji nas prisiljavaju da iskoristimo ovaj rat i da resimo pitanje iseljavanja manjina".
28)
Po njemu manjine nijesu opasne zbog svog broja, ve zbog svoga geo
politikog poloaja i zbog svoje povezanosti sa susjednim narodima te u tom cilju "Demokratska Federativna Jugoslavija moe imati mira i osiguran razvitak samo onda, ako bude etniki ista, i ako reenje manjinskog pitanja jednom za uvek ukloni uzroke trvenjima izmeu sebe i susjednih drava".
291
Ivo Andri (1882 - 1975.), roen u Travniku od oca A n t u n a i majke Kate. Osnovnu kolu zavrio u Viegradu,a gimnaziju u Sarajevu. Upisuje se na Filozo fski fakultet u Zagrebu i isti nastavlja 1913. godine u Beu, a potom u Krakovu. 1914. godine biva hapen u Splitu pod sumnjom da je uestvovao u organizaciji "Mlada Bosna". 1924. godine zavrava studije i doktorira 1924. godine u Gracu sa
30. Isto.
Poto je rat jo u toku
"uslovi za taj posao vrlo su povoljni", a to treba uraditi slino kao to je uradio
27. A.Avdi,citirani rad,st.
29. Isto
120.
28. Nedeljni telegraf, br. 43. od 25. septembra 1996. godine.
204
205
disertacijom "Razvitak duhovnog ivota u Bosni pod uticajem turske vladavine". U diplomatsku slubu stupio 1920. godine i radio u Bukuretu, Trstu, Rimu, Madridu, enevi i Berlinu do aprila 1941. godine. U ratnim godinama 1941 - 1944. godina pie romane "Na drini uprija" i "Travnika hronika", zatim postaje akademik, narodni poslanik u nekoliko mandata i predsjednik Saveza knjievnika Jugoslavije i Udruenja knjievnika Srbije. Dobitnik je nagrade za ivotno djelo 1956. godine i Nobelove nagrade za knjievnost 1961. godine. Ivo Andri je r o m a n e "Na Drini uprija" i "Travnika hronika" pisao za vrijeme dok su etnici Drae Mihajlovia vrili pokolje u toku drugog svjetskog rata u Foi i Sandaku, s ciljem da bi opravdao te pokolj e i stvorio alibi za te zloine. U naveden im romanima Andri netano i neobjektivno predstavlja Bonjake u dalekoj i ne davnoj prolosti iako je sam roen u Bosni i odrastao u mslimanskoj sredini i dobro poznavao etiku tog naroda. On Bonjake naziva Turcima i u oba navedena djela pored najgorih moralnih kvaliteta ih prikazuje u takvom svijetlu, kao da su oni neto posebno od ostalog svijeta. U romanu "Travnika hronika" Andri iznosi odvratnu i nemoguu scenu u Vezirovom konaku u kojem je prireeno vee za strane konzule, kako Bonjaci istresaju iz vree krvave i ve smrdljive noseve i ui raje ( m e u njima ui i noseve ena i djece) koje su poklali negdje na saboru pored crkve, kako u tom uivaju i licemjerno hvale Boga radi tobonje pobjede nad ustanicima, a sve to samo da u tu "pobjedu" uvjere stranog konzula. Da bi ostavio to dublji utisak kod itaoca, prika zuje oaj francuskog konzula, njegovog strahovitog uzbuenja i uzvik: "Da li e se ovaj svijet ikada probuditi i kultivisati?"a kao odjek i odgovor na ovo pitanje izbijaju rijei: "Ali buenja nema, jer ova niska strahota, to je dno stvarnosti. To su ljudi! tako rade najbolji m e u njima". ' Tako u scenama poslije tragine smrti Selima III i odlaska Sulejman - pae na Drinu (ratni pohod protiv Srbije) Andri prikazuje, detaljno i sa zadovoljstvom koje udi, muenje i vjeanje Srba. "Na elu i slepoonicama iskoile su im ravaste ile i izbijao obilan znoj, a kako nisu, onako vezani, mogli da ga otaru, znoj im je tekao urkom niz ilave i neobrijane vratove u svetlim mlazevima". "Dvojica Cigana su svojoj rtvi obavile ue oko vrata, ali je nisu veali, nego izmakli, i svaki je poeo da vue i zatee kraj ueta. ovek je poeo da krklja i klaa oima, da se baca nogama, da se uvija u kukovima i klati kao lutka na zategnutom koncu. O b a davljenika su pala onesveena, prvo jedan pa drugi. Cigani su im pritrali, dizali ih, pohvali vodom i udarali pesnicama i grebali nokti ma. I im su ljudi doli sebi i stali na noge, muenje je nastavljeno. Opet je sa dve strane zasukivan i zatezan konopac, opet su dvojica ljudi poigravali i roptali, samo sada krae i sa smanjenim otporom. Kad nisu mogli da ih povrate za etvrto dav31. Ivo Andri, Sabrana djela, Travnika hronika, Beograd Prosveta, 1967. st. 217-119.
31
ljenje, Cigani prioe oborenim ljudima, koji su leali poledice, udarie svakoga od njih nekoliko puta nogom u prepone, i tako ih dotukoe. Malo docnije, leevi dvojice nepoznatih muenika obeeni su na naroitim vealima na zidu ispod groblja, tako da su ih mogli dobro videti sa svih strana". "Jo iste veeri dovedeno je na taj trg desetak krajikih Srba, seljaka i pri svetlosti fenjera i lueva pogubljeno,u ciku i halakanjejurnjavu i poigravanje ostrvljenih Turaka. Glave pobijenih ljudi natakn u t e su na kolje. Cele noi do u Konzulat je dopiralo rezanje gladnih varokih pasa, koji su se odmah iskupili. Na meseini se videlo kako psi zaskakuju uz kolac i trgaju komade mesa sa odseenih glava". "Svako je goreo od elje da doprinese odbrani vere i dobrog reda i svako sa najboljim uvjerenjem i svetim ogorenjem te ne samo svojim oima nego i rukama da uestvuje u ubijanju i muenju izdajnika i ravih ljudi koji su krivi za sva velika zla u zemlji kao i za svaku linu nezgodu i patnju svakog pojedinog od njih. Ljudi su ili na stratita kao to se ide svetinji kod koje se nalazi udotvorno ozdravljenje i sigurno olakanje za svaku muku". 3 2 ) U ovim scenama ne moe biti gorih divljaka od Bonjaka a ovakav utisak je naroito podvuen na voenjem pojedinosti tih zloina, slikom podivljale mase i preivljavanjem rtava. Sliku izbezumljene mase i arije u kojoj se dogaaju sve lue i lue stvari Andri istie rijeima "Turci se, vlae, dok je vakat" 3 3 ) i time naglaava svoj osnovni motiv u slici divljatva Bonjaka - vjerski osjeaj i shvatanja Bonjaka koji vre zloine po svom " p r i r o e n o m zloinakom" instinktu. U "Travnikoj hronici" brojni su primjeri negativnog prikazivanja Bosne i Bonjaka. Ovakve sudove o Bonjacima Andri iznosi kroz rijei Osmanlije Ibrahim - pae: "Sami vidite, plemeniti prijatelju gde ivim i sa kim ja imam da se rvem i nosim. Krdom divljih bivola ovjek bi lake upravljao nego ovim bosanskim begovima i ajanima. To je divlje, divlje, divlje i nerazumno, grubo i prosto a osetljivo i nad meno, svojeglavno i prazne glave. Vjerujte mi kad vam kaem: ovi Bosanci nit imaju osjeanje asti u srcu ni pameti u glavi". 34 ' Istorijski okvir r o m a n a "Na Drini uprija" obuhvata period od 1566. godine kada je poelo zidanje mosta na Drini do poetka prvog svjetskog rata 1914. godine. Prema nekim pisanim izvorima istorija Viegrada poinje sa izgradnjom mosta na Drini. To mjesto i taj kraj poznat je i od ranije: prije mosta postojao je prelaz "skela na D r i n i " , kao vana saobraajna i strategijska taka Dubrovnik - Ni i Sarajevo Carigrad. U pjesmama se govori o plahovitoj Drini, o poplavama, o tome kako je krivu Drinu nemogue ispraviti ni sagraditi upriju na njoj i kako je M e h m e d - paa Sokolovi razmiljao da li da novac namijenjen izgradnji mosta ("tri kule blaga")
32. Ivo Andri, Travnika hronika, Prosveta, Beograd, 1968. st. 33. Isto, st. 235. 34. Isto, st. 162. 228 - 232.
206
207
grudima se ukazae rane od veriga podpritene i pocrvenele. Ne govorei vie nita, pokloni sirotinji ili da ga baci u Drinu ili da podigne hair - most. Istorijske injenice jo kazuju da je Viegrad u vrijeme podizanja mosta imao oko 700 kua i da je Mehmed - paa Sokolovi osnovao u njemu niz dobrotvornih zadubina. Turski putopisac iz XVII vijeka Evlij a elebija biljei daje visoka voda otetilajedno okno mosta koje je popravljeno za 77000 groa iz sredstava za vjerske i humanitarne svrhe (vakuf). Karadorevi ustanici su 1807. godine upali u Viegrad i zapalili varo. Tako je sticajem okolnosti Viegrad imao nemirnu i teku prolost. U p o r e d o sa istorijom nastanka uprije, poinje i istorija smrti. Andri nema lijepih rijei ni za Mehmed - pau Sokolovia za kojeg kae da to nije radio iz ljubavi prema domov ini ili elje da koristi svom narodu i izbjegava injenicu da je Sokolovi ostavio Bosni i mnogim drugim krajevima zadubine, medu njima i svom rodnom selu, ba kod Viegrada pored damije i jednu crkvu. Ovo preutkivanje slui mu da dokae da je Sokolovi "sve zaboravio", da se odrodio i da mu je jedina namjera da "zauvijek i sigurno vee Bosnu sa istokom", zaboravljajui pri tom da u to doba nije bilo granice Bosne u Viegradu nego mnogo dalje na istoku. Po njemu Sokolovia je na gradnju mosta tjerao jedino teak osjeaj "bol iz djetinjstva", "crno seivo" i "crna pruga" koja mu je razdirala grudi i nije mu dala mira zbog sjeanja na skelu na Drini kuda su ga u djetinstvu preveli i gdje je poslednji put vidio svoju oajnu majku. Andri o Sokoloviu ovako govori iako zna da su njegove zasluge mnogo drugaije ali samim tim to je Sokolovi sada musliman morao je biti tako prikazan. Andri pokuava da ostavi crn utisak na Sokolievu upriju radi kuluka i zuluma medu narodom ali i on dobro zna da se pri podizanju vakufa nikad nij e koristio kuluk zato to je po propisima islama takva zadubina morala biti na dobro narodu a kulukom graena oznaavala bi pravi grijeh i zato se i Sokolovi sigurno drao tih propisa i potroio neizmjerno blago dok je sagradio ovo veliko djelo. Nemajui istorijske podloge da dokae obratno od ovoga, Andri je iskoristio brutalnu, beskrupuloznu cininost kojom iznosi strahovitu, sadistiku scenu nabijanja ovjeka na kolac koja eluje toliko jezovito da je svako poslije itanja danima nosi u sebi, pitajui se: Moe li ita drugo sem mrnje da pokrene matu ljudsku do te mjere da italac osjea ereenje, rastavljanje kosti, bol, nezaboravni bol koji je prikazan radi patnje raje od "Turaka". Ovakva vrsta kazne nije bila nikakav turski specijalitet prema raji ve uobiajena kazna prema zloinima svuda u svijetu. Ona je primjenji vana i protiv muslimana zloinaca. "Ona dvojica prinesoe verige i opasae njima seljaka oko irokih kaljavih grudi. Stade da cvri osmuena dlaka. Seljaku se zgrie usta, nabreknue vratne ile, rebra na slabinama iskoie i trbuni miii poee da se steu i kreu kao kad ovek povraa. Stenjao je od bola, zatezao konopce kojima je vezan i uzalud se otimao i nastojao da smanji dodir tela sa vrelim gvoem." "Radisav obori glavu jo nie, a Cigani mu prioe i stadoe s njega da svlae gunj i koulju. Na 208 seljak lee kako mu je nareeno, okrenut licem prema zemlji. Cigani prioe i vezae mu prvo ruke na lea, a potom za svaku nogu, oko lanaka, po jedan konopac. Zategnue svaki na svoju stranu i iroko mu raskreie noge. Za to vreme merdan j e poloio kolac na dva kratka obla drveta, tako da mu je vrh doao seljaku meu noge. Zatim izvadi iza pojasa kratak, irok no, kleknu pred ispruenog osuenika i nagnu se nanjim a m u i a s e e sukno od akira meu nogama i da proiri otvor kroz koji e kolac ui u telo. Taj najstraniji deo krvnikovog posla, bio je, sreom, za gledaoce nevidljiv. Videlo se samo kako vezano telo zadrhta od kratkog i neprimetnog uboda noem, kako se podie do pasa, kao da e ustati, ali odmah ponovo pade natrag i tupo udari o daske. im je to svrio, ciganin skoi, dohvati drveni malj sa zemlje i stade njime da udara donji, tupi deo koca, laganim i odmerenim udarcima. Izmeu dva udarca stao bi malo i posmatrao prvo telo u koje zabija kolac a zatim dvojicu cigana, opominjui ih da vuu lagano i jednomerno. Telo raskreenog seljaka grilo se samo od sebe; kod svakog udarca malja kima mu se savijala i grbila, ali su ga konopci zatezali i ispravljali. Tiina je na obe obale bila tolika da se jasno razabirao i svaki udar za sebe i njegov oek nege na strmoj obali. Najblii su mogli uti kako ovek udara elom o dasku i pored toga jedan drugi neobian zvuk; ali to nije bio ni jauk i vapaj ni ropac, ni ma koji ljudski glas, nego je celo to rastegnuto i mueno telo irilo od sebe neku kripu i grohot, kao plot koji gaze ili drvo koje lome. U jednom trenutku pucanje prestade. Merdan je video kako se pri vrhu desne pleke miii zateu i koa odie. On prie brzo i prosee to ispupeno mesto u nakrst. Bleda krv potee, najpre osk udno pa sve jae. Jo dva - tri udarca, laka i oprezna, i na proseenom mestu stade da izbija gvoem pokovani iljak koca. Udario je jo nekoliko puta, dok vrh nije doao do u visinu uha. ovek je bio nabijen na kolac kao jagnje na raanj, samo to mu vrh nije izlazio kroz usta nego na lea i to nije jae ozledio ni utrobu ni srce ni plua. Dvojica cigana okrenue ukrueno telo na lea i stadoe da mu veu noge pri dnu uz kolac. Za to vreme merdan je gledao da li je ovekiv i paljivo posmatrao to lice koje je dolo oednom podadulo, ire i vee. Oi su bile iroko otvorene i nemirne, ali oni kapci nepomini, usta rasklopljena i obe usne ukoene u gru; iza njih su belasali stisnuti zubi. Pojedinim od linih miia ovek nije mogao vie da vlada; s toga je lice izgledalo kao maska. Ali srce je bilo muklo i plua radila kratkim i ubrzanim dahom. 3 5 1 Iako su Cigani izvrioci kazne Andri iz posljednjih rijei kanjenika istie svoj stav prema Bonjacima da bi dokazao za im ide ova strana pria "Turci, Turci... na upriji paski skapljite, paski poumirite." 3 6 ' Da bi ostao dosljedan negativnoj ocjeni o Bonjacima Andri ak i njihovu
35. Ivo Andri "Na Drini uprija", Svjetlost, Sarajevo, st. 43 - 48. 36. Isto, st. 49.
209
borbu protiv austrougarske okupacije prikazuje kao n e r a z u m a n i smijean otpor budala i vjerskih fanatika jer to je "orav posao u kome se samo glupo gine u borbi sa istinskom silom, ordijom jedne carevine, pobjednike, bljetave i sigurne i sebe". Andri istie jedino "pametno rezonovanje Ali - hode, jer ni ovaj ne voli kao ni svi oportunisti da se izlae opasnostima ni za kakvu ideju nego odvraa svijet od borbe i u tome uspijeva u svome Viegradu. Po Andriu jedino je ovaj Bonjak stekao malo simpatija ali gaje zbog toga narod kaznio i pred sam ulazak" vaba u Viegrad, prikovavi ga za u h o uz direk na samoj upriji. 3 7 ' Isto ovako on ne osuuje ni gradnju eljeznike pruge Sarajevo - Viegrad kojom je imperijalistika Austrija odvozila umsko bogastvo rude, iako opisuje dogaaje sve do prvog svjetskog rata. Negativno miljenje o Bonjacima Andri posebno otkriva u dijalogu dvojice studenata, Galusa i Bahtijarevia. Galus predstavlja samog Andria, iako on to prikriva njegovim vapskim porijeklom, iako se zna da je on sebi dao to ime jo u njegovim ranim pripovjetkama. D o k o sebi govori nimalo skromno, Bahtijarevi koji je ujedno predstavnik bonjake inteligencije predstavljen je kao osoba u kojoj je sve "ugueno" i "prigueno". Bahtijarevi je begovski sin koji ne shvata ni irinu nacionalne misli ni kulturni ni drutveni progres. Lik Bahtijarevia je kolovani Bonjak, ustvari Andriev drug M u r a t Cengi. Taj p o t o m a k begovske porodice bio je i onda i kroz cio svoj ivot napredan. Iako je Andri sve ovo znao bacio je u djelu mranu sjenu na njega pokuavajui da dokae nemogunost napretka Bonjaka, da dokae da ni oni kolovani ne mogu opstati nego da "moraju propasti". Istina, Andri veli da se to odnosi na begovske sinove i na begovsku klasu ali osobine koje i on njima pripisuje-konzervativnost, orjentalni mentalitet i nain ivota,zaostalost i td. svojstvene su po njemu svim Bonjacim i on ih tako i tretira u svojim svojim elima . O t o m e najbolje govore sljedei citati. Galus odvraa Bahtijarevia da studira orjentalistiku, jer'Vi begovski sinovi "va istonjaki nain ivota i miljenja, vaa ljubav p r e m a svemu to je orjentalno ne znai nipoto da vi imate smisla za orjentalistiku kao nauku, vi uopte n e m a t e zvanja ni prave sklonosti za nauku". Iznenaenom Bahtijareviu zbog ovakvih rijei i uvreda Galus govori "...i kad to tvrdim, ja ne kaem nita uvredljivo i nepovoljno" i umirujui ga on obrazlae time to su vjekovi od njih stvorili "tip ratnika i vlasnika" koji nige u svijetu ne njeguje apstraktne n a u k e nego to preputa onima koji nita drugo nemaju i ne mogu. 3 8 ' Andri pod ratnicima i vlasnicima misli na Bonjake,kao narod jer su oni kroz vjekove u turskoj dravi to bili i ne misli samo na begove kojima su turski zakoni priznavali samo line sposobnosti bez obzira na porijeklo. Po Galusu ili Andriu ovakva klasa ljudi sa ovakim osobinama i mentalitetom m o r a da propada jer "...vi
37. Ista, st. 120-140.
se ne moete mijenjati istom brzinom" kao to su se"odavno izmijenile prilike koje su od vas nekad nainile to to ste pa zato m o r a t e ostati ono to ste, ili ako hoe, (ak) ono to ste bili", ' a to znai u promijenjenim prilikama, da je neminovna posljedica da Bonjaci moraju propasti. N e m a sumnje da je Andri pri ovakvom izlaganju mislio na Bonjake kao kolektiv i to bez razlike na begove i sve ostale i predstavio ih kao orjentalce sa svim negativnim osobinama.
39
38. Ivo Andri, Na Drini uprija", Svjetlost, Sarajevo st. 218.
39. Isto, st. 220.
210
211
VASA CUBRILOVIC ISELJAVANJE ARNAUTA

Predavanje odrano u Srpskom kulturnom klubu od dr. Cubrilovia, 7. marta 1937. god. Problem Arnauta u naem, nacionalnom i dravnom ivotu nije postao jue. On je igrao veliku ulogu u naem srednjevekvonom ivotu, ali od sudbonsne vanosti postao je od konca 17veka, kad se srpske mase inseljavaju prema severu iz nekadanjih starih ratnih zemalja, a na njihova mesta dolaze albanski brani. Oni se postepeno sputaju sa svojih planina u plodne kotline Metohije i Kosova i nadirui prema severu ire se u pravcu Zapadne i June Morave; preko Sar planine sputaju se prema Pologu, a odatle prema Vardaru. Do 19 veka stvorio se na taj nain albanski troguao, klin, koji se, oslanjajui se na osnovicu Dobar - Rogozna na svoje etniko zalee duboko zabio u nae zemlje, dopro do Nia i razdvojio nae stare rake zemlje od Makedonije i doline Vardara. Ovaj albanski klin, naseljen anarhistikim albanskim elementima, onemo guavao je u 19 veku ikakve jae kulturne, prosvetne i privredne veze izmeu naih sevemih i junih zemalja. On je bio glavni uzrok zato Srbija nije mogla sve do 1878 godine, kad je preko Vranje i Skopske Crne Gore uhvatila i mogla da odrava stalnu vezu sa Makedonijom, imati onaj kulturni i politiki utkaj u dolini Vardara, kakav se mogao oekivati po njenoj lakoj geografskoj saobraajnoj vezi i istorijskoj tradiciji u tim predelima. Bugari, i ako su kasnije poeli dravni ivot nego Srbi, imali su u poetku vie uspeha. To je bilo s toga to je od Vidina na sever, pa do Ohrida na Jug postajao neprekinut niz junoslovenskih naselja. Ovaj albanski klin poela je Srbija kresati jo Srbija je u prvom ustanku, isterujui najsevernija naselja albanska jo od Jagodine. Zahvaljujui irokim dravnim koncepcijama jednog Jovana Ristia, tome klinu otkinuta jo jedan deo posle dobijene Toplice i Kosanice. Predeli izmeu Jastrepca i June Morave tada su bili radikalno oieni od Arnauta.
Ovaj tekst pohranjen je u Vojnoistorijskom institutu JNA, u Arhivu bive jugoslovneske
Vase
vojdse, p o d brojem 2, fascikl 4, kutija 69.
213
Ostali deo albanskog trougla imala je dunost da razbije naa dananja drava od 1918 godine na ovamo. Ona to nije uradila. Ima vie razloga za to, a mi emo ove navesti samo nekoje najvanije: 1) Osnovna pogreka naih odgovornih inilaca iz toga doba bila je ta, to su na nemirnom i krvavom Balkanu hteli da, zaboravljajui gde su, primene zapadam Turska je donela na Balkan obiaj, metode pri reavanju velikih etnikih problema.
ica, da bi se tak tada utvrdilo kako skupo kota svaka, nova kua, naseljena od rata na ovamo, i bez obrzira na to da li su je pravili samo kolonisti, ili je podignuta o dravnom troku. Isto tako bilo bi zanimljivo utvrditi srazmer izmeu linih i materijalnih izda taka utroenihna nau kolonizaciju. Nekada je to Srbija drugojae reavala. Karaore u pivom ustanku, Milo, Mihajlo, Jovan Risti, nisu imali posebno ministarstvo agrarne reforme, ni vrhovnih agmrnih inspektora, ni skupog aparata, pa su ipak oistili Srbiju od stranog elementa, naselili je svojim narodom koji je iskrio beskrajne umadiske ume i od nekadanje divljine napravuili dananju pitomu Sumadiju. 3) I ono nekoliko hiljada porodica koje su naseljene od rata na ovamo (vidi prilog pod 2) nije se uvrstilo na zemlji onde gde je naseljeno. Na Kosovu bilo je uspeha jo najvie, naroito u dolini Laba, gde su Topliani samo nadirali od severa prema jugu. Tu su kolonije najstarije, meane, elementima iz raznih naih pokrajina, a i najsolidnije osnivane. Drenica i Metohija su podbacile. Nikada ne treba naseljavati same Crnogorce. Ne stojimo na stanovitu da su rav kolonizatorski element radi svoje stoarske indolentnosti. To vai samo za pivu generaciju. Druga generacija ve je drugaija] aktvnija, i praktinija. Petrovo selo, naMirou vie Dunava, najnaprednije selo u Krajini, naseljeno je samo Crnogorcima. I danas, u Srbiji moe se nai na hiljade naprednih domanistva, naroito u Toplici i Kosanici, koja su stvorili crnogorski dosel jenici pre dve tri decenije. Samo, jo bre aklimatizovanje u novoj sredini i privikavanje na zemljoradnju nastaje kod Crnogoraca u prvoj generaciji kad se meaju sa napred nijim elementom. To je posebno vano za Metohiju gde neposredni naslon na stari zaviaj omoguava zadravanje starih navika i obiaja. Zato je tako malo uspeha imala kolonizacija u celoj Metohiji Mora se priznati da su ove kolonije bile vrlo ravo smetene, na krevini neplodnogzemljita i skoro nikako snabdevene i onim najpotreb nijim sredstvima za poljoprivredu. Njih je, meutim, trebalo ba najvie pomoi, jer su naseljene najsiromanijim elementom crnogorskim. 4) Besumnje da je najglavniji uzrok neuspeha nae kolonizacije u tim predelima bio to su najbolje zemlje ostale u rukama Arnauta. Jedini mogui nain naseljavanja naeg elementa u masama u te predele bio je oduzimanje zemalja Arnautima. Posle rata to se lako moglopreterivanjem jednog dela Albanaca u Albaniju za vremepobuna i kaake akcije, neozakonjivanjem njihovih uzurpacija i otkupljivanjem begluka. Ponovo moramo da se vratimo ovde na strahovitu pogreku naeg posleratnogpravnog shvatanja o zemljinom posedu. Mesto da smo iskoristili shvatanje i samih Arnauta o njihovim uzurpacijama zemljita, retko koje od njih. imao i tursku tapiju, i to samo na kupljena imanja - mi smo, na nau veliku nacionalnu i dravnu tetu ne samo ozakonjavali sve te uzurpacije nego, to je jo gore, privikavali Arnaute na zapadnoevropske pojmove o privatnom posedu. Oni ga, pre toga, vremena nisu ni imali. Tako smo im mi sami dali u ruke onije kojim e se braniti, drati najbolje zemlje, i onemoguavati 215
uzet iz Serijata, da se dobijanjem bitke, i osvajanjem jedne zemlje dobija pravo nad ivotom i imanjem osvojenih podanika. Od njih su i hriani Balkana nauili da se dobija i gubi na mau ne samo vlast i gospostvo, nego i kua i imanje. Ovo shvatanje o privatnopravnim odnosima na Balkanu, moglo se samo donekle ublaiti zakonima, uredbama i meunarodnim ugovorima stvaranim pod pritiskom Evrope, ali i ono je ipak sve do danas bilo glavna poluga i Turske i balkanskih drava sve do naih dana. Ne moramo i u dalekuprolot. Pomenuemo samo sluaje iz skorih dana: iseljavanje Grka iz Male Azije u Grku, i Turaka iz Grke u Malu Aziju; najnovije iseljavanje Turaka iz Bugaarske i Rumunije u Tursku. Dok su sve balkanske drave, od 1912 godine na ovamo ili resile ili su na putu da ree pitanje nacionalnih manjina njihovim iseljavanjem, mi smo se zadrali na sporim i pipavim metodima postepene koloniza cije. Njeni su rezultati bili negativni. Da je tako, najbolje pokazuju statistike iz osamnajest srezova koji sainjavaju taj albanski trougao. (Videti prilog pod 1). Iz tih statistikih podataka se vidi daje u tim predelima prirodni prirataj Arnauta bio vei nego broj celokupnog naeg prirasta po roenju i kolonizacijom (Od 1921 do 1931 god. prirast Arnauta 68.060, Srba 58.745 dua; razlika iznosi 9.315 u korist Arnauta). Kad se ima u vidu sirovost, jako razmnoavanje Arnauta i sve tei uslovi za kolonizaciju po starim metodama, ovaj e nesrazmer, tokom vremena, postajati sve vei, i naposletku dovesti u pitanje i ono malo uspeha kolonizacionogto smo ga postigli od 1818 godine do danas. 2) I sam nain vrenja kolonizacije po metodu postupnosti nije bio sprovoen kako treba. Najoajnije je u celoj sivari to to u jednom tako vanom pitanju nije postojao jedan odreeni dravni plan, koga bi morao da se pridrava i da ga sprovodi svaka vlada i svaki reim. Sve se radilo na pare, od danas do sutra, svaki ministar ruio je staro, ono do svoga prethodnika, ne stvorivi ni sam, nita solidno. Zakoni i uredbe su se menjale, pa i onako rave nisu sprovoene. Pojedinci, naroito poslanici, ako su bili iz drugih pokrajina, kad nisu mogli dobiti mandat u svome zaviaju, ili su dole na Jug i laskali anacionalnim elementima zbog svoga mandata, rtvujui velike naciona lne i dravne interese. Kolonizacioni aparat bio je isuvie skup, glomazan, napunjen ljudima ne samo nestrunim nego vrlo esto neskrupuloznim, tako da njihov rad stvarno predstavlja jedno stanje za sebe. U ostalom, trebalo bi samo sabrati one velike sume koje je ova drava izdala na kolonizaciju, pa podeliti sa brojem naseljenih porod214
nacionalizaciju za nas jednog od najvanijih predela. Iz svega gore izloenoga se vidi da dosadanji metodi nae kolonizacijske politike na Jugu nisu dali rezultate koje smo trebali stvarno da postignemo, i koji se nameu kao naa velika dravna nuda. Ove metode nismo kritikovali kritike radi, nego da bi, na temelju iskustva, potraili prave puteve u reavanju ovoga pitanja.
Nacionalizovati predele oko Sare planine znai i za uvek ubit svaku iredentu i za uvek osigurati ravinu tih zemalja. Kolonizovanje sa.severa treba smanjiti u predelima naseljenim Makedoncima. U lim krajevima, zemlje i iako ima malo, ti su krajevi pasivni, a oni su tim osetljiviji na dovoenje kolonista sa Severa. To tim vie, jer u tome vide i znak nepoverenja s nae strane prema njima. Tako, stvarno, i ono malo kolonizacije vie kodi nego to koristi. Ukoliko e se slati dole, juno od Skopske Crne Gore treba upuivati vranjance i leskovane, koji su im najblii po mentalitetu i kulturi, ali nipoto dinarce, sa njihovim jakim temperamentom, sa njihovom nasrtljivou, jer se kod domorodaca tim elemetnima izaziva zla krv. Ponovaljamo da e taj problem biti reen onda, kad se susretnu naa naselja idui do severa, preko Kosova i Metohije, ka ari planini i Pologu, ka naseljima makedonskim. Problem Novopazarskog sandaka reava se sam po sebi, i on ne igra u naem dravnom ivotu onu ulogu koju je igrao do 1912 godine. Samo emo napomenuti da se raseljavanjem Arnauta kida poslednja veza izmeu naih muslimana u Bosni i Novom Pazaru i ostalog muslimanskog sveta. Oni postaju verska manjina, jedina muslimanska na Balkanu, a ta e injenica ubrzati njihovo nacionalizovanje. Crna Gora postala je u zadnje vreme vrlo teak problem. Siromana zemlja nije u stanju da ishrani svoje stanovnitvo, pa i pored iseljavanja ono se od 1921 do 1931 godine povealo za 16%. Ovaj nemirni stoarski element vekovimaje davao sokove celoj naoj rasi. Njegove energije, dobro kanalisane, nee biti destruktvine, nego e se moi upotrebiti na optu dravnu korist, ako budu upuene u pravcu jugoistoka... Da rekapituliramo: Arnaute je nemogue suzbiti samo postupnom kolonizacijom; to je jedinini narod koji je uspeo poslednjih hiljadu godina ne samo da se odri prema jezgru nae drave, Rakoj i Zeti, nego i da na nau tetu potisne nae etnike granice prema Severu i Istoku. Dok se naa etnika granica poslednjih hjiljadii godina pomerila na Severu do Subotice, na severo-zapadu do Kupe, Arnauti su nas potisnuli iz doline Skadra, nekadanje Bodinove prestolnice iz Metohije i sa Kosova. Jedini nain i jedino srestvo to je brutalna sila jedne organizovane dravne vlasti, u emu smo mi uvek bili iznad njih. Da od 1912 godine na ovamo nismo imali uspeha u borbi sa njima, krivica je do nas, jer tu vlast nismo kako treba iskoristili. O nekom njihovom nacionalizovanju u nau korist ne moe biti ni govora. Protivno tome, u osloncu na Albaniju budi se njihova nacionalna svest, i ne raistimo li stvari na vreme, za 20-30 godina imaemo jednu strahovitu iredentu iji se tragovi ve opaaju a koja e neminovno u pitanje dovesti sve nae posede na Jugu.
KOL ON IZA CIONI PROBLEM JUNIH KRAJEVA

itajui pivi deo ovoga elaborata, oveku e odmah pasti u oi da se on, pri raspravljanju kolonizacionogproblema Junih krajeva, uglavnom ograniava na pre ete sevemo i juno od are planine. To nije sluaj. Onaj albanski blok oko Sare planine od ogromnog je znaaja i nacionalno-diavnog i strategiskog za nau diavu. Ve smo pomenuli nain njegovog postanka i njegovu vanost za vrsto vezivanje predela oko doline Vardara sa naim starim zemljama. Najvea snaga srpske ekspan zije od poetka stvaranja pive srpske drave pa na ovamo, jo od 9 veka, leala je uvek u kontinuitetu te ekspanizije starih rakih zemalja u svim pravcima pa i prema jugu. Taj kontinuitet prekinut je od Arnauta, i sve dotle dok se ne obnovi stara, nekadanja veza, izmeu Srbije i Crne Gore sa Makedonijom u svoj svojoj irini, od Drima do June Morave, mi neemo biti sigurni u posedu ove zmelje. Etniki, Makedonci e se nama priviti potpuno tek onda kad budu imali stvaran etniki oslon na maticu srpskih zem alja, koju do sada nisu imali. Dobie ga tek razbijanjem amautskog bloka. Vojno-strategijski, jskom. albanski blok u naoj zemlji zauzima jedan od najvanijih dobrim delom, sudbinu poloaja, glavno razvode balkanskih reka prema Jadranskom i Crnom Moru i Ege Posedovanje ovog strategijskog poloaja odluuje, Centralnog Balkana, naroito sudbinu glavne balkanske komunikacije Morava
Vardar. Nisu sluajno tu voene esto puta odluujue bitke za sudbinu Balkana (Nemanja protiv Grka, Srbi i Turci 1389, Hunjadi i Turci 1446). Osigurati se moe u XXveku samo ona zemlja, koja je naseljena svojim vlastitim narodom; zato je imper ativna dunost svih nas da tako vane strategijske poloaje ne pustimo da u rukama dri nama neprijateljski strani elemenat. To tim pre to taj element ima oslonca na srodnu nacionalnu diavu. Ona je za danas jo nemona, ali i kao takova postala je baza italijanskog imperijalizma, preko koje on misli da nadire u srce nae Drave. Protiv toga nadiranja, najsigurnije sredstvo je vlastiti element, koji e hteti umeti da brani svoje imanje i svoju diavu. Zatim, sem toga bloka od 18 srezova, Arnauti i ostale nacionalne manjine u Junim krajevima ive ratrkano, pa nisu tako opasni za na nacionalni i ddavni ivot. 216
217
MEUNARODNI PROBLEM NASELJAVANJA

Kad se poe sa stanovita da je postepeno potiskivanje Arnauta naom postupn om kolonizacijom neefikasno, ostaje jedino iseljavanje u masi. Dve drave dolaze u tome sluaju u raun, Albanija i Turska. Retko naseljena, sa mnogo jo neisuenih bara i neregulisanih renih dolina, Albanija bi bila u stanju da primi koju stotinu hiljada naih arnautskih iseljenika. Modema Turska, sa ogromnim prostorijama u Maloj Aziji i Kurdistanu, jo nenasel jenim, nekultivisanim, prua gotovo neogranienu mogunost unutranjoj koloniza ciji. Meutim iporedsvih napora KemalaAtaturka, Turci jo nisu popunili razliku koja je nastala iseljavanjem Grka iz Male Azije u Tursku i jednog dela Kurda u Perziju. Zato je najvei izgled da e tamo moi poslati najvei deo naih arnautskih iseljenika. Unapredpodvlaimo da se, u diplomatskim naporima ne bi ograniili samo na Ankaru nego treba upotrebiti sva sredstva da se i Tirana privoli da primi jedan deo naih iseljenika. Verujemo da e u Tirani ii teko; tu e biti Italija, koje e stvar oteati ali novac u Tirani igra veliku ulogu. Prilikom pregovora o tome pitanju treba dati albanskoj vladi na znanje da mi neemo ni od ega prezati pri reavanju ovog pitanja, a ujedno staviti joj u izgled subvencije za kolonizaciju nad kojima se nee vritit kon trola, eventualno preko tajnih kanala, materijalno angaovati istaknute ljude u Tirani da se ne protive celome pitanju. Turska, kako se uje, voljna je za prvo vreme da primi oko dvestotine hiljada iseljenika naih i uslovljava, to je za nas najpovoljnije, da to budu Arnauti. Tursku elju treba oberuke prihvatiti, i to pre sklopiti konvenciju za iseljavanje. Prilikom njenog iseljavanja treba prouiti konvencije koje je ona, u tome pitanju, sklopila pos lednjih godina sa Grkom., Rumunijom i Bugarskom, i obratiti panju na dve stvari: od nje traiti da primi to veu kvotu, afinansijskijoj stoje mugue vie izai u susret, naroito regulisati pitanje to breg transporta. Besumnje je da nee ovo pitanje izazvati malo i meunarodnih trzavica koje su neizbene u ovakvim sluajevima. Kad god su se vrili, poslednjih stotinu godina, ovakvi poslovi na Balkanu, uvek se je nala neka sila koja je radi toga protestovala, jer joj to nije bilo u interesu. U ovome sluaju, to mogu sada biti Italija i Albanija. Za Albaniju smo ve rekli da treba raditi na jednoj konven ciji sa njima o tom pitanju pa, ako u tome ne uspemo, mora se barem toliko uiniti, da mimo gledaju iseljavanje u Tursku. Ponavljamo, da vetina postupanja u Tirani, kao i zgodno upotrebljen novac, mogu biti odluujui u tome pitanju. Svetsko javno miljenje malo e da se pobuni, naroito ono koje je finansirano od stane Italije. Meutim, danas je svet navikao i na mnogo gore stvari i toliko zauzet svakodnevnom brigom, da se sa te strane ne treba mnogo bojati. Kad moe Nemaka da iseljuje na 218
desetine hiljada Jevreja, Rusija da prebacuje milione sa jednog dela kontinetna na drugi, nee doi do nekog svetskog rata zbog koje stotine hiljada iseljenih Arnauta. Samo, odluujuifaktori moraju da znaju to hoe, da to uporno sprovode, i ne obzimi se na mogue meunarodne prepreke. Italija e, nesumljivo, praviti najvie prepreka, ali ona je danas isuvie zauzeta svojim brigama zbogAbisinije, kao i Austrije, da bi smela daleko ii u svome otporu. Pravo govorei, najvea opasnost postoji da se ne umeaju nai veliki saveznici, Fran cuska i Engleska. Njima treba hladnokrvno i odluno odgovoriti da je i u njihovom interesu osiguravanje Moravsko-Vardarske linije, to se videlo i tokom velikog rata, a ona e biti sigurna i za nas i za njih samo onda, kad mi potpuno etniki zavladamo krajevima oko Sare planine i na Kosovu.
NA INISELJA VAN JA
Ve smo rekli da je za nas efikasno iseljavanje Arnauta iz njihovog trougla samo u masi. A da doe do masovnog iseljavanja, pivi uslov jeste stvaranje podesne psihoze. Ona se moe stvoriti na vie naina. Poznato je da muslimanske mase u opte vrlo lako podleu utkaju, naroito verskom, da su lakoveme, ak i fanatine. Zato je potrebno prvenstveno, za iseljavanje meu Arnautima pridobiti njihovo svetenstvo i prve ljude od uticaja, ili novcem ili pretnjama. Treba, to pre nai agitatore, koji e agitovati za iseljavanje nariito ako bi nam htela sama Turska da dade. Oni ima da opisuju lepotu novih krajeva u Turskoj, ali i ugodan ivot tamo, da raspaljuju u masama verski fanatizam i bude u njima turski dravni ponos. Naa tampa moe da uini ogromne usluge opisijui udobno iseljav anje Turaka iz Dobnide i lepo njihovo smetanje u novim krajevima. Opisivanjem ovim otvaralo bi se i kod naih arnautskih masa povoljno rasploenje za seobu. Drugo sredstvo bio bipritsak dravnog aparata. On treba da do krajnosti iskoristi zakone, dabi to vie zagorio opstanak Arnauta kod nas: globe, apenja, nemilosrdno primenjivanje svih policijskih propisa, kanjavanje verca, see uma, potrice, putanje pasa, gonjenje na kuluk i sva ona druga srestva koja je u stanju da iznae jedna praktina policija. Privredno, ne priznavanje starih tapija, rad na katastru u svim predelima treba smesta obustaviti nemilosrdno uterivanje poreza i svih javnih i privat nih dugova; oduzimanje dravnih ispaa, optinskih ispaa, ukidanje koncesija, poslovnih dozvola za kafane, trgovine, zanate, oduzimanje monopolskih dozvola, isterivanje iz diavne, privatne i samoupravne slube i t.d. -ubnae iseljavanje. Sani tetske mere: prisilno izvrenje svih propisa i po samim kuama, ruenje zidova i velikih plotova oko kua, stroga primena veterinarskih mera, koja e ometati izvoenje stoke 219
na pijace i td. takoer se dadu praktino i efikasno primeniti. svetenstva, krenjem groblja, zabranom mnogoenstva, kola.
U verskim pitanjima
kolonizacije na Jugu bio u tome, to se iseljavala sirotinja, a bogatiji ostajali, pa smo uvek biltmrisiom, jer smo vrlo malo prostora dobili za naseljavanje naih kolonista. Pri shmranju psihoze za iseljavanje treba se truditi da krenu itava sela, a u najmanju ruku itave porodice. Po svaku cenu treba spreavati da se jedan deo porodice iseli, drugi deo da ostane kod nas. Nee naa drava troiti svoje miljone na to da olaka ivot Arnautima, nego da ih se to je mogue vie rei. Zato treba neminovno spreiti prekupljivanje imanja iseljenih Arnauta od onih koji ostaju kod nas. Uz ovo pitanje treba vezati samo iseljavanje i pojedinaca i itavih sela, ako ele da dobiju olakice prilikom svoga odlaska. Cimpristanu na iseljavanje treba im u svemu izlaziti na susret. Mora se uprostiti administracija, brzo isplatiti imanja, izdati putne isprave bez ikakvih formalnisti, pomoi im da dou do prve eleznike stanice, staviti im na raspoloenje vozove do Soluna i smesta. laama prebacivati u Aziju. Vrlo je vano da odlazak bude lak, ugodan i jeftin. Zeleznice im dati po mogunosti potpuno besplatno, pomo u prehrani takoe, jer od toga ovisi vrlo mnogo da li e seliti u masama ili ne. Strah od tekoa na putu bie glavna prepreka njihovom kretanju i zato ga treba bezuslovno suzbiti, reavajui brzo i energino sav posao oko njihova transporta. Naroito treba paziti da oni to manje imaju posla oko toga, jer prostom oveku
Amauti su najosetljiviji, pa ih i tu treba dobro darnuti Moe se to postii ikanama i naroito nemilosrdnom pri matom zakona da i enska deca moraju pohaati osnovne kole, gde god. samo ima I privatna inicijativa u tome pitanju moe mnogo uiniti. Naim kolonistima po potrebi treba podeliti oruje. U one predele treba plasirati staru etniku akciju ipoverljivo je pomoi u njezinim zadatcima. Naroito treba pustiti jedan talas Crnogoraca sa brda da izazove masovnu sukob sa Arnautima u Metohiji. Preko poverljivih ljudi ovaj sukob treba spremiti; dati mu maha to e biti tim lake to su Amauti, jae, digli glavu, a ceo sluaj mirne due treba pretstaviti kao sukob bratstava i plemena i po potrebi dati mu ekonomski karakter. U krajnjoj nudi mogu se izazvati i lokalne bune koje bi bile krvavo uguene najefikasnijim sretstvima, no ne toliko vojskom, koliko koloniatima, Crnogorskim plemenima i etnicima. Postoji jo jedno sretsh>o koje je Srbija vrlo praktiki upotrebila posle 1878godina, tajno paljenje sela i arnautskih etvrti po gradovima.
ORGANIZACIJA ISELJAVANJA
Iz priloene karte vidi se koje srezove treba raseljvati. donjopoloki, gornjopoloki, arplaninski, To su: gornjodebarski, akoviki, gorski, podgorski, podrimski,
teko se snai, pa bi za ovo pitanje bilo dobro prouiti sistem transporta radnika preko pojedinih velikih agenutra i njega priznati. Iseljenik treba da ide od ruke do ruke, ne oseajui nakakvu teinu svoga kretanja. Samo se na taj nain moe stvoriti iseljenika amautska reka koja e isprazniti na Jug od Arnauta.
peki, istoki, dreniki, taviki, vuitmski, labski, graaniki, nerodimski, gnjilanski i kaaniki. Od ovih srezova koji svi zajedno sainjavaju albanski klin, za nas su u ovom trenutku najvaniji peki, akoviki, podrimski, gorski, podgorski, arplaninski, istoki, dreniki sevemo od Sare planine, a zatim gornjodebarski, oba Pologa juno od Sare planine. To su pogranini srezovi i njih po svaku cenu treba raseliti. Unutranji srezovi kaaniki, gnjilanski, nerodimski, graaniki, labski, vuitmski treba po mogunosti da budu oslabljeni, naroito kaanski i labski, a ostalo pustiti postepenoj i sistematskoj kolonizaciji koja ima da se sprovodi tokom decenije. Gornja sretstva koja smo naveli treba prvenstveno primeniti na pogranine sre zove ako elimo da ih raselimo. Pri iseljavanju treba paziti na sledee stvari: Prvenstveno treba imati u vidu raseljavanje sela pa tek onda gradova. Sela su stabilnija pa zato i opasnija. Zatim ne srne se pasti u pogreku i iseljavati samo sirotinju; u svakom narodu kimu ini srednji stale i bogatiji i njega treba goniti i iseljavati. Sirotinja, bez oslonca na ekonomski nezavisne svoje sunarodnike brzo se gubi. Ovo je vrlo vano pitanje i podvlaim ga stoga to je jedan od velikih razloga neuspeha nae 220 Ne manji problem od iseljavanja Arnauta jeste problem naseljavanja predela koje oni napuste. Prvo pitanje koje se postavlja jeste: Koga treba tamo naseliti? Najprirodnije je da se tu naseljava na elemenat iz pasivnih krajeva, prvensveno Crnogorci, Hercegovci, Liani i Krainici. Crnogorci su najzgodniji iz vie razloga, Metohija, Drenica i Kosovo su naprirodniji odliv iz njihovih siromanih planina. Nagomilanost stanovnitva u Crnoj Gori dovela je do bede, koje u poslednje vreme izaziva stalne socijalno-politike pokrete, neugodne dnavnim vlastima i naoj budunosti vrlo opasne za red i mir u zemlji. Ne vredi davanje kukuruza i penzija. Lek je jedini raseljavanje u plodne krajeve Metohije, Drenice i Kosova. Zatim slini Arnautima po mentalitetu i temperamentu, Crnogorci su najzgodniji kao ome za njihovo potiskivanje. Njih prvenstveno treba i upotrebiti u predelima sevemo od Sare planine, ali uz njih treba naseliti i neto Liana, 221
NASELJAVANJE ISELJENIHPREDELA
Krajinika i Srbijanaca, aana, Uiana i Topliana. To je potrebno stoga da bi medu njih imeli vie smisla za rad i organizaciju, da bi razbili njihov branski psihiki kolektiv i da bi, meanjem i ukrtanjem, ljudi iz naih raznih krajeva dinarskih mogao da se svoti jedan novi tip manje lokalan crnogorski, vie opti i Srpski. Juno od Sare planine treba omoguiti ugodniji ivot junosrbijanskim Uopte pealbarima da dou do plodnih zemalja. To je jedan estiti i radan svet koji e biti veito zahvalan ovoj dravi ako mu omogui jedan pristojan ivot na selu. poklanjamo. Naseljavanjem ove sirotinje na Pologu, brane granice na Drimu. Uz njih, juno od Sare planine i Skopske Crne Gore mogu se naseljavati Vranjanci, Leskovani, Piroanci i Vlerotiani naroito oni iz pasivnih brdskih sela, Ponvaljamojo jednom da dinarce ne treba putati juno od linije Skopska Crna Gora - Sara planina. Pri naseljavanu naputenhih sela od Arnauta treba izbegavati birokratsku sporost i sitniarenje. Prvo to se mora uraditi jeste to da kolonisti smesta dobiju tapije na imanja koja naseljavaju. Jedan od glavnih uzroka neuspeha nae dosadanje koloni zacije bio je taj stoje kolonista bio nesiguran u posedu koji je naselio, jer nije odmah dobijao tapiju i zato bio izloen ikanama nesavesnih inovnika i politiara. Seljak se na posedu siguran osea samo onda kada zna da ga s njega niko ne moe krenuti. Zato mu se ta garantija mora odmah i dati. Ali, isto tako je opasno dati naseljeniku potpuno pravo raspolaganja imanjem. Tu se pogreilo poslednjih godina kada se dozvolilo kolonistima koji su imali tapije ili poravnanja da mogu prodavati imanja. Naelno, kolonistika imanja imaju svoju dravnu i nacionalnu misiju, i onaj koji ih je dobio treba tu misiju i da vri. Zato on ne moe neogranieno raspolagati sa tom imovinom. Poto tu ima mnogo ljudi ili seoskih proletera koji su izgubili oseanje za zemlju, ili stoara koji se na poljsku privredu treba tek da priviknu, oni se moraju silom Zakona formalno vezati za zemlju. To s toga, prvo da zavole novi zaviaj i novu grudu, ako ne oni a ono barem njihova deca. Zato najmanje za trideset godina treba zakonom spreiti kolonistima slobodno raspolaganje zemljitem i ako im se odmah daje tapija da su njezini vlasnici. Po naem obiajnom pravu, ena i tako nije imala pravo naslea zemlje. Da bi se izbeglo cepkanje ovih i bez toga sitnih posea, treba naseljeniku zemlju iskljuiti iz naslea za ene, sem u sluaju kad kolonista nema muke dece, pa namerava da na imanje dovede zeta. Posedi koji su do sada davani kolonistima, bili su mali. Uzimajui u obzir ekstenzivni nain obraivanja zemlje, pad cena poljo privrednih produkata, kao i mnogobrojnost dece kod kolonista, imanja od 5 - 10 hektara nisu u stanju da dadu kolonistima uslove za jedan siguran ekonomski razvoj. 222 junosrbijansko selo ima pravo da trai mnogo vie obzira i panje, nego to mu danas (gornjim i donjim) Debru i da vanjem ispaa mesto Arnautima njima, osetie daje ova drava njihova i znae da joj
Bolje je u jednom kraju naseliti manji broj kolonista sa boljim uslovimaza razvoj, nego vei broj seljakih polu-proletera, I to je jedan od velikih razloga neuspeha nae dosadanje kolonizacije i na Jugu i na Severu. Retko koji narod ima toliko blagorodan elemenat za kolonizaciju pod najteim uslovima, kao stoga imamo mi. Zahvaljujui tim kolonizatornim osobinama nae rase i ono malo uspeha to je bilo u naoj kolonizaciji postiglo se preko njega. Samo na seljak bio je u stanju da baen na ledinu i krevinu, sa jednom, upravo pod drugim podnebljem i pod tako stranim okolnostima. Kako bi on tek uspeo da mu je drava dala sve ono to je bila duna da mu dade. 10 februara 1865 godine izdala je vlada Kneza Mihajla "Zakon o naseljavanju stranaca u Srbiji". Po njemu, srpska vlada davala je siromanim naseljenicima iz okolnih zemalja tri jutra iskrene zemlje, kuu, dva vola, kola, do dve koze ili ovce, jednu krmau, potrebni alat i po 120 groa u gotovu. Uz to, razume se, i kukuruz za ishranu do prve etve. Na dve porodice daje se po jedan plug. Iiskretnine i nepokretnim dobivaju naseljenici na uivanje bez prava prodaje na 15 godina. Posle isteklog roka, njihova je svojina. Naseljenici se za 5 godina oprataju od svih dravnih nameta, 10 godina ne spadaju pod optu vojnu obavezu u redovnoj, a 5 godina u narodnoj vojsci. Odziv iz svih krajeva bio je takav, da je za nekoliko meseci sve bilo popunjeno, i vie kolonizovanih nego to smo mi uradili za nekoliko godina posle rata. Da je ovo sve dala drava posle 1918 godine kolonistima, dnigije bi mi danas stajali i u Vojvodini i u Junoj Srbiji. Ovako se mora postupti u budue, ako se eli imati uspeha. Pouan je i nain kolonizacije Toplice i Kosanice posle 1878 godine kada su te predele napustili Amauti. Zakonom od 3 januara 1880 regulisanje nain naseljavanja tih krajeva. 3.II te godine Narodna skuptina izglasala je zakon o ureenju agrarnih odnosa na naelu "zemlja seljaku". Bez ikakvog kolebanja, Srbija je napravila svoj prvi inostrani zajam da isplati Turskoj uzete zemlje. Nije stvarala nikakvo Ministarstvo agrarne reforme i skupoeni i kolonizacioni aparat, nego se sve svravalo jednostavno, praktino. Policijske vlasti su dodeljivale zemlju svakome onome ko je hteo da je obrauje. Doli su Crnogorci, Sjenianci, Vranjanci, Kosovci i Peanci, i 30 godina posle 1878 godine Toplica i Kosanica, nekada ozloglaeni Amautluk, dali su Srbiji u ratovima 1912-1918 najbolji puk, II gvozdeni. Toplica i Kosanica, krvlju svojih sinova u tim ratovima, platiti su i preplatiti onu neku desetinu miliona dinara koje je Srbija potroila da ih naseli. Samo, sledei ovomeprimeru, znajui ta se hoe, ne tedei rtava ni u novcu ni u km, naa drava e moi od Kosova i Metohije da napravi novu Toplicu. Kolonistima se, dakle, moraju osigurati svi ivotni uslovi za nekoliko godina, ako elimo da oni tamo ostanu. Nemilosrdno treba guiti svaku spekulaciju sa kuama i imanjima iseljenih Arnauta, Drava mora zadrati za sebe neogranieno pravo raspo223
laganju i pokretnina i nepokretnim vlasnika i smesta po njihovom odlasku naseljavati svoje koloniste. To treba initi s toga jer e se retko gde dogoditi da e se od jednom krenuti itavo selo. U takva sela treba najpre ubacivati Crnogorce. Kao ljude drske, nasrtljive, bezobzirne, koji e svojim ispadima pnsilisti ostatak Arnauta da se sele, a onda dovoditi i koloniste iz drugih krajeva. U ovome referatu razvija se samo kolonizacijom problem June Srbije. Ne manje vaan za nas je i problem Vojvodine, naroito madarskog trougla u Bakoj Senta Kula - Baka Topola. Njega razbiti u Vojvodini, znai isto kao i razbiti albanski blok oko are planine. Posle podele velikih poseda, ostale su samo desetine hiljada maarskih poljporivrednih radnika koji su danas pali dobrim delom na teret srednjem seljaku u Vojvodini, srpskom i nemakom. Te radnike i sitne posednike Maare, pa i Nemce, treba delimino uputiti na Jug jer, u Bakoj, na granici Maarske, oni su opasni i to tim vie to Srbi u Bakoj sainjavaju jedva 25% celokupnog stanovnitva. Dole, u Junoj Srbiji, uvajui se u naoj masi, i to je vrlo vano, napredniji i kulturniji od naeg sveta, sluie mu za ugled u naprednijem nainu obraivanja zemje. Naroito podvlaimo da ne treba Srbe iz Vojvodine naseljavati na Jug. U Vojvodini ima jo zemlje za kolonizaciju, pa im je tamo treba i dati. Napominjemo da se 1928 i 1929 pojavio kod Maara i Nemaca iz Vojvodine pokret za iseljavanje u Junu Srbiju, ali naa nerazumna javnost, ne poznavajui probleme, ustala je protiv toga i uguila taj pokret u samom zaetku. Drugi pokuaj u tome pravcu treba po svaku cenu spreiti i dati instrukcije naem javnom miljenju da pomae preseljavanje Maara i Nemaca iz Vojvodine, a naroito iz Bake na Jug.
partizanskih interesa i svih moguih uticaja sa strane pravilno sprovoenje nae kolonizacionepolitike. Vano je i to da e njemu biti najlake da ubedi odgovorne inioce u vanost pitanja i da ih navede na efikasne odluke. I narodna skuptina e njemu najvie verovap i najpre dati potrebne kredite. Celokupnim poslom upravljao bi eneraltab preko jednog dravnog odbora za kolonizaciju. kolonizacije. Ovaj odbor bio bi potpuno autonman, stjao bi pod neposrednim nadzo U taj odbor uli bi pretstvanici pojedinih zanitersovanih ministarstava i rom efa eneraltaba, a pod svojom vlau imao bi celokupnu organizaciju nae nacionalnih drutva, strunih organizacija i naunih instututa. Velika pogreka nae kolonizacione potitke bila je upravo u tome, to je u njoj glavnu re imala nestruna birokratija koja je reavala pitanja na pare i neprouivi ih dovoljno. Setimo se samo naseljavanja naih optanata. Maarske na Ove Polje, Kadrifaklovo, ili iseljenika iz Istre i Gorice, naseljenih oko Demir Kapije. Zato je potrebna organska veza u naoj kolonizacionaojpolitici izmeu dravnih vlasti,privatne inicijative i naunih istitucija. Privatna inicijativa moe da radi u vie pravaca. Nar odna odbrana, Sokoli, etnika udruenja i t.d. mogu da uzmu na sebe reavanje poslova meu Arnautima, za koje je nezgodno angaovati od strane vlasti. Udnienja agronoma, lekara, inenjera, zadruge i t.d. mogu odluno da poslue svojim strunim savetima pri reavanju mnogobrojnih problema koji se nameu pri izvoenju nae kolonizacije. I kulturna druh'a kao Prosveta u Sarajevu, Matica Srpska u Novom Sadu, drutvo Sv. Save u Beogradu i t.d, imaju isto tako svoje zadatke u ovome poslu. Bez sumnje je da nai visoki nauni instituti poinju u zadnje vreme da gube ugled koji su nekad imali. Glavni uzrok tome jeste to se nai Universiteti i Akademija nauka sve vie udaljiiju od ivotne stvarnosti i zanemaruju svoj glavni zadatak u jednoj rela tivno zaostaloj zemlji kuka je naa, Kvenjeputeva primeni naunih tekovina XXveka. Mnoge bi se milijarde utedile u ovoj zemlji, mnoga bi se pogreka izbegla u naoj dravnoj, pa i kolonizacionoj politici, da su se problemi pre pristupanju reavanja najpre ozbiljno i objektivno prouili od pozvanih naunih radnika, I u nau koloniza cionu politiku imelo bi se vie ozbiljnosti, kontinuiteta u radu i efikasnosti u izvoeju da su se pre toga pripitali za miljenje struni ljudi i nauni radnici. Srpska kraljevska akademija nauka u Beogradu i Beogradski universitet najpozvaniji su da uzmu na sebe inicijativu za naunu organizaciju prouavanja celokupnog kolonizacionogproblema kod nas. To bi bilo mogue iz vie razloga. Na universitetu imamo strunjake za sva pitanja koja su u vezi sa kolonizacijom. Nastavnici universitetu i akademici su neza visni javni radnici, najmanje podvrgnuti spoljnjem, politikom uticaju. Oni ve imaju i. iskustvo za takve poslove a njihova nauna akribija je jamstvo za njihovu objek tivnost. Zato bi oni morali uzeti inicijativu za staranje jednog kolonizacionog insituta, kome bi bio zadatak da se bavi prouavanjem kolonizacije. Dravna vlast sa svoje 225
TEHNIKA KOLONIZACIJE
Od prvoklasne vanosti za reavanje pitanja o kome je raspravljano jeste aparat koji e dirigovati celim poslovima. U ravom aparatu koji je do sad provodio do sad nau kolonizacionu politiku lei dobar deo naih dosadanjih neuspeha. Da bi se to izbeglo u budunosti: mora se izvriti reorganizacija. Nijedan posao ne trai toliko kontinuiteta u voenju kao kolonizacioni. Mi smo naveli da je jedan od glavnih neuspeha nae kolonizacije na Severu i Jugu nestalnost u voenu poslova i menjanje politike prema promenama vlada. Da bi se to izbeglo u budue kolonizaciju treba poveriti glavnom eneraltabu. Evo zato. Iz isto narodnoodbranbeni razloga, vojska naa ima interes da na granice naroito osetljive naseli svoj elemenat. Zato e ona raditi da osigura granice to jaom kolonizacijom. Glavni eneraltab kao institucija primamo nacionalno odbranbena moe dati celoj naoj kolonizacionojpolitici. eneraltab e najbolje umeti braniti od privatnih posrednika, 224
strane izdvojila bi iz pojedinih ministarstava za sve insitucije koje su se do sada bavile ovim pitanjem u posebnu ustanovu "Inspektorat za kolonizaciju". Inspektoratu za kolonizaciju stajao bi na elu generalni inspektor postavljen uka zom na predlog Ministra Vojnog efa enerataba i pretsedenika vlade. Celokupan rad u institutu za kolonizaciju i u inspektoratu za kolonizaciju izvodilo bi se pod nadzorom i po uputstvima Dravnog odbora eneraltaba. Insitut za kolonizaciju podelio bi se na sekcije: 1) organizacionu, 2) kulturno prosvetnu, 3) finansisku, 4)poljoprivrednu, 5) graevnisku, 6) higijensku i t.d. Sekcije bi u sporazumu sa strunim naunim kulturno-prosvetnim i nacionalnim drutvima i ustanovama prouavale kolonizacione probleme, naoj kolonizacionaojpolitici solidan, i izgraivale direktive dajui tako nauno razraen materijal za stvaranje odluka. a generalni inspektor ovisio bi samo od efa
ima da razradi dravni institut i inspektorat za kolonizaciju. Moe biti da nebi bilo ravo pored ovih dveju slubenih institucija osnovati ijednu privatnu organizaciju koja bi se naslanjala na postojea druh'a a imala zadatak da privatnom inicijativom po mogne sprovoenje nae kolonizacione politike. Najbolje bi bilo kad bi ovaj posao na sebe preuzeo savez naih kulturno prosvetnih drutva. On bi se brinuo da koordinira rad privatnih drutava sa dravnom kolonizacionom politikom i sluio bi kao veza izmeu njih i instituta za kolonizaciju.
FINANSIJSKA SRETSTVA
Kad god se kod nas kritikovala naa kolonizaciona politika radi neuspeha, njeni branitelji su se uvek zaklanjali za mala finansijska sretstva koja je drava stavljala na raspoloenje za taj posao. Ne poriemo da nije tako jednim dobrim delom i ako se isto mora priznati da se kod nas u ovoj stvari, vie troio novac na sam aparat i na nera cionalni rad, nego na samu kolonizaciju. Meutim, ako drava nije davala dovoljno srestava za kolonizaciju, to ne znai da nije trebala da dade i da ne mora dati. Svaka drava ima svojih primarnih i sekundarnih interesa. U primarne interse spada, bez
Na elu ovog instituta stajali bi ljudi iz dravnog odbora sastavljenog od pretstavnika pomenutih ministarstava, pretstavnika universtiteta i Akademije nauka i onih privat nih nacionalnih i kulturno prosvetnih organizacija koji budu izabrani ili postavljeni u odbor. Tom prilikom e se morati paziti da se ne dovode ljudi asti radi, nego oni koji e imati razumevanja i ljubavi za ovaj veliki posao. Upravnike i inovnike instituta biraju se konkursom. Institut bi inspektoratu za kolonizaciju dao nauno razraen materijal za sprovoenje kolonizacione politike. u pojedinim vanijim pitanjima odluujuu re daje ef eneraltaba. Inspektorat za kolonizaciju morao bi imati svoje izvrne organe na samome ter enu, izabrane bez obrzira bili oni ili ne bili u dravnoj slubi, od ljudi oduevljenih i spremnih za ovaj posao. Zato ih treba po mogustvu birati konkursom, postavljati na predlog efa eneraltaba a kompromitovani i nestruni kadar ljudi ukloniti. Pri radu inspektorata i njegovih organa to vie izbegavati birokratske formalnosti, imati samo jedno pred oima: to bre Arnaute iseliti, a nae koloniste naseliti. Policiski aparat igrae u ovom pitanju vrlo vanu ulogu. Zato je potrebno izabrati najenerginije ali najpotenije inovnike i uputiti ih tamo. Njihovpremetaj treba vezati za privolu efa eneraltaba i za ovako teak posao posebno nagraditi iz poverljivih kredita. Zato nemilosrdno postupiti prema svakome koji se uvati i u najmanju neispravnost. Za celu teritoriju pomenutih 18 srezova treba postaviti posebnog kome sara, koji e proforma biti dodeljen Ministarstvu Unutranjih dela i defakto izvravati naredbedravnoginspektoratazakolonizaciju. Sreskimnaelnicima treba\datiposebne punomoi za rad, razume se uz to i posebne instrukcije. Naim politikim strankama treba odluno rei da u tim srezovima nesme biti partiznastva i da je bezuslovno zabranjena svaka intervencija poslanika u korist Arnauta. Samu tehniku organizacije iseljavanja Arnauta i naseljavanja naih kolonista U sluaju razilaenja u miljenju inspektorata za kolonizaciju i kolonizacionog instituta,
sumnje, i zadatak drave da, kolonizovanjem svoga elementa u nacionalno nesigurnim krajevima, osigura sebi dravinu takvih krajeva. Pred ovom zadaom i obavezom padaju sve druge obaveze. Za takav posao novac se mora i moe da nade. Pomenuli smo ve sluaj Srbije prilikom kolonizacije Toplice i Kosanice i naveli korist koju je ona od toga imala. Kad mala Kraljevina Srbija nije prezala od velikih finansijskih rtava, pa ni od toga da kao slobodna i nezavisna Kraljevina prvi inostrani zajam uini zbog kolonizacije, zar to nije u stanju da napravi anaanja Jugoslavija. Ona to moe i mora uraditi, pa prema tome nije tano da nema srestava za to. Da pre svega aproksimativno utvrdimo koliko bi kotalo nau dravu iseljavanje 200.000 Arnauta i naseljavanje tolikoga broja naih kolonista. Iseljavanje 40.000 arnautskih porodica, mum 600.000 dinara. uzevi proseno na prodicu po pet lano naseljavanje naih 40.000porodica, va, a izdatak na porodicu proseno po dinara 15.000 na porodicu, kotalo bi maksi Kolonizacioni trokovi, moglo bi da kota maksimalno 200.000.000 dinara. Ni u kome sluaju za sav taj posao dakle ne moe se izdati vie nego 800.000.000 dinara. Evo zato: 1) Iseljeni Amauti ostavie ne samo zemlju nego i kue i alat. Tako e se moi najvei deo naih kolonista ne samo smestiti u arnautske kue nego sa malom pomoi u stoci i hrani, i na taj nain e odmah postati privredno aktivni i nezavisni. Zato i ovde podvlaimo da se ne srne dozvoliti privatna spekulacija sa amautskim imanjima, nego ih mora preuzimati drava i davati kolonistima. 227
2) Prilikom stvaranja novih kolonija, gde se za to ukae potreba, treba upotrebni vojnu snagu, kao stoje bio sluaj pri izgraivanju sremske Rae i podizanju poruenih sela od zemljotresa na Jugu, tokom 1931. godine. Za taj posao dati vojsci pravo i mogunost da, pozivanjem rezervista na vebu, ili produenjem vojnog roka stvoru neku vrstu radne obavezne dunosti za javne ciljeve, kao to je stvorio Stambolijski u Bugarskoj ("Trudova povinost") i Hitler u Nemakoj (Arbajtsdinst). Naroito bi bilo dobro u takav posao uvesti nau strunu omladinu posle svrenog Universitetu: onda bi, radei na jednom konstruktivnom, opte-narodnom poslu mnogi od njih postali realniji i trezvenije gledali na stvari. Ovo bi se moglo uvesti tim lake to bi se dalo prvenstveno za stupanje u dravnu slubu onim mladim ljudima koji bi proveli jedan odreeni rok na izgraivanju nae kolonizacije. S tim bi se suzbijala i nezaposlenost nae mlae inteligencije, koja postaje sve vie jedan teak socijalni problem kod nas. 3) U dogovoru sa strunim drutvima i organzacijama treba potraiti najjeftiniji nain krenja ikara, navodnjavanja, isuenja ritova, itd., kao i graenja kua. Privat nim preduzeima, prilikom nabavke materijala treba dati do znanja da ih drava toliko titi carinskim i eleznikim tarifama, kreditima i drugim srestvima, da ima pravo da u ovakom jednom poslu trai od njih da dadu materijal sa to je mogue manjim profitom. Pitanje nabavke materijala treba neposredno svriti sa kartelima, pa e drava odrediti kako koliinu, tako i kvalitet i cenu materijala u dogovoru s njima bez fiktivnih licitacija. Dravnapreduzea, eleznice, naroito umskapreduzea kao Sipad, mora ju se potpuno staviti na raspoloenje Dravnom odboru za kolonizaciju. 4) Prilikom vrenja kolonizacije drava moe kolonistima davati imanja na kredit ili za gotov novac, bie ih dosta koji e kupiti imanje u novim krajevima, prodavi imanje u starom zaviaju. Odatle e drava dobiti dobar deo svoga novca natrag. Podvlaimo da se imanje moe prodati samo ko dokae da e se na zemlju naseliti i da e je obraivati. Na kredit data zemlja ne srne biti suvie skupa, kamata mora da je minimalna, rok otplate duga da pone tek nekoliko godina posle naseljavanja, kada se naseljenik privredno osnai. Uzevi ovo kao osnovu drava moe da nae srestva iz dva izvora: celokupne izdatke za administraciju oko ovoga posla mora ona preuzeti na sebe, i pokrivati ih iz svojih redovnih prihoda. Ona to moe uraditi kad skree nepotrebne ili za sada ne tako vane izdatke na drugim stranama. Drugi izvor novca moe biti zajam koji e dati ili dravne banke same, ili u drutvu sa naim privatnim kapitalom putem prisilnog unutranjeg zajma. Kao podloga sluile bi obveznice izdane od drave i naseljeniki doprinosi, kad se naseljenici osamostale. Moe biti da nebi bilo ravo kad bi finansiranje i otkupljivanje imanja vrila Agrarna banka zajedno sa zadrunim savezima, pod neposrednim nadzorom, i direk tivama dravnog odbora za kolonizaciju. Meutim, o ovome unapred je teko dati 228
odreeno miljenje, jer se ne zna pod kojim uslovima e Turska da primi nae iseljeni ke. Sve u svemu uzevi, suma od nekoliko stotina miliona vrlo mali je izdatak za dravu prema koristima koje e ona od toga stvarno imati. Osiguravanje nae najosetljivije take na Jugu naseljavanjem nacionalnim elementom uteuje nam za sluaj rata nekoliko divizija. Naseljavanjem nekoliko desetina hiljada porodica iz naih pasivnih krajeva, naroito iz Crne Gore olakava se nesnosna privredna kriza u tim krajevima, a veliki poslovi prilikom kolonizacije zaposlie desetine hiljada radnika i dati ivota naoj umaloj privredi. Za ovakav zadatak nacionalni vojno-strategiski i privredni, drava je duna da rtvuje nekoliko stotina miliona dinara. Kad. se moe izdati mili jarda dinara za graenje meunarodnog puta od Subotice do Caribroda, od koga emo moda tek u dalekoj budunosti videti realne koristi, tim. vie se moe i mora nai nekoliko stotina miliona koji e nam vratiti natrag u posed kolevku nae drave.
ZAKLJUAK
Imajui u vidu sve gore izloeno, nije sluajno da mi, prilikom raspravljanja problema kolonizacije na Jugu, polazimo sa stanovita da je jedini efikasni nain reenja toga pitanja -raseljavanje Arnauta u masi. Postupna kolonizacija nije uspela ni kod nas, kao ni nigde na drugom mestu. Dravna vlast, kad hoe da intervenie u korist svoga, elementa u borbi oko zemlje moe da uspe samo onda, ako postupi bru talno. Inae, domoradac, ukorenjen u svome zaviaju, aklimatizovan, uvek je jai od koloniste. To u naem sluaju treba imati tim pre pred oima, to imamo posla sa jednom sirovom, ilavom i plodnom rasom, za koju je pokojni Cviji rekao da je najekspanzivnija na Balkanu. Nemaka je od 1870 godine do 1914. godine potroila grdne milijarde maraka da postepeno, otkupljujui zemlje od Poljaka, kolonizuje svoje istone krajeve. Ali, plodnost poljskih majka pobedila je nemaku. organizaciju i nemaki novac. 1918 godine Poljska je dobila natrag svoj Poznanj. Nae statistike od 1921 i 1931 godine koje smo ve naveli pokazuju daje i nau kolonizacionu politiku pobedila plodnost arnautskih ena. Iz toga treba povui konsekvencije i pouriti se dok jo ima vremena da se izvri korektiv. Cela Evropa nalazi se u rovitom stanju. Mi nismo sigurni u to ta nosi dan a ta nosi no. Albanski nacionalizam i u naim krajevima raste. Ostaviti stanje kakvo jeste, znai dozvoliti da u sluaju kakve svetske konflagracije ili socijalne revolucije -a blisko je i mogue ijedno i drugo - znai dovesti u pitanje sve nae posede na Jugu. Da bi se to izbeglo, cilj je ovoga referata. 229
ELABORAT dr IVA ANDRIA O ALBANIJI IZ 1939. GODINE

Manje je poznato d a j e Ivo Andri imao uspjeha u diplomatskoj slubi, u koju je stupio 1919. godine, dakle sa nenavrenih dvadest osam godina. Radio je u jugoslovenskom Ministarstvu inostranih ela, slubujui u Vatikanu, Bukuretu, Gracu, Marselju, Parizu, Madridu, Briselu, Zenevi, stalno napredujui. Postao je i ef Odsjeka za Drutvo naroda a zatim naelnik Politikog odjeljenja ministarstva (tree mjesto po vanosti u ministarstvu). Za vrijeme Stojadinovievog preuziman ja Ministarstva inostranih djela ( koji je istovremeno bio i predsjednik Vlade), Andri postaje njegov pomonik. Kad je, 1939. godine, n a k o n ostavke Milana Stojadinovia, na mjesto ministra inostranih djela doao jugoslovenski poslanik u Berlinu, dr Aleksandar Cincar-Markovi, na njegovo mjesto u p u e n je Ivo Andri, koji na dunosti u Berlinu ostaje do napada na Jugoslaviju, 6. I V 1 9 4 1 . godine, k a d a se vraa u zemlju. U svojstvu ministra inostranih djela (1935-1939.) Stojadinovi se vie puta sastajao sa italijanskim ministrom, grofom Canom. Tokom tih razgovora, dva min istra su glavnu panju poklanjali Albaniji. Stojadinovi je predlagao anu da kralja Zogua zamijene nekim drugim kojibi vie odgovarao interesima Jugoslavije i Italije ili da Jugoslavija i Italija podijele Albaniju. Pripremajui se za razgovore sa Canom, Stojadinovi je zatraio da mu se izradi elaborat o "pitanju" Albanije. Jedan elaborat sainio je Ivan Vukoti, a drugi Ivo Andri. Iako su Vukotieve "teze" sasvim u duhu velikosrpske politike ("prisajedinjenje severne i delova sred nje Albanije naoj zemlji, jedan je od ivotnih interesa naega naroda. To bi bilo ostvarenje naih prirodnih aspiracija i zadovoljenje naih vekovnih elja"... i "Lik vidirala bi se arbanaka iredenta i arbanaka drava, koj a je bila zamiljena i stvore na od naih neprijatelja"), opredijelili smo se da integralno objavimo Andriev elaborat iz 1939. godine, mada se Andriu m o r a odati priznanje da ga je, zaista, radio "diplomatski" vjeto i sraunato. Pa ipak, nije uspio da izbjegne "preporuke" i zakljuke:"Podelom Arbanije nestalo bi privlanog centra za arbanaku manjinu na Kosovu, koja bi se, u novoj situaciji,lake asimilovala. Mi bi eventualno dobili jo 2-3000.000 Arbanasa, ali su oni veinom katolici iji odnos sa Arbanasima musli231
manima nikad nije bio dobar. Pitanje iseljavanja Arbanasa muslimana u Tursku takoe bi se izvelo pod novim okolnostima, jer ne bibilo nikakve jae akcije da se to spreava". Na uvodnoj strani Andrievog elaborata podijeljenog na deset poglavlja. Sto jadinovi je svojeruno napisao n a p o m e n u : "Referat g. Andria 30.1. 939."
//. DEOBA INTERESNIH SFERA U ARBANIJI IZMEU SRBIJE I GRKE

I ako je podpresijom velikih sila a na prvom mestu Austrije morala da se povue sa Jadrana i iz severne Arbanije, Srbija ne prestaje da gubi nadu, U deklaraciji, koja je tajni dodatak Ugovoru o savezu izmeu Grke i Srbije od 19 maja 1913.godine, podci jene su interesne sfere izmeu Grke i Srbije u tek stvorenoj autonomnoj Arbaniji Teritorija koja se nalazi na sevem od utoka reke Semeni u more,zatim tokom ove reke do ua Devoli, zatim tokom Devolija do planine Kamne - spadala je u srpsku sferu uticaja. Juni deo Arbanije, od ove linije, spadao je u grku uticajnu sferuNa sluaj nemira u Arbaniji dve zemlje su imale da se sporazumeju o dranju koje e zauzeti. Ovo su maksimalni zahtevi koje smo u jednom pisanom dokumentu izneli prema Arbaniji.
I.
BALKANSKI RAT IARBANI JA
Izlaz sprske vojske na Jadran Prema tajnom dodatku Ugovora, o savezu izmeu Bugarske i Srbije od 29 febru ara 1912. godine, Srbiji je priznato pravo na dotadanje turske teritorije sevemo i zapadno od Sar-planine. U vezi sa ovom odredbom, a teei da svojoj zemlji osiguraju izlaz na more, srpske tmpe izbile su 15 novembra 1912. godine na Lje i postepeno zaposele celu sevemu Arbaniju do Tirane i Draa. U londonskom "Tajmsu" izala je 25 novembra izjava Paia da Srbija trai Dra sa veim hinterlandom. Stvaranje autonomne Arbanije Meutim Konferencija Ambasadora u Londonu, donela je 20. decembra 1912. godine, odluku o staranju autonomne Arbanije, dajui Srbiji samo pravo na trgovaki izlaz na Jadransko more. Ista Konferencija odluuje 20 marta 1913 godine da se Skadar ustupi Arbaniji. Crna Gora odbila je da primi odluku velikih sila; u tome je podrava Srbija, koja alje svoje trupe da pojaaju opsadu Skadra. Velike sile resile su (21. marta) da izvre pomorsku demonstraciju, od koje se uzdrala samo Rusija. Austro-ugarske, engleske, francuske, nemake i italijanske krstarice, okupljene kod Barija, primorale su srpske trupe da se povuku sa poloaja kod Skadra. Blokada crnogorske obale Sile su objavile 10 aprila blokadu crnogorskih obala, poputanje i 4 maja, ali crnogorska vlada produava opsadu Skadra, koji kapitulira 20 aprila. Kralj Nikola ipak je primoran na u jednom telegramu upuenom ser Edvardu Greju, predao je sudbinu Skadra u ruke sila. Meunarodna okupacija Skadra trajala je sve od 5 maja 1913. do poetka svetskog rata.
III.
LONDONSKI PAKT IARBANIJA

Velike
Londonski pakt zakljuen 26. aprila 1915. godine izmeu Francuske, Britanije, Rusije i Italije imao je sledee odredbe odnosno Arbanije:
1)U primedbi l. 5 reeno je: "etiri savezne Sile dodelie nie nabrojane jadran ske zemlje Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj Gori: (...) Na donjem Jadranu (u krajevima koji interesuju Srbiju i Crnu Goru) itavu obalu od rta Planke do reke Drima sa vanim pristanitima Split, Dubrovnik, Kotor, Bar, UlcinjiSv. IvanMedovanski (...) pristanite Dra bie dodeljeno nezavisnoj muslimanskoj dravi Arbaniji." 2) U l. 6 veli se: "Italija e dobiti u potpuno vlasnitvo Valonu, ostvro Saseno a osim toga jo i dosta prostranu teritoriju potrebnu za njihovu odbranu, tj. deo izmeu reke Vojue na severu i istoku a na jugu do Himare." 3) U lanu 7'veli se: "Ako bi dolo do formiranja jedne male autonomne i neutral ne drave Arbanije, Italija se nee protiviti elji Francuske, Velike Britanije i Rusije, da se sevemi i juni krajevi Arbanije podele izmeu Crne Gore, Srbije i Grke." "Italija e dobiti pravo da rukovodi spoljnim poslovima Arbanije." Jo u 1915. godini, velike sile dakle usvajaju princip deobe Arbanije i priznaju da u Arbaniji imaju svoje interese Italija, Srbija i Grka. Dok se ovim dverna balkanskim zemljama daje pravo na ispravku gmnice, Italiji se ustupa Valona kao i protektorat nad okrnjenom Arbanijom.
232
233
IV ARBANIJA NA KONFERENCIJI MIRA

Gledite velikih sila Na konferenciji mira, saveznike sile (Francuska, Velika Britanija i Sjedinjene Amerike Drave) predloile su najpre zaArbaniju, na severu i istoku, one granice koje su bile utvrene na Londonskoj konferenciji 1913. godine; priznaju potpun suverenitet Italije nad Valonom i potrebnim zaleem i daju Italiji mandat za administraciju slo bodne arbanske drave pod kontrolom Drutva Naroda. bra 1919. godine.) Nae gledite (Protiv mandata Italije. Za nezavisnu Arbaniju. Argumenti za ispravku granice i uzimanje Skadra i severne Arbanije) U naem odgovoru od 8 januara 1920 godine mi smo pobijali predlog za davanje Italiji mandata nad Arbanijom, navodei da bi to bilo ponavljanje sluaja Bosne i Hercegovine. "Ovo reenje, veli se u naem odgovoru, stvorilo bi u korist Italije ofanzivnu granicu protiv nae drave, koja bi bila liena sredstava da se brani. Ono bi znailo u jednu ruku ofanzivno preimustvo, a u drugu savrenu strategijsku podlonost." Mi smo traili, iz ekonomskih i strategijskih razloga, da se izvri prema nama ispravka granice (u srednjem toku Drima, na Bojani i u pogledu plemena Klimenta i Kastrata) koju je odredila Londonska konferencija od 1913. godine. Izuzev ove korekcije,naa Delegacija je izjavila da je najbolje reenje, ako seArbanija uini neza visnom dravom u granicama od 1913. godine, i sa autonomnom administracijom. U sluaju da to reenje ne bi bilo prihvaeno ili ako bi juni deo Arbanije pripao drugim dravama,naa Delegacija traila je za nas severni deo Arbanije do Drima. "Naa drava ima starih prava na ove krajeve, veli se u naem memorandumu. Skadar je biva prestolnica srpskih vladara. Na je narod prolio potoke krvi za Skadar a naroito u ratu 1913. godine koji je stajao Srbiju vie hiljada njenih vojnika a Crnu Goru jednu treinu njene vojske. Da udovolji eljama Velikih Sila, srpske i crnogorske trupe ispraznile su 1913. godine Skadar i severnuArbaniju. Austrija, mobiliui vojsku, zapretila je ratom. Skadar je mogao pripasti Crnoj Gori daje ova pristala da Loven Ustupi Austriji, ili da bude neutralizovan. Ali Crna Gora je odbila da ustupi Austriji ovaj vaan strategijski poloaj." "Drimska dolina sa Skadrom ini geografsku i ekonomsku celinu sa Crnom Gorom i pograninim krajevima Srbije. Za srednju Srbiju iza Crnu Goru Drimska je dolina jedini direktan i najkrai prirodni put na Jadran. 234 Vana eleznica DunavJadran treba da proe dolinom Drima. Ambasadorska konferencija u Londonu od (Memorandum, od 9 decem
1913. godine priznala je Srbiji to pravo pristupa na more." "Skadar je u vezi i sa pitanjem reke Bojane, koja otvara prirodni put crnogorskoj trgovini na more., .fo,|[prema Berlinskom ugovoru Crna Gora uiva pravo slobodne plovidbe na Bojani. Skadarsko jezero pripada najveim, delom Crnoj Gori. Zbog turske nemarnosti, najbolje crnogorske zemlje jo su uvek potopljene vodom Skadarskog jezera. S toga nau dravu interesuje u najveoj meti regulacija Bojane i Drima ne samo zbog plovidbe na Bojani, nego i zato to bi se na taj nain isuilo 12 do 20.000 hektara najplodnije zemlje, i isto toliko bi bilo ameliorirano. Dve treine ove zemlje pripada Crnoj Gori." Italijansko gledite (Prema memorandumu od 10 januara 1920.) 1) Italija trai od Drutva. Naroda mandat da administrira nezavisnu arbansku dravu. 2) Arbanske granice na severu i istoku bie one koje su bile utvrene na Konfer enciji u Londonu. Juna granica bie predmet ispitivanja. 3) Grad Valona bie dodeljen Italiji u potpun suverenitet sa potrebnim zaleem za njegovu odbranu i za ekonomski razvitak. Saveznici pristaju da se Skadar i severna Arbanija prikljue Jugoslaviji. Predlaui jedno opte reenje jadranskog pitanja Klemanso je, u svojstvu pretsedmka Konferencije mira, rekao 13 januara 1920. godine Paiu i Trumbiu, a u vezi sa ustupanjem Rijeke Italiji, sledee: "Prema tome, drava S.H.S. uspee se na vrhunac svoje moi, pa jo kad. bude imala Skadar, Drim i Sv. Jovana Medovanskog." Niti je bio na to pristao, s tim da Italija zadri Valonu i da dobije mandat nad Arbanijom. Na poslednji odgovor Konferenciji mira. Uposlednjem naem odgovoru Konferenciji mira od 14 januara 1920. godine mi smo i dalje ostali na stanovitu, da bi najbolje reenje bilo da se administracija Arban ije, u granicama odreenim 1913. godine, poveri lokalnoj, autonomnoj vladi, bez ingerencije bilo koje tue sile. A ako reenje ne bude prihvaeno, ve se odlui davanje delova arbanske teritorije drugim dravama, naa delegacija traila je deo severne Arbanije (prilaui jednu kartu sa obeleenom granicom), za koji je obeala autono man reim. Gledite pok. Paia. Kada je izgledalo kao sigurno da e saveznici dopustiti Italiji da se uvrsti u 235
srednjoj Arbaniji, pretsednik nae delegacije Pai krajem 1919 godine obavestio je vladu u Beogradu daje doao momenat, da prisiljeni prilikama menjamo nau politiku prema Arbaniji. U tom pismu se veli: "Poto ne moemo da vaspostavimo stanje u Arbaniji kakvo je bilo pre evakuacije nae vojske i prve drave Esad pae, usled nadiranja Italije i podravanja Italije od strane Sila; poto Sile hoe da primene Londonski ugovor i nee biti Arbanije kakvu smo mi branili, ve e saveznici dati Italiji Valonu sa hinterlandom i protektorat nad izvesnim delom Arbanije, - to, pod takvim okolnostima, mi moramo da traimo druge i bolje granice prema arbanskim teritorijama, koje e potpasti pod italijanski protek torat." "Minimum koji emo od saveznika primiti ovaj je: granica du Crnoga Drima do ua u Beli Drim a odatle Velikim Drimom do mora." "Maksimum moramo traiti zato, kako bi Italija dobila to manje teritorije. Taj maksimum naih pretenzija bio bi: reka Mat do njenog izvora, a otuda pravo ka istoku do Crnog Drima. Dakle Mat i Drim bili bi nae granice prema italijanskom protektor atu."
Do evakuacije Arbanije dolo je dakle zbog organizovanog otpora Arbanasa,
ali
ne treba gubiti izvia da je u to vreme Italija bila politiki i vojniki vrlo slaba. I danas ima Arbanasa koji misle da bi mogli isterati Italijane iz Arbanije kad god hoe. To samopouzdanje je fatalno za njih, jer ne vide da dananja faistika Italija nije ono to je bila 1920. godine pod parlamentarnim vladama Nitija, olitija i Fakte.
VI ARBANIJA PRED KONFERENCIJOM AMBASADORA

Postoje evakuacijom Arbanije odstrane italijanskih trupa bila raiena situaci ja na terenu, Konferencija Ambasadora mogla je u novembm 1921. godine doneti odluku o priznanju Arbanije kao nezavisne i suverene diave. Mesto ranijih obeanja odnosno Valone i mandata nad Arbanijom, velike sile priznale su Italiji samo njen specijalni interes za odranje arbanske nezavisnosti. Arbanija je ula i u Dnitvo Nar oda, sa nadom da e joj to jo vie obezbediti njenu nezavisnost. Pred Konferencijom Ambasadora jo jednom smo uzalud pokuali da dobijemo ispravku granice prema Skadru i prema Drimu, navodei za Skadar istorijske, a za Drim ekonomske i saobraajne razloge. Francuski ekspert na Konferenciji, Laro, ovako nas je teio: "Kraljevska vlada je pogreila, to nije usvojila, u svoje vreme, francuski predlog o podeli Arbanije. Pai se bio sa tim sloio, ali je vlada u Beogradu to odbila." Da ne bi dakle pustili Italijane u Valonu, mi smo se morali odrei Skadra i granice do Drima. Poto smo mi stalno zastupali ideju o nedeljivosti arbanske teritorije kako je ona odreena 1913. godine, kao i o nezavisnosti Arbanije, moglo bi se pretpostaviti da nas je ovo reenje Konferencije Ambasadora zadovoljilo. To meutim nije sluaj. Tekoe u naim odnosima sa Arbanijom, kao i u naim odnosima sa Italijom zbog Arbanije redaju se i dalje i pored proglaenja Arbanije nezavisnom chavom i lanom Drutva Naroda. Miriditska republika. Dok je Konferencija Ambasadora reavala o granicama Arbanije i o organizovanju njene nezavisnosti, mi smo, polovinom. 1921. godine, potpisali sa prvacima Miridita ugovor o suradnji Bilo je predvieno obrazovanje slobodne miriitske drave, koju e braniti vojne snage S.H.S. i ije e interese u inostranstvu zastupati vlada u Beogradu. Vlada u Tirani uguila je ovaj pokret, a mi smo bili optueni i osueni pred Drutvom Naroda. 237
V ITALIJA NS KA OKUPACIJA ARBANIJE POSLE RATA I DEFINITIVNO POVLAENJE POSLE NEUSPEHA KOD VALONE
Po svretku rata, na osnovu jedne meusaveznike vojne odluke, italijanske trupe okupirale su celu teritoriju Arbanije, pa ak i onaj severni deo koji je nama bio priznat u Londonskom paktu. Jedino je Skadar bio pod zajednikom okupacijom francuskih i italijanskih trupa. Zbog neprijateljskog stava koji je Italija bila zauzela u to vreme prema dravi S.H.S. mi smo tu italijansku vojniku okupaciju Arbanije smatrali kao najveu opas nost po nau egzistenciju. Na arbanskom terenu povedena je jedna otra borba izmeu nas i Italije. Italijani su odatle pokretali crnogorsko i makedonsko pitanje, kao i ideju o Velikoj Arbaniji do Kaanika. Mi smo protiv njih vodili as potajnu as javnu akciju, pridobijajui za pare arbanske pivake i sluei se idejom "nezavisne Arbanije" i "Balkan balkanskim narodima". Nezadovoljstvo arbanakog stanovnitva, koje smo i mi podravali, primoralo je Italijane da poetkom 1920. godine povuku svoje trupe iz unutranjosti Arbanije i da se zadie samo oko Valone, odakle e takoe u junu iste godine biti primorani da se povuku, sklopivi jedan sporazum sa tiranskom vladom o evakuaciji celokupne arban ske teritorije izuzev ostiva Sasena. 236
VII. RIMSKI PAKT, PAI, MUSOLINI IARBANIJA

Rimski pakt iz januara 1924. godine, po svome duhu, nametao je i Rimu i Beogradu potovanje nezavisnosti i princip nemeanja u unutranje stvari Arbanije, kao i meusobno obavetavanje o dogaajima u Albaniji. To meutim nije smetalo da itali jansko vlada potpomogne Fan Nolija, u junu 1924. godine, da izvede pobunu protiv Ahmet Zoga, niti pak naoj vladi da iste godine u decembm omogui Ahmet Zogu da izvri sa nae teritorije upad u Albaniju i preuzme vlast. Ni Rim ni Beograd nisu mogli odoleti intrigama i zahtevima svojih arbanskih "prijatelja", i potraili pomo za odranje ili dolazak na vlast i obeavali vemost i suradnju, a prvom prilikom menjali orijentaciju.
IX.
ITALIJANSKO-JUGOSLOVENSKIPAKT O PRIJATELJSTVU OD 25 MARTA 1937 GODINE
Italija i Jugoslavija vodei jedna prema drugoj prijateljsku politiku mogu se sporazumeti uArbaniji na sledeoj bazi: Italija ima svoj ivotni interes u Valoni, taj deo arbanake obale ne srne da bude od nas ugroen; mi taj interes treba da shvatimo i da ga potujemo. ivotni interes Jugoslavije jeste da ne bude ugioena na granici prema Junoj Srbiji, niti prema Kosovu (naseljenom Arbanasima) niti prema Skadru i Crnoj Gori. 0 ovome se nesumnjivo vodilo rauna kada je u tajnom protokolu uz pakt o prijateljstvu predvieno da e se obustaviti dalje utvrivanje u zonama Librada i Milotija. to se tie ekonomsko-finansijske akcije u Albaniji, mi za nju nemamo, niti elimo da ulaemo neka naroita sredstva. Italijani ostaju dakle bez konkurencije i bez prigovora s nae strane, razume se pod uslovom da ostanu u granicama druge tajne obaveze koju su pre dve godine uzeli prema nama a naime da u politikom, ekonom skom ili finansijskom pogledu nee traiti nikakve specijalne koristi koje bi direktno ili indirektno kompromitovale nezavisnost arbanske drave. Na taj nain pakt o prijateljstvu od25 marta 1937. stvorio je jedansnoljiv "modus vivendi" izmeu nas i Italije na arbanakom terenu, na kome smo se ranijih godina toliko sukobljavali i sumnjiili. Drugo je pitanje, da li bi ovo primirje uArbaniji moglo izdrati probe neke tee i komplikovanije situacije u Sredozemnom moru ili na Balkanu.
VIII. TIRANSKI PAKT I STANJE KOJE JE ON STVORIO

Rok. Pai dajui upustva naim pretstavnicima za rad u Albaniji govorio im je: mi hoemo nezavisnu Arbaniju, ali slabu i nesreenu Albaniju. Vreme je pokazalo, da ovo nije bilo mogue odiiati. Slaba i nesreena Arbanija morala je potraiti pomoi i zatite tamo gde ih je mogla nai. Reim koji je bio ugroen od Italije, obraao se nama, a onaj koga smo mi hteli sruiti traio je zatite od Italije. Slaba i nesreena Arbanija zatraila je 1926. godine zatitu i pomo Italije. Ahmet Zog dobio je prvo garantiju za svoj reim, a zatim je pristao u 1927. godini na zakljuenje Vojnog saveza na 20 godina, primio je stotine i stotine miliona lira za javne radove, ekonomski i jinansijski Arbaniju sasvim potinio Italiji, primio mnoge talijanske in struktore. Stvoren je dakle odnos koji mnogo lii na ovaj protektorat, protiv koga smo se borili na Konferenciji mira. Ono to nas je poslednjih godina najvie ugroavalo iz Arbanije, bila je vojna organizacija, vojna utvrenja i iredentistika akcija. Svuda smo videli opasnost od italijanske akcije i onu "ofanzivnu granicu "protiv koje smo se borili pred saveznicima u Parizu, kada su predlagali da se Italiji da mandat u Albaniji. Na ovom mestu od interesa je spomenuti, da smo samo mi protestovali i borili se protiv italijanske penetracije uArbaniji i na Balkan. Nijedna druga balkanska zemlja nije nas u tome podravala. Dve sredozemne pomorske sile, Francuska i Engleska, nisu se bunile protiv zatvaranja Jadranskog mora. Sta vie, Osten emberlen, na sastanku sa Musolinijem u Livomu, u 1926. godini, dao je pristanak na Tiranski pakt. A svi francuskipretstavnici u Tirani stalno su davali savete Kralju Zogu da ne dolazi u sukob sa II 238
X.
ODRANJE ILIPROMENA STATUSA KVO-A

Nezavisnost Arbanije je umanjena, ali nije unitena. Nezavisnost jedne zemlje prema inostranstvu je uvek jedan relativan pojam. S
obzirom na okolnosti, ta nezavisnost je potpunija ili je umanjena. Za Arbaniju se danas ne moe kazati da je njena unutranja i spoljna politika nezavisna od Italije. Pa ipak ona se u meunarodnoj zajednici smatra kao nezavisna drava. Meunarodno-pravno, arbanska morska obala nije italijanska, vee pod suverenitetom jedne balkanske drave. Italija jo nije zakoraila na Balkan. Ona ima suvereni deo teritorije u Zadru, ali joj on ne prua mogunost za dalje razvijanje. U Arbaniji Italija ima uticaja, ali nema slobodu akcije kao na svojoj teritoriji. Arbanasi se ipak odupiru njenoj pene traciji, ine joj tekoe, usporavaju je.
"Balkan balkanskim narodima" Tradicionalna politika Srbije je "Balkan balkanskim narodima". Ovaj princip upotrebljavan je u svoje vreme u borbi protiv Otomanske Imperije i Austro-Ugarske Monarhije. Jugoslavija se njime uspeno sluila protiv odredaba Londonskog pakta koji je Italiju uvlaio u Dalmaciju iArbaniju. Uprimeni togprincipa mi smo uvek videli najbolju zalogu za mir na Balkanu, za suradnju medu balkanskim narodima, za nor malan razvoj balkanskih naroda. Prisust\:o jedne velike sile na Balkanu to su otvorena vrata intrigama i zavojevanjima. Ekspanzija Italije. Da lije mogue da Italija, postajui suvereni gospodar june i srednje Arbanije, ostane samo na tom uzanom primorskom pojasu? Mi u to nismo verovali pre 20 godina, kada su velike sile nudile Italiji Valonu sa hinterlandom. U to nam je jo tee verovati danas kada Italija pokazuje toliki dinamizam i smelost u svojoj spoljnoj politi ci. Jedan opasan presedan. Uzimanje jednog dela balkanske teritorije od jedne vanbalkanske velike sile, bez ikakve etnike podloge, pretstavlja za sve balkanske narode pa i za nas jedan opasan presedan. Druge velike sile sa drugih pravaca mogu se pojaviti sa slinim pretenzijama. Posebno sluaj Italije u Arbaniji za nas je opasan jer je Londonskim paktom, u kom je prvi put juna Arbanija priznata Italiji, toj istoj Italiji bila priznata isevema Dalmaci ja. Presedan za oivljavanje odredaba Londonskog pakta na jednom sektoru Balkana, otvara vrata za oivljavanje i drugih odredaba, Podela Arbanije. Pri procent celog ovoga pitanja treba imati u vidu da na svaki nain moramo gledati da izbegnemo bilo otovren bilo prikriven sukob sa Italijom. Isto tako treba izbei i to da Italija sama okupira elu Arbaniju i da nas ugrozi na vrlo osetljivim mestima, prema Boki Kotorskoj i prema Kosovu. S obzirom na sve to smo rekli napred, za nas bi podela Arbanije mogla doi u obzir samo kao jedno nuno i neizbeno zlo kome se ne moe odupreti, i kao jedna velika teta iz koje treba izvui onoliko koristi koliko se da, tj. od dva zla izabrati manje. Nae kompenzacije. Te kompenzacije nalaze se u materijalu koji je pre 20 godina izraivan, kada se postavljalo pitanje deobe Arbanije. Maksimum koji smo u svoje vreme traili jeste granica koja bi ila rekom Mata i 240
Crnog Drima i koja bi nam dala strategisko osiguranje Crne Gore i Kosova. Morali bi isto tako osigurati kotline Ohridskog i Prespanskog Jezera, prikljuujui Podgrad.ee i slovenska sela. Golog Brda, kao i ona izmeu Prespe i Kore. Uzimanje Skadra moglo bi u tom sluaju biti od velike moralne i ekonomske vanosti. To bi nam omoguilo izvoenje velikih hidrotehnikih radova i dobijanje plodnog zemljita za ishranu Crne Gore. Severna Arbanija u okviru Jugoslavije dopus tila bi stvaranje novih saobraajnih veza Severne i June Srbije sa Jadranom, Podelom Arbanije nestalo bi privlanog centra za arbanaku manjinu na Kosovu, koja bi se, u novoj situaciji, lake asimilovala. Mi bi eventualno dobili jo 2-300.000 Arbanasa, ali su oni veinom katolici iji odnos .sa Arbanasima muslimanima nikad nije bio dobar. Pitanje iseljavanja Arbanasa muslimana u Tursku takoe bi se izvelo pod novim okolnostima, jer ne bi bilo nikakve jae akcije da se to spreava. (Arhiv Jugoslavije, Fond Milana Sto_j_adinovia, kut.37) 2
241
VASA UBRILOVI MANJINSKI PROBLEM U NOVOJ JUGOSLAVIJI

Dananji rat meu ostalim mnogobrojnim pitanjima postavio je u Jugoslaviji i problem njenih manjina. Sve manjine snano su od samog poetka 1918. g. bile protiv stvaranja drave, ne zbog svog broja u odnosu prema nama Junim Slavenima, koliko zbog mesta gde su bile naseljene, i svoje povezanosti sa sebi srodnim narodima u susjednim dravama. Geopolitiki poloaj jugoslavenskih zemalja na raskru civili zacija, imperija i naroda, na prelazu izmeu istoka i zapada, severa i juga, delovao je u toku vekova, da su se u njima naselili ili pokuali u veim masama naseliti i drugi narodi osim Junih Slavena. Svojom ilavom vekovnom borbom mi smo uspevali da suzbijemo Italijane od naeg Jadrana, da zadravamo Nemce na Karavankama, da uspeno vodimo borbu s Maarima i Nemcima u ravnicama Bake, Banata i Srema, da zadravamo irenje albanskog talasa od Drine prema Moravi i Vardaru. Meutim, za vreme vladavine Venecije, Austrije i Turske ovi narodi ipak su uspeli, Ivo Andri i albanski problem 1939. godine. da se infiltriraju u nae zemlje, stvarajui negde vea, negde manja svoja etnika ostrva u naim najbogatijim pokrajinama. senijem amojeviem 1690. u U 18. i 19. veku, Austrija je prelila Vojvodinu, Hrvatsku i Slavoniju sa nemakim i maarskim kolonijama. Od seobe Srba podArUgarsku, Arbanasi sistematskim pustoenjem srpskih sela preplavili su Kosovo i Metohiju; niz padine Sar planine, oni se u to doba sputaju u gornji tok reke Vardara u Makedoniji. U to vreme pojaava se italijanska civilizacija po naim gradovima na Jadranu. Kad je 1918. g. dolo do stvaranja Jugoslavije, mi smo Jugosloveni dobili razgranienje sa susednim narodima na naelu narodnosti. Iako smo izgubili zbog toga velik deo zemalja, kojim smo etniki vladali jo pre 100 god. mi smo dobili u okviru svoje drave velik deo stranih naroda, koji su sainjavali takozvane narodne manjine. Njih je bilo u svemu (...) Nemaca, Maara, Arnauta, Rumuna, llalijana. Mi smo posle oslobaanja 1918. g. prema nacionalnim manjinama zauzeli stanovite najvee irokogrudosti, iako su neke od njih ve u ratovima 1912.-1918.g. tako se prema nama ponaale, da su opravdano zasluivale i drugi postupak. Mirovni 242 243
ugovori sklopljeni izmeu nas ipobeene Nemake, Austrije i Maarske, pored toga su nam naturali itav niz obaveza kako da postupamo sa nacionalnim manjinama. Mi smo te obaveze savesno i potpuno ispunjavali. graanska prava, Kod nas su manjine uivale sva imale potpunu prosvetnu autonomiju i pravo odravanja kulturnih
bili su u svemu tano obaveteni, ali nisu imali moralne smelosti, da na vremepreduzmu mere. Naalost mnogi i od njih su bili i sami petokolonai, a jo vie ih je bilo, koji su svesno zatvarali oi pred injenicama iz straha pred monim Nemakim Rajhom. Videemo, dalje od kakvih je posledica to bilo. Slino dranju Nemaca bilo je i dranje Maara, Oni su bili mnogo slabije orga nizovani od Nemaca, siromaniji su i kulturno zaostaliji, ali zato su imali neposredan naslon na susednu Maarsku. U poslednjim godinama pred ral, naglo otvaranje maarskih privrednih preduzea, pokretanje asopisa i listova i osnivanje mnogih kulturnih organizacija po Vojvodini, sve snabdeveno sa velikim novanim sredstvima, govorilo je da iza sve te pojaane aktivnosti stoji maarska vlada sa svojim dispozicionim fondovima. Amautska separatistika akcija naroito je bila jaka na Kosovu i Metohiji. Tu je oduvek bio aktivan Kosovski komitet, obilno pomagan i politiki i novano od faistike Italije. Kada je izbornim sporazumom sa Stojadinoviem, preko Mehmeda Spahe, Ferhat beg Dnigi uspeo da proiri autonomiju islamske verske zajednice i na staru Srbiju i Makedoniju, sa seditem u Skoplju, albanski separatisti dobili su mono oruje u mke. Oni su ga za dve do tri godine, tako spretno iskoristili, da su u svoje ruke dobili celokupnu versku i prosvetnu organizaciju Muslimana na Jugu. Preko nje, oni su se politiki organizovali, i preli u napad, tako daje vlada u Beogradu u jesen 1929. godine bila prisiljena da tu autonomiju ukine. Kao to se vidi jo pre poetka rata, jo 1941. godine nae nacionalne manjine manje vie neskriveno su pokazivale svoju tenju da iskoriste prvi ratni sukob, izau iz okvira nae dravne zajednice i prikljue se susednim dravama. Kako se u upuenim jiolitikim krugovima o tome dosta znalo, niko nije ni slutio da se kod tih manjina nagomilala tako velika koliina mrnje prema nama. Ta mrnja i neobuzdana tenja .a naim unitenjem izbila je kod njih svom snagom posle 6. aprila 1941. godine. Ve pivog dana rata i vojnik i graanin osetio je, da Nemci, Maari i Amauti ine glavni kadar petokolonake vojske, koja se pojavila tako organizovana svugde i na svakom mestu, da je bilo jasno da se ta organizacija morala stvarati sistematski i dugo vremena jo pre poetka rata. Izlino bi bilo navoditi primere za njihov petokolonaki rad. Pomenuu samo glavne stvari. Ve prvog dana rata celokupna nemaka manjina u Jugoslaviji zaboravila je na graansku lojalnost i zakletvu vemosti dravi u kojoj je ivela i stavila se na raspoloenje vojsci Treeg Nemakog Rajha. Kulturbund se preko noi pretvorio u politiku orga nizaciju folksdojera. Privremene organizacije Nemake u Jugoslaviji smesta su se ukopale u nemaku ratnu privredu. Nemaka manjina organizovala se itavim nizom naredaba odozgo, odvojeno od ostalih naroda, privilegovana i isticana, kao vladajua rasa. Svi mukarci folksdojeri stavili su se na raspolaganje nemakoj vojnoj upravi. 245
veza sa sebi srodnim narodima. Posebice sve povlastice iskoriavali su jugoslovenski Nemci. Oni su imali svoje osnovne, srednje i strune kole, preko Kulturbunda bili su kulturno usko povezani meu sobom, itav niz privrednih ustanova, poev odzadmnih saveza do banaka, sluio je privrednom unapreivanju nemakog oveka u Jugoslaviji. I politiki su Nemci bili organizovani i zastupljeni preko Nemakog kluba u Narodnoj skuptini. Ne tako svestrano i vrsto, ali ipak dosta jako bili su organizovani i Maari u Vojvodini. Amauti u Staroj Srbiji i Makedoniji uspeli su, preko autonomije islamske verske zajednice, da dobiju u mke jednu organizaciju, koja e svestrano sluiti njihovim kulturnim i nacionalno-politikim ciljevima. Kako su jugoslovenske manjine iskoriavale ovu nau irokogrudost i trpeljivost? Kod nas, kao i svugde u Evropi, pokazalo se da nikakva popustljivost nije u stanju da odvrati tenje pojedinih manjina, da se preko granica drava veu sa svojim maticama - zemljama. Nasuprot, jo pre rata zapaeno je jaanje separatistikih tenji naciona lnih manjina u svima dravama, pa i u naoj. Sve povlastice kulturne i privredne, posluile su im zato, da ih iskoriste, kao sredstvo za razbijanje drava u kojima su uivale. Posle pojave nacional-socijalistikog pokreta u Nemakoj, njene manjine prednjae ostalim manjinama u tom pitanju. Voi Treeg Rajha svesno i sa planom su iskoriavali svoje manine kao minu za razbijanje njima neprijateljskih drava. Nemaki teoretiari nemakog Nacionalsocijalizma otili su tako daleko, da su izgradili i novu teoriju opripadnosti narodnoj. Po toj teoriji, oseanje nacionalne svesti jae je od oseanja lojalnosti prema dravi. Zato svaki Nemac, bez obzira u kojoj dravi ivio i iji graanin bio, pre svega je Nemac, duan na poslunost Rajhu i njegovom vodstvu. irei ovu novu nauku o graanskim obavezama, nemaki Nacionalsocijal izam je od manjine svoga naroda po raznim dravama, stvorio jedno mono sredstvo za borbu protiv svih tih drava. On je nemilosrdno iskoristio te svoje manjine protiv drava. Godine pre poetka, ovog rata, agenti Treeg Nemakog Rajha razmilelisu se bili i po naoj dravi, organizujui kultumo-politiki, privredno i vojniki nau nemaku manjinu na ovoj osnovi. Neki uviavniji i trezveniji jugoslovenski Nemci pokuali su tome da se odupru, ali su bili pregaeni talasom nacionalnog oduevljenja, koga je Adolf Hitler umeo da ulije u due nemakih ljudi, naroito nemake omladine. Tako su sve manjinske povlastice nemakog naroda u Jugoslaviji bezobzirno iskoriene od voe Treeg Rajha, da od svojih sunarodnika u Jugoslaviji, jo pre poetka rata sa nama izgrade jednu monu petokolonaku armiju. Daleko bi odvelo opisivanje tog rada u naoj zemjli, svi znamo koje su bileposledice. Nai merodavni faktori u to doba 244
Jedan deo stupio je odmah u SS odrede i Gestapo i sluio kao policijska vojska po raznim zemljama. Svi mi znamo da su ti folksdojeri iz Gestapoa i SS odreda bili gon i od najgorih rajhsdojera. Ko ne zna u Beogradu folksdojere delate, Rihtera, Krigera, Hana i itav niz slinih betija u ljudskom obliku, koji su tri godine ubijali i pustoili ovu zemlju. Princ Eugenova divizija sastavljena od folksdojera proula se ne po junatvu u borbi s narodnooslobodilakom vojskom, nego po svireposti, paljenju i pustoenju naih sela u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini. Drugi jolksdojeri koji nisu bili u vojnoj slubi, radili su u organizaciji Tot, bili u privrednim preduzeima komesari i ekspertiza sva mogua pitanja, samogde se mogla prigrabiti koja para. Od naeg Banata,napravljena je bila posebna upravna oblast, u kojoj su jolksdojeri imali celokupnu vlast. Treba priupitati ljude iz tog kraja, da priaju kakva je bila ta uprava,kakvu je pravdu delila. Mi smo bili graani drugog reda, esto izjednaavani sa progonjenim Jevrejima, ikanirani, pljakani i za najmanju sitnicu u masama strel jani. Ovakvo ponaanje jolksdojera u Jugoslaviji izazvalo je ogromno ogorenje kod svih Jugoslovena. Mi se moemo slagati i ne slagati u pojedinim pitanjima dravne politike, ali smo danas svi sloni u jednom, da sa folksdojerima u Jugoslaviji treba jednom za uvek preistiti raune. Oni su to zasluili svojim nelojalnim dranjem prema dravi u kojoj su iveli, svojom svirepou i verolomnou, bezobzirnou. Kad je Maarska u prolee 1941. g. propustila nemaku vojsku da nas napadne sa severa, ona je za nagradu dobila Baku. Ve u ratu 1914. do 1918. Maari su se prouli zbog svojih zverstava poinjenih po Srbiji i nasilja izvrenih nad Srbima u Vojvodini. Pored svega toga, kad je Vojvodina pripojena Jugoslaviji 1918.g. prelo se preko svega. Nijedna glava maarska nije pala, kad je srpska vojska ula u Vojvodinu. Meutim, kad je maarska vojska 1941.g. prodrla u Baku, bez borbe i krvi, ona je odmah poela sa sistematskim istrebljivanjem naeg ivlja u Bakoj. Ve u aprilu 1941.g. maarska vojska izvrila je pokolje u Novom Sadu, Somboru i Titelskom Srezu, Glavni potkazivai i hukai bili su lokalni Maari. Koncem 1941. godine i poetkom 1942.g. pokolji nad Srbima u Bakoj su ponovljeni. Nove hiljade ljudi, i dece pobijeno je iz puaka ilipobacano u zamrznute Dunav i Tisu. Na hiljade dobrovoljakih porodica, to nije pobijeno odvedeno je u koncentracione logore, u Maarsku, gde ih je veliki deo propao. Rauna se, daje u toku okupacije Bake pobijeno 20-25.000 Srba. Ne malu ulogu pri tom je igrala i maarska manjina u Bakoj. Maari u Banatu verujui u poetku da e i on pripasti Maarskoj ili su listom sa Nemcima. Docnije, kad su videli da se tamo uvrstila folksdojerska vlast oni su skrenuli protiv. Bez sumnje, da je maarska manjina u Bakoj, mnogo manje kriva nego jolksdojeri za pokolj nad Srbima; od njih se docnije branila i Salajeva vlada u Peti i tovarila odgo vornost na lea maarskih faista, ali ipak, objektivno uzevi njihovo uee u tome je 246 svojom grabljivou i
bilo tako veliko, da se ne mogu oprati. Kad su u prolee 1941. g. prodrle nemake motorizovane divizije na Kosovo i Metohiju, ceo arnautski svet skoio je na onije i pritekao im u pomo. Naoruani od Nemaca, Arnauti su poeli besomuno da pustoe srpska sela po tim predelima. Na hiljade kua je popaljeno, narod bez iega najuren i ko je, u to doba bio u Crnoj Gori i Srbiji, mogao j&videti reke izbeglica kako bee prema seveni ili jugu, da spasu samo goli ivot. Italijanske i nemake trupe ile su u svemu na ruku arnautskoj tenji, da unite na ivalj u Staroj Srbiji. One su Arnautima dale omje i celokupnu spremu, i kad su u susednim zemljama Srbiji, Crnoj Gori, Albaniji i Makedoniji poeli ustanci narodnooslobodilakog pokreta i partizana protiv okupatora, Arnauti iz ovih krajeva sluili su kao glavna pomona snaga okupatom u borbi protiv tih ustanika. Metohijski i kosovski Arnauti ili su sa Nemcima i Italijanima u takve pohode protiv partizana u svima okolnim zemljama. Njihovi odredi zbog svoje svireposti i grabljivosti bili su strah i trepet za stanovnitvo tih zemalja. Oni i kad je nemake snaga na izdisaju, slue kao glavni oslonac nemakoj vojsci, koja se iz Grke i Makedonije, preko Kosova i Meto hije, povlai prema severu. Oni su u toku cele narodnooslobodilake borbe bili glavna smetnja spajanju narodnooslobodilakog pokreta iz Crne Gore, Bosne i Srbije, sa pokretom, u Albaniji i Makedoniji. Ljudi koji su upravljali operacijama, narodno oslobodilake vojske, najbolje to znaju. Govorei o dranju Arnauta u Staroj Srbiji i Makedoniji u ovom ratu, izuzimam asne izuzetke. Posebice treba da se oda priznanje junakom dranju pravih Albanaca iz Albanije. Oni su od samog poetka poveli borbu protiv faistikih osvajaa njihove otadbine, drugarski i lojalno suraivali sa narodnooslobodilakim pokretom u Crnoj Gori i Makedoniji, stavljajui se sami na raspoloenje i pod vodstvo marala Tita. Narodi Jugoslavije ne smeju to nikad zaboraviti, i to god bude u njihovoj moi mogu se truditi da im vrate vemost za vernost, pomaui siromane brane s ove strane Drima, da i ovi to pre privrednim i kulturnim napretkom stanu u red kulturnih naroda u Evropi. Ali, simpatije koje mi oseamoprema narodu u Albaniji, ne smeju nas omesti da raistimo raune sa kvislinkim razbojnicima Kosova i Metohije. Iz gore napisanih redaka vidi se, da su se tri glavne manjinske grupe u Jugoslaviji, same odrekle svojih graanskih prava i stupajui otvoreno neprijateljski prema dravi u kojoj ive. Zato su izgubili pravo da se i dalje zovu nai graani. Njih treba ukloniti iz nae drave, jer su to i zasluili.
247
RAZLOZI ZATO TREBA RESITI MANJINSKO PITANJE U JUGOSLAVIJI

Osim nelojalnog dranja ima i drugih dubokih dravnih razloga, koji nas prisil javaju da iskoristimo ovaj rat i da resimo pitanje iseljavanja manjina. Nae manjine, ve smo podvukli, nisu za nas opasne zbog svoga broja, koliko zbog svoga geo-politikog poloaja i zbog svoje povezanosti sa sebi srodnim susednim narodima. Zato su one iskoriavane od tih naroda u borbi protiv nas, a sluile su ujedno kao kamen spotican ja izmeu nae drave i susednih naroda. Demokratska Federativna Jugoslavija moe imati mira i osiguran razvitak samo onda, ako bude etniki ista, i ako reenjem manjinskog pitanja jednom za uvek ukloni uzroke trvenjima izmeu sebe i susednih drava. Kad pogledamo na priloene karte, treba da vidimo, da su se nae manine skupile na vrlo vanim privrednim i strategijskim poloajima nae drave. Na primer Vojvod ina, koja vlada uima reka srednjeg Podunavlja i Dunavom i gospodari pristupom iz Srednje Evrope na Balkan, geo-politiki uzevi, strategijski je klju Balkana. Bez nje glavne jugoslavenske zemlje Srbija i Hivatska izgubile svoj oslonac na Dravi, Savi, Dunavu i Moravi i opet postale beznaajne periferijske pokrajine neke nove Austrije ili Turske. Vojvodina je itnica cele Jugoslavije, i da u njoj nema ni jednog Srbina i Hrvata, morali bi se za nju boriti, zbog ishrane miliona naih graana u pasivnim krajevima juno od Save i Dunava. Kad ovek pokua da stvara plan za buduu privrednu izgradnju jugoslavenskih zemalja, on ga ne moe ni zamisliti bez Vojvodine, kao itne rezerve. Zemlje juno od Save i Dunava sa svojim rudnim bogatstvom, sa bogatim umama i velikom hidroelektrinom energijom, pruaju sve uslove za izgradnju savremene industrije. Ali, ona e se moi tamo podii, samo u tom sluaju, ako vojvoanske ravnice prue dovoljno ivotnih namirnica za ishranu radnikih masa po tim novim industrijama. Meutim, u toj Vojvodini, mi Srbi i Hrvati inimo samo relativnu veinu, zato nam se moglo i desiti u ovom ratu da Maari uzmu Baku, a Nemci preko svojih manjina u Banatu, da od njega naprave mali Rajh. Slian je poloaj zemalja oko S'ar planine, naseljenih sada preteno Arnautima. Ti predeli su razvode balkanskih reka, to odatle teku u tri mora, zato su Kosovo i Metohija oduvek smatrani kao strategijski centar Balkana. S druge strane, drei cen tralni deo Balkana, ovi predeli razdvajaju Crnu Goru od Srbije, a njih obadve od Makedonije. Ove zemlje Demokratske Federativne Jugoslavije, sve dotle nee biti vrs to meu sobom povezane, dok ne dobiju i neposrednu etniku granicu. Ovo je pitanje naroito vano za Makedoniju. Od reke Vardara njegov gornji tok dre Amauti, njegov donji tok imaju u svojim rukama Grci. Mi Juni Sloveni drimo samo njegov srednji tok. Pozicije su suvie slabe, a da ne bi mogle biti dovedene u pitanje onako, kako je 248
to napravila Italija u ovom ratu, pripajajui Albaniji ne samo Kosovo i Metohiju, nego i Debai; Kievo, Gostivar i Tetovo. Mi ne smemo da imamo iluzija o pitanju budueg razvitka odnosa u Evropi. Ovaj strani rat teko da e biti poslednji. Mi emo i dalje ostati na raskrsnici svetova,zato i opet izloeni pivom udarcu, u nekom novom ratu. Stoga je dunost ljudi, koji upravljaju sudbinom svih zemalja, da sada ve predviaju sve mogunosti i osiguraju ih od ponavljanja dogaaja iz ovog rata. Dravnici stare Jugoslavije nisu to imali u vidu 1918.g. kad su zadrali nacionalne manjine. Jo vie, iz partijsko-politikih razloga oni su te manjine pomagali, a mi smo u ovom ratu platili to desetinama hiljada glava. To se vie ne srne ponoviti. I privredno vane su za nas plodne kotline Pologa, Kosova i Metohije. Oko njih nalaze se nae siromane zemlje, kao Crna gora, Sandak novopazarski sevemo od Sarplanine i siromanapealbarska naselja Makedonaca juno od Sar-planine. Oni spravom trae, da im se natrag vrate zemlje odakle su ih Amauti najurili poslednjih 150 godine. Ja namerno uovom referatu usredsreujem panju na Vojvodinu i Staru Srbiju, jer smatram da je tu vor naeg manjinskog problema. Pri reavanju ovog pitanja, nas ne srne da vodi nikakva elja za osvetom, zbog poinjenih nasilja od njihove strane nad naim narodima. Samo hladan dravni raun, mora da upravlja naom politikom po ovom pitanju. Mi imamo tih manjina rasutih i po dnigim pokrajinama. Bez sumnje posle ovih stranih nasilja, to ih uz pomo domaih Nemaca poinile Nemci iz Rajha po slovenakim zemljama, Slovenci imaju puno pravo, da trae ienje svojih zemalja od folksdojera. Nova politika granica izmeu nas i Austrije, mora biti i etnika granica izmeu Slovenaca i Nemaca. Samo, tu je u pitanju koja desetina hiljada Nemaca, i posao e moi svriti sami Slovenci, bez velikih komplikacija. Nemake i maarske manjine po Hrvatskoj i Slavoniji, Bosni i Hercegovini, rasuta su ostrvca u etnikom mom jugoslovenskih naroda, i dae se ili proterati ili pretopiti bez velikog otpora. Za na je glavni problem, kako razbiti manjinske blokove, na vanim geo politikim poloajem. Federalne vlade. Poto smo izneli razloge zastoje potrebno oistiti dravu od manjina, da vidimo ima li mogunosti za izvoenje toga plana. Objektivno uzevi, usloviza taj posao vrlo su povoljni. Ako se 1918. god. prilikom, izgraivanja Evrope, polazilo sa stanovita, da se manjinsko pitanje moe resiti preko povlastica tim manjinama, iskustva iz ovoga rata su pokazala celoj Evropi, da to nije tano. Bezobzirno iskoriavanje nemakih manjina od strane Treeg Rajha dovelo je do saznanja da je jedino pravilno reenje toga pitanja, preseljavanje manjina. Sam Trei Rajh poveo je jednu brutalnu kolonizator sku politiku, prebacujui milione, s jednog kraja Evrope na drugi. Sta vie, on je spremao planove za iseljavanje itavih naroda, i putem jedne smiljene kolonizacione politike, teio je da zavlada jugo-istonom i srednjom Evropom. Da je on pobedio u 249 Tu e morati priskoiti u pomo snaga celokupne drave preko
ovom ratu, nas Junih Slovena, posebice Srba, nestalo bi sa lica zemlje. Ovaj nain resavanja manjinskog pitanja, primili su bili i nemaki saveznici Italija i Maarska, Zato je razumljivo da su i nai saveznici stali na stanovite, da se u ovom ratu manjin sko pitanje rei putem preseljavanja. Prvi bratski Sovjetski Savez primenjuje jo pre rata ovu metodu u reavanju manjinskih problema. On je, ve davno raselio Karelke na granicama Finske. Iz primorskih oblasti na Dalekom istoku iseljeni su Koreanci i Kinezi ak u Turkenstan. Kad je Sovjetski Savez jo 1940. zaposeo Besarabiju, on je iselio iz nje 150 hiljada besarabskih Nemaca. itav grad od baraka izgradili su te godine Nemci na uu Save u Dunav, u Zemunskompolju. Mi Beograani imali smo tada prilike da gledamo transporte tih Nemaca pri odlasku za nemaki Rajh. I sada Sovjetski Savez jo u toku rata vri izmenu stanovnitva, preseljavajui Poljake iz Ukrajine i Bele Rusije, preko nove sovjetsko-poljske granice, a dovodei otad Ukrajince i Belonise u Sovjetski Savez. Pozivajui se na ove primere i mi emo imati pravo, da traimo od naih saveznika, da se i nae manjinsko pitanje rei na isti nain, iseljav anjem. Traei od naih saveznika da nam dozvoli iseljavanje manjina mi emo na to imati vie pravo, nego ijedan dmgi narod u Evropi. Nijedan narod u Evropi nije toliko podneo, od naroda srodnih svojim manjinama, kao mi. Preko milion ljudi, ena i dece izginulo je u ovom stranom ratu kod nas, i to tri puta vie poklano je nejai, nego to je ljudi palo na bojnom polju sa pukom u ruci. Veliki deo krivice za te pokolje nose na sebi kao to smo videli nae manjine. To naim saveznicima treba kazati i dokazati. Duboko sam uveren, da e nas oni razumeti i izai u susret naim eljama. Naroito, veliko uzdanje polaem u bratski Sovjetski Savez. Mi smo bili jedini narod pregaen od nemakog okupatora, stoje digao ustanak Nemcu iza lea onda,kad je Hitler u leto 1941. poveo nemake horde na Lenjingrad, Moskvu i Staljingrad. Tri godine mi smo se preko narodnooslobodilakog pokreta borili pod najteim uslovima. Zato se s pra vom moemo nadati, da e nas bratski Sovjetski Savez pomoi, da onako resimo manjinsko pitanje kod nas, kako ga je on reavao i reava kod. sebe. Manjinsko pitanje putem iseljavanja najlake se vri za vreme ratova kakav je ovaj. Narodi na iju e tetu to ii, nai su protivnici u ovom ratu. Oni su napali nas, ne mi njih. Oni su pustoili nae zemlje, i sami svesno iskoristili svoje manjine u borbi protiv nas. Mi nemamo prema njima nikakvih teritorijalnih zahteva, izuzev prema Italiji u pitanju Istre, Gorice i Gradike. Zato, s tim veim pravom moemo traiti kao pobednici, da prime svoje manjine iz nae drave. Ovaj rat, sa svojim pokretima masa stvorio je i prethodno psiholoko raspoloenje za iseljavanje. Nae manjine, svesne su ta su poinile, zato se nee dugo ni braniti, ako ih poteramo. Openito uzevi, kad se imaju u vidu svi elementi o kojima smo govorili, mi nikad nismo imali povoljnije uslove za reenje manjinskog pitanja, nego u ovom 250
trenutku. Ovisi od. irine pogleda, uviavnosti i energije ljudi, to odluuju sudbinom naih naroda, hoe li se to pitanje pravilno resiti. Duboko sam uveren da oni shvataju znaaj celogproblema, i da e znati pristupiti njegovom reavanju. Zato i piem ove redove.
NAINRE SENJA MANJINSKOG PITANJA U NOVOJ JUGOSLAVIJI

Kad se stane na stanovite, da je jedino pravilno reenje manjinskog pitanja za nas, iseljavanje, namee nam se itav niz zadataka, koji se pritom moraju resiti. Da li seliti sve manjine, ili samo pojedine narode, iz kojih pokrajina pivenstveno isterati manjinski elemenat, kako organizovati iseljavanje, a jo vanije kako naseliti naputena sela i gradove. Dau o tome nekoliko napomena. Po pitanju vanosti naroda koje treba iseliti, miljenja sam, da treba uzeti red: Nemci, Maari, Arnauti, Italijani, Rumuni. Ve smo izneli, ta su sve u toku rata poinile kod nas nemake, maarske i amautske manjine. Naelno gledajui, oni su, svi zasluili da izgube graanska prava u ovoj zemlji. Meutim, politiki obziri zahtevaju diferencijaciju. Posle ovih strahota, to ih poinie Nemci po naim zemljama i po celoj Evropi, oni su izgubili svako pravo, zato ih treba sve nemilosrdno goniti. Maarski narod i kod nas, kao i u Maarskoj, i pored pokolja u Bakoj, i pandurske slube Nemaca po Rusiji, ipak zasluuju neto obzira. Na njih ne bi trebalo primeniti sve one mere, koje e se primeniti protiv Nemaca. To isto vai i za Arnaute u Staroj Srbiji i Makedoniji. Meutim, prilikom resavanja manjinskog problema, mi moramo po svaku cenu etniki osvojiti Baku, Kosovo i Metohiju, izbacujui tom prilikom koju stotinu hiljada Maara i Arnauta iz nae drave. Faistiki reim u Italiji strahovito je postu pao sa naim svetom u Istrti, Gorici i Gradici. Kad dobijemo te zemlje natrag, mi se moramo potruditi da ih ponovo etniki osvojimo, iseljavajui iz njih sve one Italijane, koji su se tamo naselili posle 1. decembra 1918. god. Sa Rumunima stvar e biti najlaka. Nekoliko desetina hiljada Rumuna ivi u Banatu naem, a neto manje naeg sveta ima u rumunskom Banatu. Jednim politikim sporazumom sa vladom u Bukuretu, dala bi se izvriti razmena. Drugo vano pitanje je, koje zemlje prvenstveno treba oistiti od manjina. Ve sam podvukao, zato za nas nije glavno koliko isterati manjina, nego odakle ih poterati. One manjine, koje su rasute po naim zemljama, kao pojedinane porodice i manja naselja, nisu za nas opasne. Za nas predstavljaju opasnost veliki manjinski blokovi u strategijs ki i privredno vanim graninim pokrajinama. Posebice ti etniki manjinski blokovi su opasni onda kad granie sa sebi srodnim susednim narodima. Polazei sa ovog 251
stanovita, za nas je vano oistiti Nemce, Maare iz Vojvodine, a Amaute iz Stare Srbije i Makedonije.Isto tako, treba potisnuti Nemce iz Koevja, Maribora i drugih graninih oblasti. Ovim pitanjem emo se zabaviti podrobnije. Poeemo sa Vojvodinom. Kad uzme ovek predae etnografsku kartu ove nae zemlje, videe da je tako arena, kao najlepipirotski ilim. Ali, paljivi posmatra e vrlo brzo da izdvoji pojedine etnike blokove, koji daju osnovnu potku ovom ilimu. Zapazie na primer, da je glavna masa maarskih etnikih naselja smetena u severoistonoj i srednjoj Bakoj. Tu se nalazi poevi od Horgoa i Subotice na severu, preko Sente, Bake Topole, Kule i Novog Sada glavni etniki maarski blok u naoj zemlji. Od pola miliona Maara, koliko ih je bilo od prilike 1941. god. u Jugoslaviji, skoro 300.000 ivi u Bakoj. Ostalih 200.000 hiljada rasuto je po Banatu, Sretnu, Hrvatskoj i Slavoniji, kao beznaajne manjine. Ukloniti iz Bake 200.000 Maara, znailo bi resiti maarski manjinski problem kod nas. Problem nemaki nije tako jednostavan. Nemci ive rasuti po celoj dravi, ali i oni su uglavnom naseljeni po bogatim ravnicama Bake, Banata i Srema. Ako Maari zauzimaju srednju i severo-istonu Baku (vidi priloene karte) Nemci zauzimaju jugo-zapadnu. Srezovi Apatin, Novi Vrbas, Odaci, Stara Palanka i dobrim delom Novi Sad i Sombor, naseljeni su Nemcima. Ako elimo, da stvorimo svoju apsolutnu veinu u Bakoj, mi te srezove moramo oistiti od Nemaca. Uopte, Baka je klju naih poloaja u Vojvodini. Na nekih pola miliona Maara i Nemaca u toj oblasti, dolazi neto vie od 300.000 svih Slovaka, Zato, prilikom reavanju manjinskog pitan ja na ovu oblast treba naroito obratiti panju. U Banatu poloaj je mnogo bolji. Ova oblast nije tako pustoena u ratu kao Baka. Mi imamo u njoj apsolutnu veinu, a kao nacionalnu manjinu od veeg znaaja samo Nemce. Oni su smeteni u srezovima: Panevo, Bela Crkva, Vrac, Bekerek, Itebej i odatle ih treba isterati. U Sremu naseljeni su Nemci u srezovima: Zemun, Stara Pazova, Ruma, id. Oni dre najbolje i najplodnije zemlje, i te srezove treba od njih oistiti. U Sloveniji predeli oko Koevja i Maribora, moraju biti osloboeni od Nemaca. U ostalim naim pokrajinama, treba po mogunosti razbiti i raseliti nemaka i maarska naselja, ali nabrojane srezove treba od njih oistiti. Ako bi mi uspeli, da izbacimo iz Bake, Banata i Srema, iz oznaenih srezova 5-600.000 Nemaca i Maara, i na njiho vo mesto da naselimo na svet, Vojvodina bijednom zauvek postala naa. Poto u pitanju Arnauta Stare Srbije i Makedonije, moramo i da etniki zavladamo Kosovom i Metohijom, a da izbegnemo sukob sa susednim albanskim narodom, tu treba jo smiljenije i taktinije raditi nego u Vojvodini. Zato, treba dobro prouiti, koje predele moramo raseliti od Arnauta i naseliti svojim narodom, ne dirajui nijedno selo, nijednu kuu arnautsku vie nego to je potrebno. Ako se eli da se postigne cilj meusobnog povezivanja Crne Gore, Srbije i Makedonije, Kosovo i Metohija moraju 252
iz temelja izmeniti svoj etniki sastav. Pre svega, treba oistiti Metohiju kao graninu oblast, susednu Crnoj Gori, zato najzgodniju za kolonizaciju Crnogoraca, Pored toga, metohijski i dreniki Amauti najvemije su sluge danas Nemaca, kako su jue bili faistike Italije. uda i pokora poinili su Amauti sa makedonskim selima na gornjem Vardam. Zato Makedonci imaju pravo, da trae njihovo iseljavanje. Prilikom detal jnijeg izraivanja plana, treba tano utvrditi koja sela i koje srezove u Staroj Srbiji i Makedoniji treba oistiti, i prema tome postupati. Naelno ovek ne bi imao nita protiv toga, kad bi mi mogli sve manjine da uklon imo iz svojih zemalja. Zato treba na tome i raditi. Ali ovo to navodimo za Vojvodinu, Sloveniju, Staru Srbiju i Makedoniju, to je minimum, to se mora postii, ako elimo da osiguramo sebi za budunost posed tih zemalja. Ako smo naelno sloni da se manjinsko pitanje kod nas moe resiti samo putem iseljavanja i na nain koji smo naveli, postavlja se problem, kako to izvesti. Prvo to moram da kaem po tom pitanju, to je ovi ratovi su najzgodniji za reavanje tih problema. Oni kao kakva bura, hujei preko drava upaju korena i raznose narode. Ono, zato bi u mimo doba trebale decenije i vekovi, za vreme ratova svrava se za koji mesec i za koju godinu. Ne treba da se varamo, elimo li da resimo to pitanje, moemo ga resiti samo sad dok je rat. Ljudi, koji su posle 1918. god. vodili staru Jugoslaviju, mislili su da putem kolonizacije mogu razbiti manjinske etnike blokove u naim zemljama. Mi smo potroili milijardu dinara naseljavajui dobrovol jce i druge koloniste po Vojvodini, Kosovu i Metohiji. U Vojvodinipomerili smo u roku od 20. god. razmer snaga u nau korist za nekoliko procenata, ali i pored toga u Bakoj je ostala nemaka i maarska veina. Na Kosovu i Metohiji, Amauti su od 1918.god. do 1938. god. porasli vie prirodnim priratajem, nego to smo mi iselili kolonizacijom. Zato je bez po muke uspelo Maarima i Arnautima, da i to malo rezultata ponite istenijui nae koloniste iz Bake, sa Kosova i Metohije. Da nam se to ne bi desilo i dnigi put, vojska jo u roku ratnih operacija, mora planski i nemilosrdno da oisti od nacionalnih manjina ove krajeve, koje elimo da naselimo s\:ojim, nacionalnim, elementom. Neu da ulazim u detalje, kako to treba izvoditi Ako bi se ovo stanovite naelno usvojilo, od. sveg srca bih stavio na raspoloenje svoje znanje i svoja iskustva Vrhovnoj komandi narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda za izradu detaljnih planova po tom pitanju. Zasad, samo napominjem, da bezuslovno treba oistiti Nemce i Maare iz srezova u Vojvo dini, koje sam naveo, a u Metohiju, Kosovo i Polog od. Arnauta. Pored ienja od strane vojske u toku operacije, treba primeniti i druga sredstva, da bi se narodne manjine prisilile na iseljavanje. Pre svega, zbog njihovog dranja u ovom ratu, treba im oduzeti sva manjinska prava. Nemilosrdno treba staviti pred ratni sud sve one lanove narodnih manjina, koji su se stavili na bilo koji nain u slubu okupatorima. Za njih treba stvoriti koncentracione logore, njihova imanja zapleniti, a 253
porodice im isto poslati u logore, pa prvom prilikom prebaciti u njihove nacionalne drave. U tom pitanju mnogo nam moe pomoi u odnosu Maara i Nemaca bratska sovjetska vojska. Prilikom ienja manjina naroito treba obratiti panju na inteligen ciju i bogatije drutvene slojeve. Oni su i inae bili prema nama najgori, najvemije sluili okupatorima, najopasniji su kad ostanu na svom mestu. Radnika i seljaka sirotinja inae nije mnogo simpatisala nemaki i maarski faizam, zato je ne treba ni goniti. Isto ovo vai i za arnautske begove, i arnautsku ariju. Oni isti ljudi, koji su sluili za vreme stare Jugoslavije svima reimima, zaraivali pare na prljavim poslov ima, bili su nai najvei krvnici posle 1941. god. Ima jo niz pitanja u vezi sa iseljavanjem manjina, ako se tome pristupi. 0 njima emo govoriti docnije.
zidane kue. Posedi su bili i suvie mali, alat slab, nedostajala je stoka i zato su nae kolonije sporo napredovale. To tim pre, to su planinci iz Crne Gore, Hercegovine, Krajine i Like svoeni u barovite ravnice Vojvodine, i teko se privikavali novoj klimi, novom nainu rada na zemlji, zato su mnogi od njih poeli rasprodavati svoje posede, i pred rat 1914. g. drava je morala posredovati, da sprei da te zemlje putem kupnje ponovo ne dou u ruke narodnih manjina. Sad treba pristupiti poslu kolonizacije mnogo temeljnije, sa vie ozbiljnosti i naunih metoda. Prilikom kolonizacije Narodno oslobodilaki pokret nalazie se pred istim zadat kom kao i vlada stare Jugoslavije posle 1918.g. Najbolji borci pokreta regrutovali su se iz pasivnih krajeva juno od Save i Dunava i od siromanog sveta severno od tih reka. Seljaci iz hiljada popaljenih sela Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Dalmacije, Like, Banije, Hrvatske i Srbije, zahtevae od svojih voa nagradu za svoje patnje, odtetu za svoja popaljena imanja. I oni e im morati neto dati. Njihova kolonizacija po naputenim nemakim, maarskim i arnautskim selima bie im najbolja nagrada. Ali, pritom se ne smeju praviti pogreke raene posle 1918.god. Naelno, zemlje i imanja naputane od manjina, treba prvenstveno davati partizanskim borcima i svima lanovi ma Narodno-oslobodilakogpokreta uopte. Ali, pritom se mora poi od stanovita, da zemlju uzme samo onaj, koji je voljan sam da je obrauje. Zemlja je alatka, s njom se ne srne spekulisati. Zato, ona ne srne sluiti kao nagrada ni najboljem borcu, ma koliko bio inae zasluan, ako je nee sam da obrauje. U novoj Jugoslaviji, ne srne da bude ni malih ni velikih spahija. Prilikom, naseljavanja Vojvodine, Kosova i Metohije, treba poi od jednog pravil nog stanovita: ne reava se problem agrarnog proletarijata u Jugoslaviji na taj nain, to e se jedan mali njegov procenat pretvoriti u sitnog posednika. Taj se problem moe resiti, samo putem ubrzane industrijalizacije. Zato vojvoanske ravnice trabaju da poslue, ne kao smestite za koju stotinu hiljada gladnih Crnogoraca, Hercegovaca, i Krainika, nego kao poljoprivredna osnova za ishranu celokupne drave, za njenu industrijalizaciju. Polazei sa ovog stanovita, mi viak hrane u Vojvodini za ishranu ostale drave moemo dobiti na dva naina: 1) da stvaramo putem kolonizacije vee seoske posede od 5 hektara, koji e veliki deo svojih proizvoda izvesti na pijacu. Drugi je nain, da dravna vlast zadri dobar deo zemalja naputenih od manjina za sebe, i da ih obradi u svojoj reiji. Da se kombinovati ijedno i drugo reenje, i to bi moe biti bilo najzgodnije. Ne mogu dovoljno da podvuem znaaj ovog pitanja, prostor mi ne dozvoljava da u njega ulazim podrobnije. Pitanje industrije i zanatstva je isto tako vano kao i poljoprivredno, samo to e se mnogo lake reavati. Poljoprivrednu industriju u Vojvodini treba etatizovati. Isto to uraditi sa svima velikim neprijateljskimpreduzeimapo dravi. Sa zanatima nee ii tako lako, ali bi se i tu dalo mnogo uiniti, pomaui domae zanatlije i njihove pomonike, 255
KOLONIZACIJA NAPUTENIH ZEMALJA.

Od neobino velike vanosti je naseljavanje naputenih sela i gradova od strane naeg sveta. Evo zato. Interesi dravni zahtevaju da se naputene zemlje od manjina to pre nasele, da bi i njih i celu Evropu to pre stavili pred gotov in. Privredni interesi drave trae da se ovo etniko pomeranje izvri sa to manje tete za privredni ivot nae drave. Zato naputene zemlje ne smeju ostati neobraene, fabrike moraju dalje da rade, a zanatske radionice da se ne zatvaraju. Sve to nije tako lako izvesti. Koliko god uneli volje, smisla za organizaciju i vetine za izvoenje ovih poslova, mi neemo moi izbei privremene privredne tete zbog iseljavanja narodnih manjina. To nas ne srne da odvrati od glavnog cilja, ali upravo stoga moramo preduzeti sve to je u ljudskoj snazi, da te tete svedemo na najmanju moguu meru. Ovo je pitanje tim vanije, to su nae manjine, naseljene po bogatim poljoprivrednim oblastima Vojvodine, Slovenije, Stare Srbije i Makedonije. Naroito Nemci dre u svojim rukama proizvodnju industrijskog bilja. Ako elimo da odiimo nau eernu, lanenu i konopljenu industriju, mi emo se morati pobrinuti da brzo zamenimo proteranog nemakog proizvoaa. Isti sluaj je sa zanat stvom i industrijom. Preko 80% svih zanata u Vojvodini, nalazi se u rukama Nemaca! Mnogo manji procenat zanata u Hivatskoj i Slavoniji, ali opet vrlo vaan nalazi se u njihovim rukama. Nemci gospodare mlinarskom, pivarskom i konopljenom industrijom u Vojvodini, Maari eernom. Sve to moramo imati u vidu, i unapred spremiti aparat, koji e to sve preuzeti i osigurati pravilno funkcionisanje privrednog ivota i posle odlaska Nemaca i Maara iz naih zemalja. Da bi naputene zemlje od manjina bile to pre obraene, njih treba odmah naseliti naim svetom. Posle 1918. g. kod nas se kolonizacija izvodila sa dobrovoljcima i domaim kolonistima. Dat im je zemljini posed 5 hektara, neto alata i po negde 254
da preuzmu naputene zanatske radnje. Neobino je vano pitanje u vezi naputenih zemalja od strane nacionalnih man jina, da kolonizacija bude vrena po svima propisima meunarodnih obiaja i prava. Zato, treba to pre potraiti odobrenje saveznika i ve sad se potruditi, da nam se dade pravo konfiskovanja imanja neprijateljskih manjina. Dravna komisija za ratne krivce morala bi staviti na raspoloenje materijal kojim bi mogli svetskom javnom mnenju i saveznicima dokazati, ta su sve poinili narodne manjine po naim zemljama u ovom ratu. Ovaj predlog sam trebao staviti ranije, ali sam izostavio, pa ga ovde ubacujem.
otilo je za koloniste, a oko 800.000.000progutale su inovnike plate. Pri organizovanju novog Ministarstva za kolonizaciju, ovo se mora izbei. Zato se ovaj posao ne srne poveriti starim inovnicima Ministarstva poljoprivrede Odeljenja za agrarnu reformu. U njega se moraju potraiti i dovesti ljudi, koji e shvatiti znaaj pitanja i biti spremni da svo svoje vreme i energijuutroe na ovaj veliki posao.Zato, prilikom osnivanja ovog Ministarstva, koje e inae biti privremeno, treba putem posebne Uredbe omoguiti izbor inovnika iz privatnih i javnih preduzea za taj posao. Njima treba dati dobre plate, osigurati napre dovanje, ali zato nemilosrdno se obraunati sa svakim od njih, koji podlegne korupciji. A korupcije u ovoj vrsti poslova, gde se raspolae sa milionima tueg imanja, uvekje bilo, pa e i biti. Podrobnije izlaganje kako da se organizuje ovo Ministarstvo odvelo bi daleko. Zasad napominjem, da pored strogog izbora inovnitva treba pojaati nadzor nad Ovi odbori, mogu igrati vrlo njegovim radom preko Narodno-oslobodilakih odbora.
ORGANIZACIJA POSLA
Ve smo podvukli znaaj ienja manjina jo u toku ratnih operacija. Zato je uloga vojske u ovom poslu najznaajnija. Ona je ta, koja ima da primeni oruanu silu pri izbacivanju manjina iz nae drave. Zato je od prvoklasne vanosti, da nai vojni komandanti, u predelima naseljenim Maarima dobiju precizna uputstva, ta i kako da rade. Jo bi najbolje bilo osnovati pri Vrhovnoj komandi narodno-oslobodilake vojske i partizanskih odreda poseban odsek, koji bi imao zadatak da se brine o ienju manjina jo u toku rata. Taj odsek skupio bi oko sebe jedan mali broj strunjaka, poznavaoca manjinskog problema u pojedinim naim zemljama. Oni bi Vrhovnoj komandi davali potreban struni materijal i u detalje izraivali predloge, kako da se postupa sa raznim manjinama po naim zemljama, jo u toku rata. Vojska bi u prvo vreme dok se ne stvore civilne vlasti,osim proterivanja manjina, morala preuzeti na sebe i uvanje naputenih objekata i instalacija. Ona bi morala, moe biti, da se pobrine i za jesenju setvu. Sve se to moe izvriti samo onda, ako se stvori poseban aparat preko koga e se to raditi. Njega treba zadrati kod vojske i onda, kad celo pitanje pree u nadlenost nekog ministarstva ili poverenitva. Zamrenost poslova oko iseljavanja manjina iz nae rave i naseljavanje stotina hiljada naeg sveta po naputenim selima i gradovima, zahtevaju stvaranje jedne posebne ustanove, koja e sve te poslove voditi. Tu ustanovu, ministarstvo ili poverenitvo, treba to pre stvoriti. Mi smo posle 1918.g. imali Ministarstvo agrarne reforme. Ono je imalo zadatak da putem agrarne reforme zadovolji glad jednog dela naeg seljaka za zemljom. U osnovi uzevi, organizacija tog Ministarstva nije bila hrava, ako ono nije ispunilo kako treba svoj zadatak, to je krivica do njegove birokratije i do nesposobnosti naih partijskih politikih voa. Sve od 1918.g. imao sam prilike, da pratim rad inovnika toga Ministar stva. Ono se vrlo brzo korumpiralo, birokratisalo, i Ministarstvo je godinama postojalo ne zbog kolonista, ve zbog svojih inovnika. Od 1,000.000.000 din. koliko je stara Jugoslavija izdala na agrarnu reformu po proraunima poznavaoca, samo 200.000.000 256
veliku ulogu u reavanju pitanja kako da se isele manjine i kako da se nasele novi kolonisti. Federalna vlada i onako e morati po ovom pitanju da veliki deo poslova prepusti Narodno-oslobodilakim odborima u pojedinim pokrajinama. ograniiti delokrug rada ovakvoj ustanovi. vojske, To treba imati u vidu, kad se izrauju smernice nae kolonizacione politike. Samo ve unapred treba Sukob kompetencija o ovakvim pitanjima U ovom trenutku, za nas su pored terenu. Ono ogromno moe da zakoi svako pravilno otpravljanje poslova.
najvaniji inilac Narodno-oslobodilaki odbori na
ogorenje, to se nakupilo u dui naih naroda u toku ovog rata, protiv narodnih manjina zbog njihovih zloina, poinjenih nad nama, dolazi do izraza u svima naim pokrajinama u neodoljivom naletu naeg sveta protiv tih manjina. Tu mrnju i neutoljivu elju naih masa da raiste sa manjinama, treba konstruktivno iskoristiti. Ona ne srne da se izvrgne u anarhiju i pljaku, nego ima da poslui dravnim ciljevima, koje smo naveli. Zato, treba to pre uputiti precizna uputstva Narodno-oslobodilakim odborima po celoj zemlji, ta i kako imaju da rade. Ti odbori, imaju da organizuju proterivanje manjina, ali isto tako i da se pobrinu, da se naputena imanja ouvaju, zemlje obrade, radionice i fabrike ouvaju. Moe biti, da bi bilo dobro, poev od seoskih odbora, do zemaljskih stvoriti svugde posebne sekcije za ovo pitanje. Od samog poetka treba naviknuti nae ljude da se zna ko za ta ima pravo, ali ko i za ta odgovara. Ovo pitanje je tako vano, da bi moe biti bilo vrlo korisno, da Maral Tito, kao Vrhovni komandant Narodno-oslobodilake vojske izdajui uputstva vojsci, izda to pre i poseb na uputstva Narodno-oslobodilakim odborima, kako da se postupa po ovom pitanju. Pitanje je vrlo hitno, a osnivanje posebnog Ministarstva i stvaranje njegove organizacije trai dosta vremena. Isto toliko mogu biti korisni Narodno-oslobodilaki odbori i za dovoenje kolo nista u naputena sela, koliko i pri ienju manjina iz njih. Ve sam podvukao da je 257
jedan od glavnih razloga neuspeha nae kolonizacije od 1918.-1941. g. bio taj, to su zemlju dobijali ljudi, koji je sami nisu hteli obraivati. Ovaj put ta se pogreka mora izbei. Mi moramo pronai puta i naina da za kolonizaciju pridobijemo seljake, domaine. Ti se vrlo teko kreu, ali kad se jednom presele u novo mesto, brzo se ukorene. Narodno-oslobodilaki odbori po naim zemljama odakle emo dobijati koloniste, imali bi zadatak, da vrbuju ovu vrstu kolonista za iseljavanje. Oni bi isto tako morali da se pobrinu, kako popuniti nedostatak zanatlija i strunog radnitva po Vojvo dini posle proterivanja Nemaca. posao preseljavanja Tome poslu mnogo bi mogli pripomoi razna struna i staleka udruenja, komore, zadruge, sindikati. Preko njih bi naroito bio olakan gradskog stanovnitva. Pitanje organizacije celogposla oko iseljavanja narodnih manjina i nove koloni zacije, nabacio sam. ovde samo u glavnim crtama. Ima jo mnogo stvari o kojima e se morati razmisliti, ali otilo bi se suvie u pojedinosti. Ostaviemo to za sluaj detal jnijeg prouavanja celog problema. Rei u nekoliko rei o neposrednim zadacima po ovom pitanju, koji se sad ve nameu. Dok mi raspravljamo, treba li iseljavati ili ne manjine, kako bi i na koji nain naselili opustele zemlje, vihor rata, huji preko naih zemalja. Iz svih krajeva, gde se vode ratne operacije, stiu izvetaji da se nae narodne mase nemilosrdno obraunavaju sa onim narodnim manjinama, koje su u ovom ratu bile protiv nas. Tu narodnu bujicu, treba to pre kanalisati. Najvanije, to bi sam odmah trebalo uraditi bilo bi: 1) Izdati uputstva vojsci, Narodno-oslobodilakim odborima ta da rade, 2) Kod bratske sovjetske vojske preduzeti korake, da nam po mogne u ienju Nemaca i Maara, 3) Preduzeti sve mere da se naputene zemlje jo jesenas urade, a fabrike i radionice ouvaju, 4) Poeti odmah sa naseljavanjem opustelih sela i gradova sa naim svetom, zabraniti svaku pljaku i raspolaganje sa imov inom neprijateljskih naroda, pod pretnjom smrtne kazne. To bi bile prve mere, koje bi se morale odmah preduzeti. Ostale poslove, zapoeti to pre. Zaboravio sam da napomenem, da je vrlo vano ona imanja po gradovima i selima, koja emo dati kolonistima, odmah ipreneti na njih. U staroj agrarnoj reformi, inovnici, politiki kortei terali su itavu trgovinu sa sirotim kolonistima, sad im dajui, sad im. oduzimajui zemlje. To sad treba izbei. One zemlje, koje se dadu seljacima, treba na njih ipreneti, isto tako kue i zanatske radionice. Drugo je pitanje da li se tom prilikom seljaci mogu vezati, da moraju pristupiti zadrugama za zajednika obraivanja zemlje. Mislim, da bi to bilo najbolji nain, kako da se pomou suvremenih poljoprivrednih maina zemljita bolje obrade. I o tom bi trebalo vie govoriti, jerje pitanje vrlo znaajno. Napom injem samo, da bi se zajedniko obraivanje zemljita kod nas dalo najlake uvesti, ba u onim krajevima, gde se bude vrila ova kolonizacija.
ZAKLJUAK
Moj referat o manjinskom problemu ispao je moe biti preopiran. Meutim, pitanje je od tako velikog znaaja za na dravni ivot, da se sve bojim da nisam ta ispustio. Moe biti nikad nee nam se pruiti ovakva prilika da svoju dravu napravimo etniki isto nau. Svi veliki problemi dananjice u naoj dravi, bili oni od nacionalnopolitikog, socijalnog ili privrednog znaaja, mogu neki manje, neki vie i da priekaju na svoje reavanje. Meutim, manjinski problem, ako ne resimo sad, neemo ga nikad reavati Uzdam se, da e ljudi, koji vode Narodno-oslobodilaki pokret isto tako znati oceniti znaaj ovog pitanja kao ja, i da e pristupiti njegovom reavanju s istom en ergijom i samoportvovanjem, sa kojim su 1941. god. ugazili u stranu borbu za osloboenje i stvaranje nove Demokratske Federativne Jugoslavije. Ako ovaj referat ma i malo doprinese tome cilju, on je ispunio svoj zadatak. Beograd, 3. novembar 1944. godine profesor Univerziteta Vasa Cubrilovi
258
259
y CTajsoJ 0 S i i ^ 3 K a K e ^ o a M | * u Upao;) roja UQ cpaajH^sis^^swao
:'.'[
Apsisyra.
} < . . . "..
ETNIKI POKRET I BONJACI

i Naziv "etnici" se pojavio krajem prolog vijeka kada su iz Kraljevine Srbije ubacivani odredi dobrovoljaca u Makedoniju, koji su se nazivali etnicima, iji je osnovni cilj bio mobilizacija naroda u borbi protiv Turske i prisajedinjenje Make donije Srbiji. N o , aspiracije p r e m a Makedoniji bile su i od strane Bugarske i Grke, pa su i ove drave formirale etnike odrede, koji su se u Bugarskoj zvali komite, a u Grkoj andrati, koji su imali isti cilj. U periodu od 1900 -1905. godine Vlade Srbije se protivila svakoj organizovanoj akciji u Makedoniji i sprjeavala je prelazak etnika iz Srbije u Tursku jer su voeni razgovori o srpsko -bugarskom pomirenju. Poto je dolazilo do sukoba izmeu sprskih etnika i bugarskih komita Vlada Srbije je bila ivotno zainteresovana da se makedonsko pitanje ne moe rijeiti bez Srbije, kako su to eljeli Grci i Bugari. Kako se na terenu nije mogao sklopiti nikakav sporazum, Vlada Srbije je dozvolila osnivanje "SRPSKE O D B R A N E " , - prve etnike organizacije iji su osnivai bili nastavnici srspkih kola u Bitolju, koji su formirali prvu etu koju je vodio Micko Sokolovi - Parlovski. eta je u sukobu, kod Porea pobila'jednu bugarsku etu i zarobila Damjana Grujova, tadanjeg efa taba bitoljskog rejona i lana Vrhovnog komiteta M V R O u Sofiji zvanog "Kral na Makedonija". Tajno udruenje "Srpska odbrana" je radilo na osnovu usvojenih "Pravila", prvog zvaninog d o k u m e n t a etnikog pokreta. U lanu 1. Pravila govori se da se radi o tajnom udruenju Srba u Staroj Srbiji i Maedoniji iz skopskog i debarskog sandaka, kaze kievske, prilepske i ohridske i bitoljskog i solunskog vilajeta. Cilj udruenja (Cl. 2 - 4) je odbrana srpskih interesa putem evolucije - reforma na kulturnom i ekonomskom napredovanju, a p o t o m u p o t r e b a revolucionarnih sred stava za osloboenje. Upravljanje udruenjem (l. 5 - 7) se vri preko dva odbora, od kojih je jedan u Staroj Srbiji, a drugi u Maedoniji, ija su mjesta tajna, a pored odborapostojijedan Gorski tab pod orujem u Gori, ije lanove odreuju odbori, koji zajedno rukovode poslovima udruenja. U kazama se uspostavljaju podod bori, a u svakom mjestu mjesni odbor. Finansiranje udruenja je dobrovoljno, na osnovu priloga i mjesnih uloga. Organi Udruenja imaju svoju policiju i kurire, a 261
v 34.797. /. 26.026 ~ l. . : 7 7 , 3 -:' Pyutp:t 32.848 - . .' ' B'6.666 - .. 63,7*SPM3OBHO / ;\/. 27.821 . ' ." . 1,4- ; ' .; i 373 ; lis.804 ^ * : ; V 32,926 r>:c.^ ,) ' .ilOB " 63,164* %osai lloaor; 70.083 . 37.645 .63,0 : :',P!.*:;na . " ' "5.911 .. 21.347 v azfa ' .12.051; .1.902 ri!."tao ".. 01.037 53.093 \i- se, 3 7 '' 45,373 * 36.399 : oo, e SOTOK . .. 25.318 , 12.872 '% 23.670-:';' 1.335 ;. -. 1(5,296 4.181 FOJSSK no-ror. .32.658'. 14.845 Ppr.-icHtu-a ' /;'.. 7.858 . / . 23;846 41,2 .: 68.822 -3.193. Kw:c~o >710.064 ' ' - ^ y l ^ ' >xszn ;V,; ; 33.086 .' N4->^ 841" i: ' : 2 . 6 . . -: ? '30.730 r . 8.788 10,8 SiO^rojHt.. ' . . . |:y 16.220 : '; 13,558 .83,6 18, 740 ., 1.531 8,4 Sape" V f ifee'cifc .: ?>; v;..;^ 21.631 '1.041, , ".; A e,6 17.306 /' rtpocaso.; ..,.'j;p f) "... 44.40S ; , 39,0 . 1,114 .' ^X>;t.~.on *, i ' 8,0 ! *i */84;480 , .' V.:cv~.o '%> 128.062 ' 5.132 . ;. 19,6 ' .. 0,219 .. ~ % ss ,a i'| 2 0 . 0 5 5 '' i S.nj) Ibrasnum ' 46,15-4 1S.500 - 42,3: ''.!> . "44.688 ' 27.269 6i,i .Isarojna** .42.004 . 5.005 ' : U,? 35.191" 27.760 76,7 . 16.602 410 2,S 8c-.-. c a . 42,236 .1.644 ' 3,9 , Kt-rjuiroiio , GC'OJ. 13.405 20t3 " 14,127 6.600 7 :^6,9 ' i;?Oi.605' 474.771
:>
,r '.i2.4o : | ' '.'. 38.101 ; j$
Sastavni dio elaborata 260
Vase ubrilovia: statistiki podaci o pripadnicima
manjina, prema popisu Kraljevine Jugoslavije iz 1931. godine.
mjesni odbori i nekoliko naoruanih ljudi(l. 9). Organizacija udruenja je hijerar hijska, ge oruane akcije i planove donosi Gorski tab, koje bezuslovno izvravaju podinjeni organi udruenja. Organizaciju moraju priznavati svi Srbi i pomagati je (l. 2o) s tim to lanstvo prilikom ulaska u Udruenje polae zakletvu, iji tekst glasi: "Vo imja Oca i Sina i Svetoga D u h a , Amin. Ja... zaklinjem se u Gospoda Boga, u Gospoda Sina, Isusa Hrista i Gospoda D u h a Svetoga; zaklinjem se u hleb ovaj, zaklinjem se u krst ovaj, zaklinjem se u no ovaj i levolver, da u tano i savesno, bezuslovno ispunjavati sve n a r e d b e Komiteta koje mi se b u d u dale a koje idu u korist NAEG OSLOBOENJA I UJEDINJENJA SA MAJKOM SRBIJOM, a pod upravom Komiteta. Ako bi se n a m e r n o ogreio o datu zakletvu, da me Bog, krst, ime, slava i hleb kazni, a no i levolver kaznu izvre. Amin". 1 ) U dijelu Makedonije koji je prisjedinjen Srbiji etnici su bili instrument za voenje ugnjetake politike Srbije u Makedoniji, posebno u vrijeme vojne uprave. Za vrijeme prvog svjetskog rata 1914 -1918. godine etnici su izveli samo nekoliko gerilskih napada, a stvaranjem Kraljevine SHS etnici su sluili rekacionarnom reimu u politici nacionalnog unjetavanja nesrpskih naroda. Iz njihovih redova su u drugom svjetskom ratu regrutovane crne trojke i etnike koljake organizacije Drae Mihajlovia.
i dr.) a Kota Peanac biva ubijen 11. o5.1944. godine po nareenju D.Mihajlovia od komandanta Deligradskog etnikog korpusa Brana Petrovia. Istu sudbinu je doivjela etnika organizacija Ljuba Novakovia, koji je komandovao etnikim grupama u Sumadiji. etnika organizacija Drae Mihajlovia se pojavila pod nazivom etniki odred Jugoslovenske vojske kojim je komandovao Drae Mihajlovi. Zamjenik komandanta je bio Dragia Vasi, podpredsjednik Srpskog kulturnog kluba, osno vanog pred poetak dugog svjetskog rata, koji je bio velikosrpska ovinistika or ganizacija , a naelnik taba etnike organizacije je bio Dragoslav Pavlovi. Glavni organ etnike organizacije je bio tab D r a e Mihajlovia Gorski tab. D r a e Mihajlovi je imenovan od strane izbjeglike vlade j a n u a r a 1942. godine za ministra vojsk i rata, a 10. 06.1942. godine u k a z o m vlade i kralja Gorski tab je p r e t v o r e n u Vrhovnu k o m a n d u jugoslovenske vojske, a Draa Mihajlovi imenovan za naelnika taba Vrhovne k o m a n d e . N a k o n nove orga nizacije D r a a Mihajlovi povjerava p r o p a g a n d u Dragii Vasiu i Stevanu Moljeviu, a dotadanjeg naelnika taba Dragoslava Pavlovia postavlja za ko m a n d a n t a pozadine, d o k e k o m a n d n e pozicije zauzeti Zaharije Ostoji i Mirko Lalatovi, oficiri bive vojske koji su doli iz Kaira. U 1942 -1943. godini formirani su korpusi prema administrativno-teritorijalnoj podjeli Kraljevine Jugoslavije, koji nijesu imali jedinstvenu vojnu strukturu u itavoj zemlji.. etnike jedinice su obrazovane dobrovoljno i prisilnom mobiliza
II.
Poslije kapitulacije Kraljevine Jugoslavije 17. 04. 1941. godine D r a e Mihajlovi je sa grupom od 26 oficira, podoficira i andarma 11. maja 1941. godine stigao na Ravnu G o r u , na planini Suvobor, na tromei izmeu Valjeva, aka i Uzica i otpoeo sa stvaranjem i organizovanjem nove etnike organizacije kojom je komandovao od samog poetka, pa sve do hapenja. Pored etnike organizacije D r a e Mihajlovia u Srbiji je djelovao i etniki pokret Koste Milovanovia Peanca, koji je djelovao i izmeu dva rata. Ova orga nizacija je 24.08.1941. godine odrala "sve etniku konferenciju" na Bukulji kod Aranelovca i postigla sporazum sa Njemcima o snadbevanju naoruanjem, mu nicijom i oeom. Formiranjem vlade u okupiranoj Srbiji, Peanac se stavio u slubu Milanu Nediu. etnika organizacija K P e a n c a se poela raspadati kada su pojedini komandanti preli u etniku organizaciju D. Mihajlovia dobijajui k o m a n d n e pozicije (Nikola Kalabi, Jovan kova, Budimir Cerski, Boo Javorski
1. uri Veljko i Miliko Mijovi, "Ilustrovana istorija etnikog pokreta", Narodna knjiga, Beograd, 1993, st. 77.
cijom ge su u j e d n o m srezu bili 1 - 2 brigade iji je komandni kadar bio sastavljen od "aktivnih etnika" kojeg su inili oficiri i podoficiri bive jugoslovenske vojske, andarmi i olo iz sela i gradova, sa b r a d a m a , ubarama, etnikim amblemima i dr. Najmanja organizaciona jedinica etnike organizacije su bile "crne trojke" koje su sa "leteim b r i g a d a m a " vrile m a s o v n a i p o j e d i n a n a klanja, p o s e b n o n a d bonjakim stanovnitvom, a narod ih je nazivao koljaima. etnici su palili itava bonjaka naselja, klali tupim noevima u Bosni i Sandaku hiljade Bonjaka i bacali ih u Drinu i Lim, silovali ene i evojice, palili Bonjake svezane oko sijena, i radili ono to je nezamislivo ljudskom u m u . Njihova zvijerstva i svirepost nijesu poznata ni jednoj ivotinjskoj vrsti, a kamoli ovjeku "to su krvolone zvijeri iz praume". 2 ' etnika k o m a n d a je bila u r e e n a na sljedei nain: Vrhovna komanda, ko manda pokrajine, k o m a n d a grupe, korpusa, komandant korpusa, komandant grupe brigade, komandant brigade, k o m a n d a n t bataljona, komandir ete i k o m a n d a n t selo - etovoa. U teritorijalnom smislu etnika organizacija je bila podijeljena na oblasti:
2. Milovan ilas, "Borba", 8. X. 1942. br. 21.
262
263
Srbija sa "Junom Srbijom" (ovo je etniki naziv za Makedoniju); Bosna i Herce govina; Crna G o r a i Boka Kotorska; Sandak (koga su etnici zvali "Stari Ras"); Dalmacija i Lika; Vojvodina i Slavonija i Slovenija. Znaajno mjesto u organizaciji etnikog pokreta su bili prijeki sudovi. lan 1. U r e d b e o prijekim sudovima je glasio "Propisi ove uredbe imaju se primijeniti na krivina ela koja su izvrena od strane komunista - partizana i njihovih pomagaa, simpatizera... U r e d b a vai na teritoriji na kojoj se prostire vlast etnike organiza cije..."/) etniki pokret u Makedoniji nije bio zapaen jer su etnici bili izolovani i usamljeni, a jedino je u Kumanovu organizovana jedna etnika brigada koja je razbijena od strane partizana 1945. godine. U Bosni i Hercegovini je etniki pokret djelovao jo od prvog svjetskog rata, pa su klanja, ubijanja i paljenja bila normalna pojava a etniki komandanti su imali p o t p u n u a u t o n o m i j u , s ozbirom da je trebalo likvidirati itav bonjaki narod. U Crnoj Gori su etnici sklopili sporazum sa Italijanima od kojih su dobili naoruanje, hranu, odjeu i plate. Organizacija je bila na plemenskoj podijeljenosti iji je rukovodei kadar bio iz aktivne vojske Kraljevine Jugoslavije pod k o m a n d o m o r a Laia, kojeg je postavio Draa Mihajlovi 15. oktobra 1941. godine. Pavle urii je 1944. godine obrazovao Glavnu komandu Crne G o r e , Boke Kotorske i Starog Rasa (Sandaka) s ciljem da se proiri Nedieva uprava, usljed ega je doao u sukob sa Draem Mihajloviem. On e 23.01.1945. godine formirati Crnogorsku vojsku, iji je bio komandant sa preko 8.000 vojnika koje su kasnije na prevaru zarobili ustae a rukovodstvo odveli u Jasenovac, gdje su pobijeni: Pavle urii, Zaharije Ostoji, Mirko Lalatovi, Dragia Vasi i dr. U Dalmaciji i Lici etniku organizaciju su osnovali p o p Momilo uji i Pajo Popovi pod rukovodstvom Ilije Trifunovia - Biranina, uz p o m o italijanske di vizije "Sisari", u Kninu u zajednici sa etnicima iz Bosne, koji su preuzeli sve mjere protiv Hrvata i Bonjaka. U Vojvodini, Slavoniji i Sloveniji Drae Mihajlovi nije mogao da organizuje bilo kakvu organizaciju. Ciljevi etnikog pokreta D r a e Mihajlovia sadrani u programskim doku mentima su ponovno uspostavljanje Jugoslavije i u njoj homogene i velike Srbije i povratak monarhije. Ovaj program koji je bio saet u etnikoj krilatici: "S vjerom u Boga, za kralja i otadbinu", nudio je Srbima dravu, na elu sa kraljem iz loze Karaorevia, garanciju za odravanje pravoslavlja kroz agresivnu propagandu kosovskog mita i svetosavlja. Ovakvu ideologiju su posebno prihvatili srpski seljaci
3. M.Mini, "etnici i njihova uloga u vreme narodnooslobodilakog rata " 1941 - 1945, Beograd, 1982. st. 13 - 50.
gdje je odnos p r e m a pravoslavlju bio znatno razvijen, a kasnije je bio prihvaen od velikog broja Srba. etniki pokret je u poetku imao za cilj borbu za oslobaanje srpstva od Hrvata da bi o d m a h stao u slubu okupatoru i pretvorio se u obraun sa Bonjacima i Hrvatima. U prvom etnikom programu " H O M O G E N A SRBIJA" ) Stevana Moljevia od 30.06.1941. godine u kojem se govori o granicama, dravnom ureenju i spoljnoj politici "Velike Srbije" u obnovljenoj Jugoslaviji poslije drugog svjetskog rata, stoji daje srpski narod gubitkom drave i slobode doao do nepokolebljivog uvjer enja: 1. Da snagu drave ne ini ni prostranstvo njene teritorije, ni broj njenog iteljstva, pa ni bogatstvo zemlje, koliko nezavisnost pogleda, smisao i ljubav za dravu, njenu slobodu i nezavisnost, unutranja sloga i duhovna povezanost naroda u asu spoljnje opasnosti, te spremnost njegova da za dravu i njenu slobodu rtvuje sve to ima pa i sebe sama; 2. Da on tu istovetnost pogleda na dravu, smisao i ljubav za dravu i njenu nezavisnost moe opet postii samo ako b u d e okupljen u homogenoj Srbiji... Na osnovu navedenih stavova Srbima je osnovna dunost: "da stvore i organizuju homogenu Srbiju koja ima da obuhvati celo etniko podruje na kome Srbi ive, i da joj osiguraju potrebne strateke i saobraajne linije i vorove, te privredna podruja kako bi joj bio omoguen i obezbeen slobodan privredni, politiki i kulturni ivot i razvitak za sva vremena... Preseljavanje i izmene iteljstva , naroito Hrvata sa srpskog i Srba sa hr vatskog podruja, jedini je put da se izvri razgranienje i stvore bolji odnosi izmeu njih, a time otkloni mogunost da se ponove strani zloini koji su se deavali i u prolom ratu, a naroito u ovom sadanjem, na svemu podruju na kome su Srbi i Hrvati bili izmeani..." Program Stevana Moljevia "Homogena Srbija" polazi od pretpostavke d a j e : "osnovna greka ... bila to 1918. godine nisu bile u d a r e n e granice Srbije. Ta se greka mora ispraviti, danas ili nikad. Te se granice moraju udariti, i one moraju da uhvate celo etniko podruje na kome Srbi ive sa slobodnim izlazima na m o r e za sve srpske oblasti koje su na domak mora". 5 ' Etnika podruja p r e m a ovom progra mu ge bi iskljuivo ivjeli Srbi obuhvatala bi: na istoku i jugoistoku Srbiju sa Junom Srbijom, sa gradovima Vidinom i ustedilom; na jugu Crna Gora i Herce govina, ge bi p o r e d teritorija koje su bile u sastavu Z e t s k e banovine bile obuhvaene i teritorije itave istone Hercegovine sa Konjikim srezom, dio Mo4. 5. Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, XIVknjiga 1. dok. 1. Zbonuk,NORXlV/l,l Tom
4
264
265
starskog sreza (grad Mostar, Bijelo Polje, Blagaje, itomislii, Stolaki srez, dio teritorija Metkovievog sreza i Dubrovnik koji bi imao specijalni status, kao i sjev erni dio Albanije ukoliko Albanija nebi dobila autonomiju, na zapadu granica bi ila Velebitskim kanalom i obuhvatala bi optinu Z a d a r sa ostrvima pred njim u kojoj bi bilo 46 srezova, sjeverna srpska oblast bi obuhvatala Dunavsku banovinu sa srezovima Vukovar, id i Ilok i dio Vinkovakog sreza - optine Vinkovci, Laze, Mirkovci i Novi Jankovci i srez Osijek, zatim Baranju s Peujom i istoni Banat s Temivarom i Reacima; u sastav Drinske banovine kao sredine oblasti bi uli srezovi Brko, Travnik i Fojnica i Dalmacija koja bi obuhvatala Jadransku obalu od Ploa pa do ispod ibenika. P r e m a projektu "Homogena Srbija" u sastav Velike Srbije bi ula Srbija sa Makedonijom, Bosna i Hercegovina i oko 2/3 teritorije Hrvatske sa elovima Bugarske, Rumunije i Maarske. U drugom dijelu programa "Homogena Srbija" Moljevi istie istorijsku ulogu Srbije i srpskog naroda, pa zakljuuje da Srbi "svoju istorijsku misiju moraju ispuniti,a moi e uiniti samo ako b u d u okupljeni u homogenoj Srbiji u okviru Jugosavije koju e zadahnuti svojim d u h o m i dati joj svoj peat. Srbi moraju imati hegemoniju na Balkanu, a da imaju hegemoniju na Balkanu, moraju p r e d h o d n o imati hegemoniju u Jugoslaviji. "... I kao to je sadanjost samo krajnja taka prolosti, i budunost valja da im b u d e produena linija prolosti". U pismu koje je Stevan Moljevi uputio Dragii Vasiu februara 1942. godine 6 ' upotpunjen je projekat "Homogena Srbija" u kojem je izmeu ostalog naveo: Prilazem vam kartu o razgranienju sa Hrvatima... 1. to se tie granica prema susedima, to e pitanje da se rei mirovnim ugo vorom, ... 2.to se tie naeg unutranjeg pitanja, razgranienja sa Hrvatima, tu drimo da treba odmah, im se ukae prilika, prikupiti sve snage i stvoriti svren in: a/ zaposesti na kartu oznaenu teritoriju; bi oistiti je pre nego li se iko pribere. ...Krivci bi imali da budu na mestu kanjavani, a ostalima bi valjalo otvoriti put - Hrvatima u Hrvatsku, a muslimanima u Tursku (ili Albaniju). U pogledu muslimana valjalo bi da naa vlada u L o n d o n u odmah rei pitanje s Turskom, u emu e nas i Englezi pomoi. U Programu etnikog pokreta Drae Mihajlovia od septembra 1941. god ine 7 ', u drugoj taci "Rad u p r e l a z n o m vremenu" predvieno je da se izvri omeavanje srpske zemlje, u kojoj bi ivio srpski ivalj a posebno u gradovima ge
6. Zbornik, Tom XIV, knj. 1. dok. 35.
7. AOS, a, EV, k. 162. reg. br. 34/1
bi se izvrilo "brzo i radikalno ienje gradova i njihovog popunjavanja sveim srpskim elementom, i u srpskoj jedinici "kao naroito teak poblem uzeti pitanje muslimana i po mogunosti resiti ga u ovoj fazi". U instrukcijama Drae Mihajlovia od 20. decembra 1941. godine ' oru Laiu, komandantu etnikih odreda u Crnoj Gori i Pavlu uriuu, komandantu limskih etnikih o d r e d a o d r e e n je konkretnije genocidni p r o g r a m p r e m a Bonjacima kao i ostalom nesrpskom stanovnitvu. U instrukcijama su navedeni ciljevi etnikih odreda u deset taaka: " 1. Borba za slobodu celokupnog naeg n a r o d a pod skriptom Njegovog Velianstva Kralja Petra II. 2. Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju, etniki istu u granicama Srbije - Crne G o r e - Bosne i Hercegovine -Srema - Banata i Bake. 3. Borba za ukljuenje u na dravni ivot i svih jo neosloboenih, slovenskih teritorija pod Italijanima i Njemcima (Trst - Gorica Istra i Koruka) kao i Bugarske, severne Albanije sa Skadrom. 4. ienje dravne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih eleme nata. 5. Stvoriti neposredne zajednike granice izmeu Srbije i Crne Gore, kao i Srbije i Slovenake ienjem Sandaka od Muslimanskog ivlja i Bosne od musli manskog i hrvatskog ivlja. Kazniti sve ustae i muslimane koji su u traginim danima nemilosrdno unitavali na narod. 8. U krajevima oienim od narodnih manjima i nenacionalnih elemenata izvriti naseljavanje Crnogorcima ..." U posebnom dijelu "Instrukcija" - "Upotreba etnikih odreda u Crnoj Gori" se predvia: 1.) Jednim delom snaga dejstvovati iz doline Lima pravcem: Bijelo Polje Sjenica sa zadatkom oistiti Peter od Muslimanskog i Arnautskog ivlja ... 2) Delom snaga dejstvovati pravcem preko akora ka Mehotiji sa zadatkom da se na tome pravcu oisti teritorija Arnauta, kao i da se presretnu oni koji e biti gonjeni iz Petera - Sandaka ... Postupak: sa Arnautima, Muslimanima i Ustaama p r e m a njihovim zasluga ma za njihova nedela..." 0 stavu prema Bonjacima, Draa Mihajlovi je u linoj beleci zapisao: "Pi tanje m u s l i m a n s k o g stanovnitva p o t r e b n o je da rei vlada. M u s l i m a n s k o stanovnitvo je svojim dranjem dovelo do toga da ih na svet vie ne eli i nee da ima u svojoj sredini. Potrebno je jo sad da se pripremi iseljeljavanje u Tursku ili ma
8. Zbornik, Tom XIV, knj. 1. dok, 34.
8
266
267
gde van nae teritorije. Na dan ustanka oni e svi biti pokrenuti sa svojih naselja, a to niko nee moi spreiti. U datom m o m e n t u svi muslimani ima da budu pokre nuti sa svojih ognjita". ' Na osnovu navedenih instrukcija ore Laije 7.01.1942. godine izdao proglas Crnogorcima ' sa svim obiljejima velikosrpskog nacionalizma: "U svim krajevima nae porobljene otadbine samo su Srbi razapeti na krst i gonjeni kao divlje zveri od strane Italijana i Njemaca a krv nam siuu istoriji poznati strvinari: Arnauti, Maari, Muslimani... ... as n a r o d n e osvete m o r a doi i najvea i najpravednija "istraga poturica", da se jednom za svagda (oisti srpsko ognjite, da se sve srpske zemlje oiste od "nekrsti", da se istera "guba iz torine". Za izvrenje te najsvetije dunosti u svim srpskim krajevima se priprema na narod da se u zgodni as kao vulkanska lava srui na zaklete neprijatelje svoje ..." Dobroslav Jevevi u avgustu 1942. godine savjetuje Bonjacima: "... Ja lino mislim da muslimanima u buduoj dravi ne preostaje nita drugo nego da konano i definitivno prime srpsku nacionalnost i odreknu se spekulantnog taktiziranja izmeu sprskog i hrvatskog naroda, tim pre, to e svi krajevi u kojima ive muslimani biti neosporni i neprikosoveni delovi srpske dravne jedinice ... Muslimani bi mogli da p r o m e n e kolektivno raspoloenje Srba prema sebi samo tako, ako o d m a h to hitnije pristupe obrazovanju svojih nacionalnih srpskih jedin ica borbene vrste, koje ne bi imale nikakve veze sa nama, nego iz vlastite pobude sa orujem u ruci zapoele borbu protiv ustakih krvnika i muslimanske i ostalih vera... " ) Na etnikoj konferenciji odranoj 30. XI i 2. X I I 1 9 4 2 . godine u Sahoviima kod Bijelog Polja, kojoj su prisustvovali Zaharije Ostoji, ore Lai, Pavle urii i predstavnici intelektualne omladine Crne Gore, Boke i Sandaka, usvojena je rezolucija od 17 taaka
12) 11 10 9
4. Na teritoriji budue drave iveti e samo Srbi, Hrvati i Slovenci. Naciona lnih manjina ne moe biti. 7. Crkva je dravna. Pravoslavna crkva je nacionalna i svetosavska. Katolika crkva treba da b u d e administrativno odvojena od Vatikana, i da bude jugoslovenski nacionalna u duhu ideja trosmajera. Verska nastava je obavezna u svim osnovnim i srednjim kolama". U pismu k a p e t a n a I klase, M.Jovanovia upuenom Golubu Mitroviu 13. februara 1943. godine u 9 taaka odreeni su ciljevi etnikog pokreta koji su u potpunosti identini sa ciljevima iz ranijih etnikih programa, koje smo naveli, a u "Proglasu intelektualcima" od juna 1943. 1 3 ) godine u taci 5. stoji: "Mi traimo istu nacionalnu dravu. Ako to ostvarimo bie zemlje i suvie, jer e preko 2,5 miliona narodnih manjina morati napustiti nau zemlju. Ta zemlja e se svakako podeliti u prvom redu onima koji se danas zalau za ostvarivanje nae slobodne drave". U Proglasu Drae Mihajlovia "Muslimanima, Bosne, Hercegovine i starog Rasa - Sandaka" 1 4 ) navodi se da :"to se tie budueg poloaja muslimana u obnoljenoj dravi za koji se mnogi pitate, vi svojom davnanjom saradnjom sa Jugoslovenskom vojskom i borbom protiv zajednikog neprijatelja udarate temelje tom svom poloaju. Ravnopravnost i jednakost pred svim zakonima koje emo zajedniki stvoriti po naelima demokratije i parlamentarizma, sloboda graanska da svako moe slobodno da kae istinu i pravu re, i usmeno i pismeno, u svemu javnom ivotu, sloboda verska da svako moe slobodno da ispoveda svoju veru, sloboda imovinska da ono to poteno svojim trudom zaradi..." I odluke etnikog "SVETOSAVSKOG KONGRESA" 1 5 ' odranog 25. -28. januar 1944. godine u selu Ba idu ka apsolutnom negiranjubonjakognarodajerjepreovladavala struja koja se zalagala za unutranje ureenje na nain trojne federacije. Kongres je pripremljenkao reakcija na odluke drugogAVNOJ-aiproglaenjeFederacijeravnopravnihnaroda na nacionalnom principu sa izuzetkom Bosne i Hercegovine. Po nacionalnom sastavu del egata (274)samo 5 nijesu bili Srbi, a jedini Bonjak je bio Mustafa Mulaji, te se radilo o srpskomKongresusobziromnanacionalnisastavdelegata.NakongresujestvorenaJugoslovenska demokratska zajednica, priznat legitimitet dinastiji Karaorevia i proklamovano stvaranje Jugoslavijekao trojne federacije. OdluenojedaBonjacipripadnusrpskojjedinici koja bi bila dominantna u okviru trijalistike federacije.
13. AOS, a, k. 144, reg.br. 32/4.
i potvrena su osnovna naela iz dotadanjih programskih
dokumenata etnikog pokreta. U zakljucima se predvia : " 1 . Da budua naa drava treba da bude nasledna i ustavna monarhija - Kral jevina Jugoslavije kojom e vladati Kralj Petar II iz dinastije Karaorevia, i u kojoj e etnika Organizacija, u saglasnosti sa krunom biti za izvestan period vremena, potrebna za potpunu obnovu i preporod zemlje, jedini nosilac celokupne dravne vlasti u zemlji.
9. Zbornik, NOR, XIV/1,28.
10. Jovan Marijanovi, Prilozi istoriji sukoba NOP i etnika D. M, Zbornik dokumenata, tom
III, knjiga 4., dok. 185.

ll.AOS, a, k. 222, reg.br. 54/5. 12. Zbornik NOR, tom. XIV, 1. 736-9
14. AOS, a. a, Kl5, reg. br. 42/3

15. Jugoslavenska Demokratska zajednica srpskim planinama, Narodna biblioteka Odluke Svetosavskog kongresa 11/135199, u slobodnim SR Srbije,
268
269
0 sutini odluka donijetim na ovom Kongresu najbolje govori ustaka reakcija na njih, iznijeta u pismu Ivana Bogdana u listu "Hrvatski n a r o d " : " Po svom bizantijskom obiaju ove toke imale bi posluiti skrivanju pravih tenji Mihajlovieve druine. Jugoslovenski komunisti su donijeli nacrt"Ustava" kojemu je svrha prikriti komunistike ciljeve partizana, dok se na ovom "Svetosavskom kongresu" radi o prikrivanju velikosrpskih ciljeva kojem e biti prevaren samo onaj ko eli da bude prevaren ... Sto se tie ostaloga to velikosrpski ciljevi jasno probijaju izmeu redaka i njih e lako otkriti svatko, koji pozna balkanske prilike. Mi emo upoznati samo najvanije. Velikosrpstvo se nezadovoljava granicama bive Jugoslavije nego opet postavlja zahtjeve kao i prije 1919, i to na raun svih susjeda. Velikosrblji danas u vrijeme svoga dubokog pada se ne odriu pohlepe niti na raun najbliih susjeda Albanije, Grke (izlaz na Solun)... Dosta se sjetiti onih, koji na jednoj strani kape imaju crvenu zvijezdu, a na drugoj kokardu, a i jedno i drugo na srpskoj ajkai" 16)
zlikovaca " u kojoj je bilo "Crnogoraca iz sela koja granie sa Hercegovinom, a i Hercegovaca komija muslimanskog ivlja", koji su otjerali pratnju. ' Izbjeglice su zatvorene u andamerijsku kasarnu, gdje su u toku noi vrena ubistva i silovane ene, a sutra dan, 3. septembra, izbeglice su odvedene na jamu avkaricu i lik vidirane bacanjem u provaliju. Ovom prilikom je stradalo oko 700 Bonjaka ', a jedini preivjeli svjedok je Hadira atovi -Bijedi. U selu Ljubinja je 15. juna 1942. godine na isti nain nastradalo 29 osoba od kojih samo j e d a n punoljetni mukarac, dok su ostalo bile ene i djeca. Naziv j a m e se ne pominje, a u dokumentu koji saoptava o tom dogaaju navodi se da su "ljudi pobacani u jednu j a m u kojoj se nezna dno. 2 0 ' U izvjetaju o ovom zloinu koji je Kotarska oblast u Stocu uputila velikoj upi Dubraca 16. juna 1942. godine stoji: "elo je izvreno u znak osvete za lanjska ubijanja i krvoprolie nad pravoslavcima od kojih dogaaja potie upravo godinu dana". 2 1 ' Poetkom septembra 1941. godine etnici su u Kulen Vakufu izvrili straan zloin nad bonjakim narodom. Kada su Bonjaci iz Kulen Vakufa 5. septembra k r e n u l i p r e m a B i h a u , k o l o n u d u g u o k o 6 km. sa oko 90 z a p r e n i h kola, obezbjeivali su domobrani i naoruani mjetani. U vrijeme dok je naputala grad napali
su 19 18
III. Iz navedenih programa etnikog pokreta Drae Mihajlovia vidi se da nije bilo spora oko pitanja bonjakog naroda u buduoj dravnoj zajednici obzirom da su smatrani kao "nenacionalni element", "Turci", "unutranji neprijatelj", "Srbi mu hamedanske ispovijesti", a njihovo unitenje "najsvetija dunost". Zbog ovakvih programskih stavova etnici D.Mihajlovia su nakon raspada Jugoslavije poeli sa realizacijom genocidnih ideja u cilju unitenja itavog bonjakog naroda.. Prve bonjake rtve pale su u j u n u 1941. godine, u istonoj Hercegovini, nakon formiranja etnikih jedinica u selu Ljubinje, zatim u Gackom gdje su ubili 32 lica i opljakali stoku, popalili kue, te je 78 porodica sa oko 500 lanova ostalo bez krova. U Avtovcu, selu kraj Gackog etnici su 6. septembra 1941. godine zaklali troje djece Smaja Dilia od dvije, pet i est godina, a kue su i opljakane. 1 7 ' etnici su zatim izvrili zloin u istonoj Hrcegovini nad Bonjacima u Berkoviima u Jami avkarici. Zbog nesigurnosti u selima oko Bilee, bileki Bonjaci su krenuli 2. septembra 1941. godine prema Stocu, uz dobijeno naoruanje i pratnju, koje je trebalo da ih bezbedno dovede do Stoca. Kolonu izbjeglica i njenu pratnju, presrela je na pola puta izmeu Divina i Berkovia "grupa pljakaa i
16. B.Petranovi-M.Zeevi, Jugoslovenski federalizam, tom I, Prosveta, Beograd st. 822-826 17. Vladimir Dedijer, Antun Mileti, god. st. 35 "Genocid nad Muslimanima",Svjetlost, Sarajevo, 1990.
j e etnici i stalno j e drali pod vatrom. Tokom kretanja kolona j e imala
velike gubitke, a "narod je ginuo kao snoplje i padao na cesti", kako navodi ustaki izvjetaj. Na kraju su etnici kod mjesta Prkos zarobili kompletnu 12. domobransku satniju, kao i sve izbjeglice. Domobrani, m a h o m Hrvati, razoruani su i puteni, sem nekoliko oficira koji su na tom mjestu ubijeni, kao i dio izbjeglica. Ostale izbjeglice vraene su u Kulen Vakuf, gdje su masakrirani zajedno s Muslimanima zateenim u gradu". 2 2 ' Pobijeno je p r e m a nekim podacima vie od 1.000 lica, dok drugi podaci govore da je pobijeno oko 2.000 ljudi, ena i ece. Malobrojni komunisti su se grevito borili da sauvaju ovo stanovnitvo od genocidnog terora. Nege su uspjeli da zaustave masovne pokolje u posljednji as, ali nisu mogli potpuno zaustaviti raspameene strasti, masovnu histeriju i eksploziju nacionalno-ovinistike zaslije pljenosti". ' Najsuroviji obraun etnika s Bonjacima je bio u istonoj Bosni, u srezovima: Foe, Gorada, ajnia, Viegrada, Vlasenice, Srebrenice i Rogatice. Prve rtve etnikog genocida bili su itelji srebrenikog kraja u kojem je u jamama i drugim
18. Isto, st. 37.
19. Isto st. 256.
23
20. HAD, Fond , VV, 16. VI. 1942. Zapovjednitvo oruanog knla - Velikoj upi Dubravi 21. Isto, k. 5, 16. -VI. 1942. Kotarska oblast u Stocu - Velika upa Dubrava. 22. Vladimir Dedijer, Anton Mileti, cit. djelo, si. 55 - 67. 23. Isto,
270
271
mjestima stradalo oko 1.000 Muslimana.
241
U Loparima, u selu Koraj izvrenje zloin
trgovakih radnji, zatim kua bogatijih i p o t o m i ostalih itelja u gradu i na selu. "
3 1
nad Bonjacima 13. XI 1942. godine zajednikim elovanjem etnika i partizana kod Brkog. Partizanske snage su gonile domobranski bataljon prema selu eliu, a etnici su za to vrijeme ostavi u Koraju pobili 400 Muslimana, preteno ene i djece. 1 na podruju Romanije i Jabuke etnici su izvrili pokolj nedunog muslimanskog ivlja. Srbijanski etnici, kojima je komandovao kapetan Dragoslav Rai, u dolini Krivaje su opljakali i popalili muslimanska sela, a u viegradskom podruju popalili sela i ubijali Bonjake. Z.Antoni o tom zloinu pie: "Osim Viegrada, gdje je broj poginulih teko utvrditi, popaljena su sela: Banja Kamenica, Klanik, titarevo, Drakonj, Strmica i u njima j e , samo do polovine decembra, poubijano oko 58o. stanovnika - Muslimana. 2 6 1 Uz p o m o Italijana krajem 1941. godine etnici su svoju akciju usmjeravali ka jugoistonoj Bosni i okupirali Gorade, ajnie i Fou. Sporazum o predaji Foe etnicima je razraen 4. XII1941. godine, da bi u zoru 5. decembra Italijani napustili Fou i istu okupirali etnici kapetana Sergija Mihajlovia . Italijani su obavijestili bonjako stanovnitvo u Foi "da n e m a razloga za nespokojstvo i paniku i da im njihova vojskagarantujebezbjednost". 2 7 1 O d m a h po ulasku u Fou Sergej Mihajlovi je odrao govor u kojem je istakao znaaj etnikog pokreta koji je nastupio p o d geslom: "Oslobodilaka i osvetnika vojska" a Bonjacima prigovorio da su poma gali "propast bive Jugoslavije, da su prihvatili stvaranje hrvatske drave, te da su je pomagali domobranima i ustaama, sa kojima su uestvovali u progonima grkoistonog elementa. Ustaki logor i ustaka organizacija u muslimanskom gradu Foi to najbolje dokazuje". 2 8 1 Istog dana izdata je naredba o pljaki i likvidaciji Bonjaka, koja je glasila: " a) Svi su trgovci muslimani duni istog dana predati kljueve od svojih radnji; b) Sve katolike i muslimanske kue moraju biti stalno otvorene i vrata se ne smiju zakljuavati ni preko noi; c) Sve muslimanke i katolkinje moraju doi u logor, ge su organizirane na ve rekviriranim ivaim strojevima da kroje i iju etnika odijela i rublje, d) Sve muslimanke na ulici ne smiju biti pokrivene te je bilo i sluajeva javnog i nepristojnog pretresa, e) Sve puanstvo osim 291 komandi".
24. Isto, st. 87. 25. AVI, Fond, NAH, br. reg. 29/16-1, K. 6. 26. ZAntoni, 28. Isto, 29. Isto, Ustanak u istonoj i centralnoj Bosni 1941., Tuzla 1983. st. 578 27. AVI, Fond, NAH, br. reg. 10/2-14, k. 63, februar 1942.
251
Kolika je bila pohlepa etnika za pljakanjem pokazuje primjer kada su etnici iz Rogatice opljakali Fou. Sve stvari su napunili u vagon, a poto je saobraaj na pruzi Foa - Ustipraa - Sarajevo bio u prekidu etnici su guranjem vagona na daljini od 60 km. uspjeli da prenesu "ratni plijen" u Rogaticu. Meu prvim rtvama etnikog terora u Foi bili su 83 domobrana i orunika kojisu likvidirani kraj Drine, a zatim baeni u rijeku, koje su Italijani prijenaputanja Foe zakljuali u kasarni i tako ih ostavili etnicima. 3 ' 1 Samo za etiri dana poslije ulaska etnika u Fou, za koje se moe rei da je to bilo vrijeme haosa, bezvlaa etnike samovolje, likvidirano je oko 400 mjetana i oko 600 - 700 izbjeglica i itelj a okolnih sela. 321 Zloine u Foi opisuje Adil Zulfikarpai: "U Fou je 1941. godine doao, kao etniki komandant, neki Sergije Mihajlovi, kapetan, ruskog porijekla, koji je napravio straan pokolj u Foi. On je bio dijete ruskog emigranta. Zaveo je krvavi reim u Foi... Tu na mostu je izvreno klanje mukaraca... Kapetan Sergije Mi hajlovi i k o m a n d a n t mjesta Prota Vasilije Jovii naredili su da se svi mukarci pohapse. Poslije su svi oni koji su bili vei od konjikog karabina poklani. Ali ljudi su ubijani svuda: i po kuama, po dvoritu, ulicama. Kasnije je red doao na ene i ecu. Drina je izbacivala leeve. Da se to sprijei, razrezivali bi im trbuhe, onda bi tijela potonula. - Pa ko je to uinio? - pitao sam. Veinom mj etani i srbij anski etnici, ali ovih zadnj ih je bilo vrlo malo... za est mjeseci nalo se m e u muslimanima 12 ljudi, koji su prihvatili poziv da sarauju s ustakim vlastima, a za osam sati su skoro svi Srbi postali etnici i poeli da kolju sve od reda, ne birajui i ne pravei razliku ko je kriv a ko nije. I nije se nalo ni 12 od 16.000 Srba da u z m e u zatitu bar jednog Muslimana ili njegovu obitelj i imovinu od 8.000 poklanih Muslimana u foanskom srezu. ... Talijani su otili jedno poslije ponoi p r e m a ajniu za Pljevlja, a etnici su isto jutro doli. Ujutru svi mjetani Srbi bili su sa kokardama i pod pukama. U samoj Foi izvren je pokolj nad Muslimanima od strane etnika, pokolj niim izazvan ": 3 3 ) Prema podacima o broju ubijenih u Foi, koji su razliiti zavisno od izvora koji ih saoptava etnici su na podruju Foe, Gorada i ajnia, od oktobra 1941. godine do 20.1.1942. godine ubili, zaklali i zapalili 5.000 - 6.000 Bonjaka i zapalili
30. AVI, Fond, NAH, br. reg. 10/2-14, k. 63, febniar 1942. 31. AVI, Fond, NAH, br. reg. 10/2-14, k. 63. 32. Isto, 33. M. ilas, N.Gae, "Bonjak- AdilZufikarpai", Bonjaki institut, Zurih, st. 75 - 81
grko-istonjako mora se osobno javiti etnikoj
Ulaskom u Fou poela je nezapamena pljaka muslimanske imovine, prvo
273
272
nekoliko stotina kua". ' U drugom napadu na Fou 18. 08. 1942. godine pod komandom Zaharija Ostojia izvrenje ponovni zloin nad bonjakim stanovnitvom. etnici su ubijali, palili kue, silovali ene, maloljetne evojke. Foaje sa okolinom ponovo opljakana i opustoena. To ilustruje izvjetaj Dobroslava Jevevia i Petra Baevia iz avgusta 1942. godine u kojem je navedeno: "Naalost, i ako je Branko (pseudonim za Zaharija Ostojia) izdao nareenje da se ne diraju ene i djeca jedan dio trupa nije to sluao pa je oko 3oo ena i ece platilo glavom... Svi tragovi masakra o d m a h su uklonjeni a formalno smo objavili streljanje vojnika koji su ubijali "kompromitovanih" Muslimana. 3 6 ' Pred etnikim terorom je nakon ovog napada prebjeglo iz Foe i okoline oko 6.000 Muslimana, od njih je samo manji dio 500 -1.000 stigao u Gorade, odakle su krenuli preko Ustrprae i Mesia, ka Sarajevu. 3 7 ' Jedan od najteih zloina nad Bonjacima izvren je u Sandaku poetkom 1943. godine u bjelopoljskom srezu i pljevaljskom kraju Bukovici. etnikim ter orom je bilo zahvaeno ajniko podruje, elimino foansko istono od rijeke ehotine. Zloin u Sandaku i dijelu jugoistone Bosne izvrenje u dvije etape. U prvoj, koja je poela 5. januara, sandaki etnici su u bjelopoljskom kraju ubili 4oo pripadnika muslimanske milicije i likvidirali oko 1.000 ena i ece i unitili,"prema planu" 33 muslimanska sela na desnoj obali Lima i to: Voljevac, Gubovaa, Radijelja, Uakovie, Presenik, Baturie, Donji Vlah, Mirojevie, olja, Radijeva Glava, Pobratie, Medie, Donja Kostenica, Stublo, Vrh, Zmijanac, ipovica, Negobratime, Osmanbegovo selo, Dupljaci, Jasen, Kotice, Kaevari, Ivanje, Godijevo, ilici, Gornja Crnca, Gornji Raduli, Vrba, Grgalje, Kradenik, Sipanje i Liine." 3 8 ' U drugoj etapi, etnici su krenuli u akciju na Bukovicu, 5. februara pod koman dom Pavla uriia, koji su bili u pokretu prema Neretvi zbog uea u borbi protiv partizana, zaustavili se privremeno u reonu Foe i uz sadejstvo etnikih jedinica iz jugoistone Bosne, izvrili napad na Bukovicu. Istovremeno su i sandaki etnici krenuli u napad na Bukovicu, koja je pala poslije kratkotrajne borbe sa musliman skom milicijom. Uinak etnika u ovoj akciji prema izvjetaju Pavla uriia kojeg je uputio Drai Mihajloviu je sljedei:" Sva muslimanska sela u tri pomenuta sreza
34. AVI, Fond, NAH, Br. reg. 10/2-14 k. 63. 35. V. Dedijer - A.Mileti, citirano djelo st. 186.
36. Isto st. 196.
34
su potpuno spaljena, tako da nijedan njihov dom nije ostao itav. Sva imovina je unitena, sem stoke, ita i sena. N a r e e n o je i predvieno prikupljanje stone hrane u odreenim mestima za stvaranje magacina rezervne hrane i ishranu jedinica, koje su ostale na terenu radi ienja i pretresanja terena i umovitih p r e d e l a , k a o i radi sprovoenja i uvrivanja organizacije na osloboenoj teritoriji. Za vreme operacija se pristupilo potpunom unitavanju muslimanskog ivlja, bez obzira na pol i godine starosti." 3 9 ' U ovoj etnikoj akciji koja je prevazila sve dotadanje poginulo je 200 odraslih Muslimana, od kojih je jedan dio naoruan, a ubijeno je oko 8.000 ena, djece i staraca . 4 0 ) Dr Radoje Pajovi navodi da je "to bio samo dio monstruoznog etnikog plana, koji, na sreu, nije uspio da se ostvari". 4 1 ' Isti autor objanjava da se taktika etnikog vodstva p r e m a Muslimanima u toku bitke za Neretvu nije izmijenila i da je njima bila namijenjena ista sudbina kao onima u Sandaku, ajnikom i foanskom srezu. 4 2 ' Pored masovnog unitavanja Bonjaka 1943. godine u Foi etnici su preuzeli mjere na pokrtavanju Bonjakinja, posebno ena i ece, jer su odlukom etnika mukarci morali da napuste svoje domove i nalazili su se u izbjeglitvu. Pokrtavanje je vrio svetenik Novak Stanojevi, ge su nakon obreda pokrtavanja Bonjakinje preobuene u "odoru pravoslavnih evojaka", zatim se igralo kolo , pila rakija, pucalo iz puaka, a etnici su prolaznicima podijelili 10.000 kruna. 4 3 ' etnici su Bonjakinjama govorili da su prilikom pokrtavanja dobili novu vjeru besplatno, za razliku od ustaa, koji su prevodili Srbe iz pravoslavlja u katolianstvo uz naplatu takse. Pokrteni Muslimani dobijali su dokumenta o pra voslavnom pripadnou, sa novim imenima i prezimenima, a akcija pokrtavanja je nastavljena i u okolnim selima Foe. 4 4 '
i pljakali.". 35 ' P r e m a etnikim izvjetajima u
drugom napadu na Fou je bilo 1.300 rtava, od kojih 3oo ece i ena i l.ooo ubijenih
IV. Utvrivanje broja rtava Bonjaka stradalih za vrijeme drugog svjetskog rata od strane etnika jedna je od najizraenijih enigmi koja je bila i koja e u budue
39. Arhiv V.I.I., a, CG. - V- 75, Izvjetaj P.uniu, 13. februar 1943. 40. Isto, 41. Radoje Pajovi, Neretva - Sutjeska, 1943, Beograd, 1969, Zbornik radova. 42. Isto, st. 518, 43. A VI, Fond, NAH, br. reg. 50/4-1, k. 154,15. III1943, upska redastvena oblast u Sarajevu glavnom ravnateljstvu za javni red i sport,
37. AVI, Fond, NAHbr. reg. 27/9-1, k. 153a. 38. V Dedier, - A.Mileti, citirano djelo st. 204.
44. AVJ, Fond, NAH, 32/5 - 4, k.184.
274
275
ostati nerazmren vor i izazov za sve koji ele da bar priblino utvrde broj poginu lih. Pored nepostojanja evidencije o rtvama, te sumnje u dokumenta iz arhiva koji nijesu jo otvoreni, izuzev za neke "reimske istoriare", te nedostatka leeva kao dokaza obzirom da su grobnice Bonjaka bile rijeke i jame, nemogue je je utvrditi taan broj. To se posebno odnosi na rtve u istonom Sandaku, jer do sada nije objavljen ni jedan valjan nauni rad. Takoe, prilikom mobilizacije Bonjaka za "konano osloboenje" poginulo je dosta Bonjaka i od partizana i etnika i Njemaca, pa ne treba nikome pripisati ono to nije uinjeno. No, te protivrjenosti izmeu broja bonjakih rtava od strane etnike organizacije stoje i u dokumentima dravnih organa, kod kojih naalost nebi trebalo da ih bude. Primjera radi, u optunici Vojnog tuilatva jugoslovenske armije Br. 711/46 od 31. maja 1946. godine 45) podignutoj protiv Mihajlovi Dragol juba Drae i dr., pored ostalih zloina stavljeni su mu na teret: klanje dvije hiljade Muslimana - ljudi, ena, djece iz okoline Foe, ajnia i Gorada koja su izvrena na Drini, u Foi i Goradu decembra 1941. i januara 1942; klanje 1.000 lica musli manske vjeroispovijesti, od toga 300 ena, djece i staraca avgusta 1942; istog mjese ca na isti nain liili ivota u istonoj Bosni u Ustikovilini i Jahorini 2.500 lica muslimanske vjeroispovijesti; ubili 2.500 Muslimana i Hrvata u Prozoru oktobra 1942. godine; zaklali 100 lica muslimanske veroispovijesti u jesen 1942. u Drenici; ubistvo 400 mukaraca i 1000 ena i djece muslimanske veroispovijesti januara 1943. u bjelopoljskom srezu i februara 1943. zaklali 1.200 mukaraca i 8000 staraca, ena i ece. Iako je nesporna injenica da su etnici februara 1943. godine pod komandom Zaharija Ostojia, Petra Baovia, Pavla uriia, Voje Lukaevia , Vuka Kalaitovia i dr., u srezovima pljevaljskom, ajnikom i foanskom zaklali 1200 mukaraca i 8000 staraca, ena i ece i opljakali a potom spalili, oko 2000 domova nigdje se ne navodi da su to bili Bonjaci, to je izostavljeno u optunici i u presudi Vrhovnog vojnog suda.46' Ovo je uraeno da se pred javnou prikae manji broj stradalih Bonjaka od stvarnog stanja i da se ublae etniki pokolji i ubistva nad Bonjacima u toku II sv. rata. Bogoljub Kovaevi u knjizi "rtve drugog svjetskog rata u Jugoslaviji" izdatoj u Londonu 1985. godine demografskom metodom doao je do sljedeih podataka o broju rtava Bonjaka. Prema popisu iz 1931. godine Bonjaka je bilo 908.000, ili 7,7 % od ukupnog broja jugoslovenskih naroda (ili 6,5% od cjelokupnog broja stanovnitva Jugo45. AOS, a, k.304, reg. br. 118, 46.AOS, a, k. 3o4, wg.br. 118,
slavije), a 1941. godine 1.089.000, stoje predstavljalo 8,1% od broja jugoslovenskih naroda (ili 6,9% od ukupnog broja stanovnitva Jugoslavije) i 1948. godine 1.270.000 ili 8,6% jugoslovenskih naroda (ili 7,4% od ukupnog broja stanovnitva). Ukupanbroj demografskih rtava kod Bonjaka je proraunat na 179.000, to predstavlja 13,5% od demografskih rtava jugoslovenskih naroda (ili 9,0% od sveu kupnih rtava). Ove rtve su vee od bonjakog uela u jugoslovenskim narodima i u ukupnom broju stanovnitva. Gubitak je 16,4% ukupnog broja Bonjaka 1941. godine, ili 14,1 % vjerovatnog broja Bonjaka 1948. godine - da nije bilo II sv. rata. Broj stvarnih rtava je izraunat na 86.000, to je 9,9 % od ukupnog broja stvarnih rtava jugoslovenskih naroda, ili 8,5% od cjelokupnog broja rtava Jugo slavije. U oba sluaja gubici su mnogo vei od uela Bonjaka meu jugoslovenskim narodima i u ukupnom broju stanovnitva Jugoslavije. Taj broj predstavlja 7,9% ili 6,8 % od ukupnog broja Bonjaka 1941. ili 1948. godine. Prema tome stvarne rtve Bonjaka prema navedenom autoru su bile izmeu 80.000 i 100.000.47' No, ni u jednoj zemlji se nebi desilo da se ovolike rtve jednog naroda, koji je najvie stradao procentualno u drugom svjetskom ratu poslije Jevreja, pod parolom "bratstva i jedinstva" skoro nige ne obiljee spomen-obiljejima, a da se u udbenicima istorije ne navedu mjesta, broj poklanih i ubijenih i imenuju rtva i agresor. Ni meunarodni faktori u toku drugog svjetskog rata nijesu vodili brigu o stradanjima Bonjaka. Na ovo ukazuje i proglas Bejli Stenlia, pukovnika, efa Bri tanske vojne misije, od deset taaka u kojem poruuje da "Velika Britanija priznaje Jugoslovensku vojsku u otadbini kao svoju savezniku u punom smislu rijei" to podrazumijeva da u cjelosti podrava ubistvo, klanja, paljenja, silovanja i druge akcije etnika D.Mihajlovia protiv Bonjaka. Dalje, u taci 5. konstatuje da je "jedan ozbiljan dio muslimanskog ivlja pomagao okupatora, ak i s orujem u ruci, a izvrio je i bezbroj nasilja i zloina nad nezatienim pravoslavnim ivljem". U taci 8. i 9. prijeteim tonom se ukazuje da "u koliko se budu odazvali ovom apelu, muslimani e moi donekle da operu sramotu i neast to su im naneli njihovi suvernici svojim nedelima. U koliko budu to odbili, morae da snose svu odgovor nost i kolektivno u obraunavanju koji e nastati posle osloboenja".48' Ovakvom prijetnjom gospodin Stenli je zaboravio u proglasu da jo priprijeti Bonjacima i kraljevskom armijom zbog zloina koje Bonjaci nijesu nikad uinili, ve su im se uvijek pripisivali tui.
47. V. Dedijer- A. Mileti, citirano djelo, si. 78 - 80. 48. AOS, u, k. 20. reg. br. 114,
276
277
w , j e ncs .5 > S i S ^ i i ssu5&*-a

M & i e t n o ? Ii!is %fi- j a i J ^ J i ^ U i U j -
>: m otmi*
;.'.>!;te' .-j!, ^ssfc<it<&s

Sri5,,=;s
. . i s ' s a i & r j
s . - ^
PROJEKA T STEVA NA MOUEVIA, 30. JUNI 1941.
Si ^ i a s i s o M " :V v "
i S
<T-JI
Ml,.MH. a
J s p K f f . r t j VllTKi. SiJJ.JiMO S i t K M
'snpem
ascsitt v
iSi-!
? i c y H v J . a . s . . ^ . C f Z&iv.ZK
}'
M i S
KSSl
^ Mri*
=:ii:-
M-S*,./;' ; -s~~"*
^ S J S i S ^ BKS?& s
i - * jjra* i
test CJSJK;,;**?
era w
.
HOMOGENA SRBIJA
Iskuenja srpskog naroda u ovome ratu, izazvana gubitkom drave i slobode, dovela su ga do nepokolebljivog uverenja: l)da snagu drave ne ini ni prostranstvo njene teritorije, ni broj njenog iteljstva, pa ni bogatstvo zemlje, koliko nezavisnost pogleda, smisao i ljubav za dravu, njenu slobodu i nezavisnost, unutranja sloga i duhovna povezanost naroda u asu spoljne opasnosti, te spremnost njegova da za dravu i njenu slobodu rtvuje s\:e to ima pa i sebe sama; 2) da on tu islovetnost pogleda na dravu, smisao i ljubav za dravu i njenu nezavisnost moe opet postii samo ako bude okupljen u homogenoj Srbiji. Primere su mu za to dale Srbija i Crna Gora u prolim ratovima i Grka u sadanjem ratu. Stoga se Srbima namee danas piva i osnovna dunost: da stvore i organizuju homogenu Srbiju koja ima da obuhvati ceh etniko podruje na kome Srbi ive, i da joj osiguraju potrebne strateke i saobraajne linije i vorove, te privredna podruja kako bi joj bio omoguen i obezbeen slobodan privredni, politiki i kulturni ivot i razvitak za sva vremena. Te strateke i saobraajne linije i vorovi, potrebni za sigurnost, ivot i opstanak Srbije, iako gdegod danas ne bi imali srpsku veinu, imaju da poslue Srbiji i srpskom narodu da se ne bi vie ponavljala teka stradanja koja Srbima nanose njihovi susedi im se prui prilika. Preseljavanje i izmena iteljstva, naroito Hrvata sa srpskog i Srba sa hrvatskog podruja, jedini je put da se izvri razgranienje i stvore bolji odnosi izmeu njih, a time otkloni mogunost da se ponove strani zloini koji su se deavali i u prolom ratu, a naroito u ovom sadanjem, na svemu podruju na kome su Srbi i Hrvati bili izmeani, i gde su Hrvati i Muslimani s planom ili za istrebljenje Srba.
a.eiâHCiK^ft>*a J
); i v p M S ! J ; w n p a i H S t i S M ! : t y s i t 8 rt e r s j j , j - 3 , m x \ * m - c i i l i a . s s . , i p - v " 1 . . a isejsjsegj' j ^ s s s , K i 5 j e ~ y o e e s a
Kiiy
{M
--tislifcsit
sfttftm*.
r
ttmm
c-/su.>w-jij
1
Sji*.-..*
4
"" '" . gajf*.;!!!!,'* , , - ... , <

S j i i j a E JZ ' M |U '
J >,**<,> .
. j-
HA *
JSS 9.",mmm n
> t > i i)
o n a * r ; ; >
o c r * * *
euK v
roM;
'
>
f . - o >rre c . : i i p e l . e S i j * O T , M i S K i t m
i M>
I.
,>-'> i
>
^.
>
, ,4at
-r.(-.w. K a s
srKiimesi
' V a j a JSJiJ
i,5! S! ,(JH
OJJUSOJ,, , : a JT-KOM jjj.
s r
^ l e ,'a J I *
43a
i ,
^ i(
^ j
, _
'
< i a ^
it
i _t
i-
"
.'I
f - '-!
i < 'i!j>iil:t.3.B,l.>iES
ie B B : " J S
mm
Pflvfe i/nii'c izvjetava Vrhovnu komandu da su etnici ubili 1200 muslimanskih .boraca i "do 8000 ostalih rtava ena, staraca i djece". 278
279
/. GRANICE
Osnovna greka u naem dravnom ureenju bila je to 1918. g. nisu bile udarene granice Srbije. Ta segi-eka mora ispraviti, danas ili nikad. Te se granice danas moraju udariti, i one moraju da uhvate celo etniko podnije na kome Srbi ive sa slobodnim izlazima na more za sve sipske oblasti koje su na domak mora. 1) Na istoku i jugoistoku (Srbija i Juna Srbija) srpske su granice obeleene ishodom ratova za osloboenje, i njih valja samo pojaati Vidinom i ustendilom. 2) Na jugu (Cma Gora i Hercegovina) valja da u Jugozapadnu srpsku oblast uu pored teritorije Zetske banovine: a) sva istona Hercegovina sa eleznikom prugom od Konjica pa do Ploa, ukljuivo sa pojasom koji bi tu prugu zatiivao, tako da bi u nju uao srez konjiki ceo; od mostarskog sreza optine: Mostar grad, Bijelo Polje, Blagaj i itomislii; srezstolaki ceo; a od metkovikog sreza Ploe i sve podruje juno od Ploe; te Dubrovnik kome bi se imao dati poseban status. b) severni deo Albanije, ukoliko Albanija ne bi dobila autonomiju, 3) Na zapadu valja da u Zapadnu srpsku oblast uu, pored Vrbaske banovine, Severna Dalmacija, srpski deo Like, Korduna, Banije i deo Slavonije, tako da toj oblasti pripadnu lika elj. pruga od Plakog do ibenika i severna elj. pniga od Okuana preko Sunje do Kostajnice. U tu bi oblast uao na jednoj strani srez bugojan ski osim Gor. Vakuf, a od sreza lijevanjskog optine: Lijevno i Donje Polje, a na drugoj strani od sreza ibenikog optine: ibenik i Skradin; od kninskog sreza: optina Knin i srpski deo optine Drni sa svom teritorijom preko koje prelazi elj. pruga Knin ibenik, te eventualno srpkim delom optine Vrlika u sinjskom srezu; srez benkovaki ceo; srez biogradski ceo; srez Preko ceo; tako da granica Zapadne srpske oblasti ide Velebitiskim Kanalom i obuhvata Zadar sa svim otocima prednjim, od sreza gospikog optine: Gospi, Liki Osik i Medak; od sreza peniikog istoni deo, preko koga prelazi elj. pruga; od sreza otoakog optine: Dabar, kare i Vrhovine; od sreza ogulinskog optine: Drenica, Gomirje, Gor. Dubrava i Plaki; srez vojniki osim optina Barilovi; srez Vrginmost ceo; srezglinski osim optine Buice i Stankovac; od sreza petrinjskog optine: Blinja, Gradusa, Jabukovac i Sunja; srez kostajniki osim optine Bobovac; od sreza Novske optine: Jasenovac i Vanjska Novska, ali ove optine valja poruiti tako da elj. pruga ostane na teritoriji ovih dveju optina; srez okuanski ceo; srez pakraki osim optina: Antunovac, Gaj i Poljana; od sreza poekog optina Veli Selo; srez Daruvar, Grubino Polje i Slatina; zatim bosanski srezovi Derventa i Gradaac. Razume se da u ovu oblast ulaze i svi drugi srezovi unutar navedenih granica. Za ovu zapadnu sipsku oblast, koja bi imala 46 srezova sa blizu milion i po dua, 280
na kojoj je celo preduzee ipada, i veliki gvozdeni rudnik Ljubija, i preko koje prelazi Jadranska pruga Valjevo - Banja Luka - ibenik, valjalo bi obezbediti Zadar s okoli nom i otoke koji su pred njim radi zatite njenog izlaska na more. 4 j Sevemoj sipskoj oblasti valja dati, uz teritoriju Dunavske banovine, oduzete joj srpske srezove Vukovar, Sid i Ilok, i od vinkovakog sreza optine: Vinkovci, Laze, Mirkovci i Novi Jankovci; srez i grad Osijek ceo; Ovoj oblasti valja obezbediti Baranju s Peujom i istoni Banat s Temivarom i Resicama. 5) Sredinjoj srpskoj oblasti - Drinskoj banovini - imaju se povratiti oduzeti joj bosanski srezovi: Brko, Travnik i Fojnica. Dalmacija, koja bi obuhvatala Jadransku obalu od Ploa pa do ispod ibenika, te od bos. herc. srezova: Prozor, Ljubuki, Duvno; zapadne delo.ve mostarskog i livanjskog sreza, te delove kninskog i ibenikog sreza na severu, ima da ude u sastav Srbije i da dobije zaseban autonoman poloaj. Rimokatolika crkva u Dalmaciji bie priznata i od drave pomagana, ali rad crkve i rimokatolikog svetenstva u narodu mora biti na korist drave i pod njenom kontrolom.
II.
ODNOS PREMA OSTALIM JUGOSLOVENSKIM I BALKANSKIM DRAVAMA
Srbija ima da, verna svojoj prolosti i svojoj misiji na Balkanu, bude i u budunosti nosilac jugoslovenske misli, te prvi pobornik balkanske solidarnosti i Gledstonova principa "Balkan balkanskim narodima". Vreme trai okupljanje manjih drava u vee jedinice, saveze i blokove, a od Srba e to traiti i njihovi prijatelji. Srbi e se tim traenjima rado odazvati, jer je to u duhu njihove istoriske misli na Balkanu. Srbi su tim putem poti ve onda kad su stvarali Jugoslaviju, i oni s toga puta nee natrag. Samo, kako je prvi korak na tome putu bio pogreno uinjen u tome to su oni sve dali i u Jugoslaviju odmah utopili i Srbiju i Crnu Goru i srpstvo, dok su ostali - Hivati i Slovenci, i muslimani - poliprotivnim putem - da od Jugoslavije sve uzmu, a nita da ne daju, to se sad ta greka mora ispraviti, a ispravie se samo ako Srbi odmah pri vaskrsu Jugoslavije, ve u prvom asu, i bez iijeg pitanja, stvore homogenu Srbiju u granicama kako su napred oznaene, pa tek onda sa te osnovice, kao svrenog ina, pristupe ureenju svih ostalih pitanja i sa Hvratima i Slovencima. Jugoslavija bi, prema tome, imala biti uraena na federativnoj osnovi sa trifed281
eralne jedinice: srpskom, hrvatskom i lovenakom (Srbija, Hrvatska i Slovenija). I tek kad se to stanje sredi, kad se svi srpski krajevi povezu u jednu homogenu Srbiju i kad se saive, onda bi se moglo pomiljati na ue zblienje s Bugarima. Dotle bi se moglo s njima suraivati na kulturnom i ekonomskom pribliavanju (pivo putem tampe, knjige, crkve, i drutvenog upoznavanja, a drugo carinskom unijom). Srbi, koji su se pre blizu pet vekova jedini na Balkanu ozbiljno oprli najezdi Osrnanlija .sa istoka na zapad, Srbi koji su u borbi sa turskom imperijom istrajali i prvi digli ustanak protiv Turaka, Srbi, koji su se prvi na Balkanu oprli najezdi Germana sa zapada prema istoku, dobili su time pravo na vodstvo na Balkanu, i oni se toga vodstva nee i ne mogu odrei ni zbog sebe ni zbog Balkana i njegove sudbine. Oni svoju istorijsku misiju moraju ispuniti, a moi e to uiniti samo ako budu okupljeni u homogenoj Srbiji u ok\:iru Jugoslavije koju e zadahnuti svojim duhom i dati joj svoj peat. Srbi moraju imati hegemoniju na Balkanu, a da imaju hegemoniju na Balkanu, moraju prethodno imati hegemoniju u Jogoslaviji. Samo ta hegemonija mora da bude u veliini duha, u irini pogleda i daljini vidika, u srnelosti politike misli, u odlunosti politike akcije, za to su Srbi do danas dali dovoljno primera i dokaza u svim odlunim asovima svoje prolosti. I kao stoje sadanjost samo krajnja taka prolosti, i budunost valja da im bude produena linija prolosti.
svakog osigura za sluaj bolesti, starosti i iznemoglosti. Sloboda linosti, line inicijative i line imovine ima biti svakom dravljaninu obezbedena zakonom; samo ta sloboda ne srne biti zloupotrebljavana i iskoriavano ni na tetu drugog oveka ni na tetu zajednice. Sloboda misli, sloboda vere i sloboda tampe ima takoer biti obezbedena, ali ne srne biti zloupotrebljavana. Crkva, kao organizacija, moe biti u Srbiji priznata i pomagana samo ako je prema inostranstvu potpuno nezavisna i ako u Srbiji ima svog vrhovnog poglavara. Na verskoj osnovi ne mogu se stvarati politike partije. tampa ima da slui narodu i dravi, te podizanju javnog morala. Narodni preporod Da se postigne preureenje drave i njenog drutvenog stanja, srpskom narodu je potreban opti narodni preporod u svima njegovim redovima i na svim poljima narod nog ivota. Za taj preporod potrebno je pribrati i okupiti sve narodne snage, ne delei srpski narod po klasama, jer se on deli samo po zanimanjima, koja valja sva da budu asna i po zajednicu korisna, te da sva rade u jednom istom smeru u punoj harmoniji, da se u svom radu dopunjuju i ispomau. U prve redove valja da uu intelektualci prosveeni sinovi srpskog naroda i njegova omladina, te da daju primere svoga pregalatva, samopregora, reda, rada i discipline, i da izgaraju na svojim dunostima. Niki, 30. juna 1941. god.
III.
DRUTVENO UREENJE
Drutveno ureenje u Jugoslaviji, zasnovano na neogranienom liberalizmu, bilo je u nesreenim poratnim vremenima zloupotrebljavano i iskoriavano na tetu slabijih od strane jaih i od strane pojedinaca na tetu zajednice. To je remetilo potreb nu ravnoteu u privrednom ivotu, a vodilo rasulu nacionalnog i drutvenog morala i javnog ivota, u Srbiji rad ima da bude osnov, cilj i smisao ivota svakog oveka te da bude pravedno nagraen prema kvalitetu i kvantitetu; kapital ima da bude sredstvo kojim e srpski narod da ostvaruje svoju istorisku misiju na polju narodne odbrane, narodne privrede i narodne kulture, te obezbedi svoj narodni opstanak, ali nosilac kapitala i kapitalizma ima da bude u prvom redu drava. I privatni kapital je narodna svojina, i ima da bude pod zatitom, ali i pod nad zorom drave, te da i on poslui dobru naroda i zajednice. Drava ima da stvori svakom svom dravljaninu mogunost rada i zarade, te da 282 283
NAS PUT
Vodi nas stopama kosovskih vitezova. Poli smo da stvorimo Srbiju, u kojoj e biti ujedinjeni svi Srbi i sve zemlje u kojima Srbi ive; u kojoj e vladati zakon, red i drutvena pravda; da seljak bude domain, da ima dovoljno zemlje i ivi boljim ivotom, da radnik bude pravedno nagraen za svoj rad i obezbeen u starosti, bolesti i iznemoglosti; da inovnik pretstavnik drave u svome delokrugu bude materijalno obezbeen i zatien, ali i odgovoran; u kojoj e kapital biti zakonom zatien, ali i kontrolisan, a glavni nosilac kapitala biti drva: u kojoj e biti priznate zasluge svima borcima za narodno osloboenje kako u prolim ratovima tako i u ovome, a njihovim porodicama omoguen ivot; u kojoj e izdajnici i oni koji su svoje poloaje u javnom ivotu zloupotrebili biti pravedno kanjeni; u kojoj e javnim ivotom da upravljaju oni koji su za to dostojni. Eto, takvu Srbiju, kakvu su sanjala sva naa pokolenja, a za kakvu se bori srpski narod od Karaaora pa do dana dananjega, u kojoj e se moi iveti dostojno oveka, a za koji je vredno umreti, takvu Srbiju koja e s ponosom da vodi Jugoslaviju, pa i ceo Balkan, elimo da stvorimo ili da izginemo, kao to izginue kosovski vitezovi. To je put koji nam je pokazao na mladi kralj." 2) To je put kojim nas vodi na Draa Vojvoda. (AOS, a, k. 144, reg. br. 4/1, Zb. tom XIV, knj. 1, dok. 1)
]. Dr Stevan Moljevi (1883. Rudo) advokat u Banjaluci, stranke Svetozara Pribievia, lan Samostalne demokratske
Moljevieva karta Velike Srbije.
osniva Francuskog i Engleskog kluba i presednik Srpskog
kulturnog kluba u tom mjestu. Desetogaprila 1941.pobjegao u Crnu Goru. lan je etnikog Centralnog nacionalnog komiteta (dalje: CNK) odavgusta 1941. do kraja januara 1944. Od tada do juna 1944. jedan je odpotrpredsjednika CNK, od juna 1944. do poetka maja 1945. sekretar (presednik) Izvrnog odbora CNK. Po dolasku u tab etnike Vrhovne komande Jugoslovenske vojske u otadbini (dalje: VK JVUO) poetkom maja 1942, ukljuen u tzv. crnini (politiki) dio VKJVUO, u kome su se ve nalazili Dragia Vasi
284
285
PISMO STEVANA MOLJEVIA - DRAGIIVASIU,

FEBRUAR 1942.
A)
^Poslati g. Dr. VasiiP Moje primedbe na proloenoj karii^
(potpredsednik Srpskog kulturnog kluba u Beogradu) i dr Mladen ujovi (lan Republi kanske stranke). Po povratku VK.IVUO iz Crne Gore u Srbiju (poetkom ljeta 1943) (dalje: etniki (do tada je to bio preuzima ulogu politikog rukovodioca etnikogpokreta Drae Mihailovia pokret DMI i savjetnika Drae Mihailovia po politikim pitanjima gres u s.Ba
DMih. Dragi Gospodine Dragia, Gospodinu Drai, vama i vaim drugovima i suradnicima srpstvo ima biti veito zahvalno to mu spasoste ast i pridigoste zastavu koja je bila baena. Ali ima jo mnogo da se uradi. Tek sve, izgleda, na poetku. U Londonu Hrvati g. g Krnjevi7> Vinderv Biarti9> i dr. isto tako i Slovenci g.g Krek,w> Kuhar'" i dr. rade, jedni za Hrvatsku, drugi za Vel. Sloveniju. U Americi rade g.g. Subai121, Savica KosanoviI3) i dr., a kod Ruzvelta radi g. Adami.14'
4~. Dr Dragia, knjievnik, advokat i akademik; potpredsjednik Srpskog kulturnog kluba u Beogradu. U momentu kapitulacije naao se u Crnoj Gori. U tab Drae Mihailovia doao u ljeto 1941, gdeje smatran zamjenikom Drae Mihailovia i vaio kao politiki i idejni voa etnikog pokreta. Nakon to je tu ulogu postepeno preuzimao s. Moljevi, 1943. se donekle pasivizirao i nalazio se u Grui. Na kongresu u s.Ba (Valjevo) izabran za lana CNK u kom je bio predsednikpravnog i zakonodavnog odbora. Sve do kraja aprila 1945. ostao u tabu D. Mihailovia. Pretpostavlja se da je, sa grupom istaknutih etnikih ko mandanata koji su krajem aprila 1945. napustili D. Mihailovia, zarobljen od ustaa i ubijen u Lijevu polju leratne "Velike Srbije". 7. Dr Juraj. 8. Vjerovatno dr Vjeeslav Vilder, lan HSS. 9. Rudolj, lan vodstva HSS. 10. DrMiha, potpredsjednik i ministar graevina izbjeglike kraljevske vlade. 11. DrAlojzije, lan vodstva slovenake ljudske stranke. ban Banovine Hrvatske. 12. Drlvan ubai (ne Subai) 14. LujAdami, ameriki (Banjaluka). dnigi primjerci sa granicama zamiljene pos6. Ta karta nije pronaena. Postoje, meutim,
Dragia Vasi). Sa Draom Mihailoviem organizuje (krajem januara 1944) etniki kon (Valjevo). Autor je vie politikih dokumenata etnikog pokreta DM ("Dek laracija od Li 12. 1943", "Pomka Hrvatima", "PorukaMuslimanima", "Prednama je jedan put" i dr.). U VK.IVUO ostao sve do razbijanja etnikih jedinica od strane NOV.J (kraj aprila 1945). Vlastima DF.Jpredao se 3. septembra 1945. Osuen je na 20 godina robije i poslije pomilovan. i podataka o narodnooslobodilakom ratu . naroda lugoslavije (Zbornik dokumenata
(dalje Zb.), Tom XIV, knjiga 1, dok. 1)
2. Time je zavren tekst "Homogena Srbija". Kao prilog dokumentu data je karta zamiljene poslijeratne lugoslavije. Pored ove karte, postoje i druge na kojima su prikazane granice Jugoslavije poslije II svetskog rata. Na njima je "Budua Jugoslavija" prikazana tako da je ona povezana sa Cehoslovakim koridorom koji razdvaja Maarsku i Austriju, i da jedan deo Istre pripada "Velikoj Srbiji". tampa NDHje 24. januara 1943. pisala o osnovama "Velike Srbije". 0 tome je koman dant etnikog Istaknutog dela Vrhovne komande (dalje: IDI/R) telegramom obavijestio Drau Mihailovia istakavi da je istovremeno data i karta "koja se poklapa skoro sa onom gospodina Moljevia uz lanak o homogenoj Srbiji". (Zb,tomXIV,knj. 1, dok. 1.) 3. i 5. Biljeke u lijevom i desnom uglu, crvenom olovkom, dopisao D. Mihailovi.
13. Sava, ministar bez portfelja izbjeglike kraljevske vlade. knjievnik jugoslavenskog porijekla.
287
Hoe da nastave staru pesmu.,5) I sve imaju opet da plate Srbi svojom krvi Za Srbe radite samo vi u Sumadiji i mali Dangi u Istonoj Bosni. Znamo kako vam je teak poloaj i kako su vam teki zadaci, a male snage, pa ipak vam se obraamo, uvereni da nas Srbija nee ni ne moe ostaviti. U prilogu vam aljemo meomoarI6> u vidu miljenja izneenog na osnovu razgovora vodenih sa Srbima iz Bosne i Hercegovine, Primorja, Crne Gore, Sandaka i June Srbije, jer smo kroz ovih osam i po meseci uspostavili vezu poevi od Splita sa protom Untkaloml7> i g. Ilijom Biraninom, pa preko Herceg-Novog, Kotora, Budve, Cetinja, Podgorice, Nikia, Berana i Bijelog Polja dovde. Prilazem vam kartu o razgranienju sa Hrvatima. Pitanje je kako da se ovo sve izvede. 1) Sto se tie granica prema susedima, to e pitanje da se rei mirovnim ugovorom, iako bi i tum bilo najbolje stvoriti svren in pre nego to pregovori i ponu; ali nam za to nedostaje vojnika snaga koja je ludo upropaena. 2) Sto se tie naeg unutranjeg pitanja, razgranienja sa Hrvatima, tu drimo da treba odmah, im se ukae prilika, prikupiti sve snage i stvoriti svren in: a) zaposesti na karti oznaenu teritoriju; b) oistiti je pre nego li se iko pribere. Zaposedanje bi se, mislimo, moglo izvesti samo tako ako bi se jakim odredima zaposela glavna vorita i to: Osijek, Vinkovci, Slav. Brod, Sunja, Karlovac, Knin i ibenik, te Mostar i Metk ovi, a onda iznutra pristupiti ienju zemlje od svih nesrpskih elemenata. Krivci bi imali da budu na mestu kanjavani, a ostalima bi valjalo otvoriti put - Hrvatima u Hrvatsku, a muslimanima u Tursku (ili Albaniju).191 U pogledu muslimana valjalo bi da naa vlada u Londonu odmah rei pitanje s Turskom u emu e nas i Englezi pomoi. (Pitanje je!)20' Organizaciju za unutranje ienje valjalo bi odmah pripremiti, a moglo bi se, jer u Srbiji ima mnogo izbeglica iz svih srpskih krajeva, samo nama iz Beograda poruuju da tamo ne idemo.
15. Tu reenicu je, olovkom, podvukao Draa Mihailovi i na margini dopisao: "Potpuno tano". U prvoj reenici tog stava on je podvukao i rijei "Hn'atsku" i "Vel. Sloveniju". 16. Memoar nije pronaen. O tom memoaru S. Moljevi govori i u pismu od23. aprila 1942. 17. Sergije. 18. Tekst od te rijei do znaka "taka-zapeta" podvukao je, olovkom, major Z. Ostoji i na margini dopisao: "Ako se rei pitanje komunista, a pomo stigne na vreme, bilo bi snage i za to. Tim pravcem treba i raditi." 19. i 20. Rijei izmeu zagrada dopisao je, olovkom, Z. Ostoji. Ustake vlasti smenjivali su se sa etnikim masakrima Muslimana u znak odmazde. Ali, na drugoj strani, Mihailovi je radio na tome da stvori svoje snage iz redova Muslimana u Hercegovini i u istonoj Bosni
Mi emo, im nam to bude mogue, put Uzica, bilo preko Rudog ili Priboja, pa ako se ikako moe da do vas doemo. Javite nam vae miljenje im pre i primite nae tople pozdrave sa eljom da sretno provedete boine praznike i im pre doekate as osloboenja. Vai prijatelji (AOS, a. k. 12, reg. br. 32/2, Zb. tom XIV knj. 1, dok. 35)
(pod komandom
majora Fehima Musakadia).
Mihailovievi
komandanti masovno su iako je Mi
uzvraali muslimanskom stanovnitvu istone Bosne i Sandaka za klanje srpskogivlja od ustaa. Mrnja prema Muslimanima zadravala se u etnikim redovima, hailovi morao da taktizira zbog meunarodnih odnosa protesta Turske, opomena izbeglike vlade). (stava Britanaca prema Turskoj, as ih etnici i Mi naroito Velike
U etnikim dokumentima as se govori o
ienju muslimanske mase prilikom razgranienja "Velike Srbije",
hailovi nazivaju Srbima, izriito navodei da e kazniti samo direktne izvrioce zloina nad Srbima. Znajui za znaaj Turske u planovima zapadnih saveznika, Britanije, Mihailovi je 1942. demantovao da vodi politiku fizikog unitavanja Muslimana u Bosni i Sandaku, ali nije skrivao nameru da deo ovih deportira u Tursku. Kada je priznavao odmazde nad Muslimanima, opravdavao ih je saraanjprp ovih sa ustaama i okupatorima, istovremeno upoznajui vladu i Britance da sprema preorijentaciju svoje politike prema muslimanskom ivlju u smilsu saradnje s njim kako ga ne bi "prigrabili" komunisti. Na etnikoj strani zadravala se mrnja prema Muslimanima, kao i strah m uslimanskih masa da se etniki bes u vidu revana za zloine nad Srbima ne izlije na njih.
288
289
PROGRAM ETNIKOG POKRETA DM,

SEPTEMBRA 1941.
Prilog I I - Rad za vreme trajanja rata; II - Rad u prelaznom vremenu; Hl - Pripreme za normalno stanje i IV - Pitanje unutranjeg ureenja - socijalnog i politikog. I - Taka 1. Odravanje neprijateljskog stava prema okupatorima i njihovim pomagaima, ali za sada, do daljeg, ne ulaziti u neposredne borbe osim u sluajevima samoodbrane kao stoje sluaj u Hrvatskoj. Stoga, Uticati da i drugi narodni faktori zauzmu takav stav. Gde se radi o samoodbrani srpskog elementa kao u Hrvatskoj podravati i po mogustvu dirigovati borbom; 2. Nastojati da se po svaku cenu onemogui graanski rat meu Srbima i u tom pravcu uticati i na druge; 3. Smatrati vladu u emigraciji legalnom vladom dok rat traje i po mogunosti odravati vezu sa njom; 4. Nai pouzdane ljude na terenu preko kojih e se vriti ono to se zakljui; 5. Nastojati da se organizacija proiri na sve zemlje. II - Taka Pripremati da bi u danima sloma mogli izvriti ove akcije: a: da kazni sve one koji su na zloinaki nain sluili neprijatelju i koji su svesno radili na istrebljenju srpskog naroda; \
sveim srpskim elementom; g: izgraditi plan za ienje ili pomeranje seoskog stanovnitva sa ciljem homoge nosti srpske dravne zajednice; d: u srpskoj jedinici kao naroito teak problem uzeti pitanje muslimana i po 291
mogunosti resiti ga u ovoj fazi, i e: unapred odrediti koje i kakve jedinice treba da provode izvrenje programskih taaka pod b, v, g, d. III - Taka 1. - Ideal je jaka i homogena srpska dravna jedinica politiki i ekonomski sposob na za ivot. Ona e posluiti kao takva bahninke irim politikim kombinacijama, i 2. - Izabrati strune ljude za pripremanje dokumentacije ovog cilja za konferenciju mira. IV- Taka 1. - U pogledu unutranjeg politiko-socijalnog ureenja sada ne tretirati. M.P.(l)
INSTRUKCIJA DRAE MIHAILOVICA

20. DECEMBRA 1941.
292
Komanda etnikih odreda Jugoslovneske Vojske Gorski Stab Str. Pov. dj. Br. 370 20. decembra 1941. god. Poloaj eneraltabnom majoru g. oru Laiu - komandantu etnikih odreda Jugoslavenske Vojske u Crnoj Gori i kapetanu g. Pavluuriiu'komandantu Timskih etnikih odreda Jugoslovenske Vojske Instrukcija: Naa se drava nalazi jo uvek u ratu sa vekovnim naim, neprijateljima Nemcima i Italijanima. Van nae Otadbine bori se za slobodu naega naroda omiljeni nam Kralj sa vladom koja radi na diplomatskom polju i oruanom snagom koja se rame uz rame sa naim velikim saveznicima dostojno naem narodu i oruju bori na Srednjem Istoku. Sloboda je najvee dobro jednog asnog naroda, zato smo i mi sami u Otadbini duni uinit sve, boriti nadoveanskim naporima sledujui svetlimprimerima. iz nae slavne istorije, te da izbacimo neprijatelja iz nae drage nam Otadbine. U toj gigantskoj borbi nismo sami, ve su uz nas velike sile -nae saveznice Ameri ka - Engleska - Rusija - Kina i sve ostale demokratske snage. Naa je pobeda izvesna. Naa Vojska koja je u aprilu ove godine doivela, izdajstvom mnogih mranih elemenata, najveu svoju katastrofu, n ije jopobeena jer rat nije zavren, prema tome nema ni pobeenih niti pobedioca. etniki odredi nae Jugoslovenske Vojske produili su njen ivot kako bi se u neravnoj ali punoj slave borbi oprali asti naeg naroda i svetlog oruja. Ciljevi naih odreda jesu: 1) Borba za slobodu celokupnognaeg naroda pod skiptrom Njegovog Velianstva Kralja Petra II. \ 2) Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju, etniki istu u granicama Srbije - Crne Gore - Bosne i Hercegovine -Srema - Banata i Bake. 3) Borba za ukljuenje u na dravni ivot i svih jo neosloboenih, slovenakih teritorija pod Italijanima i Nemcima (Trst - Gorica - Istra i Koruka) kao i Bugarske, severne Albanije sa Skadrom. 293
4) ienje dravne teritorije od svih narodnih manjina i ne-nacionalnih eleme nata. 5) Stvoriti neposredne zajednike granice izmeu Srbije i Crne Gore, kao i Srbije i slovenake ienjem Sandaka od Muslimanskog ivlja i Bosne od Muslimanskog i Hrvatskog ivlja. 6) Kazniti sve Ustae i Muslimane koji su u traginim danima nemilosrdno unitavali na narod. 7) Kazniti sve one koji su krivi za nau aprilsku katastrofu. 8) U krajevima oienim od narodnih manjina i ne-nacionalnih elemenata izvriti naseljavanje Crnogorcima (u obzir dolaze siromane nacionalne ispravne i potene porodice). 9) Osiguranje jednog tafoog politikog tela koji e voditi dravni brod smerima optih narodnih tenji i interesa. 10) Ciljevi su ogromni zato je borba utoliko zahvalnija za one koji se bore za njihovo ostvarenje. Uinite sve to je u Vaoj moi da se i sav nacionalni elemenat u Crnoj Gori to pre srvsta u nae odrede jer dogaaji se redaju vrtoglavom brzinom i ne smeju nas zatei nespremnim. Sa Komunistima - partizanima ne moe biti nikakove suradnje jer se oni bore protiv dinastije i za ostvarenje socijalne revolucije, to nikada ne srne biti na cilj, jer smo mi jedino i iskljuivo samo vojnici i borci za Kralja, Otadbinu i slobodan narod. Upotreba etnikih odreda u Crnoj Gori: u danom trenutku! 1) Jednim delom snaga dejstvovati iz doline Lima pravcem: Bijelo Polje - Sjenica sa zadatkom oistiti Peter od Muslimanskog i Arnautskog ivlja. Ove snage moraju tesno saraivati sa odredima Javorskim i goliskim. 2) Delom snage dejstvovati pravcem preko Cakora ka Metohiji sa zadatkom da se na tome pravcu oisti teritorija od Amauta, kao i da se presretnu oni koji e biti gonjeni iz Petera -Sandaka. Ove snage moraju saraivati sa snagama pod jedan i Kopaonikim odredima, 3) Delom snaga iz oblasti Nikia dejstvovati pravcem Junog primorja ka Du brovniku sa zadatkom da se ovi oslobode. Ove snage moraju saraivati sa levom Dangievom kolonom koja e dejstvovati preko Mostara i 4) Delom snaga dejstvovati ka Jugu u cilju zauzimanja Skadra, U svakom sluaju obezbediti Crnu Goru od upada Amautskih elemenata iz Al banije. Postupak: sa Amautima, Muslimanima i Ustaama prema njihovom zaslugama za njihova gnusna nedela prema naem ivlju tj. iste treba prepustiti "Narodnom sudu" 294
- prema Hrvatima koji su pod okupacijom Italijana postupiti prema njihovom dranju u danom trenutku. Organizacija: Za celu oblast Crne Gore postavljam za komandanta svih etnikih odreda Jugoslovenske Vojske generaltabnog majora g. ora Lasica. Sastav taba ostavlja se slobodnom nahoenju samom komandantu. Vano je da tab ima operativno, oliavetajno, propagandno i ekonomsko odelenje. Naziv ovog taba jeste: Komanda etnikih Odreda Jugoslovenske Vosjke-gorski slab br. 15. Vano je da tab bude ekspeditivan da se ne gubi u administraciji ve da mu bude rad zasnovan na stvarnim injenicama na samom terenu. Za komandanta Limskih etnikih Odreda u oblasti Sreza Andrijevakog, Beranskog Bijelo-Poljskog Pnjepoljskog,PlevaljskogiKolaimlmgpostavljampeadislwgkapetanaIklaseg.Pavlaitriia. Sve ostale komandante poslovice sam komandant za Crnu Goru, odnosno komandant Limskog odreda za svoj reon. U elom svom radu rukovoditi se naelom borbe za narod t.j. oslukivati to narod eli pa tako i raditi. Za komandante i komandire postavljati ljude koje eli sam narod. Oslanjati se u punoj meti na nae nacionalne politike borce iju saradnju zamolite kako bi nam borba bila to uspenija. U toj borbi ne srne biti politikih momenata niti line politike za zadovoljavanje svojih ambicija. Cela borba ima nositi karakter isto nacionalni sa vrhovnim ciljem sloboda naroda. Organizaciju izvoditi prema priloenim uputima, datim usmenim instrukcijama kapetanu g. uriiu i obzirom na lokalne prilike. Upravne i samopravne vlasti ostaju one koje su bile na dan 27. marta 1941. godine. Ako je neko lice meu njima kompromitovano u radu sa neprijateljem ili korupcijonako ili kao takvo od naroda igosano Ireba ga smeniti. Nazive pojedinim bataljonima i odredima davati prema mesnim geografskim pojmovima, a u koliko to nije zgodno moe i po imenu komandanta. Potinjene komande nose svoje nazive sa brojem 15/broj koga odredi komandant. to pre izvrite formiranje jedinica, postavite komandante koji treba da se staraju 0 vrstom povezivanju jedinica da se jo sada nalaze na terenu na kome e i dejstvovati. Prikupljajte oruje i municiju stvarajui slagalita - Baze u kojima prikupite i ivotna sredstva. Poznato je da pojedini krajevi Crne Gore raspolau sa obilnim orujem 1 municijom, dok drugi oskudevaju zato je potrebno to pre izvriti ravnomernu podelu loga oruja. Za ovo se obratite za pomo narodnom poslaniku g. Raoviu. Veza: \ Sa glavnim tabom, odravaete vezu Radio stanicom (prema podacima g. Raovi ima armisku Radio stanicu). ifra za radRadiom data je kapetanu g. Pavlu uriiu. Dok se ne uspostavi radio Veza ishi odravati i kuririma ifrom datom napred imenovanom. 295
Poznato je da u Crnoj Goii vlada velika oskudica ivotnih namirnica zato pripremite aerodrom barem za sputanje padobranima ime ete omoguiti da se alje btza i efikasna pomo narodu u Crnoj Gori. Tano mesto sa geografskim kordinatama to pre saoptite ovome tabu. Aerodrom mora da bude pripremljen za noni prijem zbog ega treba na njemu da postoji jedna Vazduhoplovna grupa koja e isti umeti osvetliti kada se bude pojavio dolazak Avijona. Neophodno je potrebno obezbediti jedan siguran kanal sa morske obale u unutranjost jer postoji verovatnoa da e pomo stizati i morskim putem. Vezu sa Dangiem u Bosni odravati preko Gacka na Bilee i preko Foe na Kalinovik. Vezu sa Srbijanskim odredima odravati preko Limskog odreda. Ve je napred napomenuto da je saradnja sa ispravnim nacionalnim politikim elementima od neophodne ogromne vanosti s toga uinite sve da se ti elementi - vieni Crnogorski prvaci prihvate ove svete borbe za bolju budunost naega naroda oni neka imaju uloge koje i pripadaju voama naroda. Odmah po prijemu ovoga nareenje pozovite te viene ljude i sa njima stvorite, kako u glavnom, tako i u oblasnim tabovima politike odbore sa zadatkom potpoma ganja nae akcije. Sto se situacije u dravi tie ista je izloena kapetanu g. utiiu. U Vaem radu rukovodite se napred iznetim, datim instrukcijama kapetanu g. uriiu i obzirom na lokalne prilike. Vano je da se naim akcijama ne izazivaju uzaludne rtve, ve da se pridravamo naeg naela: Postii cilj sa to manje rtava. aljem svoj komandantorski pozdrav svim. nacionalistima u Crnoj Gori. Da ivi Njegovo Velianstvo Kralj Petar II! Da ivi ceo na narod! Komandant: eneraltabni eneral Drag. M.Mihailovi M.P.(l) Primljeno k znanja Raspis upuen radi instrukcije Srpskim komandantima u akta Str. pov. br. 10. 10.11942.g. Komandant, pead. kap. I kl. M.P.(2) (AOS. a, k, 1, reg. br. 10/1, Zb, tom, XIV, knj. 1, dok. 34)
ZAKLJUCI KONFERENCIJE ETNIKE OMLADINE CRNE GORE, BOKE KOTORSKE I SANDAKA O POSLERATNOM DRAVNOM I DRUTVENOM UREENJU JUGOSLAVIJE
2. decembar 1942. Zakljuci Prvodecembarske Konferencije etnike intelektualne omladine Crne Gore, Boke i Sandaka odrane u Sahoviima, 30. XI, i 2.12. 1942. godine. etnika intelektualna omladina Crne Gore, Boke i Sandaka na svojoj konfer enciji u Sahoviima, posle svestrane diskusije po svim pitanjima dravnog i drutvenog ureenja u buduoj otadbini, donela je sledee zakljuke: 1.) Da budua naa drava treba da bude nasledna i ustavna monarhija - Kral jevina Jugoslavija kojom e vladati Kralj Petar II iz dinastije Karaorevia, i u kojoj e etnika Organizacija, u suglasnosti sa krunom biti za izvestan period vremena, potrebna za potpunu obnovu i preporod zemlje, jedini nosilac celokupne dravne vlasti u zemlji. 2.) Granice budue Jugoslavije moraju obuhvatiti, pored dosadanjih i sve one pokrajine na koje imamo historijsko pravo, a koje su nam bile dosada nepravedno oduzete. Pored historijskog moraju se uzeti u obzir etniki, politiki, ekonomski i strate gijski razlozi. 3.) Budua drava treba da bude unitarna i u njoj e Srbi, Hrvati i Slovenci aveti u svojim oblastima na principu irokih samouprava. Izmeu svih oblasti ima se us postaviti neposredna terenska veza, kakoKbi ideja jugoslovenske zajednice bila to potpunija. 4.) Na teritoriji budue drave iveti e samo Srbi, Hrvati i Slovenci. Nacionalnih manjina ne moe biti.
****** * *
7.) Crkva je dravna. Pravoslavna crkva je nacionalna i svetosavska. Katolika 296 297
crkva treba da bude administrativno odvojena od Vatikana, i da bude jugoslavenski nacionalna u duhu ideja Strosmajera. Verska nastava je obavezna u svim osnovnim i srednjim kolama.
* * * si: * * * *
17.) U duhu izloenih zakljuaka, a u suglasnosti sa krunom, etnika organiza cije e sprovesti dravno ureenje i biti jedini nocilac celokuphe dravne vlasti do ostvarenja etnikog programa i stvaranja uslova za prelaz na ire ustavne slobode. Zbornik NOR. tora XIV, 1, 736-9.
ODLUKE ETNIKOG "SVETOSAVSKOG KONGRESA"

Januar 1944. Pretstavnici Ravnogorskog Pokreta, pretstavnici i pripadnici svih demokratskih stranaka u Jugoslaviji, koje su i u neredovnim i redovnim prilikama na svim izborima dobijale poverenje ogromne veine naroda (izuzev Hrvatske Seljake Stranke, sa ijim je legalnim preistavnicima za sada dodir onemoguen nasiljem okupatora), kao i pretstavnici svih velikih narodnih nepolitikih, kulturnih, sportskih, vitekih, soci jalnih i drugih organizacija koje takoe okupljaju ogromnu veinu naroda, naroito omladinu. Ne velikom narodnom kongresu odranom u dane 25, 26, 27 i 28 januara 1944. godine u slobodnim jugoslavenskim planinama, a po sasluanju izjava pretstavnika Jugoslovenske kraljevske vlade, ministra vojske, mornarice i vazduhoplovstva i Ko mandanta jugoslovenske vojske u Otadbini, armiskog enerala Drae Mihailovia, kao i po sasluanju referata dr. Stevana Moljevia, advokata iz Banja Luke, lana Centralnog nacionalnog komiteta Jugoslavije; i referata pretstavnika zajednikog miljenja imenovanih stranaka Dr. Zivka Topalovia, novinara iz Beograda, efa Socijal-demokratske strane Jugoslavije; inenjera Vladimira Predaveca iz Dugog Sela kod Zagreba; Antona Krejica, iz Maribora biv. narodnog poslanika ostalih demokratskih stanaka u Sloveniji; Mustafe Mulalia, bri<narodnog poslanika i pub liciste iz Lijevna; Velimira Jojia, direktora gimnazije i biveg narodnog poslanika Demokratske stranke iz Andrijevice, kao i izjava pretstavnika nepolitikih narodnih skupina, donosi sledeu Rezoluciju: . , 1.) 27 marta 1941 godine Jugoslavija] je svojim stavom i svojim ulaskom u rat stvorila preokret i uveliko promenila planove neprijatelja. Uz ogromne rtve, narod lugoslavije doprineo je svoj udeo optoj saveznikoj stvari i olakao poloaj i Velikoj Britaniji i Sovjetskom Savezu. I ako pobeeria. od ogromno nadmonih neprijatelja, jugoslavenska vojska okupila se okopi~vogpokretaa narodnog otpora enerala Drae Mihailovia i davala otpor neprijatelju, vezujui njegove znatne snage na Blakanu. Zahvaljujui tome, jugoslavenski otpor je danas u punome obimu organizovan.
298
299
Kongres sa oduevljenjem i naroitim priznanjem pozdravlja jugoslavensku nar odnu vojsku, koja se, pod komandom enerala Drae Mihailovia, organizovala u Otadbini. Ova prava narodna vojska, pod komandom narodnih stareina i pod strunim vodstvom narodnih oficira, jeste istiniti branitelj narodnih sloboda i zaloga dravne budunosti svih Jugoslavena. 2.) Kongres pozdravlja i podvlai izjavu komandanta jugoslovenske vojske u otadbini enerala Mihailovia da on i vojska pod njegovom komandom jesu i ostaju venu svom Vrhovnom zapovedniku Nj. V. Kralju Petru II i ustavnom i zakonskom poretku Jugoslavije, kao i da e potovati iskljuivo pravo slobodnog i na demokratskim naelima izabranog narodnog pretstavnitva, da ustavnim putem vri organizaciju drave. Ovo, tim pre, to je na narod za demokratiju davao svoje rtve, izvojevao bio sebi demokratiju i u njoj iveo onda, kada su neki od onih to danas hoe da ga ue demokratiji, iveli u najcrnjem ropstvu. I samo kroz demokratiju, Srbija je bila os posobljena za velike napore, koje je imala da izdri u velikim oslobodilakim ratovima 1912-1918 godine. Na narod je dosledan sebi i svojoj demokratskoj prolosti i 27 marta 1941, kada je prekinuo lanu igru sa dvadesetogodinjom demokratijom i, po cenu najskupljih rtava, stavljajui u pitanje i svoju dravu i svoj narodni opstanak, pridruio se velikim demokratijama Zapada u borbi za slobodu i ravnopravnost svih naroda, i malih kao velikih, protiv nacizma i faizma i svih vrsta diktatura. Isto tako kongres pozdravlja enerala Drau Mihailovia da su lani svi glasovi da e jugoslovenska vojska vriti neku kolektivnu odmazdu, jer da Jugoslavija ima svoje pozitivne zakone po kojima e svi krivci odgovarati za ratne zloine, i da e oni, koji nisu krivi imati zakonsku zatitu. Kongres smatra, da su ovom izjavom, opovrgnuti svi lani glasovi o nedemo kratskim i diktatorskim tenjama enerela Mihailovia i njegove vojske, kao i lani glasovi da e biti vrene kolektivna odmazda ili ma kakvi proizvoljni i nezakoniti postupci prilikom prelaska u redovno stanje. 3.) Kongres istie kao istorijski vanu i sudbonosnu injenicu za budunost i Srba i Hrvata i Slovenaca, da u ovom najkritinijem trenutku svoga ivota, sudbinski povezu sve svoje snage i u istini slono i bratski uine otpor neprijatelju, poednako kao i svima nasrtajima na njihovu slobodu i nezavisnost, koji mogu doi ma sa koje strane. U tom smislu kongres sa radou i odobravanjem prima izjavu prisutnih pretstavnika i pripadnika demokratskih stanaka, da su se one voljno potinile narodnoj disciplini; da su se, sve do obnove drave i normalizovarija prilika u njoj, odrekle svake posebne partijske politike delatnosti i da zajedno sa pripadnicima Ravnogorskog Pokreta ine Jugoslovensku demokratsku narodnu zajednicu i usvajaju njen program. Kongres sa radou i odobravanjem pozdravlja izjavu velikih nepolitikih, nacio300
mlnih, socijalnih, umetnikih i ostalih skupina i udruenja, enskih i mukih, koja se lakoe saglaavaju sa ovom optom narodnom akcijom. Kongres ovlauje Organizacioni odbor, da u dogovoru sa pretstavnicima svih gore imenovanih gmpa, proiri Centralni Nacionalni komitet, koji postaje narodno vodstvo i pomaga Kraljevske vlade i dravne oruane sile, u izvrenju njihovih zada taka na osloboenju naroda i obnovi drave. 4.) Kongres postavlja sledei optenarodni progmm: a) da se u celini obnovi Jugoslovenska drava i proiri na teritorije na kojima ive Srbi, Hrvati, i Slovenci i da se kao minimalno traenje buduoj Jugoslaviji, odrede granice, prema traenju Jogoslovenske delegacije na konferenciji mira posle Prvog svetskog rata. b) Jugoslavija treba da bude ureena kao federativna drava, u obliku ustavne i parlamentarne narodne monarhije, sa narodnom dinastijom Karaorevia i sa Kral jem Petrom Drugim na elu. v) Kongres smatra, da je solidnost budue Jugoslavije uslovljena staranjem na demokratski nain, jedne srpske jedinice u dravnoj zajednici, koja bi na demokratskim osnovama okupila ceo srpski narod, na njegovoj teritoriji. Isto naelo treba da vai i za Hrvate i za Slovence. g) U svima federativnim jedinicama, zajednike drave ima se narodu dati mogunost za zadovoljenje posebnih pokrajinskih: ekonomskih, kulturnih, socijalnih i drugih interesa i potreba kroz iroke narodne samouprave. Razgranienje izmeu Srba i Hrvata, izraene bez legitimnihpretstavnika srpskog naroda, kao i sva druga faktina stanja stvorena pred rat ili u ratu, pod pritiskom nasilja i diktatom okupatora, ne priznaju se. d) Kongres izraava elju da se jo u toku stvaranja ovakve dravne organizacije, obezbedepreduslovi za korenite reforme: Privredne, socijalne i opte kulturne koje duh vremena namee i koje budu odogovarle potrebama naroda srpskog, hrvatskog i slovenakog, sa ciljem da se osnovna naela derriokratije provedu ne samo na politikom nego i na privrednom, socijalnom i optekultumom polju. ) Dravljani Jugoslavije uivae sva ona politika prava i slobode, koje egaranlovati njihov odluujui uticaj na poslovanje drave i samoupravnih tela. Svakom .lugoslovenu bie obezbeen kulturni usponli mogunost da privrednim radom obezbedi sebi i porodici, materijalnu dobrobit i sigurnost od svih vrsta nezgoda u ivotu. 5.) Kongres konstatuje daje Kralj PetarDrugi, narodni kralj po ustavu i zakonima Jugoslavije, i da je on po njima obavezan na vrenje svojih kraljevskih dunosti, te smatra da niko ni u zemlji ni sa strane, nema prava da ga ovih dunosti razreava ili da njihovo vrenje utie da ak ni On sam ne moe da napusti vrenje ovih dunosti, naroito dunost Vrhovnog Komandanta vojske i naroito danas, kada je zemlja u 301
ratu, sve dotle, dok ga slobodno izabrano narodno pretstavnitvo legalnim putem od vrenja ovih dunosti, ne bi oslobodilo. Stoga kongres najodlunije protestvuje protiv poznatih odluka ustakokomunistike manjine, koja u tenji da nametne svoje prevratnike ideje i ostvari politiku svrenog ina, ini bezuspean pokuaj uzurpiranja narodnih prava i prejudiciranja narodne volje. 6.) Kongres najodlunije osuuje akciju komunistike stranke Jugoslavije, koja se odvojila iz opte narodne zajednice, stvorila svoju partijsku vojsku i ini napore da ruenjem dravnog ustavnog poretka dograbi i uzurpira vlast i zavede svoju diktaturu u Jugoslaviji. Komunistika stranka je izezavajua manjina, i njene pokuaje, politike i socijalne revolucije, odluno odbija i osuuje, ogromna veina naroda u Jogoslaviji. Partizansko vojno vodstvo je svojom vojnom nestrunou i bezobzirnou prema narodnim rtvama, u velikoj meri doprinelo upropaenju mase. naega naroda, naroito njegove omladine. Komunistika akcija, koja izaziva graanski rat, slabi otpornu snagu naroda protiv okupatora. Komunistika stranka Jugoslavije, da bi popunila svoje slabe redove, na jednu stranu vri nasilnu mobilizaciju naroda, ugroenog i od okupatora i od ustaa, a na drugoj prima u svoje redove ratne zloince i oslobaa ih krivine odgovornosti za poinjene zloine. Ona time vrea sve one nae svetle rtve to, nezatiene ve blizu tri godine, stradaju jedne od okupatora a druge od njegovih slugu, najvie ustaa. Kongres osuuje pokuaj komunistikog vea, da jednostranim, odlukama pris voji sebi pravo, da menja ustavni poredak Jugoslavije. Te odluke su bez ikakvih vrednosti, i vlada Ribar-Broz-Pijade nije nikakva narodna vlada, ve je jednostrana tvor evina komunistike stranke Jugoslavije. Kongres poziva komunistiku stranku Jugoslavije da obustavi svoju tetnu razbijaku akciju na vojnom i politikom polju i da se, kao i sve ostale narodne skupine, potini u oslobodilakom ratu optoj narodnoj disciplini. Svi socialni i politiki preobraaji u naoj dravi, imaju se sprovoditi posle obnove drave demokratskim metodama i zakonitim sredstvima. Kongres ali to su, usled nedovoljne obavetenosti o naim stvarnim, prilikama, neki od naih saveznika pridali nezaslueni znaaj posebnoj komunistikoj akciji i izraava nadu da e ova pogreka biti ispravljena u optem interesu jugoslovenske i opte saveznike stvari u toliko pre, to ova akcija sve vie postaje i ustaka, i biva podravana od nemakih satelita i ratnih krivaca u ovome ratu. 7.) Kongres izraava puno uverenje naroda Jugoslavije da e udrueni narodi, pod vodstvom velikih saveznika Amerike, Velike Britanije i Sovjetskog Saveza, dobiti ovaj svetski rat, u koji je Jugoslavija stupila jo u aprilu 1941. godine, radi borbe za slobodu i demokratiju. Celokupan narod Jugoslavije ostae im Verati i borie se sa njima zajed302
no, do pobede demokratije nad nacizmom, faizmom, i svima vrstama tiranije i dik tature. Kongres smatra Atlantsku povelju kao idejnu osnovu borbe za naelo narodne i socijalne pravde, svih naroda i svih drutvenih slojeva. Kongres oekuje, da e svi saveznici ostati dosledni ovim naelima, ugovorima o savezu i datim obeanjima, da e potovati nau narodnu ast i postupiti prema naoj narodnoj dravi i njenim legalnim pretstavnicima, kao ravnopravnim saveznicima. Zdrueni ovim tenjama, narodni pretstavnici pozivaju sav narod da. se okupi u ovu Jugoslovensku demokratsku narodnu zajednicu i pomogne Jugoslovensku vojsku u borbi, za obnovu Jugoslavije ipobedu svetske demokratije. Jugoslovensku Demokratska narodna zajednica - odluke Svetosavskog kongresa u slobodnim srpskim planinama. (Narodna biblioteka SR Srbije 11/135199.).
303
BEJLI STENLI, PUKOVNIK, EF BRITANSKE VOJNE MISLIJE KOD DRAE MIHAILOVIA - MUSLIMANIMA,
15. SEPTEMBAR 1943.
MUSLIMANSKOM
IVLJU
1. Kapitulacijom Italije stanje u ovim krajevima jako se je promijenilo. Stojimo pred dogaajima koji e se zavriti osloboenjem Kraljevine Jugoslavije. 2. Jedinice Jugoslovenske vojske u otadbini obezbijedie javan red i mir u ovim mjestima koja su ostala bez italijanskih garnizona. 3. Predstavnici Velike Britanije se nalaze pri tabovima ovih jedinica. Ovo je jasan dokaz da Velika Britanija priznaje Jugoslovensku vojsku u otadbini kao svoju savezniku u punom smislu rijei. Ovo e se saveznitvo produiti i posle osloboenja. 4. Nije vie potrebno da se diskutuje kakakv e biti ishod rata. 5. Za vremeprole dve godine neprijateljske okupacije Jugoslavije, jedan ozbiljan dio muslimanskog ivlja pomagao je okupatora, ak i s orujem u ruci, a izvrio je bezbroj nasilja i zloina nad nezatienim pravoslavnim ivljem. 6. Vi dobro znate ko su bili podstrekai i izvrioci ovih nedjela. Dobro bi bilo da ih vi sami kaznite. U meuvremenu, da bismo pokazali nau dobru volju i Qa omoguimo odmah saradnju u velikom zadatku istjerivanja Njemaca iz nae domo vine, javljamo vam da se nee preduzeti ikakve represalije od strane Jugoslovenskih jedinica, nego e ak ove jedinice tititi muslimane od odmazde koja bi mogla nastati sa druge strane. \ 7. Ali zato se poziva cjelokupni muslimanski ivalj da pokae svoje razumijevanje nae blagonaklonosti i povoda koji diriguje na rad, svesrdnom i iskrenom saradnjom u borbi protiv Njemaca. Ne smijemo da dozvolimo Njemcima da ulaze u ma kakvu varo u kojoj nisu dosada bili, a ta vie moramo ili napasti gdje god i kad god stignemo. Ako tako ele muslimani moi e da stvaraju svoje zasebne jedinice u okviru organiza cije Jugoslovenske vojske u otadbini. 305
8. Ukoliko se budu odazvali ovom apelu, muslimani e moi donekle da operu sramotu i neast to su im naneli njihovi suvernici svojim nedelima. Ukoliko budu to odbili, morae da snose svu odgovornost i kolektivno u obraunavanju koja e nastati posle osloboenja. 9. to se pak tie neprijateljskih akata protiv jedinica Jugoslovenske vojske u otadbini, skree se panja svima vama da za vreme rata samo priznata vojska ima pravo na upotrebu oruja. Graani imaju da se dre strogo van borbe. Svaki prekraj ovog pravila bie kanjen sankcijama za to predvienim meunarodnim ratnim pra vom Bejli Generaltabni pukovnik ef Britanske misije pri Jug. vojsci
MEMORANDUM SRPSKE AKADEMIJE NAUKA I UMJETNOSTI

i Predsjednitvo Srpske akademije nauka i umjetnosti (SANU) obrazovalo je 1985. godine, Komisiju od 16 akademika,na sa elu Antonijem Isakoviem - pot predsjednikom SANU sa zadatkom da saini dokument kojim bi se javnosti predoilo nauno miljenje Akademije o najvanijim aktuelnim pitanjima jugoslovenskog drutva. Komisija je poslije jednogodinjeg rada sainila radnu verziju dokumenta, kojem je dala ime Memorandum, kojije objavljenu "Veernjim novos tima" 24. i 25. septembara 1986. godine, propraen otrim politikim ocjenama i kvalifikacijama od strane dravnih organa u zemlji, posebno u Srbiji, kao i od graana Jugoslavije. Ivan Stamboli, tadanji predsjednik Predsjednitva SR Srbije, 30. oktobra 1986. godine prilikom posjete Beogradskom univerzitetu osvrui se na tekst Mem oranduma izjavio je: "Prvo, ovaj, "kvazi" nauni tekst "Memorandum", sa svim svojim neosnovanim optubama, dovoenjem u pitanje ak i onoga to je istorijski osvedoeno, pojavljuje se u drutvenom trenutku, koji obavezuje i sve nacionalne institucije da doprinose naporima da se iupamo iz krize i osiguravamo dalji socijalistiki razvoj. Drugo, u "Memorandumu" prvi put, biva ponuena celovita optunica, ne samo rukovodstva i politike SK, nego i itavog drutvenog sistema " l ) Navedene stavove iz "Memoranduma" Stamboli obrazlae ovako: "Prema tzv. Memorandumu, srpskom narodu ne prepstaje nita drugo nego da "ustaje na noge" zato to ga toboe mrze braa, to je toboe uklet da bude gubitnik, to mu je rukovodstvo kompromsano. Proistie da je Jugoslavija njegova Golgota i na Kosovu i u Vojvodini i u Hrvatskoj, Bosni, sviida. Drugim recima, tzv. Memoran dum izraava nepoverenje prema jugoslovenskoj zajednici i istorijske interese srpskog naroda ne vidi u bratstvu, slozi, saradnji i jedinstvu sa ostalima, nego u svaanju i trovanju odnosa. Zar treba podseati da istoriji nije poznato da jeijedan narod ostvario svoje istorijske interese zavaujui se sa dragim narodima.
/. Dragia Pavlovi, Olako obeana brzina, Globus, Zagreb, 1988, str. 290 - 290.
POLOAJ 15.9.1943.
u otadbini
Komandant Istonog fronta Generaltabni major, Bor. M. Lai (AOS, a, k. 20, reg. br. 1/4)
306
307
Ukratko, tzv. Memorandum bi se mirne savesti i mnogo tanij e mogao naslo viti "in memorijem" za Jugoslaviju, za Srbiju,... ravnopravnost,, bratstvo i jedinst vo... To zapravo jeste sr obmanjujueg pokuaja ne samo politike i drutvene, nego i moralne destrukcije koju zagovara ovaj rukopis. On u sutini staje na stanovite suprotno interesima Srba u itavoj Jugoslaviji. Niko ne osporava tanost niza podataka, pa i kritikih ocena sadanjeg drutvenog stanja koji sadri tzv. Memorandum. I bez njega znamo da imamo mnogo problema i da nije bilo i da nema bezgrenih ni pojedinaca, ni drtvenih organa. Ali ne prihvatamo metodprema kome se tekoe, problemi i greke smatra ju znaajnijim od temelja, od revolucionarnih dostignua, od samog puta koji smo izabrali i na kome emo istrajati. Ne pristajemo na ono na ta Memorandum poziva: da Srbija okrene lea svojoj budunosti i budunosti Jugoslavije; da se proizvoljno optuuju osvedoeni predvodnici nae revolucije i socijalistikog razvoja; da se komunisti Srbije ocenjuju kao nelegitimni predvodnici radnike klase i naroda Srbije. Najkrae reeno, sama pozicija sa koje se pristupilo izradi tzv. Memorandu ma obezvreuje njegovu celinu, jer Srbiju ne vidi u Jugoslaviji, a Jugoslaviju ne vidi od ovinistiki zamiljene Srbije ... ta vie, dananje rukovodstvo je, prema sastavljaima teksta "Memoranduma", odgovorno i za sve to se dogaalo u vreme kad su u rukovodstvu vanu re vodili upravo neki od sastavljaa tzv. Memorandu ma".2) Milo Aleksi povodom sadraja i politikih poruka Memoranduma je na sjednici Univerzitetskog komiteta SK u Beogradu 20. oktobra 1986. godine ocije nio "daje re o nenaunome, teorijski i metodoloki konfuznom dokumentu, pun om ideologijsko -emocionalnog naboja i iracionalnih tvrdnji u kojem se kao izlaz iz krize nudi razbijanje jugoslovenskog drutva.3' Dragia Pavlovi, tadanji predsjednik Gradskog komiteta Beograda, koji je ujedno po poloaju bio i lan Predsjednitva CK SK Srbije je na sjednici Predsjednitva GK Beograda 15. oktobra 1986. godine izjavio:"...nije problem u tome da li SANU moe i treba da se bavi i na politiki nain pojedinim politikim pitanjima. Problem je u tome sa kojih pozicija, sa kojim ciljem, na koji nain i sa 4 kakvim objektivnim posledicama se to ini". ' Dalje je naveo da "jedna od centralnih teza ovog teksta jeste, zabrinutost za raspad Jugoslavije sjedne strane i u isto vreme zagovaranje srpskog nacionalizma separatistikog vida. Politiki gledano nije ovde najvaniji problem stoje ova teza imanentno protivurena, nego u tome to se nudi
2. Ivan Stamboli, Rasprave o Srbiji, 1979. -1987, Globus, Zagreb 1988, st. 218 - 219. 3. Politika 21. XI1986, str. 5. 4. Dragia Pavlovi, navedeno cijelo, st. 285.
koncept koga je istorijski razvoj vie puta opovrgao i to je u osnovi suprotstavljen jednoj od najkrupnijih tekovina i dostignua socijalistike misli, socijalistikih sna ga i komunista Srbije. U vezi sa ovim valja napomenuti jo jednu neloginost: u isto vreme se optuuje KPJ za kominternovsku politiku u odnosu na reavanje nacio nalnog pitanja u Jugoslaviji - dakle, lako se i da li sluajno previa zaista uspelo reavanje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji u revoluciji kojom je stvorena dananja socijalistika republika Srbija i SFRJ; na drugoj strani se u sutini uzev, upravo zagovara jedna vrsta razbijanja Jugoslavije kako je zaista, u odreenom periodu, htela Kominterna i Staljin.5' Na istoj sjednici GK Beograda akademici Ljubia Raki i Ivan Maksimovi su ocijenili "Memorandum" kao politiki dokumet koji sadri "vie neprihvatljivih stavova za SKJ, od naina tretiranja poloaja srpskog naroda do optuivanja drugih republika, a naroito Hrvatske i Slovenije, za dominaciju na tetu Srbije, kao i sumnjiei dve velike istorijske linosti (misli se na J.B. Tita i E. Kardelja - H.). da su svojom politikom svesno doveli Srbiju u nezavidan poloaj" Nakon ovakog reagovanja povodom teksta Memoranduma, Predsjednitvo SANU je 21. X. 1986. godine ocijenilo da se u datoj situaciji ne mogu "nai odgovarajui modaliteti za nastavljanje ovog posla" i donijelo odluku o obustavlj anju daljeg rada na izradi Memoranduma zbog "atmosfere" koja je stvorena oko ovog nacrta i koja predstavlja stvarno uznemirenje javnosti, onemoguila svaki dalji rad na njemu, pa se s toga on obustavlja.6' Pavle Savi, dugogodinji predsjednik SANU, izjavio je u "Politici" da "to nije nauka, ve ratno profiterstvo, i izrazio zgraavanje nad odnosom autora "mem oranduma" prema AVNOJ-u, iji je podpredsjednik bio. Zatim govori o "sumn jivim silama" u Akademiji zbog kojih je, u svoje vrijeme, vie puta bio u situaciji da podnese ostavku na dunost predsjednika SANU. "Akademija treba da se bavi najsavrememjim problemima nauke a ne da se koristi u ovakve politikanske svrhe".7' Govorei o stanju u Akademiji upozorio je "ako jednom preovladavaju ovakve snage kakve su dole do izraaja povodom Memoranduma, onda nema mogunosti da ih sprei, sem fizikih da ih eliminie".8' Najotrije osude"Memoranduma izreene su u Vojvodini. Tako je Ljubia Stankov "Memorandum" ocijenio kao "sintezu svih velikosrpskih i antisocijalistikih i antisamoupravnih shvatanja i tendencija", a Ranko Konar kao "najreakcionarniju platformu s kojom se nae drutvo susrelo od rata do danas. U njemu se eli
5. Isto, st. 287. 6. Politika, 21. X 1986, str. 7. 7. Isto. 8. Politika, 26. X. 1986. str. 7.
308
309
afirmisati ideja mrnje kao legitimno naelo u razvoju jugoslovenske zajednice, 9 pogotovo u razvoju meunacionalnih odnosa u Jugoslaviji ', da bi Tomislav Marinko, tadanji izvrni sekretar GK Novog Sada izjavio da je rije o "oitom kontrarevolucionarnom pamfletu". Povodom navedenih reagovanja odrana je i vanredna sjednica Skuptine SANU 18. XII 1986. godine, gdje se akademicima obratio Vukoica Bulatovi, tadanji potpredsjednik Predsjednitva Srbije, upozoravajui ih da ouvaju nauni i kulturni ugled SANU i predloio da Skuptina Akademije nae "naina da se distancira od poruka Memoranduma i onih njihovih autora koji nee da shvate prirodu politike sadrine ovih poruka" jer se samo tako mogu uvjeriti" svi radni ljudi i graani nae zemlje da SANU nije, niti to namjerava biti mesto sa kojeg e polaziti pozivi na razbijanje jugoslovenske socijalistike zajednice ili zahtevi za uspostavljanje naknadne istorijske pravde za srpski narod, pravde koja bi se, nemi novno, ostvarila na tetu drugih jugoslovnskih naroda i narodnosti 1 ,a Vasa ubrirovi je ocijenio daje Memorandum nedvojbeno "po sadrini i po nainu obrade izrazito politiki akt" i predloio da izvrni odbor Predsjednitva SANU podnese ostavku. Na skuptini je veina akademika u diskusiji, njih 23. od 117 prisutnih, zakljuila da se Akademija mora baviti upravo aktuelnim drutvenim i politikim pitanjima, da je njena dunost da "pomogne da se nau izlazi iz ekonomske, drutvene i moralne krize". Meutim, veina akademika je smatrala bespredmet nim raspravljati o sadraju Memoranduma i daje pravo pitanje: zato je nastala cijela afera, kome je ona bila potrebna, kako je bilo mogue da se "neovlaeno" i "nezakonito" objave izvodi iz teksta kojeg nije usvojilo nijedno telo Akademije". Cijelu raspravu akademici su nazvali "sramnom i mranom kampanjom", "organizovanom hajkom", "staljinistikim metodama" isl., da bi Skuptina potom us vojila sljedee zakljuke: 1. "Prvo, Skuptina je tajnim glasanjem dala poverenje izvrnom odboru Predsednitva i izvrnom odboru, kao i podrku zakljucima Predsednitva i Izvrnog odbora od 21. oktobra 1986. godine. 2. Drugo, Skuptina ocenjuje da je delovanje Predsednitva i Izvrnog odbora u sluaju tzv. memoranduma u skladu s odlukama Skuptine od 2. maja 1985. godine i sa zakonskim propisima. Ujedno, Skuptina predlae Predsednitvu da razmotri mogunost i da nae odgovarajue puteve daljeg rada na izvravanju zadataka sa Skuptine od 25. maja prole godine;
9. Isto, 16.X. 1986. str. 6. 10. Isto, 24. X. 1986. st. 6. U. Politika, 19. XII1986. st. 5.
3. Tree, Skuptina, takoe, preporuuje Predsednitvu da i dalje razvija saradnju sa drugim jugoslovenskim akademijama na reavanju sutinskih problema nae drutvene zajednice; 4. etvrto, izraavajui neslaganje sa nainom na koji je ceo sluaj oko tzv. memoranduma tumaen u javnosti, Skuptina predlae Predsednitvu da ispita odgovornost onih koji su omoguili da ovakav nedovren dokument dospeu javnos ti i izazove neeljene posledice; 5. Peto, Skuptina, na kraju, izraava spremnost da se izmeu Akademije i drutveno-politikih institucija prevaziu trenutne tekoe i nesporazumi i da se obostrano nae nain za nastavljanje plodonosne saradnje u korist nae zajednice u celini".12) Stav akademika u okviru besjede iznio je Dobrica osi:"... ne moe se oekivati da na ovoj Skuptini ocenjujemo sadraj i vrednost nezavrenog Memo randuma, sve dok ga imenovana Komisija ne zavri i oglasi svojim programom. A vlast zahteva od nas da taj, ukradeni nam nacrt, proglasimo "platformom kontrarev olucije", da optuimo sebe da smo "razbijai Jugoslavije" i "neprijatelji socijalizma", da smo "izazivai bratoubilakog rata", da se borimo za "svoju nacionalistiku vlast". Vlast, dakle, trai da priznamo krivicu koju nismo poinili, da se saglasimo sa presudama koje su izreene, a da nismo ni sasluani ..Danas mi ne odluujemo o Memorandumu grupe akademika, poverenju Izvrnom odboru; mi danas odluujemo o intelektualnom dostojanstvu i moralnoj visini SANU".13)A Kota Mihajlovi je istakao daje "Memorandum morao biti srpski program u toliko pre to Srbija nema svog programa od vremena Garaanina". 14 ' Meutim, iako je formalno-pravno Memorandum nepostojei akt, kojega su se uglavnom svi odrekli, on e se potvrditi kao osnova nacionalnog programa, o emu najbolje govori izjava Antonija Isakovia, kada na pitanje:"da li postoji srpski nacionalni program". Odgovara: "Nesrea je mog naroda to nema program. Politika slabost ove situacije je to mi nemamo program. Svi drugi narodi imaju program, a mi ga, eto, nemamo. Zato je osnovna stvar da napravimo taj program. Program naeg odnoenja prema srpskom pitanju, prema Jugoslaviji, prema svetu. Treba nam jedan apsolutno demokratski prograta. Dobru osnovu pruaju ove ideje na osnovu kojih se proletos kod nas narod pokrenuo, u Miloevievim govorima ima veoma bitnih momenata. Moramo iriti istinu o nama. Srbija mora da savlada svoju izolovanost. ini mi se, plaim se, da smo mi narod bez saveznika. To je naa
72. Borba, 19. XII1986, str. 4. NIN, br. 1878, 28. XII1986, st. 26 - 29. 13. Dobrica osi, str. 158-1160. 14. Isto, st. 159. Stvarno i mogue, Cankarijeva zaloba, Ljubljana - Zagreb, 1988,
310
311
najvea slabost". ' Tekst Memoranduma se nije sluajno naao na stranicama "Veernjih no vosti" najtiranijeg lista u SFRJ, kako se to eljelo predstaviti javnosti od strane akademika, ve je imao za cilj da obavijesti i pripremi srpski narod o dogaajima koji e kasnije slijediti, sve u cilju vraanja starih pozicija beogradske plutokratije iz 1918 -1941. godine. Nije bilo nikakvog razloga za bilo kakvom tajnou obzirom daje u dui srpske politike od Garaanina do sada neprelazni srpski nacionalizam.
15
II U preambuli Memoranduma elaboriraju se poznate injenice -ekonomske tekoe, drutvene napetosti, otvoreni meunarodni sukobi, kriza koja je zahvatila cjelokupni javni poredak zemlje i dr. Posebno se naglaavaju pojave nerada i neodgovornosti na poslu, korupcija, nepotizam, nepotovanje zakona, individualni i grupni egoizam idr, zbog ega"... objektivno ispitivanje jugoslovenske stvarnosti doputa mogunost da se sadanja kriza zavri socijalnim potresima sa nesagledivim posledicama, ne iskljuujui ni tako katastrofalan ishod kao to je raspad dravne zajednice".16' U tom cilju SANU smatra svojom obavezom da saopti vienjau traenju izlaza iz date situacije, ajedno od glavnihpitanjaje "teak poloaj srpskog naroda". 1. U prvom dijelu Memoranduma iznose se uzroci zbog kojih se Jugoslavija nala u red jedne od najneuspjenijih zemalja, pa se iz toga izvodi zakljuak "da se izlaz iz krize ne moe nai bez temeljnih promena u privrednom i politikom siste mu". 17 ' Prema autorima "Memoranduma" zaetke krize treba traiti u ezdesetim godinama, kada privredni razvoj poinje da malaksava da bi 1980. godine bio konano zaustavljen, a jedan od glavnih uzroka za ovako stanje je nepotovanje i nedonoenje planova razvoja ime su "uguene koordinirajue funkcije federacije" , 1 8 ' jer su se sporazumijevanje i dogovaranje kao alternativa planu pokazali neuspjenim.Dalje, uzroci krize su "Decentralizacija, prvobitno zamiljena kao oslobaanje privrede od birokratskih snaga", koja se "izrodila u dezintegraciju po teritoriji i po privrednim granama" 1 9 ', stvoreno je osam privrednih podruja sa
15. DUGA, br. 390, 8. 02. 1988. st. 16 - 20. 16. "Mae leme", Zagreb 1989, 1 - 2, str. 128. 17. Isto, st. 129. 18. Isto, 19. Isto,
nacionalnim ekonomijama kao id$>lokom podlogom. Jedinstveno jugoslovensko trite je bilo time razbijeno. Republike i pokrajine su sve vie zaokruivale i zat varale svoje privrede ime je izvrena "republikizacija". Zatim, "promaaj u strate giji razvoja", "autarhija republikih i pokrajinskih privreda", dekoncetracija kapi tala, "usitnjena akumulacija u patuljastim bankama" iji je rezultat "opadanje uk upne produktivnosti privrede", to je po ocjeni Memoranduma "osnovni uzrok krize jugoslovenske privrede".201 2. U drugom poglavlju Memoranduma se istie da je "politiki inilac glavni uzrok i krivac za izbijanje privredne krize"21', a "Kritika analiza funkcionisanja politikog sistema" koji se zalae za jaanje "dogovorene ekonomije" predstavlja glavni faktor jugoslovenske privredne krize, koji je zadao glavni udar stabilizacionom programu. Iz ovih uvodnih zapaanja, glavna optuba za sve nedae i nevolje prema ocjeni Memoranduma je u postojanju samostalnih, politiki i ekonomski autonom nih republika i pokrajina, jer se na principu "dogovorene ekonomije" temelji poli centrizam privrede i "monopol drutvene moi republikih i pokrajinskih vrhova"kojije" simbioza nacionalizam a, separatizama i vlastoljublja" ija je osnova republika dravnost, koja u sutini predstavlja "zloudnu dezintegraciju" sa zabrinjavajuim razmerama, obzirom da "politiki sistem evoulira u pravcu poli centrizma, ukoliko se to blagovremeno ne sprei... ".22) Usmjeravanje svih negativnosti u privrednom sistemu, prema Memorandu mu jeusmjereno na negiranju federativnog ureenja Jugoslavije, postojanju repub lika i pokrajina kao politike baze za opstanak nacionalnih ili mjeovitih etnikih zajednica, a u interesu integracije i ponitenja autonomije i likvidacije sistema dogovaranja, kao osnove za zajednitvo jugoslovenskih naroda. Umjesto spora zumne zajednice gdje bi postojala nacionalna i graanska ravnopravnost, Memo randum ne nudi ruenje "dogovorene privrede" kao ekonomskog sistema, ve dogovornog karaktera jugoslovenske dravne zajednice,a kao alternativa se nudi politiki, ekonomski i kulturni unitarizam, uz supremaciju jedne nacije, koji bi vodio asimilaciji svih drugih naroda kroz totalitarnu i centralistiku ekonomiju gomilanjem dobaraujedancentar,tojesrveliisrpske politike. Nagovjetaje "sep aratizma i nacionalizma" "Memorandum" osuujVu krilatici "svakome svoje"23', da lii promovisao suprotno naelo "meni sve - tebi nita" to je od poetka stvaranja Jugoslavije 1919. godine bio glavni uzrok stradanja bonjakog naroda,to je i
20. 21. 22. 23. Isto, Isto, st. 132. Isto, st. 133. Nae teme, Zagreb, 1989, 1 - 2, str. 133.
312
313
nesrea za taj narod od svih ustavnih aranmana od 1919. godine,pa do sada. U Memorandumu se ali za unitarizmom i: "Umjesto da oslabe ... vlast i 24 drava su ojaale u republikama, pokrajinama i optinama", ' Memorandum je protiv toga da svi narodi u Jugoslaviji imaju svoju dravnost,da bi se zatim udruili na osnovu zajednikog demokratskog dogovora svih naroda.Zbog toga je Memo randum protiv prava svih drugih naroda Jugoslavije da budu svjesni, da sami uprav ljaju svojom sudbinom i da se potom udrue u jugoslovensku zajednicu u kojoj e se znati ta je ije kako nebi jedan drugog iskoriavali i i podjarmljivali. Autori Memoranduma ne ele ravnopravnost u jugoslovenskoj zajednici ve ele central nu, hegemonistiku i eksploatatorsku- velikosrpsku dravu, gdje bi ostali narodi, posebno bonjaki bio roblje, podjarmljena raja osuena da vremenom izgubi svoj identitet. Kao osnovu za udruenje centralistikog sistema u svim elementima, Mem orandum nudi integraciju velikih privrednih sistema u dravi, posebno sistema eljeznica, PTT saobraaj i dr, stoje prema autorima Memoranduma "pravi plan,, pravo trite, prava drava, pravo samoupravljanje"25' koji su mogui samo u unitaristikoj dravi. 3.Tree poglavlje Memoranduma jadikuje za dezintegracijom jugosloven ske privrede kao "antiistorijske tendencije", jer je Jugoslavija iz Federacije, kroz institucionalizaciju ustavnih rjeenja iz 1974. godine pretvorena u konfederaciju, to je Memorandumu neprihvatljivo. Prema Memorandumu "najznaajniji elemenat konfederalizma sastoji se u neophodnoj saglasnosti skuptina svih republika i pokrajina da bi se donela bilo kakva, pa i najmanja promena ustava, kao i u zahtevu da se odluke u Veu republika i pokrajina smatraju donetim ako za nju glasaju sve 2S delegacije". 'Memorandum optuuje "afirmaciju republike i pokrajinske dravnosti uz istovremeno iezavanje izvornih, koordinirajuih funkcija federacije" za ostvarivanje "irokih mogunosti zadovoljavanja pojedinanih interesa na teret optih".27' Na osnovu ovog zakljuka proizilazilo bi da se opti interesi mogu uvati bez republike i pokrajinske dravnosti, a opti interes bi bio interes hegemonistike nacije, ge bi gospodarei sloj najbolje uvao i titio interese svih drugih naroda. No iskustvo sa staranjem o "optim interesima" kad je ono u rukama oligarhijske plutokratije jedne nacije dobro je poznato u bliskoj prolosti, posebno Bonjacima i Albancima za vrijeme dinastije Karaorevia. Pojam konfederalizma "Memorandum" upotrebljava u negativnom kontek24. Isto, st. 134. 25. Isto, 26. Isto, 135. 27. Isto,
stu pa u tom smislu osuuje "paritetni sastav Predsednitva SFRJ, kao i drugih najviih organa, pravo republika i pokrajina da na svom terenu provode odredbe saveznih zakona, kao i injenicu da republiki i pokrajinski ustavi ne moraju biti saglasni sa saveznim ustavom, nego samo ne smeju s njime biti u suprotnosti, a u sluaju eventualne meusobne suprotnosti republikih i saveznih zakona treba primenjivati republike zakone sve do odluke ustavnog suda".28' Na ovaj nain, kroz nezastupljenost naroda u najviim dravnim organima federacije zagovara se monopol "vodeeg", hegemonistike nacije i ovakvim zahtjevom razotkriva unitaristiku, imperijalistiku i protivslobodarsku bit svojih shvatanja i tenji iz kojih proizilaze i svi drugi njegovi pojedinani zahtjevi i pred loi, jer mu je svrha da uniti dravnost republika, brisanje pokrajina i formiranje centralistike, diktatorske vlasti velikosrpske oligarhije, pa se samim tim vratiti na sistem estojanuarske diktature i program etnikog pokreta Drae Mihajlovia. U nastavku teksta Memorandum se ali na nemo saveznih organa da primjenjuju zakone zbog republike i pokrajinske dravnosti, pa se u tom cilju zalae za "neophodne promene" uz oslobaanje "ideologije koja u prvi plan stavlja nacionalnost i teritorijalnost" 29 '. Tlaiteljski program likvidacije bonjakog nar oda i drugih nacionalnih i etnikih zajednica u Jugoslaviji Memorandum prikazuje kao borbu za zalaganje za demokratiju, ime se razotkriva politika srpske plu tokratije da svoje najnedemokratskije poteze prikae kao slobodarstvo, s ciljem da se na ovaj nain obmane svjetska javnost gdje bi se vuk prikazao kao ovca a tlaitelj kao nevina rtva. Memorandum ne priznaje da se Jugoslavija sastoji od vie razliitih naroda sa vievjekovnom istorijom i svim osobinama koje ine jednu etniku zajednicu, te da njihovo politiko zajednitvo ne moe imati kao svrhu njihovo politiko i etniko samoubistvo, nego moe biti samo udruivanje radi zajednike odbrane opstanka. Tim etnikim i istorijskim zajednicama velikosrpska oligarhija od 1918. godine, najprije pod dinastijom Karaorevia, zatim pod vodstvom Komunistike partije, vojskom i policijskom silom namee tzv. nacionalno jedinstvo s centralistikim reimom vladavine. U pitanju je otpor unitenju kulture nesrpskih naroda, trajna, dokazana, organizovana i uporno voena vieecenijska politika velikosrpske oli garhije, da, prvenstveno bonjakom narodu, izbrie identitet i "izbrie" mu istoriju, pogazi dostojanstvo i otjera ga sa vjekovnih ognjita, poznatim i provjerenim me todama "klati, krstiti i protjerivati".Borba za nacionalnim samoodranjem ne moe biti nikakav separatizam, jer jeupitanju prirodno pravo svakog naroda koje prizna ju oba meunarodna pakta o ekonomskim i politikim pravima, a koje pravo obu28. Isto str. 136. 29. Isto,
314
315
hvata i borbu protiv asimilacije, podjarmljivanja pod vlast drugih naroda i protiv planova za unitenje. Iz formulacije u "Memorandumu": Istinska alternativa je demokratski inte grativni federalizam, u kome je princip autonomije delova usaglaen s principom 30 koordinacije delova u okviru jedinstvene celine" ', jasno se zapaa da se radi o programu koji nudi nestanak posebnih nacija u "jedinstvenu celinu" to je program velikosrpske ideologije u smislu Vukove teze "Srbi svi i svuda", koji se ostvarivao uz podrku SKJ, u kome su odluujuu ulogu imali Srbi. Memorandum vidi najveu opasnst u jaanju integracija republika i pokrajina, obzirom da je to prepreka stvaranju jednakih u bespravlju pred centralistikom svemoi velikosrpske vlasti. Da bi ocrnio nacionalne autonomije "Memorandum" ih pripisuje Kominterni, koja je "izmeu dva rata" nareivala da komunistike partije u jugoistonoj Evropi treba da se oslone na nacionalne pokrete" 31 ', to je netano. 4. U etvrtom poglavlju, "Memorandum" se, pored ekonomske i politike krize bavi i moralnom krizom, gdje posebno mjesto zauzima nauka, pri emu zaboravlja da se nenarodni reim Jugosavije formirao kao reim moralne krize, jer ona nije samostalna i uporedna pojava sa ekonomskom i politikom krizom, nego je njegov osnov i uzrok. Upravo, ona je dovela do "poraza ideolokog programa revolucije" i do svih pojedinanih fenomena kojima se ti porazi ogledaju u svim vidovim javnog ivota". Rasulo morala je bilo dobrodolo kako dravnom tako i partijskom rukovodstvu u svim institucijama koje je sistematski podsticalo intele ktualne i moralne degradacije koje je sprovodila vlast "posredstvom tampe, radija, televizije".32' Kulturno srozavanje je instrumenat vladanja kojim se reim slui da bi oborio intelektualnu svijest koja bi bila kadra da se suprostavi njegovoj fatalnoj svevlasti i nije rezultat "provincijalne kulture, separatizma i nacionalizma, koji 33 postaju sve agresivnije". ' 5.U petom poglavlju, Memorandum insistira na borbi protiv "grupnog i nacionalnog egoizma", protiv "dominacije interesa najrazvijenijih republika". Tvrdi se da "privrednom reformom 1965. projekat politike deetatizacije zamenjen pro jektom ekonomske liberalizacije". "Ideja samoupravnosti... zamenjena idejom de centralizacije", to je "dovelo do uspostavljanja regionalnih centara otuene moi".34' Prema ovoj tvrdnji "Memorandum" smatra liberalizaciju fatalnom i istie suprotno miljenje, da su deetatizacija i samoupravljanje pozitivna usmjerenja, a
30. "Nae teme", Zagreb, 1989, 1 - 2, str. 140. 31. Isto, str. 137. 32. Isto, st 142. 33. Isto, st 143. 34. Isto,
liberalizacija i decentralizacija negativne, to u sutini znai da se Memorandum zalae za samoupravljanje uz centralizaciju i za deetatizaciju bez liberalizacije, to je besmislica, jer su samoupravljanje i centralizacija sami po sebi antagonistiki pojmovi jer je deetatizacija nemogua bez liberalizacije. U itavom tekstu "Memorandum" podrava pojaanu dravnost, s tim da to ne smije biti dravnost republika i pojedinih nacija, nego dravnost unitaristike , vlasti. Cilj je liavanje dravnosti republika i naroda uz istovremeno stvaranje sile hegemona, koji tei etnikoj unifikaciji svih "etatiziranih" regija drave i liavanja drugih naroda u Jugoslaviji ostvarivanja njihovih prava i sloboda. Naime, "etatizam nijeukinutvejeprenetna republiki nivo,gdejeiracionalnijiizloudniji",etatizam republika samim svojim postojanjem ometa integraciju naroda, pa otuda i zahtjev "Memoranduma" da se ostvari suverenitet naroda uz "slobodan izbor", smenjivost svih funkcionera, javnu kontrolu nad njihovim radom, podelu vlasti, odustvo birokratskih privilegija"35' ne znai zalaganje za slobodu, ravnopravnost i samostal nost svih jugoslovenskih naroda, nego za oblik odnosa prema centralistikoj i unitaristikoj dravnoj upravi. U dijelu "o samoodreenju nacija"36' Memorandum zastupa nadiveli model austromarksizma I i II Internacionale o dravnom jedinstvu s kulturnom autonom ijom naroda i nacionalnih manjina i suverenost republika smatra nepovoljnim. Zatim navodi da nacije u Jugoslaviji nijesu ravnopravne jer "srpska nacija ... nije dobila pravo navlastitu dravu... Delovi srpskog naroda, koji u znatnom broju ive u drugim republikama, nemaju prava, za razliku od nacionalnih manjina, da se slue svojim jezikom i pismom, da se politiki i kulturno organizuju, da zajedniki razvijaju kulturu svog naroda", to je neistina. Srbija je bila organizovana kao i sve ostale republike i imala sve organe dravnosti, a i u preambuli ustava Srbije stoji da je to drava srpskog naroda. Od formiranja "druge" Jugoslavije u sastav Srbije su i dvije pokrajine zbog veeg dela nesrpskog stanovnitva, Maara u Vojvodini i Albanaca na Kosovu. O navodnom nemanju srpskog stanovnitva koji ivi van svoje matice da se slui svojim jezikom i pismom, da se politiki i kulturno razvija, i da razvija kulturu svog naroda, prvenstveno se misli na Bosnu i Hercegovinu i Hrvatsku,injenice su sasvim drugaije. Srbi u BiH od kako u njoj ive govore tokavsko-ijekavskim narejem i niko ih nikada u tome nije spreavao, pa je ovaj govor i Vuk predloio i za Srbiju, ali su se sami svi odluili za ekavsku varijantu tokavskog nareja. Takoe, irilica je u upotrebi od 1945. godine i to preteno na teritorijama gdje ivi srpski narod.Prema tome ne odgovara istini da Srbi u BIH i Hrvatskoj "nemaju
35. Nae teme, Zagreb. 1989. 1 - 2 st. 145. 36. Isto, st. 145 - 146.
316
317
prava... da se slue svojim jezikom i pismom", ' pri emu "Memorandum" misli na jezik Ue Srbije i Vojvodine, tj. na ekavsko - tokavsku varijantu tog jezika, pri emu bi htio da hrvatski i bosansko hercegovaki Srbi napuste svoj vievjekovni govor i da prihvate neki drugi, njima tu, koga knjievno nije obradio ak ni Vuk, pri emu se tei jezikom imperijalizmu. Netana je tvrdnja autora Memorandumu da srps ko stanovnitvo u BiH i Hrvatskoj "nema prava da se politiki i kulturno organizuje", a da pri tom zaboravljaju na koji nain da se organizuju Bonjaci kao narod, jer samo on nije imao svoju Akademiju nauka, gdje bi se izuavala njegova istorija, kultura, knjievnost, umjetnost idr. Bonjacima je bilo jedino dozvoljeno da se organizuju u Islamskoj vjerskoj zajednici i da u okviru nje organizuju kole-mektebe, gdje su se Bonjaci vjerski uzdizali u prvoj Jugoslaviji ali su komunisti dola skom na vlast i taj dio obrazovanja ukinuli, jer je po njima postojala opasnost od tzv. islamskog fundamentalizma. Kao ilustrativan primjer navodimo suenje "Mladim Muslimanima" koji su za cilj imali moralni preporod i obrazovanje muslimanske omladine obzirom da su se Bonjaci poslije Berlinskog kongresa nali u vrlo tekom polaju. Bili krivi bez krivice, koju su sticali roenjem, samo zbog svoje vjerske pripadnosti. Da bi izali iz situacije obespravljenosti i izborili mjesto koje im pripada,1939. godine je grupa intelektualaca osnovala organizaciju, "Mladi Muslimani", uzimjui za njen moto kuranski ajet: "stanje jednog naroda nee se izmijeniti sve dotle, dok se on sam ne izmijeni". Svoje djelovanje poinje 1942. godine istupajui kao omladinska sekcija udruene ilmije BiH u njihovom organu "El hidaje". Preko svog kluba narodu prezentiraju program organizacije i preuzimaju mnoga kulturna i humanitarna drutva. Za dvije godine rada organizacija je postala najmasovnija i najaktivnija bonjaka organizacija. Rad je organizovala na terenu, na selu, u provinciji, i sprijeila Bonjake da uestvuju u nacionalnim i vjerskim obraunima koji su bili prisutni u Bosni. Posliije rata njihov rad je zabranjen, osnivai ubijeni, a ponovo je aktiviran rad 1946. godine, u ilegali, po sistemu trojki. Redovno su izdavali bilten "Mudahid" i distribuirali prevedeni list "Pakistan" u kojima su obraivali najaktuelnija pitanja islama. Grupa je uhapena i osuena, od kojih etvorica na smrt strijeljanjem, a ostali na kaznu liavanja slobode sa popravnim radom od 3- 20. godina.38' Takoe, veina bonjakih intelektualaca koji su bili i lanovi KPJ su " sluajno" poginuli pred sam kraj drugog svjetskog rata, a ono malo to je ostalo stradalo je za vrijeme "Informbiroa", jer su navodno bili pristalice ivota pod "ruskom izmom", a neki zbog traenja ravnopravnosti Bonjaka sa ostalim narodi ma morali su da napuste zemlju prebjegom u inostranstvo.
37. Isto, st. 147, 38. Bosanski pogledi, London 1984, st.54.
37
6.U estom poglavlju "Memorandum" jadikuje nad "nevoljama" koje mue srpski narod, a koje su "zajednike svim jugoslovenskim narodima" ali su tri specifine za Srbiju: "Dugorono zaostajanje razvoja privrede Srbije, neregulisani 39 dravno-pravni odnosi sa Jugoslavijom i pokrajinama, kao i genocid na Kosovu". ' Od svog formiranja 1918. godine, do 1941. godine privredni razvoj Jugo slavije se usmjeravao ka rekonstrukciji predratnih ekonomskih relacija u kome se teilo da se Beograd, a s njim i Srbija uine ekonomskim hegemonom u dravi, to se kroz centralizam dravne moi i uspjelo. Izvrena je ogromna koncentracija finansijskog kapitala u Beogradu kroz centralizaciju bankarskog i poreskog siste ma, prelivanj a vikova u centralne fondove, protekcionizmom federalnog centra u korist beogradskih monopolistikih export - import preduzea, industrije, emisionom politikom centralne banke, monopola na carinama i dr. Meutim, ogromna sredstva su se prelivala u privatno vlasnitvo, u vlasnitvo partijskih i dravnih funkcionera, bankara, diplomatskih i trgovakih predsta vnitva. Novokomponovani bogatai iz Beograda su vlasnici bezbroj vikendica u zimskim centrima Srbije i Crne Gore, vikend kua na Jadranskom moru, u prosjeku imaju vei broj luksuznih automobila po glavi stanovnika od bilo koje evropske metropole, devize u evropskim bankama, uivaju u raskoima, ljetovanja i zimo vanja u najluksuznijim hotelima u zemlji i inostranstvu i dr. Prema tome, proizvol jne i paualne su ocjene iz "Memoranduma" da je zaostajanje razvoja pirvrede u Srbiji rezultat "dugorone politike prema Srbiji koja svojom dogmatikom ugroava ne samo srpski narod, ve i stabilnost itave Jugoslavije". U stvari, to je nemogue, jer beogradsko stanovnitvo dri u rukama sva savezna ministarstva, banke, diplomatsko-konzularna i trgovaka predstavnitva, uvozno - izvozna preduzea, vojnokomandne pozicije, vojsku, tajnu policiju, carine i dr., te je ova teza bila upuena na pogrenu adresu jer su za zaostajanje Srbije bili krivi njihovi rukovo dioci a ne druge republike. "Memorandum" ali za starim vremenima - za politiko-birokratskim cen tralizmom kada su se sredstva prelivala u federalnu politiku plutokratiju Beogra da, koja je sa njima raspolagala i ista distribuirala po "nacionalnom kljuu" pri emu je raspodjela "nacionalnog kolaa" bila vrlo sumnjiva, to je dovelo do suprotnosti interesa republika i pokrajina i naroda koji su u njima ivjeli. Zbog partijskobirokratskog etatizma je dolo do sukoba u meunacionalnim odnosima, kojem je "imanentna tendencija birokratske unifikacije: centralistikog hegemonizma i ten dencija negiranja nacionalnih posebnosti i nacionalnih interesa. Etatizam u birokratskim odnosima i u javnom mnenju neodoljivo tei za mobilizacijom, za privrednim jedinstvom, za zatakivanjem realnih protivrenosti i sukoba interesa,
39. Nae teme, Zagreb 1989, 1 - 2 str. 147.
318
319
to u meunacionalnim odnosima raa mistifikacije, te zamagljuje njihovu pravu prirodu ... u etatistikom odnosu kljunu ulogu ima birokracija koja se ... vjeto 40 prikazuje i kao jedini zastupnik interesa "svoje" nacije ..." > U skladu sa tom poli tikom Bonjaci su se mogli opredjeljivati kao Srbi, Hrvati, ili neopredijeljeni. U prvom poslijeratnom popisu stanovnitva 1948. godine, jedino je bonjaki narod imao i mogao da bira da li e biti"nacionalno opredijeljen" ili "nacionalno neopredijeljen",pa je "opredijeljenih" Srba - muslimana bilo 161036, Hrvata muslimana 29071, Makedonaca - muslimana 37096, a "neopredijeljenih" Bonjaka 808921, od ega je u Bosni i Hercegovini bilo prvih 71.991, drugih 25,295 i treih 77646. Prema popisu stanovnitva iz 1953. godine uvedena je kolona "Jugosloveni neopredijeljeni", kojih je u BiH bilo 891000,u Srbiji 81081 i Crnoj Gori 6424.41) Prema popisu stanovnitva iz 1961 godine ukupan broj Bonjaka u SFRJ je bio 972 960. Od toga u Bosni i Hercegovini 842 248,Crnoj Gori 30 665, Hrvatskoj 3 113, Makedoniji 3002, Sloveniji 465 i Srbiji 93 467; prema popisu iz 1971 ukupno je popisano 1 729 932 Bonjaka, od kojih u BiH 1 482430, Crnoj Gori 70 236, Hr vatskoj 18 457, Makedoniji 1248, Sloveniji 3231 i Srbiji 154 330; a 1981 ukupno 1 999 890,od ega u BiH 1629924, Crnoj Gori 78080, Hrvatskoj 23740, Makedoniji 39555, Sloveniji 13425 i Srbiji 215166 Bonjaka.42) Prema zadnjem popisu stanovnitva iz 1991 godine u BiH je ivjelo 4.377.033 stanovnika, od kojih 43,48% Bonjaka, a u Saveznoj republici Jugoslaviji 343593, od kojih 253978 u Srbiji i 89615 u Crnoj Gori . 43) Bonjaki narod je bio najnezastupljeniji u svim institucijama, od lokalnog do saveznog nivoa, a kada bi neki dospio do vrha partijske ili dravne lestvice morao je da bude "moralno-politiki podoban", kao to je bio Raif Dizdarevi, a ukoliko bi neko sluajno dospio u dravni vrh i suprostavio se velikosrpskoj ideji bio je i nasilno smenjivan (sluaj Hamdije Pozderca). Neosnovane su tvrdnje da Srbija uz ekonomsku podreenost ima "politiki poloaj inferioran"44), a da Slovenija i Hrvatska imaju politiku i ekonomsku dom inaciju, kao i tvrdnja da se smatralo da Srbiji ne teba Komunistika partija.45) Ove tvrdnje nemaju veze sa stvarnou, jer je KPJ bila uvjek faktiki gospodar, a i sastav CK SKJ od 1941. dokazuje da se u njemu trajnu prevlast imali Srbi i prosrpske linosti, kao to je i njegova politika trajno vodila rauna prvenstveno o srpskim interesima. Ona je to inila zbog opredjeljenja tih linosti i zbog toga to je svojim
40. Stipe uvar, Socijalizam i nacije, I, Globus, Zagreb, 1988, st. 255. 41. Savezni Zavod za Statistiku, Knjiga VIII, Beograd, 1958. 42. Isto, Knjiga I, Beograd, 1991. 43. Identitrt Bonjaka-Muslimana, Centar za kulturu Plav I985,st85. 44. Nae teme, 1989., 1 - 2, str. 148. 45. Isto, str. 149 -150.
priklanjanjem srpskim nacionalnim interesimasuzbila pretean uticaj etnilva u Srbiji i vjernost veine srpskog naroda lozi Karaorevia. ASNOS je formiran u Srbiji u drugoj polovini 1944. godine zbog toga to u Srbiji nakon sloma "Uike republike" nije bilo veih slobodnih teritorija,pa je 1944. godine partijsko rukovod stvo prelo iz Bosne i Hercegovine prema Srbiji - Beogradu s ciljem da sprijei rusku armiju da ona sama ne "oslobodi" Beograd i u njemu formirao svoju vladu. U Beogradu nije nalo nijednog lana KP i sav oslonac mu je bila vojska koju je sa sobom doveo i njen partijski kadar srpske nacionalnosti. Tek nakon ulaska parti zanske vojske je formiran ASNOS, kao jezgro KPJ i njen oslonac.Beograd je postao glavni grad kao to je bio i u vrijeme Kraljevine Jugoslavije, a srpski narod je preuzeo sve funkcije u centralnim ministarstvima, politikim, vojnim, policijskim i privrednim subjektima. Na ovaj nainje nova Jugoslavija u komunistikoj varijanti postala u biti srpskom dravom u kojoj je vodei politiki, vojni i policijski kadar nastavio ostvarivati politiku Velike Srbije, pod imenom Jugosavija, ali u biti na liniji Ilije Garaanina, Nikole Paia, Drae Mihajlovia, Slobodana Jovanovia i dr.Na ovaj nain je druga Jugoslavija, od samog formiranja bila sinonim hegemonistike, unitaristike i centralistike drave, ba kao i Kraljevina Jugoslavija, uz apsolutnu dominaciju Srba, izuzimajui jedan kratak period. Nad glavama Bonjaka je stalno visila sablja kolektivne kazne zbog "turske krivice" koja se sticala roenjem, a njihov pokuaj da se kae istina o njihovoj neravnopravnosti, i duhovnom genocidu bio je proglaavan od Srba kao islamski fundamentalizam. Istina je, a i"istorijske injen ice ukazuju da Srbija u toku rata nije ni formalno ni sutinski bila u ravnopravnom poloaju"46) jer u ratu nije uestvovala u antifaistikoj borbi, a najvei dio tereta je pao na Bonjake, koji su procentualno najvie stradahu toku drugog svjetskog rata, poslije Jevreja, jer se srpski narod naknadno ukljuio u optu mobilizaciju poslije osloboenja Beograda. Srbija ni poslije rata nije bila "ravopravna", jer je ponovo postala hegemon u dravi i korisnik povlaenog poloaja kao stoje bila u Kraljevi ni Jugoslaviji. Memorandum zastupa "tezu" o ugnjetavanim i ukletim nacijama i predlae da Srbija bude osloboena doprinosa Fondu Federacije za nerazvijena podruja (FNP) ime ne eli da plaa za razvoj Kosova, a eli da njime iskljuivo vlada. 7.Sedmo poglavlje Memoranduma poinje neistinom koja je svakom graaninu poznata, daje "Srbija faktiki podijeljena na tri dijela Ustavom od 1974. godine"47) i jadikuje to mu je nekakva" partijska komisija utvrdila granice" te da 48 poslije pune etiri decenije u novoj Jugoslaviji jedino ona nema svoju dravu". )
46. Isto, str. 150. 47. Nae teme, Zagreb, 1989, 48. Isto, str. 153. 1 - 2, str. 152.
320
321
8. Osmo poglavlje Memorandum posveuje uglavnom Kosovu,s tim to se o obespravljenosti Srba govori i na skoro itavoj teritoriji Jugoslavije. Teak poloaj Srba na Kosovu Memorandum poinje od balistike pobune za vrijeme drugog svjetskog rata, pa se tvrdi "Fiziki, politiki, pravni, kulturni genocid nad sprskim stanovnitvom Kosova i Metohije najtei je poraz u oslobodilakim borbama to ih je vodila Srbija od Oraca 1804. do ustanka 1941. godine"49) pri emu se optuuje kominternovsko nasljee u nacionalnoj politici KPJ koje su slijedili srpski komu nisti. Posebno se istie "sluaj Martinovi" koji je "znaajan ne samo zbog naroitog, nevienog nasilja, koje podsjea na najmranija vremena turskog nabijanjana kolac, nego i zbog upornog odbijanja da se u redovnom sudskom postupku prizna isti na" 50 '. Ovim sluajem se htjelo da se opravda srpski teror koji je vren na Kosovu. U tom cilju navode se netani podaci o iseljavanju sa Kosova, etnikoj strukturi i kolonizaciji, da se dokae narodu da je Kosovo "centar srpstva" na kojem bi se izmijenila etnika struktura kao istorijsko pravo Srba na Kosovu i to na sljedei nain: oduzimanjem prava "neautohtonom" dijelu albanskog naroda da ive na Kosovu; "organizovanom disperzijom" Albanaca s Kosova i Jugoslavije; novom kolonizacijom Kosova kroz iseljavanje Albanaca i naseljavanje Srba i planiranom demografskom politikom iji bi osnov bio "zakonsko" ograniavanje nataliteta, ime bi se onemoguio veliki prirataj Albanaca na Kosovu.Nakon to bi se rijeilo "albansko pitanje" zajednika drava bi se ustrojila tako da bi bila u interesu "volja jednog naroda", koja bi bila brana "kontrarevoluciji", "faizmu", "genocidu", "tero ru", "nasilju" nad "njezinom" nacijom; "njezina" nacija prema istoriji nikad nije pribjegavala nasilju nad drugim narodima i u toj integralnoj nacionalnoj dravi sve institucije bi bile u slubi nacije - od partije do crkve, umjetnosti i nauke, a sve kroz uspostavljanje vanrednog stanja uz upotrebu vojske i policije. Taj "ravnopravan" odnos Srba prema drugim narodima, pored Bonjaka osjetili su Albanci nakon okupacije Kosova od Kraljevine Srbije 1912 godine pa sve do 1941. godine. Srpski ustav nije vaio u "osloboenoj Staroj Srbiji "tj.na Kosovu i Makedoniji ve bezakonje okupatora. O ovome svjedoe izvjetaji uvenih evrop skih novina. Daily Cronicle je javio daje blizu Skoplja, 12.XII.1912 godine, poklano 2000, a blizu Prizrena 5000 Albanaca. Vie sela je zapaljeno a stanovnici pobijeni. Pariki Humanite je javio o pljakama koje je vrila srpska vojska, masakrima i razaranjima 31 sela. Riget, asopis Danske je objavio:"...vojska vodi uasan rat istrebljenja. Prema iskazima oficira i vojnika, ubijeno je izmeu Kumanova i Sko plja 3000, a kod Pritine 5000 Albanaca. Albanska su sela opkoljavana i paljena, stanovnici su istjerivani iz kua i zatim kao mii paljeni". A Daily Telegraf pie da
49. Isto, str. 153. 50. Isto, str. 154.
su u prolazu kroz Albaniju trupe generala Jankovia "prevrile sve uasne svjetske istorije", ubijajui starce, ene i djecu, pa ak i dojenad. Srpski oficiri u svojoj opijenosti pobjedom izbacili su parolu daje najdjelotvorniji nain da se Albanija 51 pacificira-potpuno iseljavanje Albanaca. ' LavTrocki, u to vrijeme dopisnik "Kievskaja misli opisujui dogaaje je iznio da su u Skoplju ispod glavnog mosta nad Vardarom plutali trupovi Albanaca bez glave, a posebno navodi uee kralja Petra Karaorevia koji je na putu za Kumanovo srio kolonu albanskih zarobljenika koje su sprovodili straari. Podigao se u svom automobilu i viknuo". "Od kakve su koristi ti ljudi za mene? Treba ih ubitine streljanjem, ve toljagama".52' U koncepciji arijskog naina ujedinjavanja proirenjem Srbije ukljuila se i srpska tampa, o kojoj je Trocki napisao posljednji tekst (poto je bio protjeran sa Balkana) u kojem izmeu ostalog stoji: "cijeli sloj poluintelektualaca doao je u gradove, i ako nijesu visoko obrazovani i sasvim su bez nekih ideolokih zasluga, oni su uvjereni da se sudbina Srbije nalazi u njihovim rukama. Ti deklasirani elementi...apsolutno vladaju srpskom tampom...Sto njima treba prije svega jest Velika Srbij a",53' Vojna uprava je formirana na sljedei nain;" Vojne starjeine nisu se trudile da izmiljaju drugi kakav metod za rjeavanje pitanja,kad je jedan vebio tmubiti. Za to se nije odgovaralo nikome, jer je rat. Ako je ko "pogreio", ubij ga da ne bi vie grijeio, da se tako popravi -ne on ve drugi. Neka vlada strah, nek sve drhti pred njima, to je bio glavni princip veine komandanata mjesta i poseda".54' Memorandum na ovaj nain problem Kosova generalizuje kroz "ugroenost srpst va" koji bi se pretvorio u borbeni krik "Srbi na okup, radi svestrane borbe ugroene nacije, koju svi ele da satru." 9. U devetom poglavlju Memorandum i dalje govori o obespravljenosti srpst va, raseljenosti Srba, kao da se ostali narodi nijesu raseljavali. Bonjaki narod se najvie iseljavao u odnosu na ostale jer je dravna vlast u Jugoslaviji u periodu od 1945 -1970. godine primjenjivala iste metode kao Kraljevina Jugoslavije, pa je veliki broj Bonjaka bio prinuen da se iseljava. Iseljavanje je poelo 1950. godine i trajalo do 1970. godine, auporedo sa Bonjacima, posebno onihsa teritorija Sandaka, iseljavali su se i Turci i muslimani Albanci uTursku, jer je Konvencija o regulisanju iseljavanja muslimanskog stanovnitva sa podruja June Srbije zakljuena izmeu Vlade Kral jevine Jugoslavije i Turske i dalje primjenjivana na osnovu "dentlamenskog sporaz.uma", jer jebilo ostalo "malo" upranjenih mjesta za 36000 muslimana. Broj iseljenih
51. Branko Horvat, Kosovsko pitanje, Globus, 1988, st. 34 - 35. 52. Isto, 53. Isto, st. 98. 54. Isto,
322
323
Bonjaka se nikad pouzdano nee znati, a turske novine "Hurijet" od 18. IV 1978. godine iznijele su podatak da se iz Jugoslavije u Tursku iselilo 190000 ljudi. Sa teritor 551 ije Novi Pazar, Sjenica i Tutin se iselilo 13074 lica. Postupak iseljavanja je bio uproen do te mjere da je zainteresovano lice moglo da da izjavu o otpustu iz dravljanstva kod nadlenog organa u svako doba dana i noi i za samo nekoliko minuta jer su nadleni organi bili veoma efikasni Bonjaci i drugi ostvarili ovo "zakon sko" pravo, a i vasika - dozvola za useljenje se mogla dobiti na isti nain ili kupiti na ulici, s tim da je jedini uslovbio da lice koje treba da se seliurubrici nacionalnosti upie da je Turin i da zna nekoliko turskih rijei. U Turskoj su morali da prime tursko dravljanstvo, promijene prezimena da ih ne bi asocirala na "svoju" raniju domovinu! "U celini gledano izloeni su potpunoj asimilaciji i za svoje ranije nacionalno opreeljenje izgubljeni su za sva vremena".56) U ovom poglavlju Memorandum zastupa tezu da "Nijednom jugoslovenskom narodu nije tako grubo usporen kultur ni i duhovni integritet kao srpskom narodu"57) jer se od srpske knjievnosti otkidaju najbolji pisci koji se dijele na principu teritorijalne pripadnosti, pri emu se nabra jaju: Njego, Laza Kosti, Veljko Petrovi, Petar Koi, Jovan Dui, a Mei Selimoviu nije bilo doputeno da se izjasni kao srpski pisac. Ni ova konstatacija u Memorandumu nije tana, jer se Mea Selimovi izjanjavao kao srpski pisac a i drugi bonjaki pisci su se izjanjavali kao Srbi: Skender Kulenovi, Mak Dizdar, Hamza Humo, Dervi Sui, jer im nije bilo doputeno da se drugaije izjanjavaju. 10. U desetom dijelu Memorandum rezimira navedene zakljuke iz dotadanjih poglavlja pa se predae da "Ukoliko rauna sa svojom budunou u porodici kulturnih i civilizovanih naroda sveta srpski narod mora dobti mogunost da ponovo nae sebe i postane istorijski subjekt, da iznova stekne svest o svom istorijskom i duhovnom biu... da doedosavremenogdrutvenoginacionalnogprogramakojimesenadahnjivatisadanje i budue generacije."58) Memorandum ali za nacionalnom osjetljivou srpskog naroda i na mogua reagovanja, koja mogu biti ak i zapaljiva. Ali "dunost nam je da ni jednog trenutka i ni u jednom sluaju ne previdimo i nepotcenimo te opasnosti. Ali pri tome se, u principijelnoj borbi protiv srpskog nacionalizma, ne moe prihvatiti vladajua ideoloka i politika simetrija u istorijskim krivcima. Odbacivanje te simetrije kobne po duh i moral, sa ovetalim nepravdama i neistinama, uslov je za mobilnost i delotvornost, demokratske, 59 jugoslovenske, komunistike svesti u savremenoj srpskoj kulturi". )
55. Ejup Muovi, Novopazarski zbornik, br. 13, 1989, st. 1 56. lsto,sl.l45. 57. Nae lcme,Zagreb,1989,st. 158. 58.1sto,st.l61 59. Isto.
III Memorandumsko-SANU-istika politika izraena je u antibirokratskoj rev oluciji iji je cilj stvaranje Velike Srbije, a izvritelj Slobodan Miloevi. Ova poliI ika objedinjuje: komuniste i antikomuniste, teiste i ateiste, dobre i loe, konzerva tivne i progresivne, mlade i stare, bogate i siromane, partizane i etnike, sa jednim osnovnim ciljem - homogenizacija srpskog naroda pod parolom "spas u zadnji as" za stvaranje sopstvene drave, jer "Srbija e biti drava ili je nee biti". Osnovne ciljeve SANU-istike politike iznio je Slobodan Miloevi na XX sjednici CK Jugoslavije. "Ova sednica je oekivana kao sednica sukoba i razlika. Njih se ne treba plaiti, one su neizbene da bi se otklonile prepreke, da bi se nalo reenje. Ali to reenje nee dovesti procedura, niti sitne i krupne zamke, mala i velika lukavstva, intrige i smicalice. Reenje e dovesti politika za koju se opredelila veina naroda ove zemlje institucionalo, vaninstitucionalno, statutarno i nestatutarno, na ulici i unutra, populistiki i elitistiki, argumentovano i neargumentovano, ali u svakom sluaju tako da je jasno da se radi o politici za Jugoslaviju, u kojoj e se iveti jedinstveno, ravnopravno, bogatije i kulturnije. Ali za poetak i pre svega slono". Ekonomska i politika kriza u Jugoslaviji je poela da se prodbljuje 1985. godine, kada se javno negiraju oduke II zasjedanja AVNOJ-a kao nelegitimne i nelegalne, kada se Ustav iz 1974. godine proglaava za vatikansko - kominterovsku zavjeru protiv Srba, kada su Tito i Kardelj proglaavani masonima i poslunicima "crne internacionale" koji su sav svoj rad uperili protiv pravilnog rjeavanja srpskog naciionalnog pitanj a. Lansirana je ponovo teza da su Srbi "pobednici u ratu, poraeni u miru", teza o "omeavanju" Srbije sa ostalim republikama na osnovu istorijskog prava Srba, jer svaki narod ima pravo da iznese iz Jugoslavije one teritorije sa kojima je uao prilikom formiranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, da je federalistiko ureenje protiv interesa srpskog naroda. Otvoreno se zastupa miljenje da je Bosna i Hercegovina vjetaka tvorevina i da su Bonjaci, pored Crnogoraca i Makedonaca, izmiljen narod. Povod za homogenizaciju Srba u Jugoslaviji je bio nepostojanje zajednike platforme rukovodstva Jugoslavije za rjeavanje politikog statusa Albanaca i Srba na Kosovu gdje su se zagovarale dvije opcije, jedna koja je teila da se ovo pitanje rijei putem vojne sile i druga politikim sredstvima. Ve 24. aprila 1987. godine prilikom posjete Kosovom Polju Slobodan Miloevi se "opredeljuje" prema Srbi ma: "Prvo to elim da vam kaem, drugovi, jeste da vi treba da ostanete ovde. 325
324
Ovo je vaa zemlja, ovde su vae kue, vae njive i bate, vae uspomene. Neete, valjda, napustiti svoju zemlju, jer se u njoj teko ivi, jer su vas pritisli nepravda i ponienje. Nije nikad bilo svojstveno duhu srpskog i crnogorskog naroda da us tukne pred preprekama, da se demobilie kad treba da se bori, da se demobilie kad mu je teko. Treba da ostanete ovde i zbog predaka i zbog potomaka. Pretke biste obrukali, a potom se razoarali. Ali, ja vam ne predlaem da ostajui trpite, izdravate i podnosite stanje kojim niste zadovoljni. Naprotiv! Treba ga menjati, zajedno sa svim progresivnim ljudima ovde, u Srbiji i Jugoslaviji... Jugoslavija ne postoji bez Kosova! Jugoslavija se dezintegrie bez Kosova! Jugoslavija i Srbija nee dati Kosovo!.60' Ohrabreni Srbi sa Kosova su stalno bili u centru zbivanja i "spontano" prepunim vozovima i autobusima bili na licu mjesta kad se odluivalo o njihovom statusu. Tako je bilo 28. juna 1987. godine, kada se odravao plenum Centralnog komiteta SKJ, posveen Kosovu. Kod Pionirskog parka u "Beogradu" se "sluajno" nalo nekoliko hiljada Srba sa Kosova, na elu sa Miroslavom oloviem, skandirajui "Glavu damo, Kosovo ne damo!" i "Uhapsite Fadilja!". Na istoj sjednici se "pod hitno" protiv lana Predsjednitva SFRJ, i narodnog heroja, Fadilja Hode, tada simbola albanskog naroda pokree postupak za utvrivanje odgovornosti, a Slobodan Miloevi obraajui se na sjdnici kae: "Jugoslavija kao drava nije uki nuta, pa, prema tome, treba i mora da vri svoje funkcije. Ja ne znam preu funkciju drave nego stoje njena obaveza da titi fiziki integritet svih svojih graana... zato smatram da Srbima i Crnogorcima na Kosovu ne treba vie s politikih govornica upuivati apel za strpljenje. Kada su u pitanju nepravde i ponienja, kojima su mnogi od njih ve godinama izloeni, apeli za strpljenje u najmanju ruku zvue licemerno."611 Da bi se dokazale stare teze o svireposti Albanaca, kao povod je posluilo ubistvo etvorice vojnika u kasarni u Parainu (Srana Sirnica, Hazima Dananovia, Safeta Dudakovia i Gorana Begovia) i ranjavanje estorice vojnika od strane Aziza Kelmendija, koji je bio, kako su utvrdili ljekari "mentalno poremeena linost".62) Srpska tampa je prepuna parola o ugroenosti srpstva. Nasilja albanskih "separatista", "nacionalista" i "iredentista" su bila na prvim stanicama tampe. Pal jene su kue, unitavana letina, unitavane crkve, manastiri, skrnavljena groblja, vren dravni teror, ime je iren nacionalistiki plamen. Reirani su odlasci kolona izbjeglica u Srbiju i stvorena takva psihoza kod naroda da sve Albance treba pobiti.
60. Politika, 25. IV. 1987, st. 1.. 61. Politika, 27. VI. 1987. godine, st. 1 - 2. 62. Politika, 3 - 7. IX. 1987. godine.
/bog takvog stanja, a zbog straha od nereda Dragia Pavlovi je zakazao konfer enciju za tampu sa urednicima javnih glasila, optuujui novinare da uestvuju u irenju srpskog nacionalizma i stvaranju antialbanskog raspoloenja i tom prilikom rekao: "...ukupno stanje na Kosovu, kojese ne popravljani potrebnom ni poeljnom, ni olako obeanom brzinom, stvara opasnu atmosferu u kojoj kao da se svaka izgovorena re protiv srpskog nacionalizma doivljava kao popustljivost prema albanskom nacionalizmu. Zapaljive rei ne donose nita drugo nego poar. Neodmcrenim recima stvara se samo histerino raspoloenje koje vodi do najgoreg, a da rcenja nema.Prostor za reavanje kosovskog problema sada je toliko suen, da najmanja greka u potezima, ma koliko da se ti potezi povuku iz najboljih namjera, moe da bude tragina i za Srbe i za Crnogorce na Kosovu, i za srpski narod, i za ukupnu stabilnost u Jugosaviji. Logika da se zbog stanja na Kosovu moe initi sve, makar i uz greke koje e se kasnije ispravljati, klasina je logika pragmatine i birokratske politike sa kojom se stie do aplauza danas i do velikih nevolja ve sutra. Dlanovi Srba i Crnogoraca na Kosovu iz aplauza ve prelaze u pesnicu, a to je granica koja sve vie vue u tragian razvoj dogaaja. Sta treba da se dogodi da bi smo shvatili da obara na oruju povlae neodmerene, histerine rei na javnoj sceni, ponekad i jedan jedini red u novinama ? Borba protiv albanskog nacional izma je zadatak u kojem ne sme da bude ni najmanje kolebljivosti, ni popustljivosti, ali, ako borbu protiv albanskog nacionalizma prate netrpeljivost i mrnja prema albanskoj narodnosti ega ima u pojedinim javnim glasilima, onda je ta borba sve dalje od socijalistikih naela, a sve blia nacionalizmu".6,) Zbog ovog istupa, Dragia Pavlovi je na Osmoj sjednici CK Srbije 23. septembra 1987. godine razrijeen lana Predsjednitva u CKSrbije a ovom sjednicom otvorenje put SANU-istikoj politici, ostalo je sve bila tehnika realizacije, obzirom da je vojni vrh Jugoslavije prihvatio nain realizacije iste politike, a Osma sjednica CK SKS je protekla u znaku "odbrane lika i djela druga Tita". Smijenjen je Ivan Stamboli 14. XII1987. godine sa funkcije predsjednika Predsjednitva Srbije i tokom itave 1988. godini se "dogaa narod" i" voa". Opet su na politikoj sceni Srbi sa Kosova i to u Novom Sadu 9. jula 1978. godine, radi "irenja istine o ugroenosti srpstva", koje doekuju graani Novog Sada i zajedno slave srpstvo: "Sloboda ili Carnojevii" i uz pjesmu: "Ko to kae, ko to lae, Srbija je mala! ".64) Mitinzi "istine" o ugroenosti srpskog narodasu prihvaeni od zvanine srpske politike kao politiko oruje u borbi za ostvarivanje nacionalnih ciljeva i za ouvanje vlasti Nije bilo nijednog manjeg mjesta gdje se nije odravao miting, a u veim gradovima su pominjane cifre od najmanje 100000-300000 uesnika, sa parolama "Ne traimo nita novo, nego carstvo Duanovo" i slinim.
63. Ekspres politika, 12. septembra 1987. st. 1-3.. 64. Politika, lo. VI. 1988, st. 1 - 4..
326
327
Poslije obeanja radnicima IMT Rakovice na mitingu u Beogradu 4. oktobra 1988 godine "Zaustaviemo kontrarevolciju na Kosovu i izvriti promene Ustava 65 Republike Srbije", ' prvo se narod "dogodio" rukovodstvu AP Vojvodine, kada su Mihalj Kertes i Radovan Pankov sa okupljenim graanima Bake Palanke krenuli narednog dana uz poklike "Sruiemo vladu u Novome Sadu", koja pada 5. oktobra 1988. godine, a nakon zavretka mitinga pjevaju pjesmu: "Oj, Srbijo iz tri dela, ponovo e biti cela".66' Poslije izjave Vinka Hafnera na sjednici CK Jugoslavije 17. - 18. oktobra 1988. godine "Drue Slobodane, razmislite dobro kojim ete putem ii, razmislite drue Slobodane",nakon neizglasavanja povjerenja Duanu krebiu, lanu Predsjednitva CK Jugoslavije i odbijanja Slobodana Miloevia da se odluka izvri, krenulo se svom estinom na razbijanje partijskih i dravnih institucija. Osokoljen "pobjedama" u godini kad se dogodio narod odranje "najmiting" na Uu uz prisustvo 2.000.000 ljudi, na kojem e Slobodan Miloevi uputiti poruke: "Nije vreme za tugu, ve za borbu. Pobediemo bez obzira to se i danas kao nekad protiv Srbije udruuju njeni neprijatelji van zemlje sa onima u zemlji. Svaki narod ima onu ljubav koja veno greje njegovo srce. Za Srbiju je to Kosovo. Zato e Kosovo ostati u Srbiji".67' Prvi dio SANU-istikog programa je zavren 11. januara 1989. godine, ruenjem crnogorskog rukovodstva, ime je ostvarena parola "Crna Gora i Srbija' 9 to je jedna familija".68' Poslije obeanja narodu u ime rukovodstva Srbije "... da e oni koji su se posluili ljudima, da manipuliu radi ostvarivanja politikih ciljeva protiv Jugo slavije, biti kanjeni i uhapeni",69' pored "neposlunog" rukovodstva Slovenije, koji su izjavili da "U starom trgu se brani avnojevska Jugoslavija", stvorenje u Hrvatskoj "voa svih Hrvata" Franjo Tuman. Kako Srbija nije imala voda od Karaora, tu funkciju je preuzeo Slobodan Miloevi i za mjesto krunisanja odabrao Gazimestan, a kao povod je posluila estogodinjica Kosovske bitke,u kojoj su Srbi doivjeli poraz od Turaka, ali srpski narod je jo u bitkama i "one nisu oruane, mada ni takve j o nisu iskljuene"rekao 70 je Miloevi. '
65. Politika, 5. X. 1981. st. 1. - 4. 66. Politika, 6. X. 1981. st. 1 - 5. 67. Politika, 20. XI. 1988. st. 1 - 4 68. Politika, 12.11989. st. 1. - 3. 69. Politika, 28. II. 1989. st. 1. - 2. 70. Politika, 29. VII. 1989. st. 1 -.6.
SANU-istika politika je podravana od svih struktura, a posebno intelek tualaca. Antonije Isakovi izjavljuje:"Mislim daje Miloevi nekim svojim potezi ma i nastupima pokazao jedno iskustvo koje je krasilo Karaora, ali i iskustvo koje je krasilo jednog visprenog kneza Miloa", a Dobrica osi, da je "Miloevi, sig urno prvi srpski politiar posle rata koji je odluno postavio nacionalno pitanje. On je ispoljio dar za razumevanje istorijskog trenutka i svest o odgovornsti politiara ... Ali, istorija nas opominje: narodi koji imaju voe, imaju i neizvesnu budunost", da bi tri godine kasnije pohvalio srpskog predsjednika: "Kao to znate, ja se prema politici Slobodana Miloevia ne odnosim stranaki. Nastojim da ga vidim kao hroniar i pisac ovog doba. S tog stanovita, smatram da posle Nikole Paia, u Prvom svetskom ratu, nijedan politiar nije imao tee uslove i vee breme od Slo bodana Miloevia. On se hrabro posvetio obnovi srpske drave i spaavanja srpskog naroda od novog porobljavanja i unitavanja, a tom se cilju suprostavljaju mnogi i moniji neprijatelji i teko premostive prepreke... Slobodan Miloevi je, po mom miljenju, od svih srpskih politiara u poslednjih pet decenija najvie uradio za srpski narod. Njegova generalna nacionalna politika, strategija i taktika, smatram tla je realistika i dobro je odmerena". 71 ' I posljednja nada da e se na XIV kongresu SKJ razrijeiti kriza izmeu dva koncepta preureenja Jugoslavije, od kojih su jednu zastupale Srbija i Crna Gora - stvaranje Velike Srbije i druge, zajedniki dogovor naroda i republika za demokratsko preureenje su propali. To to je delegacija SK Slovenije napustila Kongres ne slaui se sa unaprijed nametnutim rjeenjem nije uznemiravalo srpsko i crnogorsko rukovodstvo, jer je Sloveniji 31. XII1989. godine, preko SSRN Srbije upuen proglas za bojkot robe, pa je Srbija prva poela da kri jedno od osnovnih naela ustava-jedinstveno jugoslovensko trite i na sve naine tjerala Slovence da napuste Jugosaviju.72' Ve tada srpsko rukovodstvo je bilo miljenja da se pitanje odnosa u Jugo slaviji moe rijeiti jedino oruanom silom, poto je JNA bila u njihovim rukama, to najbolje ilustruje sjednica ueg rukovodstva Srbije 12. februara 1990. godine, kojoj su prisustvovali Veljko Kadijevi, savezni sekretar za narodnu odbranu, Petar Graanin, savezni sekretar za unutranje poslove, Dragutin Zelenovi, presednik vlade Srbije, Borisav Jovi,lan-predsjednitva Jugoslavije i Slobodan Miloevi predsjednik Republike Srbije, koji je torh-prilikom izjavio: "-Bie rata bogami. - Neemo dati, bogami, uzvraam ja (Borisav Jovi) Dosta smo mi ratovali i ginuli u dva svetska rata. Sada e mo rat svakako da izbegnemo!
71. Politika, 13. IX. 1991. st. 5. 72. Politika, 1X111989. st. 1.
328
329
- Nee biti rata onakvog kakav bi oni hteli - dodaje Veljko, ali e biti onakav 73 kakav mora, a to je da im ne dozvolimo da nas tuku". ' Stav rukovodstva Srbije oko buduih odluka o ustrojstvu Jugoslavije je donijet 26. III 1990. godine na sastanku "koordinacije" u Srbiji ge su uestvovali svi elni funkcioneri Srbije prilikom razmatranja "novostvorene" politike situacije, poslije IV Kongresa.Ocijenjeno je "da se ostvaruje proces raspadanja Jugoslavije na slian nain kao to se to desilo sa SKJ. Izgleda nam nezaustavljiv. Srbij a e voditi iskrenu politiku opstanka federativne Jugoslavije, ali e se spremiti da ivi i bez Jugoslavije. U eventualnom raspadu zemlje raunamo na jedinstvo sa Crnom Gor om. Makedoniju neemo da molimo. Ako ona zamoli, morae da se izvini za grehove prema rtvama iz Prvog svetskog rata (koje smatra okupatorima). Na je cilj da izbegnemo krvoprolie, da uspostavimo granicu unutar koje se nee ratovati. Van te granice rat se nee moi izbei, jer Bosna i Hercegovina nee moi da opstane kao drava, a bitka oko teritorije bez krvi teko je zamisliva. Srbija nee pristati na konfederaciju. Jedini mogui nain da se to prihvati, ali koji je neostvariv, bio bi ugovorna garancija prava srpskom narodu u drugim jugo-dravicama. Poto bi to bilo i provokativno traenje i neostvarivo, jer bi srpski narod na kraju bio izigran ak i kad bi svi na to pristali, realno Srbij a nema nikakvog razloga da prihvati konfederaciju. To nam ne moe niko nametnuti. Inae, procenjujemo da e se Jugoslavija verovatno raspasti ve vidljivom tehnologijom: republike e jednapo jedna (poev od Slovenije) doneti nove ustave, koji e biti u sukobu sa vaeim ustavom Jugoslavije, a o novom Ustavu Jugoslavije nee se postii saglasnost. Na taj nain Jugoslavija e nestati, pa e se postaviti pitanje konfederacije do koje nee doi, nego e nastati sukobi usled neslaganja srpskog naroda u Hrvatskoj i u BiH sa takvom nacionalnom pozicijom (odvajanja od matice i pretvaranja u nacionalnu manjinu). Srbija je odluila da odmah pristupi izradi novog ustava koji e biti sposoban da "pokrije" novu samostalnu srpsku dravu. Srea je to je ustavnim amandmanima na Ustav SR Srbije 28. II1989. uspostavljena dravna nadlenost SR Srbije na celoj teritor iji. Srbija mora biti spremna za predstojee dogaaje koji se nameu van njene volje.74' Dalji korak ka uspostavljanju hegemonije sprskog naroda u Jugoslaviji je uinjen djeliminim preuzimanjem Predsjednitva SFRJ, kao kolektivnog organa vrhovne komande, koji je od 15. maja 1990. godine dolaskom B. Jovia na elo ovog organa donio odluku o oduzimanju oruja teritorijalne odbrane i stavljanje pod 75 kontrolu JNA. '
73. BorisavJovi, Poslednji dani SFRJ, Politika, Beograd, 1996. st. 108. 74. BorisavJovi, citirano djelo, st. 131. -132. 75. Politika, 22. V. 1990. st. 1.
Ve 28. juna 1990. godine srpsko rukovodstvo podrava ideju o "izbacivanju" Slovenije i Hrvatske iz Jugoslavije, s tim da takvo nareenje izvri vojska. " Slobo je dao dve ideje: prvo, da se "odsecanje" Hrvatske izvri tako to e I iko - banijske ikordunske optine, koje su stvorile zajednicu, ostati sa nae strane, S tim da se tu kasnije narod referendumom izjasni da li hoe da ostane ili izae, i drugo, da se lanovi Predsednitva SFRJ iz Slovenije i Hrvatske iskljue iz glasanja o odluci, jer oni ne predstavljaju onaj deo Jgoslavije koji tu odluku donosi. Ako Bosanac bude za, onda imamo dvotreinsku veinu ... bez Hrvatske i Slovenije Jugoslavija e imati 17 miliona stanovnika, a to je za evropske prilike dovoljno".76' tab Vrhovne Komande SFRJ,3.aprila 1990 godine zbog mogueg neost varivanja SANU-istikog plana stvarana Velike Srbije predlae Predsjednitvu S FRJ mjere kojimabi se otklonila "neposredna opasnost po opstanak SFRJ" 77 ' koje su se odnosile: (1) u spaavanje naruenog ustavnog poretka suspendovanja protivustavnih pravnih akata republika; (2) ukljuivanje u program SIV-a ustavne re forme i izrade novog ustava SFRJ i (3) pravnog onemoguavanja diplomatskim i meunarodno-pravnim licima da vrljaju po naoj zemlji. Predsednitvo je veinom glasova usvojilo predloge taba Vrhovne komande SFR Jugoslavije, ali ih je SIV Ante Markovia odbacio kao "unitaristike" i "antidemokratske", ciniki tvrdei da je opasnost preuveliana."78' Skuptina Slovenije je 2. jula 1990. godine donijela "Deklaraciju o suver enosti Drave republike Slovenije"79', a 27. septembra 1990. godine usvojila ustavne amandmane XCVI ,XCVII XCVIII, 80 ' kojima je propisano da se na teritoriji Re publike Slovenije primenjuju zakoni SFRJ, ukoliko nijesu u suprotnosti sa Ustavom Republike Slovenije, i da mladii iz Slovenije slue vojni rok u svojoj Republici. I Republika Srbija zaokruuje ustavnim amandmanima IX - XLIX od 23. marta svoj ustavno-pravni status, ime je ostvarena parola "Oj Srbijo iz tri dela, ponovo e biti cela" jer je Skuptina SAP Kosovo dala saglasnost na navedene amandmane, to je bio i "formalni" razlog da se donesu amandmani, to e predstavljati "istorijski 81 datum" za Srbiju i srpski narod. ' Poto je "tenkovski" ustav Srbije donesen pod pritiskom dravnog terora uz proglaene vanredne mjere od strane Predsjednitva .1 ugoslavije na Kosovu, za isti su "saglasnost" dali pojedine ubaene grupe na samoj sjednici skuptine, jer veina delegata je bila protiv, pa su oni 6. septembra 1990.
76. Borisav Jovi citirano djelo, st. 161. \ 77. Veljko Kadijevi, Moje vienje raspada Jugoslavije, Politika, Beograd 1993, st. 107. 78. Isto. st. 109. 79. Uredni list RS, br. 28/90 80. Uredni list RS, br. 35/90 81. Borisav Jovi, Datum za istoriju, BIGZ, 1989, st. 15.
330
331
godine u Kaaniku usvojili Ustav Repblike Kosovo, poto su 2. jula usvojili "Dek laraciju o Kosovu". Djelovanje "pravne" drave najbolje su osjetili Albanci, kada je Skuptina republike Srbije donijela Zakon o prestanku rada Skuptine SAP Kosovo i Izvrnog 82 vea Skuptine SAP Kosovo '. O ustavnom osnovu ovog zakona i nain kako je donesen B. Jovi kae:"... skrenuo sam panju generalnom sekretaru da izvetaj strune slube moe biti samo pozitivan tj. daje odluka Srbije u skladu sa Ustavom SFRJ, a ako oni imaju drugaije miljenje, onda neka ga i ne daju... Jer, to se posle nikad ne moe popraviti ako ve jednom doe na sednicu. Sluba je imala pozitivno miljenje. Sve je ustavno. Drava mora da se brani svim sredstvima. To nam je bilo znaajno kao temelj". 83 ' U Hrvatskoj je poslije prvih viestranakih izbora dolo do organizovane pobune Srba, protiv nove hrvatske vlasti, Srbi su zahtijevali da se pripoje Jugo slaviji. O nastalom stanju Dobrica osi zapisuje: "Nema vie nijednog ozbiljnog razloga za postojanje Jugoslavije. Izezao je prvi razlog - ugroenost nacije od asimilacije Austrije i Turske; i drugi - idejno jedinstvo jugslovenstva ili kasnije komunizma i trei -zajednika odbrana od zajednikog neprijatelja i etvrti -jezika bliskost koja vie nita ne znai. Ostao je jedino peti razlog - ekonomski, ali je i to sumnjivo u ovolikoj ekonomskoj otvorenosti i meuzavisnosti sveta. Dakle, nema sile koja nas moe ujediniti kod raskola koji je stvoren".84' Skuptina Republike Srbije je 28. septembra 1990. godine donijela Ustav,85' gde u preambuli stoji "polazei od vekovne borbe srpskog naroda za slobodu, nje gove slobodarske, demokratske i dravotvorne tradicije, istorijskog razvoja zajednikog ivota svih naroda i narodnosti u Srbiji, reeni da ostvare demokratsku dravu srpskog naroda da bi u IV poglavlju, u lanu 72. stav. 2. predvideli da "Republika Srbija odrava veze sa Srbima koji ive izvan republike Srbije, radi ouvanja njihove nacionalne i kulturno-istorijske samosvjesnosti", a sve pod na zivom graanske drave u kojoj "drugi" imaju najvii nivo zagarantovanih ljudskih prava prema svetskim standardima. Isti postupak je primijenila i Republika Crna 86 Gora donoenjem Ustava ', ija je preambula skoro istovjetna sa navedenim ustavom, a Bonjaci su "izbaeni" iz ustava.(l 1 st.2) Ve 22. oktobra 1990. godine rukovodstvo JNA je sa rukovodstvom Srbije poelo stvarati planove o vojnom rjeavanju krize na podruju SFRJ ukoliko se po
82. Slubeni glasnik, RS, br. 33/90 83. Boorisav Jovi Poslednji dani SFRJ, Politika, Beograd 1996. st. 165. 84. Isto, st. 193. 85. Slubeni glasnik RS, br. 1190. 86. Slubeni list RCG, br. 48/92.
"njihovoj mjeri" ne ostvari plan. Planove o buduem ustrojstvu nove drave je iznio 10.11991. godine Slobodan Miloevi "u ime srpskog naroda", a Borisav Jovi "u ime Jugoslavije". Slobodan Miloevi je tom prilikom rekao: "pravo na samoopred jeljenje pripada narodima. Srpski narod polazi od toga da danas ima svoju jedinstv enu federativnu dravu i eli da kao narod odluuje sa te pozicij e o svoj oj budunosti. Srpski narod eli daivi u jednoj dravi, sa jednakim graanskim pravima, sa jednim meunarodno priznatim granicama, jednom vojskom, novcem i tritem. Ko god eli sa njim da ivi na ravnopravnoj osnovu dobrodoao je. Za nas drava moe biti unitarna ili federalna. Konfederacija nije drava i o tome kao narod ne elimo da razmiljamo. Federacija sa minimumom funkcija koje e se efikasno izvravati je najpodesniji oblikza funkcionisanje federacije. To praktino znai da mi republika ma osporavamo odcepljenje, jer to pravo njima ne pripada, nego narodima." 87 ' Borisav Jovi je u ime "Jugoslavije" rekao: "Svaki razgovor o budunosti koji polaze od politike svrenog ina, da Jugoslavije faktiki nema, neprihvatljiv je".S8' Nakon neuspjelog dogovora na ovoj sjednici, pristupilo se sprovoenju pro grama "Homogene Srbije", to se vidi iz razgovora S.MiloeviaiB. Jovia:"... Jer, kae on (misli na S. Miloevia) kada vojska jednom "pokrije" srpske teritorije u Hrvatskoj mi se vie ne bojimo raspleta jugoslovnske krize. Bez toga nita. Nama drugaiji tog dogaaja ne odgovara".89' Poslije jo jedne neuspjele sjednice Predsjednitva Jugoslavije u Sarajevu 25. II1991. godine oko budueg preureenja Jugoslavije sainjen je program "o rjeavanju jugoslovenske krize od strane JNAi srpskog rukovodstva" kada je Vrhov na komanda oruanih snaga predloila uvoenje vanrednog stanja u zemlji i traila da se njihov plan usvoji. Ovakav potez je nezapamen u istoriji: da vojska trai da izvri "dravni udar" i da joj se to odobri!. Taj tekst glasi: "Polazei od ustavne uloge i odgovornosti oruanih snaga u obezbeenju neza visnosti, suvereniteta, teritorijalne celokupnosti i ustavnog poretka Jugoslavije, u ime oruanih snaga i taba Vrhovne komande, predlaem: Prvo, odmah doneti odluku o zavoenju vanrednog stanja na celoj teritoriji SFRJ i suspendovati sva normativna akta koja su u suprotnosti sa Ustavom SFRJ i Saveznim zakonima. Drugo, doneti odluku o podizanju borbene gotovosti oruanih snaga, ukljuujui i mobilizaciju dela jedinica do nivoa koji e, prema proceni taba Vrhovne komande, garantovati spreavanje graanskog rata, uspeno suprostavljanje svakom pokuaju strane vojne intervencije i obezbeenju uslova za miran,
87. Borisav Jovi, Poslednji dani SFRJ, Politika, Beograd. 1996. st. 240. 88. Isto, st 246. 89. Borisav Jovi, Poslednji dani SFRJ, Politika, Beograd, 1996. st. 262.
332
333
demokratski i na Ustavu SFRJ i zakonima zasnovan rasplet jugoslovenske krize. Tree, hitno dovoenje naruenog sistema odbrane zemlje u ustavne okvire. Razoruanje i rasformiranje nelegalnih oruanih sastava, u skladu sa Naredbom Predsednitva SFRJ od 9. januara; potpuno relizovanje stavova i odluka Predsednitva SFRJ o rukovoenju teritorijalnom odbranom i stavljanju sistema vojne obaveze u nadlenost oruanih snaga. etvrto, hitno nastaviti politike razgovore o buduem ureenju Jugoslavije, a u republikama, ija se rukovodstva opredeljuju za odcepljenje, organizovati ref erendum, na kome e se svakom narodu pruiti mogunost za neposredno i slobod no izjanjavanje bez ikakvog diktata i majorizacije. Peto, sledei volju naroda, iskazanu na referendmu, to pre, a najkasnije u roku od est meseci, doneti ustav jugoslovenske drave; organizovati viestranake izbore i konstituisati nove organe vlasti. Budue jugoslovensko drutvo izgraivati kao parlamentarnu demokratiju viestranakog tipa, bez nametanja bilo kakvih i bilo ijih ideolokih nadzora i monopola. Jugoslavija je kao zajednika domovina svih naih naroda, stvarana u ratu, uz ogromne rtve, s toga niko od onih koji su danas na vlasti nema pravo da daje saglasnost za raspad Jugoslavije, niti da se miri sa ruilakom stihijom, kojom je zemlja zahvaena. Jugoslaviju su stvorili nai narodi i samo oni, svojom slobodno izraenom voljom, mogu da odluuju o njenoj sudbini. Oruane snage SFRJ, dune su da obezbede uslove za to. One ne prihvataju raspad Jugoslavije politikom svrenog ina i ugroavanje njenog opstanka na bilo koji drugi protivustavan nain. Svako njihovo drugaije ponaanje predstavljalo bi izdaju zemlje i najtei zloin prema narodu". 90 ' Na tekst "ultimatuma" taba Vrhovne komande je reagovao Stipe Mesi: " ...nijednu dravu jo nijesu sruili ni pitolji i majseri. Nema drave koju su pitolji sruili i nekakvo naoruavanj e stanovnitva. Amerika j e sva naoruana, svi Ameri kanci mogu imati oruje, kakvo god ele. Nemam osjeaj daje taj reim jako nesta bilan... stavljati vojsku u pripravnost, zbog toga to ovaj ili onaj ima vie pitolja treba napraviti takvu psihozu da se niko ne osjea ugroen, a to se jedino moe politikim dogovorom ... prvo ne vjerujem u taj podatak da su jedino Srbi nenaoruani. Srba najvie ima u Armiji, u policiji; po cijelom jugoslovenskom pros toru i, sad, na jednom, Srbi - jadni i emerni, nenaoruani, svi ih spopali, svi mrze 91 Srbe, svi samo gledaju ne bi li nekako zaskoili Srbe i unitili ih". ' Poto je Predsjednitvo SFRJ odbilo prijedlog za donoenje odluke o "zakon skom dravnom udaru" Veljko Kadijevi je iste veeri otputovao u Rusiji na "dogo90. Isto, 287. - 288. 91. Borisav Jovi, Poslednji dani SFRJ, Politika, Beograd, 1986. st. 298.
vor" sa Dimitrijem Jazovim, ministrom vojske Rusije, a Borisav Jovi se obratio graanima Jugoslavije preko radija i televizije. Ukazao je da "Predsednitvo SFRJ niim i nikad nije osporavalo pravo svakog naroda na samoopredeljenje, ukljuujui i odcepljenje, ali na ustavnoj i zakonskoj proceduri bez majorizacije i ugroavanja tih interesa". Zatim je iznio injenice o naoravanju po nacionalnoj i partijskoj osnovi i stvaranju republikih vojski. Preskoio je da kae da je Armija podijelila Srbima naoruanje na itavoj tertoriji SFRJ i raznim ve formiranim etnikim formacijama, koje su obuavali oficiri ba te Armije. Nakon uobiajene kritike Saveznog izvrnog vijea dao je podrku Armiji, koja zahtijeva uvoenje ratnog stanj a da bi se na taj nain "demokratski" iznalo politiko reenje, j er "Armij a nema zadatak ni nameru da se mea u politiki ivot i da utie na donoenje politikih odluka o budunosti zemlje, jer je njen zadatak da garantuje i ostvaruje mir i nor malne uslove da se na demokratski nain i na ravnopravnoj osnovi donesu odluke o politikoj budunosti zemlje i o izlasku iz krize".92' Da su navedene konstatacije iz govora Borisava Jovia neistinite ukazuje in jenica daje Armija ve imala pripremljen plan za uvoenje vojne uprave na teritor iji gdje ne ive Srbi, a kao farsa i pokrie za to je i ostavka lanova Predsjednitva B. Jovia, N. Buina i J. Kotica, a Slobodan Miloevi e izjaviti da ne priznaje vie odluke Predsjednitva SFRJ, jer nijesu legalne, a i po prvi put mu nije proao zamiljeni plan." 9 3 ) Istog dana na zatvorenom sastanku sa predsjednicima optina Srbije 16. III 1991. godine Slobodan Miloevi je najavio mogunost razgranienja sa Hrvatima. "Granice, kao to znate, uvek diktiraju jaki, nikada ne diktiraju slabi. Prema tome, osnovno je da moramo biti jaki. Mi jednostavno smatramo da je legitimno pravo i interes srpskog naroda da ivi u jednoj dravi. To je poetak i kraj. Taj legitimni interes srpskog naroda ne ugroava interese nijednog drugog naroda. Uostalom, ta e im ti Srbi koji im toliko smetaju po Kninu, po Petrinji, Glini, Lici, Baniji, Kordunu, Baranji, ako je taj problem toliki?" "A, ako treba da se tuemo" dodaje Miloevi, "bogami emo da se tuemo! Nadam se da nee biti toliko ludi da se sa nama tuku. Jer, ako ne umemo dobro da 94 radimo i privreujemo, bar emo znati dobro da se tuemo." ' Samo devet dana kasnije, 25. marta 1991. godine u Karaorevu su se sastali Franjo Tuman i Slobodan Miloevi, gdje su se sloili da rue predsjednika Saveznog izvrnog vijea Antu Markovia i "tada razgovarali o podeli Bosne. Sve
92. Politika, 18. III 1991. st. 1. 93. Politika, 18. III 1991., st. 1 - 3. 94. Slavoljub uki, Izmeu slave i anateme, Politika biografika Slobodana Miloevia, Filip Vinji, Beograd, 1994, st. 187.
334
335
to se zatim dogaalo samo su politike igre u kojima Kuan, Tuman, Miloevi, Izetbegovi, Bulatovi i Gligorov uestvuju u jalovim veanjima u Ohridu, na Bri95 onima, u Cetinju, na Brdu kraj Kranja, u Beogradu i Sarajevu". ' Poslije uspostave "pune kontrole" nad radom Predsjednitva SFRJ rukovodstvo Srbije je potovalo sve njegove odluke, jer su sada "legalne i legitimne" jer su u interesu srpskog naroda, bez obzira to je autonomija SAP Kosova ukinuta, ali je tu njegov predstavnik, a predstavnici Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Makedonije su napustili ovaj organ. Dirigentsku palicu preuzima dr. Branko Kosti, koji je graanima preporuivao novi jelovnik "korijenje", Borisav Jovi koji izjavljuje "mi nismo Rumunija, nego iza sebe imamo vojsku, policiju i narod", za kojeg e bivi predsjednik Predsjednitva Stipe Mesi rei "dogovor sa Borom Jovia je mua jarca kroz reeto". Jovan Kosti je bio broj vie u tom forumu, a Sejdo Bajramovi, zastavnik po inu, ef tombole u pritinskom bokserskom klubu, je nakon izbora na tu funkciju na prvoj sjednici pitao: "A gde u ja da spavam". Ovaj sastav je donio "jednoglasno" 4. oktobra 1991. godine odluku o prelasku Predsjednitva SFRJ za rad u uslovima neposredne ratne opasnosti. U meuvremenu je Slovenija zaokruila svoju dravnost 25. juna 1991. godine, dan prije roka koji je odreen u "deklaraciji o prijedlogu za sporazumno razdruivanje Jugoslavije"96'. Donesen je Osnovni ustav ni akt o samostalnosti i nezavisnosti Republike Slovenije.97' Sabor Republike Hr vatske je istog dana, 25. juna 1991. godine donio Ustavnu odluku o suverenosti i samostalnosti Republike Hrvatske i Deklaraciju o proglaenju suverene i samostal ne Republike Hrvatske".98' Izvrena je agresija Srbije i Crne Gore sa JNA na Sloveniju, a zatim i na Hrvatsku u cilju zauzimanja linija koja e garantovati brz rasplet jugoslovenske krize, to ukazuju zakljuci od 9. oktobra 1991. godine sa sjednice na kojoj su prisustvovali Slobodan Miloevi, Momir Bulatovi, Branko Kosti, Borisav Jovi, Veljko Kadijevi i Blagoje Adi: "1. Moramo biti spremni za vojnu opciju za ostvarivanje cilja i politikog raspleta. Ako ne budemo vojno spremni da branimo svoje ciljeve doiveemo po raz. 2. Izvesno je da vojna varijanta odbrane na dugu stazu na dostignutoj liniji borbe samo sa snagama sa kojima raspolaemo ne moe da se ostvari, nee se izdrati. Izlaz treba traiti u brzom politikom raspletu ili vojnoj akciji. Na dugu stazu
95. Isto, 96. Uredni list RS, br. 7/91. 97. Uredni list RS, br. 1. od 21. jula 1991. godine. 98. Narodne Novine RH, 31/91.
emo izgubiti. Zato treba ii na inteziviranje vojnih politikih mera, kombinovano. a/ Intenzivirati politike razgovore i preko EZ i neposredno. b/ Pokuati da se kroz mirovnu akciju EZ u to kraem roku nae reenje mirnim putem i da se tako ostvare nai ciljevi. Treba im staviti do znanja, ako bude podvala u ovoj mirovnoj akciji, da e Srbija i Crna Gora predloiti optu mobilizaciju i da e Armija biti u stanju da osujeti svako za nas neprihvativo reenje. To treba, vrlo jasno rei."99' Posljednji pokuaj da se sprijei agresija Srbije i Crne Gore je uinjen na Hakoj konferenciji 24. oktobra 1991. godine, kada su dokument koji je sastavio Ministarski savet u Briselu 27. avgusta 1991. godine prihvatile sve republike i nar odi, izuzev Srbije, da bi Crna Gora povukla saglasnost 30. oktobra 1991. godine.
IV. Pravo na samoopredjeljenje naroda podrazumijeva pravo svakog naroda da slobodno odreuje svoj politiki status - spoljni vid tog prava, i slobodan izbor privrednog, drutvenog i kulturnog razvoja - unutranji vid prava na samoopredjeljenje.Ovo pravo podrazumijeva i pravo naroda na slobodno raspolaganje svim prirodnim bogatstvom i resursima, a da su drave lanice paktova obavezne da olakavaju ostvarivanje ovog prava shodno odredbama lana 1. i 55. Povelje Organizacije Ujedinjenih Nacija. Ovo pravo se ne moe ograniiti na pojedine narode, niti je ovo pravo "potroeno", jer je u pitanju "prirodno i neotuivo pravo" to podrazumijeva pravo svakog naroda na preispitivanje svog politikog statusa kako bi neposrednim izborima, putem referenduma donio odgovarajuu odluku. U sadanjoj meunarodnoj konstaleciji snaga ostvarivanje prava na samoopredjeljenje je prihvatljivo i u dravama u kojima ive vie naroda shodno Principima VIII Helsinkog sporazuma, po kojima se ovo pravo primjenjuje i na "narode unutar suverenih drava u Evropi". Pravo na samoopredjeljenje se ne moe koristiti na nain da se razbija suverenitet drave, to znai da je nasilna secesija nedozvoljena. U Helsinkim Principima izriito se navodi da pravo na samoopred jeljenje znai priznanje unutranjeg slobodnog izbora "unutar" datog politikog jedinstva vlasti, odnosno federacije i podrazumijeva pravo na ureenje, odnosno preureenje dravno - pravnog, politikog, drutvenog i ekonomskog ureenja u okvirima datog politikog jedinstva.100'
99. Borisav Jovi, citirano djelo, st. 298. 100. Henkin, Pught, Schachter, Smit, International, Law, Casesand, Mateiiales, Secontedition. West. Publisheng COMinn, 1987, str. 279 - 292.
336
337
U skladu sa navedenim dokumentima i Odlukom skuptine Republike Bosne i Hercegovine raspisan je referendum o buduem dravno -pravnom statusu te Republike u Jugoslaviji pa su Bonjaci odluili 29, II 1992. godine da zajedno sa ostalim narodima koji ive u BiH, koju su apstinirala veina Srba, da ive u "samo stalnoj, nezavsnoj i suverenoj" dravi Bosni i Hercegovini. No, kako je 25. marta 1991. godine vepostignut dogovor u Karadorevu izmeu Srba i Hrvata o podjeli Bosne, bonjaki narod se naao u "sendviu" dvije velikodravne koncepcije. Tako je u Bosni osnovni sukob izbio na relaciji Srba i Hrvata, koji su htjeli da to vie prigrabe teritorija ove Republike. U to vrijeme "Bosna i Hercegovina je sve vie liila na Hrvatsku s kraja ljeta 1991. godine. Svaki dan se postavljaju nove barikade i otvaraju nova arita. Geografija je htjela da se i u veini sadanjih bosansko hercegovakih ratita, tuku uglavnom Srbi i Hrvati".101' Prije izbijanja rata u Bosni i Hercegovini izvreno je naoruavanje srpskog naroda od strane najviih dravnih organa Jugoslavije, Srbije i Crne Gore. Aurirani su planovi kako bi se Bosna i Hercegovina od strane pripadnika "koljakih" formacija to prije zarobila. Egzekutor svega ovoga e biti Srpska demokratska stranka, koja je samo sprovodila SANU-istike ideje u sprovoenju planova "RAM" "DRINA" i "KUPA". Naoruavanje je vreno javno o emu je raspravljalo i Savezno izvrno vijee, kada je Ante Markovi iznio podatke-naredbe Slobodanu Miloeviu, pred sjedniku SDS Radovanu Karadiu da se za naoruanje Teritorijalne odbrane koje je jednostranim aktom Predsjednitva SFRJ oduzeto narodu i podijeljeno Srbima u Bosni i Hercegovini u cilju relizacije plana "RAM -Program Velike Srbije i izjavio da se JNA ukljuila u rat i da dri stranu Srbije".102' Naoruavanje Srba u Bosni i Herce govini je intenzivnije poslije referenduma, kojim je odlueno o suverenosti Bosne i Hercegovine. "Prema nepotpunim podacima Press - centra Armije Bosne i Hercego vine (od maja 1993.) opremom JNA naoruano je 50.400 ljudi (Srba), odnosno pune etiri divizije sa 200 tenkova, 150 oklopnih transportera, 400 tekih topova, 800 minobacaaibestrzajnih topova. Republika Srbijaje dodatno opremilajo oko 42.000 ljudi, odnosno tri samostalne divizije. U tom kontigentu je, na primjer, isporueno: 1017 mitraljeza kalibra 7,62 mm, 216 mitraljeza, 12,7 mm, 162 bestrzajna topa, 441 minobacaa, 54 topa kalibra 76 i 100 mm, 36 haubica od 122 mm, 54 viecevna raketna bacaa od 128 i 262 mm, 90 protivavionskih topova (PAT) od 20, 30,40, 57mm, 96 103 srednjih tenkova, 30 samohotkih i 18 oklopnih vozila". ' Za razliku od bonjakog naroda, srpski narod u Bosni i Hercegovini nije
101. U.O. Umourike,Self,Determination in intemationalaw, Arshon Books, 102. Vreme, br. 75, 30. III 1992, st. 7. 1972,st.3-27.
potovao odredbe utvrenog meunarodno -pravnog poretka, pa su poslanici Klu ba Srpske demokratske Stranke i Srpskog pokreta obnove 24. oktobra 1991. godine donijeli Odluku o osnivanju "Skuptine srpskog naroda Bosni i Hercegovini" i Odluku "o statusu funkcionera, rukovodeih radnika i drugih radnika u republikim 1(14 dravnim organima" . ' Na teritoriji Bosne i Hercegovine SDS j e ignorisala of icij elnu vlast, jer su lokalne voe SDS pod patronatom centrale te stranke, a uz blagoslov i nareenja iz Beograda stvorili paradravne formacije, formirali etnike odrede, vrile obuku etnikih jedinica, a pri tome su im pomagali "Reformisti" koji su se na sve naine zalagali za "sanuistiku" Jugoslaviju. Bosna i Hercegovina je bila kantonizirana, republika vlast se nije priznavala, pa je 21. novembra 1991. godine donesena Odluka o verifikaciji proglaenih "srpskih autonomnih oblasti u Bosni i Hercegovini: "Autonomna regija Krajina", "SAO Hercegovina", "SAO Romanijsko - Biranska", "SAO Semberija" i "SAO Sjeverna Bosna" i odluka o teritoriji optina, mjesnih zajednica i naseljenih mjesta u Bosni i Herce govini koje se smatraju teritorijom drave Jugoslavije".105' Na "plebisctu" srpskog naroda odranom 9. novembra 1991 godine, kojim je odlueno da se moe raditi sve u interesu "Velike Srbije" donijeta je 21. novembra 1991. godine i "Odluka o formiranju republike srpskog naroda" i "Odluka o osta janju srpskog naroda u zajednikoj jugoslovenskoj dravi", a formalno proglaenje "republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine" je izvreno 9. januara 1992. god ine". 106 ' Usvajanjem navedenih odluka sve legalne institucije su prestale da f unkcioniu im je srpski narod u Bosni i Hercegovini ostvario "pravo na samoopred jeljenje" i pozvao Jugoslovensku narodnu armiju da titi srpski narod i njihovu dravu U tom cilju je do 19. marta 1992. godine na teritoriji "Bosne i Hercegovine u komandama, jedinicama i ustanovama druge i etvrte vojne oblasti i paradravnim formacijama tzv. srpskih autonomnih oblasti, uglavnom, zavrena mobilizacija, naoruavanja i opremanja "vojnih obveznika" srpske nacionalnosti.107' Najvii vojni organi SFRJ su sredinom 1990. godine donijeli naredbu da se cjelokupno naoruanje i oprema iz svih privrednih, drutvenih i dravnih ustanova preda republikim tabovima teritorijalne odbrane, da bi poetkom 1991. godine celokupno to naoruanje bilo pod kontrolom JNA. Naoruanje od strane JNA je dijeljeno iskljuivo Srbima i Crnogorcima, zatim se pristupilo penzionisanju visok ih oficira, te je na taj nain oien armijski vrh od kadrova nesrpske nacionalnosti.
104. Politika, 25. X. 1991. st. 3. 105. Politika, 22. XI1991. st. 3. 106. Politika, 10.1. 1992. st. 1. 107. M. Kreso, injenice koje ukazuju na agresiju na Republiku BiH od strane Savezne Republike Jugoslavije i njenih pomagaa, Sarajevo, 1993, st. 6.
103. Dr.Smail eki, Agresija na Bosnu i genocid nad Bonjacima, 1991. - 1993, Ljiljan, Sarajevo, 1994. st. 40 - 43.
338
339
"Na teritoriji BiH je izvrena najvea koncetracija vojne sile na svijetu na takvom uskom prostoru. Istovremeno, JNA je pod svoju komandu stavila sve militantne, faistike formacije iz Srbije i Crne Gore, ukljuujui i vojne formacije SDS. Vojni kadar koji je komandovao u Bosni je bio iz sastava JNA: general pukovnik Milutin Kukanjac, komandant II vojne oblasti; general major Vojislav urevac, koman dant IV sarajevskog korpusa, general major Tihomir Tali. komandant V. Banjalukog korpusa; general major piro Ninkovi, komandant korpusa Biha; pukovnik Branko ovagovi, komandant V. vazduhoplovnog korpusa; general major Milan Nedeljkovi, komandant XVII korpusa Tuzla, general major Ratko Mladi, komandant Kninskog korpusa, general major Momilo Perii, koman dant korpusa Bilee (sada naelnik generaltaba vojske Jugoslavije); general puk ovnik Pavle Strugar, komandant IV vojne oblasti.1081 Jo prije poetka rata JNA je zauzela sve znaajne vitalne objekte, kako bi stekla vojnu prednost, kontrolisala puteve i eljeznice i blokirala cjelokupnu Bosnu i Hercegovinu, ukopala artiljerijs ko naoruanje i izvrila mobilizaciju stanovnitva i rasporedila ih na poloaje, dok je opsadiranim gradovima prekinut dotok hrane, vode i struje. U pomo su im stigle snage iz Srbije i Crne Gore i uz svestranu pomo avijacije koristei zapaljiva oruja, zapalili su zgradu Skuptine i Vlade BiH, orjentalni institut, biblioteke, eljeznike stanice, sportski centar "Zetra" i "Skenderija" i dr. Radovan Karadi je naredio da se na teritoriji Bosne i Hercegovine formira ju oruane formacije i naorua cjelokupni srpski narod uz saradnju sa JNA, koja je trebala da obezbijedi znaajne komunikacije na rijekama. Donesena je odluka o formiranju "dobrovoljakih" jedinica u BiH, uz saglasnost Predsjednitva SFRJ, a realizaciju je izvrio naelnik general taba JNA Blagoje Adi 25. marta 1992. godine koji je postavio sledei zadatak:"U to kraem roku pristupiti formiranju tabova, odreda i brigada, dobrovoljakih jedinica smanjenog sastava i njihovoj adekvatnoj popuni stareinskim kadrom iz JNA i naoruavanjem i opremom. Sve "dobrovoljake sastave" "vojno organizovati i povezati sa komandama JNA u zoni njihove odgovornosti".109' Znaajan doprinos u agresiji na Bosnu i Hercegovinu su zauzimale i, paradravne vojne formacije iz Srbije i Crne Gore i to: "arkanovci" jedinice eljka Ranjatovia Arkana, pod patronatom Socijalistike partije Srbije; "eeljovci", odnosnojediniceVojislavaSeelja, Srpske radikalne stranke; "Beli orlovi" jedinice Mirka Jovia, Srpske narodne obnove, "rojalisti" jedinice Mihajla Mlaenovia, srpski rojalistiki blok, "srpska garda", jedinice S.Lainovia; "vukovarci"; specijalci
108. Arhiv Instituta za istraivanje zloina protiv ovenosti i meunarodnogprava u Sarajevu (AIIZ), Dnevni izvjetaj br. 7. 1. V. 1992. 109. Slobodna Bosna, br. 3 14. X. 1991.st. 4.
Saveznog sekretarijata unutranjih poslova; "martievci"; "dobrovoljci" proetnike organizacije iz Srbije i Crne Gore. Pored navedenih paradravnih organizacija koje su vrile masovne pokolje i zloine znaajna mjesta su zauzimala i "Srpski sokolovi", jedinice Narodne stranke Crne Gore i jedinica Dragosava Bokana - gvozdeni puk "Pavle urii". Od svog formiranja Savez komunista - Pokret za Jugoslaviju je naoruavao srpske oruane formacije i Srbe na itavoj teritoriji Bosne i Hercegovine. Ta politika partija koja se formirala poslije raspada XIV kongresa SKJ okupila je u svojim redovima oficire i graanska lica na slubi u JNA, znaajan broj borakih organizacija, savez rezervnih vojnih starjeina, sve one koji su podravali SANUistiku politiku. Ova partija je u saradnji sa najviim rukovodstvom SFRJ formirala posebne jedinice pod rukovodstvom JNA i uestvovala u planiranju, pripremanju i izvoenju agresije na Bosnu i Hercegovinu, a ideolog ove partije je bila Mirjana Markovi, supruga Slobodana Miloevia. Pored ovih formacija znaajnu ulogu su imali i plaenici iz Ukrajine, Rusije i Rumunije, koji su dovoeni na front u Bosni i Hercegovini preko agencije koju je osnovao Vojislav eelj.U prvoj polovini 1992. godine bilo je samo oko Sarajeva 600 Rumuna, 200 Rusa, 2.500 ruskih plaenika i oko 400 Kozaka.110' Za sve ovo vrijeme Bonjaci su bili uglavnom pasivni. Ta pasivnost se ogled ala u tome to su ekali da se sprovede referendum o dravno - pravnom statusu Bosne i Hercegovine, jer su Srbi jedva ekali da u to vrijeme bukne poar, kako se referendum ne bi sproveo to bi bilo katastrofalan ishod, jer od referenduma je zavisilo meunarodno priznanje Bosne i Hercegovine kao suverene drave. Poetak rata u Bosni i Hercegovini je poeo napadom na Sarajevo kada je general srpske vojske Ratko Mladi komandovao "raspameivanje": "Jankoviu, jo jednu ispalite na zgradu Predsjednitva. Mi smo ve zavrili,generale. uje ti!Jo jednu. Gaaj. Raspametiti ih treba. Ko je to? Turci po Veluiima, tamo i onako nema puno Srba... Ali generale... uje to govorim. Turci. Raspametiti ih treba! Punih sedam asova general Mladi je komandovao "RASPAMEI VANJE"! Unititi, razoriti sve, zgradeûlie, ljude, razum, duu. Milosti ni za koga. Koliko je samo ece te noi mentalno ranjeno, koliko je kosa posijedilo, mrnje posijano, ljudskih bia unesreeno, truda uniteno... Razlog? Mladi nije rukovodio odbranom, nije ni napadao vojne ciljeve. Meta su bili Sarajevo i zajedniki ivot u njemu... Kada grad bude dovoljno razoren
110. Dr. Smail eki, citirano djelo, st. 221.
340
341
a predratne Sarajlije odu, poginu, umru ili se odreknu zajednikog ivota - projekat 111 e biti zavren". ' Napad na Sarajevo je poeo 5.IV.1992.godine,drugog dana ra mazanskog bajrama, a istovremeno su napadnuti ostali gradovi u itavoj BiH. Bilo je jasno "ko je agresor i kakva je uloga jedinca u koje se metastazom, deformisala nekadanja JNA. Jasno je ko ima avijaciju,tenkove,jasno je odakle granate i munici ja, ko organizuje logistiku, jasno je ko su oni to preko niana gledaju na pola miliona ljudi pred sobom, ekajui da im onaj nacionalni lider, kome su pamet i duu zaloili, naredi da ospu ognjem, jasno je ko zapali Fou, ko sagori Kupres, ko pokla djecu slastiara i burekdija u Bijeljini, jasno je ko ubi mladia dok je u dvoritu igrao koarku, jasno je od koga i pred kim bjee hiljade i hiljade, iz svojih domova, sve ostavljajui, samo da bi glavu na ramenima iznijeli, jasno je i da to nije RAT-nego prosto agresija, pokolj ..."112) Naredbodavci agresije i svega to nije ljudsko su lica "...koja su eznula za epskom slavom. Psihijatar je zaguslao mitral jeskim rafalima, ekspirolog se dohvatio noa, a pjesnici haubica."113' inei zlodjela nezabiljeena u dosadanjoj istoriji, tvorci mraka i genocida uporno "ponavljaju" sanuistiku tezu o "ugroenosti" srpstva i da je u tom "svetom" cilju sve dozvoljeno. Treba utrijeti svaki duh Bosne, da se dokae daje zajedniki ivot sa "Turcima" nemogu i da se pokae svijetu ko je na granici "islamskog" fundamentalizma. O toj monstruoznosti najbolje govori primjer Brkog: "...u Brko ulaze specijalci, koji odmah ubijaju nekoliko stotina ljudi u zgradi policije...Dva dana kasnije etnici prelaze rijeku Brku i ulaze u prigradska musli manska naselja ...U podrumu pronalaze 600 ljudi koje likvidiraju na licu mjesta, a ostale odvode u Bijelu damiju u Kolobari..., gdje ih maltretiraju, batinaju, a potom ubijaju....Od 5.do 25.svibnja na tim trima mjestima ubijeno je na najmonstruozniji nain 2.000 ljudi, a zloin je nastavljen 12. lipnja, kada je izvrena jo jedna masovna egzekucija Muslimana u Luci-nekoliko stotina to ustrijeljenih to zaklanih mukaraca, ena i djece. Kako se radilo o drugom danu Bajrama, etnici su za svoje rtve prilikom klanja govorili daje to "kurban (kurbani su vjerske rtve, ovce koje za vrijeme Bajrama kolju Muslimani, a meso dijele sirotinji). Inae, leevi (kojih je samo u Luci bilo vie od 3.000) uklanjani su tako to su odneseni u oblinu tvornicu stone hrane i tamo bacani u takozvanu kafileriju, stroj koji tvari za proizvodnju te hrane u najsitnije komadie. Tako ne postoji ni jedna masovna grobnica rtava etnikog zloina."114' Opet se pokazalo da je istorija repriza dogaaja, te da je genocid nad
111. Zeljko Vukovi, Ubijanje Sarajevo, Kron, Podgorica, 1992. st. 13. 112. Feri Muhi:" Slugama pripada slava",Nedjelja,21 .IV. 1992. 113. Slobodan Blagojevi'Pjesnici haubica u potrazi za epskom slavom" "Neelja", 114. Joko Dadi,"Nedeljna dalmacija",7. listopad 1992. st.31 24.VI92
Bonjacima vren u istim mjestima sa veom.estinom nego za vrijeme drugog svjetskog rata. Glavna stratita Bonjaka su bila dolina rijeke Drine i optine Bijeljina, Zvornik, Bratunac, Srebrenica, Vlasenica, Viegrad, Foa, Cajnie, Rudo i Gorade; istona Hercegovina: Bilea, Trebinje, Gacko, Nevesinje, Kalinovik, Ljubinje i Stolac; podruje oko Sarajeva: Vogoe, Ilija, Ilida, Trnovo, Hadii, Pale, Sokolac, Han Pijesak i Rogatica; podruje Bosanske krajine: Kulen Vakuf, Kotor Varo, Bosanska Krupa, Klju, Sanski Most, Prijedor, Prnjavor, Celinac, Banja Luka, Bosanski Novi, Bosanska Gradika, a u Posavini Brko, Oraje, Derventa i Gradac. U centralnoj Bosni genocid je vren u Donjem Vakufu, Mrkonji Gradu, Jajcu, ipovu, Doboju i Teslicu. Taj genocid se ogledao u organizovanom ubijanju, masakriranju i klanju, pljaki i unitavanju imovine, etnikom ienju, muenju, silovanju ena i evojaka i evojica, nasilnoj deportaciji u koncentracione logore, na prinudan rad, na nasilno pokrtavanje Bonjaka, nehumano postupanje sa ran jenicima i civilima, ruenje zdravstvenih ustanova, kulturnih i vjerskih spomenika, razaranje gradova i sela, unitavanje infrastrukturnih objekata, posebno dalekovo da i rezervoara za vodu i prirodnih resursa, uma, vodotokova, rudnika i si. Prema podacima Komisije Predsjednitva RBIH za prikupljanje injenica o ratnim zloinima u avgustu 1992. godine, broj ubijenih i raseljenih izgleda ovako: "- Prognanih i raseljenih lica u BIH bilo je preko 1,8 miliona; - onihkoji se nalaze u konc - logorima (uglavnom Muslimani) bilo je 130.000; -100.000 graana (opet uglavnom Muslimana) je deportovano sa tzv. istih srpskih teritorija u druge zemlje; - za samo pet mjeseci agresije ranjeno je 200.000 stanovnika BIH, a od toga je preko 150.000 lakih i teih invalida; - u genocidnim akcijama ubijeno je preko 60.000 stanovnika ..." u5) "Samo u januaru 1993, od gladi je umrlo 214 Sarajlija. Brojke o poginulim i ranjenim od granata i metaka odavno ne uzbuuju. -Dnevni prosjek od dvadesetak poginulih i jo dva do tri puta vie ranjenih - ma koliko bio stravian - postao je "hladna" vijest. Brojke o stradalim od bolesti, o duevno ranjenim - i nema. A izgubljena etinstva, razorena srodstva, prijateljstva, ne spominju se. Ima li ivota prije smrti u najveem koncentracionom logoru na planeti?" 116 ' U Bosni i Hercegovini je do 22. avgusta 1992. godine formirano 159 koncen tracionih logora i zatvora, od ega 14 u Srbiji i Crnoj Gori, to znai 173. logora i 117 zatvora. ' Kroz te logore i zatvore je prolo 260.000 ljudi, u kojima zarobljenici nijesu imali ni elementarne uslove za ivot gde je puno njih zbog nedostatka vazduha i vode
115. Nijaz Durakovi, Prokletstvo Muslimana, 116. Zeljko Vukovi, citirano djelo, st. 15. 117. Nijaz Durakovi, citirano djelo, st. 222. Osloboenje, Sarajevo, 1993, st. 220.
342
343
poumiralo. U logorima su vrena razna ispitivanja nad Bonjacima, ge se sa njima eksperimentisalo kao sa kuniima. Logoraima su etnici urezivali krstove i slovo "U", po rukama na elu i licu a poslije toga im sole rane, gase cigarete po njihovom tijelu, stavljaju noeve pod usta i pod vrat prijetei klanjem, guraju im eljezne ipke u usta, bacaju u vatru, bodu bajonetima, lome im zube, pljakaju novac, nakit i dr., prisiljav aju ih da liu krv po podovima sportskih hala, da se krste, pjevaju etnike pjesme, psuju muslimanske svetinje, da gutaju parad stakla, roku kao svinje, jedu odpuke cigareta, prisiljavaju mukarce na protuprirodne bludne radnje u prisustvu svojih zatoenika, odvode ih na prisilan rad pri kopanju rovova.115' Poto Bosna nije mogla biti poraena i podijeljena, ona je -zaklana. U istoriji ne postoje zloini takvog sadistikog iivljavanja jednog naroda nad drugim. Kao primjer navodimo ispovijest jedne Bonjakinje: "... Trideset i pet mi je godina. Onom drugom, tek roenom sinu, dala sam ime Dihad. Da ne zaboravi amanet majin - osvetu. Kad sam ga prvi put podojila rekla sam mu: zaboravi li saprelo te ovo mlijeko. Dabogda!. Varate se. Srbi su me nauili mrziti. U zadnja dva mjeseca u meni nema nieg. Ni bola, ni gorine. Samo mrnja, ecu sam, takorei do jue, uila ljubavi. Tako je. Profesorica sam knjievnosti, roena i zamalo umrla u Ilijau. Moj ak, komijin jedinac Zoran, pomokri mi se u usta. Dok su se bradate vuciba tine grohotom smijale, rekao mije: "Ni zato i nisi drugo, smrdljiva bulo"... Neznam da li sam prije ula krik ili osjetila udarac. Kolega, profesor fizike, je izbezumljeno vritao "ustaa, ustaa..." I udarao. Kud god je stigao. Na bol sam otupjela. Ali dua. Boli. Uila ih ljubavi, a oni se spremali i vaspitavali da unite sve to nije pravo slavno. Dihad - rat. Samo tako". 119 ' PremaVpodacima koje je objavilo Srpsko graansko vijee, poslije prekida rata iz Sarajeva, u Bosni i Hercegovini je u toku rata ivot izgubilo 250.000 graana, od toga je 17.000 civila ubijeno bombardovanjem civilnih ciljeva. Ranjeno je 34.000 djece, od toga u Sarajevu 15.000, a blizu 2.000 djece su postali invalidi. Vie hiljada ljudi bilo je zateeno u 378. logora i zatvora. Srueno je 1.200 damija, 171 katolika crkva, 10 pravoslavnih bogomolja i 4 sinagoge. U ratu su stradala mnoga sela, biblioteke i kole. Agencija koja se bavila prikupljanjem podataka iz BIH pri Ujed injenju nacijama javlja daje dvije treine od 4,3 miliona itelja BIH osjetilo posl jedice rata. Unutar same BIH, njih oko 1,3 miliona su izbjeglice, a vie od milion stanovnika BIH je raseljeno po mnogim evropskim i vanevropskim zemljama. Pored velikog broja ubijenih i ranjenih nestalo je vie od 30.000 ljudi. O njihovoj sudbini se nezna mnogo, ali se predpostavlja da su poginuli.120'
118. Isto, st. 224. 119. Zeljko Vukovi, citirano djelo, st. 134. 120. Onogot standard, "Opomena istorije" 1996. st. 14.
V. Raspadom Jugoslavije Bonjaci u Srbiji i Crnoj Gori su obespravljeni na podrujima nacionalnog identiteta, graanskog suvereniteta i linog integriteta. Umjesto nacionalne, vjerske i ekonomske ravnopravnosti poelo se sa ostvarivan jem svesrpstva. Vlast je primjenjivala gebelsko - staljinistiki metod olien u ve likom neskladu rijei i djela, govorei da je Savezna Republika Jugoslavija (SRJ) "najdemokratskija drava na svijetu" premda je praksa to apsolutno demantovala, jer brojni primjeri su dokazali da je bonjaki narod obespravljen na svim poljima. Postupci nasilja i uznemiravanja su postali svakodnevni, od otputanja sa posla, unitenja imovine, pretresa kua, miniranja radnji, otmica, ubistava, etnikog ienja, davanja naoruanja pravoslavnim stanovnicima i dr. Pored vlasti, i opozicija je bila na istim gleditima oko poloaja Bonjaka u SRJ. Kao primjer navodimo izjavu Vuka Drakovia na predizbornom mitingu u Novom Pazaru: "Presei emo vor poput Aleksandra Makedonskog da bi smo mogli dalje i oistiti ir koji ve dugo mui utrobu Srbije ... Kad Srpski pokret obnove doe na vlast, Srbijom e leprati samo jedna zastava - srpska, a svaki onaj ko uzme drugu, ostae i bez zastave i bez ruke". A njegov najblii saradnik, Milan Komneni, poruuj e Bonj acima da se o "pesnicu srpskog naroda moe slomiti itav Balkan, a kamo li jedna oblast".121' Bonjacima Sanaka je bila namijenjena ista sudbina kao i prethodnim gen eracijama, jer su se nali na "meti" velikodrane srpske politike. Naime, Sandak je kao jedinstvena politika, ekonomska i vojna oblast, osnovan formiranjem Zemal jsko Antifaistikog Vijea Narodnog Osloboenja Sanaka 20.XII 1943.godine u Pljevljima.122' Ova odluka je potvrena odlukama II zasjedanja AVNOJ-a,kada je 123 prejudiciran poloaj Sanaka nakon osloboenja kao autonomna individualnost. ' Poslije navedenih odluka AVNOJ-a Crna Gora je bila ivotno zainteresovana da itava teritorija Sandaka bude prikljuena Republici Crnoj Gori. 124 ' Umjesto da Sandak bude posebna federalna jedinica, Predsjednitvo AVNOJ-a, 21.11 1945 godine, je predloilo da se teritorija Sanaka podijeli izmeu Srbije i Crne Gore u granicama iz 1912.godine, te je 29.111.1945 godine, odlukom ZAVNOJ Sandak likvidiran kao posebna administrativna jedinica.125' Slinu sudbinu doivjeli su i Bonjaci u Bosni i Hercegovini, Proglasom
121. Slobodan uki, citirano djelo, st. 159 - 16o. 122.L.Gerkovi,Dokumentiorazvojunarodnevlasti.Informator, 123.ArhivCKSKJ,FONDAVNOJ,1943l52 124. Isto, 1944/45. 125. Isto, 194512.
Zagreb,
1969,
st 179-180.
344
345
Antifaistikog vijea narodnog osloboenja Jugoslavije, iz Bihaa 26. - 27. XII 1942. godine, pozvani su narodi Jugoslavije: Hrvati, Slovenci, Muslimani, Crnogor ci i Srbi na zajedniku borbu protiv okupatora 126 ', a samo godinu dana docnije su izbrisani kao narod. 127 ' Do kraja 1990. godine sve republike i narodi su se izjasnili oko svog budueg opstanka u novoj dravi, jer j e SFRJ bila u raspadanju. Tako je u Sloveniji decembra 1990. godine odran referendum, a u Hrvatskoj maja 1990. godine, te su obje ove republike 25. juna 1990. godine donijele deklaracije o nezavisnosti, dok je referen dumom u Makedoniji, septembra 1991. godine odlueno da Makedonija bude nezavisna drava u okviru asocijacije jugoslovenskih drava. Bosna i Hercegovina je Rezolucijom o suverenosti od 14. X. 1991. godine proglasila samostalnost. Srbija i Crna Gora su poli od "Osnova za ureenje odnosa u Jugoslaviji" tzv."Beogradske inicijative" nudei ravnopravnost naroda, republika i graana, koje su usvojili parlamenti Srbije i Crne Gore. Poto su etiri od est republika proglasile samostalnost, a Srbija i Crna Gora i dalje eljele da pod nazivom SFRJ nastave svoje postojanje, bonjaki narod u Sandaku je na referendumu odranom 25 27. X 1991. glasao za autonomiju Sandaka, kao jedino ispravno i optimalno rjeenje. Na referendumsko pitanje "da li ste za potpunu politiku i teritorijalnu autonomiju Sandaka, s pravom prikljuenja jednoj od suverenih republika", glasalo je 183.302 glasaa, odnosno 98,85%, ili 69,39% graana. 128 ' Na osnovu ovako izraene volje bonjakog naroda u Sandaku, a zbog opasnosti da bude asmiliran ili etniki oien, Skuptina Muslimanskog Naciona lnog Vijea Sandaka (MNVS) je na sjednici 11. januara 1991. godine donijela odluku da se u Sandaku uspostavi specijalni status, kao oblik ostvarivanja prava na samoopredjeljenje. Ovaj zahtjev je zastupala delegacija MNVS na Mirovnoj konferenciji o Jugoslaviji u Londonu 26. - 28. VIII 1992. godine i na Mirovnoj konferenciji u enevi 16. -18. IX. 1992. godine i 18. - 20. XI. 1992. godine. Konaan tekst Memoranduma o uspostavljanju specijalnog statusa za Sandak (Memoran dum) je usvojila Skuptina MNVS 6. VI. 1993. godine u Novom Pazaru. 129 ' Na ovaj nain bonjaki narod u Sandaku je elio: 1.) da se na pravilan i miran nain rijei status bonjakog naroda Sandaka; 2.) da se da doprinos uspostavljanju trajnog mira i sigurnosti u Evropi; 3.) da
126. R.Mitrovi, M.Srdi, 127. Isto, st. 19. 128. Sandak Muslims, Legal Status, 129. Sandak, br. 23193, st. 24. - 35. 11 Ustavi i ustavna dokumenta, Socijalistike Jugoslavije, 1942-1982. godine, Nauna knjiga, Beograd, 1987. st. 7-17.
se doprinese demokratizaiji odnosa, kao jednog od uslova za meunarodno priznan je SRJ i ukidanju sankcija, pri emu bi Sandak postao znaajan inilac mira i stabilnosti.
T E P H T O P H J E CJEBEPOMCTOMHE UPHE T O P E H j y r 0 3 A n A f l H E CPBHJE 3A k o j e ce M E M O P A H A V M O M " TPAHitf CflEUMJAJlHH C T A T V C

4 AAMMHHCTPATMBHA KAPTA
riEfEHflE 3M*+ flPJKABHA F 1 P A H K I 4 A FPAHH11A W3Mfcy

UPHE TOPE M CPBMJE
AJ1EAHHJA
rpAHUUA OnUJTMHE
346
347
Ovo potvruje i preambula Memoranduma gdjee stoji da Bonjaci Sandaka ele da svoja prava ostvare mirnim i demokratskim putem, u skladu sa vaeim meunarodnim dokumentima. Na ovaj nain se pokazalo daje bonjaki narod svjestan narod, jer nijednim svojim postupkom nije elio izazivanje bilo kakvog konflikta, a u to vrijeme u Sandaku je voen psiholoki rat u cilju destabilizacije Sandaka. Zahtjev za uspostavljanje specijalnog statusa za Sandak na teritoriji SRJ podrazumijeva postojanje organa Sandaka: Skuptine, Guvernera i Vlade, neza visno sudstvo i organe uprave u skladu sa Ustavom Sandka, kojim e se zajedno sa Ustavom SRJ garantovati ljudska prava po najviim standardima prihvaenim meunarodno-pravnim dokumentima. Teritorija na koju se odnosi specijalni status su optine Novi Pazar, Sjenica, Tutin, Prijepolje, Nova Varo, Priboj, Bijelo Polje, Berane, Plav i Roaje. Teritorija optina u Republici Srbiji za koje se trai specijalni status je 4.499 km2, to ini 5,1% teritorije, sa ukupno 257.849 stanovnika, ili 2,6% stanovnika Srbije. Prema popisu iz 1991 godine na ovoj teritoriji je ivjelo 257.849 stanovnika, od kojih Bonjaka ima 155.540 ili 60,3%, Srba 95.546 ili 37,1%, Crnogoraca 2.000 ili 0,8% i ostalih 2.358 ili 0,9%. Bonjaci su veinsko stanovnitvo u Tutinu 94,4%, Sjenici 76,1%, Novom Pazaru 75,45. U Novoj Varoi procenat Bonjaka je 8,5%, u Priboju 30,4% i u Prijepolju 43,4%. Tabelarno bi izgledalo ovako: Ukupno OPTINE stanov nitvo 1. Nova Varo 21.812 2. Novi Pazar 85.249 3. Priboj 35.951 4. Prijepolje 46.525 5. Sjenica 33.681 6. Tutin 34.631 UKUPNO: c;
br0
talih 6.943 ili 3,8%. Bonjaci su veinsko stanovnitvo u Roajama 87,9 % i Plavu 58,0 %. U Andrijevici je procenat Bonjaka 0,5%,u Beranama 30,2%, u Bijelom Polju 41,6% i Pljevljima 17,6% Tabelarno bi izgledalo ovako: Ukupno OPTINE stanov nitvo 1. Andrijevica 2. Berane 3. Bijelo Polje 4. Plav 5. Pljevlja 6. Roaje Srbi broj % Crnogorci broj % Bonjaci broj % Jugosloveni Ostali broj 71 706 326 100 818 139 % broj %
6.696 5.638 38.953 22.995 55.268 27.204 19.305 3.519 29.593 21.916 22.976 1.528
0.5 31 84.2 907 13.5 59.0 4.482 7.3 11.7469 30.2 49.2 4.184 7.6 22.977 41.6 1.4 11.199 58.0 18.2 278 55.3 9.592 24.2 6.964 17.6 162 0.7 19.983 87.00 6.6 45.3 17.965 9.8 72.923 39.9
1.1 49 0.7 1.8 0.6 0.5 2.1 0.6 641 1.7 577 1.8 4.20321.9 303 0.8 1.164 5.1
UKUPNO: 182.791 82.00
2.160 1.2 6.943 3.8
i % 88.4 22.4 65.1 53.2 22.4 4.2 37.1
Crnoj>orci broj 173 232 758 717 77 43 2000 % 0.8 0.3 2.1 1.6 0.2 0.1 0.8
Bonjaci broj 1.857 64.251 10.927 20.200 25.633 32.672 % 8.5 75.4 30.4 43.4 76.1 94.4
Jugosloveni Ostali broj 348 700 534 423 216 184 % broj 1.6 0.8 1.5 0.9 0.7 0.5 %
19.284 19.064 23.421 24.770 7.546 1.461
150' 0.7 1.002 1.1 311 0.9 415 0.9 209 0.6 271 0.8
257.849 95.546
155.540 60.3
2.405 0.9 2.358 0.9
Teritorija est crnogorskih optina koje su obuhvaene Memorandumom je 4.188 km2, to je 30,3% teritorije Crne Gore. Po popisu iz 1991 godine na ovoj teritoriji je ivjelo 182.791 stanovnika,ili 29,72% stanovnika Crne Gore,od ega Bonjaka 72.923, ili 39,9%,Crnogoraca 82.800,ili 45,3%,Srba 17.965 ili 9,8% i os348
Prema odredbama Memoranduma u Sanaku bi se garantovala graanska i nacionalna prava utvrena sljedeim meunarodno pravnim dokumentima: Univerzalnom deklaracijom o pravima ovjeka iz 1948; Meunarodnim paktom o graanskim i politikim pravima iz 1966. godine; Meunarodnim paktom o ekon omskim, socijalnim i kutlurnim pravima iz 1966. godine; Deklaracijom o ukidanju svih oblika nesnoljivosti i diskriminacije na temelju vjere i uvjerenja iz 1981. go dine; Meunarodnom konvencijom o ukidanju svih oblika rasne diskriminacija iz 1965. godine; Meunarodnom konvencijom o spreavanju i kanjavanju zloina genocida iz 1948. godine; Konvencijom o pravima djeteta iz 1959. godine; Meuna rodnom konvencijom o ukidanju svih obika diskriminacije ena iz 1979. godine; Deklaracijom o ukidanju muenja i drugih oblika okrutnog, neljudskog i poniavajueg postupanja i kanjavanja iz 1975. godine; Stokholmskom deklaraci jom o ljudskoj okolini iz 1972. godine; Konvencijom o pravnom poloaju izbjeglica iz 1951. godine; Zavrnim aktom konferencije o sigurnosti i saradnji u Evropi iz 1975. godine; Parikom poveljom za novu Evropu i drugim dokumentima KESSa koja se odnosi na ljudsku dimenziju; Konferencije Savjeta Evrope za zatitu ljudskih prava sa prateim protokolima i Nacrtom Hake konferencije od 4. XI 1991. godine. Memorandumom bi se garantovala nacionalna prava bonjakom narodu Sandaka i to: pravo na zatitu od bilo koje aktivnosti koja moe ugroziti postojanje naroda; sva kulturna prava, kao to su: pravo na identitet, kulturu, vjeroispovijest, 349
upotrebu svog jezika i pisma u javnom i privatnom ivotu, pravo na obrazovanje, u skladu sa nacionalnim vrijednostima; srazmjerno uee u svim organima vlasti i nediskriminaciju u ekonomskom i socijalnoj sferi i politikom ivotu i u pristupu sredstvima javnog informisanja; slobodu pojedinca u pogledu nacionalnog opreeljenja; pravo da se posjeduju i javno istiu nacionalni i vjerski simboli; pravo na izbor svojih predstavnika u Vijee naroda Savezne Skuptine i pravo na dvojno dravljanstvo. Uvoenjem Vijea naroda u Saveznoj Skuptini bi se ostvarla ravnopravnost bonjakog naroda u Saveznoj Republici Jugoslaviji, a dvojnim dravljanstvom bi se omoguila veza Bonjaka Sandaka sa Bonjacima Bosne i Hercegovine kao njegovim matinim narodom. Organi u Autonomiji Sandak bi bili nadleni i odgovorni za: kolstvo (os novno, srednje, vie i visoko); kulturne institucije i programe; radio i televiziju; izdavanje dozvola za rad preduzea i radnji; korienje privrednih bogatstava; ru darstvo, poljoprivreda, umarstvo, lov i ribolov; zdravstvenu i socijalnu zatitu i socijalno osiguranje; saobraaj i komunikacije na podruju Sandaka; proizvodnju energije; kontrolu komercionalnih banaka, tedionica i drugih finansijskih insti tucija, policiju, organizaciju pravosua i oporezivanje za potrebe specijalnog sta tusa. Zajednika nadlenost organa Jugoslavije i Sandaka bi bila: zatita ovjek ove okoline; magistralni i regionalni putevi i eljeznica na podruju Sandaka, kanali i cjevovodi, pota, telegrafi, telefon i sistem prenosa elektrine energije. Funkciju zakonodavne vlasti, prema Memorandumu vrila bi Skuptina Sandaka, koja bi bila jednodomna, koja bi, pored Ustava, donosila i odluke o promjeni granica ge bi se o ovim pitanjima odluivalo 2/3 veine svojih lanova. Izvrnu vlast bi vrio Predsjednik (guverner) i Vlada. Predsednik (guverner) bi predstavljao Sandak, predlagao kandidate za predsjednika vlade i koordinirao rad Vlade i organa dravne uprave. Predsednik (guverner) bi imao svog zamjenika, s tim da on ne bi mogao da bude iz reda istog naroda. Vlada bi bila odgovorna za izvrenje odluka Skuptine i za stanje u oblastima koje obuhvata specijalni status i ista bi odgovarala nacionalnom sastavu stanovnitva Sandaka. Dravni organi uprave, a samim tim i policija, bili bi pod kontrolom izvrne vlasti, a u svim organima bi se obezbijedila proporcionalna zastupljenost svih naroda. Najvia sudska insti tuti] a bi bila Vrhovni sud Sandaka, a pored njega bi postojali prvostepeni i drugopeni sudovi. Radi realizacij e Memoranduma formirao bi se Specijalni komitet za Sandak u iji sastav bi bili lanovi Konferenije o bivoj Jugoslaviji, koji bi bili u veini, predstavnik Jugoslavije, Republike BiH i MNVS. On bi se starao o sprovoenju Memoranduma, vrio bi relizaciju Memoranduma i rjeavao eventualne sprove 350
oko primjene Memoranduma. Misija posmatraa za ljudska prava bi pratila ost varivanje ljudskih prava, primala pritube i prijedloge graana i institucija i o svojim zapaanjima obavjetavala Specijalni komitet i nadlene organe i institucije u Sandaku, Jugoslaviji i meunarodnoj zajednici. Memorandum je dostavljen 17. VI1993. godine skuptinama i vladama SR Jugoslavije, Republike Srbije i Republike Crne Gore. Od navedenih organa jedino je Vlada Republike Crne Gore aktom br. 02-2730 od 30. VII 1993. godine130) ocijenila daje Memorandum "istorijski, pravni i politiki neutemeljen dravotvorni akt", kojim se navodno otvoreno posee za teritoriju i suverenost Repblike Crne Gore i da je isti apsolutno neprihvatljiv i da predstavlja dokumenat ijom se aktuelizacijom naruava mir na ovim prostorima, "te ga s toga odbija u cjelini, a ostaje otvorena za saradnju i dijalog u ostvarivanju i unapreivanju ljudskih prava i slo boda, posebno prava pripadnika nacionalnih i etnikih grupa". Na ovaj nain Vlada Republike Crne Gore je svrstala Bonjake u jednu od navedenih grupa, ne priznajui joj nacionalni identitet. Ustav Savezne Republike Jugoslavije131' ne priznaje narode kao nosioce suvereniteta, a umjesto naroda za nosioce suvereniteta su odreeni graani, te se stie dojam daje SRJ graanska drava. Za stvaranje SRJ izjasnilo se oko 50.000 uglavnom crnogorskih i srpskih graana Republike Crne Gore na referendumu, dok se graani Republike Srbije nisu izjanjavali o buduem dravno - pravnom statusu, pa se iz toga moe zakljuiti daje "abljaki ustav", nametnuti ustav, poto se u teoriji prava smatra da oktroisani ustavi nastaju "slobodnom voljom" apsolutne vlasti.132' Pomenuti Ustav je nitavni pravni akt jer je lanom 389. - 400 Ustava SFRJ bilo propisano da se promjene Ustava mogu izvriti kada se utvrdi Nacrt akta o promjeni Ustava, te njegovog dostavljanja republikim i pokrajinskim skuptinama na miljenje (l. 401. st. 1. i 2.), te utvrivanjem predloga od strane Saveznog Vijea (l. 401. st. 3.). Ustav SRJ je donijelo Savezno vijee - nelegalno i nelegitimno tijelo iji je etvorogodinji mandat ve bio istekao 1990. godine, bez postojanja kvoruma, jer su za isto glasali samo poslanici iz dvije federalne jedinice. Pravno je nelogino da se dvije drave, Srbija i Crna Gora udruuju u novu dravu, pa da se stvori stara drava. Ovo je, zbog navodno pravnog kontinuiteta nove drave, ime su ustavopisci napravili najkrupniju greku pokazujui elementarno neznanje iz teorije drave i prava. Ovako proizilazi da je nepostojee tijelo, nepostojee drave, usvojilo i proglasilo Ustav neke druge drave.
130. Pobjeda, 31. VII1993. st. I. - 3. 131. Si list SRJ, br. 1192. 132. Evgenije Spektorski, Drava i njen ivot, Beograd, Srpska knjievna zadmga, st, 77.
351
Prema tome, Ustav SRJ je apsolutno nitavni pravni akt od samog poetka, to praktino znai da su sve dosadanje situacije iji je pravni osnov jedan nitavni akt faktike situacije, a ne pravne. Ovo upuuje na zakljuak da su svi pravni propisi nitavni i ne mogu protekom vremena postati vaei. "Sto se grbavo rodi, vrijeme ne isrpavi, to je s poetkom nezakonito, to samim vremenom zakonito ne postaje".') U preambulama Ustava Srbije i Crne Gore polazi se od injenice da su to drave srpskog i crnogorskog naroda, na osnovu istorijskog prava ta dva naroda na sopstvene drave. Drugi narodi se ne pominju, posebno bonjaki, trei narod po brojnosti iako je blagovremeno referendumom odluio s kim, kako i pod kojim uslovima ele da ive u novoj dravi i pored progona i hapenja prilikom izjanjavanja. U lanu 1. i 2. Ustava Republike Srbije je propisano da svim graanima republike Srbije pripada suverenitet, to upuuje na zakljuak da svi graani Srbije ine personalnu zajednicu, narod Srbije, a u lanu 72. stav 2. Repub lika Srbija ima pravo i obavezu da zastupa cjelokupni srpski narod koji ivi u Srbiji i van republika Srbije, radi ouvanja njihove nacionalne, kulturne i istorijske samosvjesnosti.U Ustavu Republike Crne Gore (lan 71 - 81.) propisana su posebna prava pripadnika nacionalnih etnikih grupa. O kakvoj dravi se radi najbolje pokazuju rijei ustavopisca Ratka Markovia: "Najkrae reeno, u sadanjim prilikama zajednika drava Srbije i Crne Gore je produetak SFRJ, ouvanje matinog ljezgra srpskog naroda i njegove dravosti. Ona nije drava svih Srba... Ta Savezna drava je jezgro oko kojeg e se okupljati srpske zemlje i ona e posluiti kao osnov za etapno ujedinjavanje sprksih zemalja i srpskog naroda. Re je pre svega o podrujima na kojima je srpski narod veinsko stanovnitvo u Hrvatskoj i u Bosni, a delom i u Makedoniji... Ako je deviza "svi Srbi u istoj dravi" bila suvie idealan zahtev u vreme kad je bila saoptena (premda je ideja davnanja), ona je na sasvim dobrom putu da bude ostvarena kroz savez srpskih zemalja, iju okosnicu za sada ine Srbija i Crna Gora, a koja e se potpuno ostvariti kroz postepeno etapno ujedinjavanje srpskih zemalja u federaciji srpskih drava. Srbija i Crna Gora imae ulogu "oeva osnivaa" takve federacije... To to e federacija srpskihzemalja zapoeti sa svega dve, dakle minimalnim brojem jedinica ne treba da onespokojava. Vano je da ima ta i ima ko da se ujedinjuje. Akada se jednom to jato bude formiralo, "svaka ptica svome jatu". Poslednja stvar zbog koje bi se trebalo uzbuivati je pitanje naziva drave ije su temelje poloile Srbija i Crna Gora. Svi su svesni daje dananji naziv neadekvatan, ali i da se mora zadrati iz razloga dravnog kontinuiteta, ouvanja dravnopravne neprekidnosti Jugoslavije. Kada se to pitanje bude raistilo i kada situacija u vezi sa subjektivitetom produene Jugoslavije bude sasvim izvesna u spoljnom svetu, onda
133. VultazarBogii, Izabrana djela i opti imovinski zakoni za Crnu Goni, "SI. list SFRJ', Beograd, 1986. god.
se pitanje naziva te drave mora postaviti". ' U Saveznoj Republici Jugoslaviji prema popisu stanovnitva iz 1991. godine ivjelo je 10.406.746 stanovnika, od kojih Srba 6.485.596, Crnogoraca 520.208, to zajedniki ini 67% ukupnog broja stanovnitva, ukupan broj Bonjaka je 343.593. Prema dosadanjim popisima od 1948. - 1991. godine, broj Bonjaka u Republici Srbiji i Republici Crnoj Gori je izgledao ovako: Broj stanovnika Godina 1948. 1953. 1961. 1971 1981 1991. Ukupno Srbija Crna Gora 6.527.966 377.189 6.979.154 419.873 7.642.227 471.894 8.446.591 529.604 9.313.677 584.310 9.791.708 615.034 Bonjaci 17.315 81.081 93.467 154.330 215.166 253.978 387 6.424 30.655 70.236 78.080 89.615 Izreno u % 0.26 1.16 1.22 1.83 2.31 2.59 Rubrika Srbija Crna Gora Srbija Crna Gora za narodn. 0.10 neopred. Musi. 1.53 Jugosl. neopred. 6.50 Mus. (etn.prip.) 13.26 Musi. kao nar. 13.36 Musi. kao nar. 14.57 Musi. kao nar.
134
Od samog formiranja Savezne Republike Jugoslavije u novoj dravi nema nacionalnog jedinstva, kako bi svi narodi u njoj zadovoljili svoje nacionalne tenje jer postoji samo jedna "roditeljska nacija", koja je superiorna, dok su ostali narodi i nacionalne i etnike grupe nepostojee i neprijateljske. Kroz unapreenje "parti zanske" tehnologije naina vladanja, vrenje svih funkcija od federacije do lokalne zajednice imaju pripadnici jednog naroda. Princip graanstva, koji je ponuen "strancima" i manjinskim narodima ini osnovu u novoj dravi za brisanje linih i nacionalnih identiteta. Kanjavanje pojedinaca gubitkom radnih mjesta, i postav ljanjem lica na radna mjesta, samo zato to su pripadnici jednog naroda podsjea na metode socijalne i moralne degradacije ljudi iz doba staljinizma. Dravne funkcije od federacije do lokalne zajednice mogu obavljati samo pripadnici jednog naroda, a o sudbini bonjakog naroda rjeava se uz provjerene "kriterije" uz moni aparat diskrecione i personalizovane vlasti. Brojna ubistva od formiranja nove drave do sada pokazuju o kakvoj je dravi rije. Tako je 22.oktobra 1992. godine iz autobusa koji je saobraao na liniji Priboj - Sjeverin oteto 17 Bonjaka koji su masakrirani kod Viegradske banje135'; 16. februara 1993. godine pripadnici paravojnih jedinica su u selo Ravni (MZ
134. RatkoMarkovi, Dravno pravni poloajSrbije i njeno opredeljenje za zajedniku dravu sa Crnom Gorom, Pravni ivot, br3 - 4. 1992. god. 135. Sandak, Hronikazla, (1991 - 1994), Novi Pazar, 1994. st. 9.
352
353
Bukovica) pretukli nekoliko Bonjaka i od posledica batinjanja umrli Latif Bungur i Osmo Bungur. U napadu 18. februara 1993. godine u Priboju "Beli orlovi" su ubili Bulat Huzeira, Husovi Muana i Sara Sadetu, a u Pljevljima 17. maja 1993. godine u selu Boinovii napadnut je kombi Peledije Jasmina na kojeg je otvorena rafalna paljba, u kojem se nalazilo 5 radnika Bonjaka kada je ranjeno etiri lica. Takoe, 6. juna 1993. godine u Pljevljima su major Vreo, vojnik Republike Srpske iz ajnia i Dragomir Krvavac, izbeglica iz Sarajeva ubili Muzafera Djoga.1'6' Pored ubistava, 16. februara 1993. godine u Pljevljima u MZ Bukovica pripadnici vojske Republike Srpske su odveli 20 vojnika u ajnie, a 27. februara 1993. godine u mjestu trpci, na dijelu pruge Beograd-Bar, nedaleko od Priboja, naoruani pripadnici srpskih paravojnih formacija su nasilno skinuli iz voza i u nepoznatom pravcu odveli grupu putnika Bonjaka, uz pomo vlasti SR Jugoslavije, njih ukupno 21. za koje se na kraju saznalo da su ubijeni i masakrirani. To su Esad Kapetanovi, Ilijaz Liina, Fehim Bakija, eo Softi, Rifat Husovi, Senad eevi, Ismet Babai, Halil Zupevi, Adem Alomerovi, Rasim ori, Fikret Memovi, Fevzij a Zekovi, Nij az Kajevi, Muhedin Hani, Safet Preljevi, Dafer Topuzovi, Jusuf Rastoder, Zvjezdan Zulii, (19, 20 i 21).137> Kao specijalnost drave u ovom periodu je "praktikovano" bacanje bombi na radnje Bonjaka u Pljevljima .138> Beranama i drugim mjestima u Sandaku, koje su vrile paradravne formacije pod pokroviteljstvom vojske i vlasti. Zauzimanje Pljevalja od strane etnikog vojvode eka Daevia trebao je da poslui za primjer nedunom bonjakom narodu kakva ga sudbina, oekuje. Naime, 6. avgusta 1992. godine trebalo je da bude poubijano itavo bonjako stanovnitvo u ovom mjestu^ po vienom scenariju pokolja u ahoviima iz 1924. godone. Poto su svi putevi bili blokirani bonjako stanovnitvo je potrailo spas u oblinjim kasarnama, ali su tamo grubo odbijeni. "Daevi je 8. avgusta otiao u pljevaljski Centar bezbednosti i zatraio da se na posao vrati 15 milicionera... eko je zaprijetio da ako se to ne uradi, doi e sa naoruanim ljudima to je i uradio. Ispred Centra bezbjednosti okupilo se mnotvo naroda "Zamjenik tuioca zatim navodi da su naoruani graani (automatskim ipoluautomatskim pukama blokirali Pljevlja. Zauzeli su sve prilazne puteve, sprijeili ulaz i izlaske iz grada ljudima i vozilima, zauzeli sve vitalne objekte u gradu - potu, optinu, bolnicu, benzinsku pumpu, radio relej, Centar bezbjednosti, pekaru. "Pobunjenici" su uhvatili direkto ra pekare i naredili mu da pee hleb za 10.000 njihovih ljudi. Tog dana pekara je radila punom parom i ispekla je oko 2.500 kg. hljeba.
136. Isto, st. 10 -12. 137. Isto. st. 23. - 48. 138. Politika. 29. XII. 1994 godine st. 5.
U gradu je vladalo vanredno stanje... "Gradom jure kola uz zvuke gusala i pozive na pokolj muslimana. Prestraeni ljudi bjee u podrume, grupe muslimana utoite pokuavaju da nau bjeanjem pred vojnu kasarnu"... Ispred zgrade mi licije protestovali su graani, na vozilima istaknute parole "Neemo "utu gredu", "nedamo nau miliciju", "uljezi idite", "Pljevljacima"... Sjutradan u Pljevlja stie predsjednik Crne Gore Crne Gore i obeava razoruanje paravojnih formacija, doao je i tadanji predsjednik drave Dobrica osi da smire strasti i dalje irenje sukoba.139' Na sjednici Skuptine Crne Gore Momir Bulatovi je o tim dogaajima rekao: "Tada, u tim dramatinim zbivanjima, kada su nas samo sekunde dijelile od ljudskog ludila i pakla meusobnih obrauna, ja sam naredio da se iz zatvora privre meno pusti Daevi. Tu sam odluku donio pod stranom ucjenom, jer su prema kuama nedunih pljevaljskih muslimana bile okrenute cijevi topova i mitraljeza dovuenih sa bosanskog ratita i voenih rukama onih boraca koj e smo tako zduno pomagali. Sve doknijesmo doveli znaajne snage policije i vojske i deblokirali grad, morali smo da postupamo po diktatu ovih novokomponovanih demokrata."140) Brojne izbjeglice i raseljena lica koja su nala utoite na teritoriji Crne Gore su deportovana od Ministarstva unutranjih poslova Crne Gore svojim kolegama u tzv. Republiku Srpsku, ime se postupalo protiv odredaba Konvencije o statusu izbjeglica i o ratnom zloinu protiv civilnog stanovnitva."Re je o lovu na ljude radi trampe kojom se pomae etniko ienje"141) Prvi sluaj predaje bonjakih izbjeglica iz Crne Gore je izvren 19.V.1992 godine, kada je pljevaljska policija predala kolegama iz ajnia Mirsada Hureina, Rasima Kajganu, Ibrahima Sandala i Zijada Velia i dr., zatim 24.maja iste godine,policajci iz Pluina su predali svojim kolegama u Foi, na njihov zahtjev, brau Huseina, Mithada i Zaima Rikala iz Foe, koji su prethodno zadrani u Herceg Novom, koje je preuzeo komandir tamonje stanice milicije Milomir Mali. Upravniku KPD u Foi, Slavku Koromanu, crnogorski milicioneri su predali, 25. maja 1992. godine 21. lice bonjake nacionalnosti, a dva dana kasnije i 35 lica srpske i bonjake nacionalnosti policiji u Srebrenici. Primopredaja je izvrena u Herceg Novom, jer je navodno zbog ratnih dejstava bezbjednost crnogorskih milicionara bila u pitanju. Sve je ovo raeno uz sag lasnost sa najviim crnogorskim dravnim rukovodstvom, te ovo djelo prestavlja zloin protiv ovjenosti i meunarodnog prava. Prema izvjetaju fonda za Humanitarno pravo iz Beograda, od februara 1993. godine, krenje ljudskih prava u SR Jugoslaviji se odnosilo na diskriminaciju bonjakog stanovnitva, otmicama i zastraivanjem. Tako je u optini Priboj zbog
139. Monitor, 14. VIII. st. 8. - 9. 140. Borba,15.XII. 1994, st.6 141. Sandak, br. 60, 1995. st. 6.
354
355
prisustva raznih vojnih i paravojnih grupa iz Bosne povezanih sa lokalnim militant nim grupama, podtsaknuto prvo masovno iseljavanje u junu 1992. godine, kada je vie od 500 porodica napustilo Priboj i raselilo se irom zapadne Evrope, da bi se 142 kasnije iselilo iz okolnih sela Prioboja vie od 300 ljudi. ' Incidente su izazivali razne vojne i paravojne srpske grupe iz Bosne, rezervisti Vojske Jugoslavije i lokalna policija kada su izvrili pljake i paljenje sela Sjeverne Soice i Viskovina, vrili pretrese kua i prijetili mjetanima pa je 136 ljudi iselilo i 5 domainstava iz Viskovine preseljeno u Priboj. Bonjaci su prisiljavani da puze, i izbacivani su iz autobusa, voeni vezani kroz selo, vreno je pljakanje i paljenje kua, tako daje do "20. januara 1993. opljakano oko 50 i popaljeno nekoliko kua u Sjeverini, a dvadesetak u selima mjesne zajednice Krajiinovi"143' Grupa pripad nika Srpske vojske u selu Batkovi-Meureje "premlatila je nekoliko starih ena i mukaraca, opljakala damiju i sve mjetane koji su imali bilo kakav lanac i kasetofon"144) U selu Kukurovii 18. februara 1993. godine ubijena su i zapaljena tri Bonjaka od strane srpske vojske, uz pomo rezervista i paravojnih formacija "Belih orlova" iz Priboja. Uporedo sa vojskom iz Bosne raznim paravojnim formacijama teror nad lokalnim stanovnitvom vrila je i lokalna policija, tako da su u selu Sastavci 13. septembra 1992. godine lokalni milicioneri i komandir stanice milicije Priboj "vezali brata i sestru Halilovi, njega u dvoriu a nju za banderu na seoskom putu" 145 ' Nakon otmice 18 Bonjaka iz Sjeverina i njihovog ubistva pokrenut je talas kolektivne seobe iz ovog mjesta, tako da raseljenih lica ima vie od 1500 a da "prema zakonima Srbije oni ne mogu ostvarivati prava na humanitarnu pomo... Raseljenici svakodnevno obijaju pragove Crvenog krsta, piu albe Republikim i saveznim ustanovama, a sve vie su uvjereni da im drava radi o glavi... Kada je konano stigla pomo Visokog komeserijata UN i telegram zamjenika saveznog sekretara za ljud ska prava Konstantina Obradovia u kojem pozdravlja spremnost Visokog kome sara za izbjeglice da pomogne rasljenim licima iz Sjeverina, milicija Priboja vratila je 5 lepera jer su bili upueni na "Merhamet", za koji optinske vlasti kau da ne postoji i da nikada nisu uli za takvu organizaciju u Priboju. Inae "Merhamet" je zvanino ragistrovana organizacija sa rjeenjem da se bavi humanitarnim poslov ima na teritoriji Srbije"146'
142. Progoni i politiki procesi u Sandaku, Podgorica 1996 godine, str. 18. 143. Isto, 144. Isto, str. 19. 145. Isto, 146. Isto, st. 21. UMS Sumeja i Udruenje pisaca Sandaka, Slog
Prema podacima Fonda za Humanitarno pravo vie od "800 Bukovakih Mus limana primorano je da napusti svoje kue i sela zbog nasilnikog ponaanja pripad nika vojske Jugoslavije i nasilja koje neometano sprovodi vojska Bosanskih srba u 147 pograninom podruju Crne Gore prema Bosni." ' Poloaju Bonjaka u Sandaku i na drugim teritorijama Srbije i Crne Gore Vlada Bosne i Hercegovine je posvetila posebnu sjednicu 7. marta 1995. godine s ciljem da se meunarodnim organizacijama, institucijama i svjetskoj javnosti, ukae na probleme i teror koji se vri u SRJ, "to predstavlja sastavni dio genocidnog plana za potpuno unitenje naeg naroda na Balkanu", da se izrazi solidarnost sa Bonjacima u Sandaku i drugim djelovima Jugoslavije s ciljem da im "pomognemo u njihovoj borbi za ljudska i nacionalna prava", te preuzimanje konkretnih mjera i aktivnosti "radi spreavanja daljeg terora i genocida nad Bonjacima u Srbiji i Crnoj Gori i radi podrke njihovom nastojanju da ostvare svoja legitimna prava, u skladu sa meunarodnim aktima i principima".148' U istom tekstu pored ostalog stoji daje istorija Bonjaka u Crnoj Gori istorija progona, patnji i postepenog nestajanja jednog naroda, s tim to je teror koji se sada vri tako brutalan i otvoren, to je premaio dosadanja nasilja, te da je zbog tog terora, uskraivanja nacionalnih, politikih i vjerskih prava i sloboda i zbog policijskih i sudskih progona, preko 70.000 Bonjaka -muslimana prebjeglo iz Sandaka traei utoite u zemljama irom svijeta." Bonjaci su potpuno prognani iz 45. sela i 6. manjih naselja du granica sa RBiH. U teroristikim akcijama srpskih ekstremista ubijena su najmanje 44. Bonjaka.... U samo jednoj teroristikoj akciji kidnapovano je 21. lice bonjake nacionalnosti iz Sandaka i vie od godinu dana o njihovoj sudbini se nita ne zna. Najrealnija pretpostavka je da su ubijeni. Ukupno 181. sandaki Bonjak vodi se na listi nasilno odvedenih - kindapovanih osoba i o njima srpske vlasti ne daju 149 nikakve podatke, mada ve i srpski mediji piu da su ti ljudi ubijeni." ' U izvjetaju se dalje navodi daje preko 15.000 Bonjaka u Sandaku podvrgnuto policijskom tretmanu i represiji, da se organizuju politika suenja bez kakvih dokaza proglaavaju se krivim i izriu im se stroge kazne. Tako je u Novom Pazaru okonan montirani politiki proces u kome su 24. Bonjaka osuena na ukupno 80 godina zatvora. Na slian nain u Bijelom Polju (Crna Gora) za 21. Bonjaka izreeno je ukupno 87 godina zatvora, zbog navodne pripadnosti Stranci demokratske akcije.15(1'Na ovaj nain se vri realizacija jednog perfidnog programa guenja nacionalnog identiteta, gdje Bonjaci nemaju svojih
147. Isto, st. 27. 148. Isto, 149. Isto, 150. Sundake novine, br. 1. 1996. st. 2.
356
357
kulturnih institucija, nisu u mogunosti da ue svoju istoriju, a sve ovo je praeno kroz ekonomski pritisak i kroz gubitak radnih mjesta onih koji su radili u dravnim organima. Svi navedeni podaci su iznijeti u izvjetaju specijalnog izvjetaa UN na 47. zasjedanju generalne skuptine, pa je sa ovih razloga beogradski reim zabranio dalji rad stalne misije organizacije za evropsku sigurnost i saradnju u Sandaku, na Kosovu i u Vojvodini. Bonjaci u SR Jugoslaviji nikad nisu dali povoda za ovakav brutalan odnos vlasti, jer su stalno priznavali teritorijalni integritet i suverenitet drave u kojoj ive. Vlada je u zakljucima pored ostalog podrala ideju za stvaranje autonomije Sandaka, u skladu sa odgovarajuim aktima meunarodnih prava uz meunarodne garancije. Na montiranim sudskim procesima u Novom Pazaru i Bijelom Polju i pored izreenih zakonskih kazni za rukovodstvo Stranke demokratske akcije, Bonjaci Sandaka su i pored terora koji je vren nad njima javno u svim gradovima Sandaka i inostranstvu izrazili svoju solidarnost na nain to su potpisali peticiju sa preko 100.000 potpisa za putanje iz zatvora lidera SDA dr. Sulejmana Ugljanina i putanje ostalih politikih zatvorenika. 18. IX. 1995. godine u Novom Pazaru je odran istorijski sastanak gdje su na sjednici politikih organizacija, nacionalnih institucija iudruenjadonijetizakljuci da Memorandum o specijalnom statusuza Sandak predstavlja osnovu za rjeavanje nacionalnog pitanja Bonjaka u SR Jugoslaviji, daje MNVS jedini legitimni pred stavnik bonjakog naroda Sandaka i drugih djelova SRJ, te da jedino ono moe voditi pregovore na meunarodnom i jugoslovenskom planu o budunosti Bonjaka. Na istoj sjednici jednoglasno je zakljueno da SRJ treba da obezbijedi nesmetan i bezbijedan povratak svih izbjeglica, prognanih i raseljenih lica u svoje domove, oslobaanje svih nevino osuenih politikih zatvorenika, kao i bezbjedan povratak predsjednika MNVS i SDA dr. Sulejmana Ugljanina. 15 "
VI Evropa je na kraju XX vijeka ponovo mirno posmatrala ubistvo bonjakog naroda, ovog puta isplanirano i od Sanuista. Sta rei o silovanjima djevojica od 710 godina pred njihovim roditeljima od strane srpskih, vojnih, paravojnih i svako jakih formacija koji su ih nakon silovanja ubijali i klali ili su zbog zlostavljanja umirali na oigled svojih roditelja? "ta rei o zvijerima u ljudskom obliku koji su, gdje god su za to imali priliku silovali djevojke pred njihovim oevima i braom, a 358
757. HalilPukar, ujem Bosnu kako die, Elkalem, Istanbul, 1994. str. 12-13.
onda tjerali oeve da i oni siluju svoje keri? Oevi su grei se od bola plakali, moli I i da im se to ne ini, da bi zbog "neposlunosti" bili pretueni, najee na smrt. Naalost, to im je inio narod, dojueranje komije, sa kojima su dijelili ivot i I52) kojima se beskrajno vjerovalo". "Evropa je dozvolila Srbima da mrze i unitavaju sve to je razliito od njih. Donijela je ubijanje ljudi, unitenje kompletne kulure bonjakog naroda, koji nikada nikoga tokom svog vievjekovnog postojanja nije napao, niti ubijao, niti mrzio." 153) Pored inteligencije i raznoraznih udruenja u Srbiji i Crnoj Gori koja su oprav davala agresiju na Bosnu i Hercegovinu i uz bacanje cvijea na tenkove koji su krenuli iz Beograda i Podgorice da nemilosrdno unite Bonjake, i Svetenstvo pravoslavne crkve se ukljuilo u akciju nestanka jednog ni krivog ni dunog naroda, za kojeg su stalno govorili da je njihov i stalno ga svojatali, da bi ga bolje ubijali, sve pod parolom "sad ili nikad". Tako je patrijarh Srpske pravoslavne crkve Pavle pisao bezbroj pisama dravnicima i vjerskim poglavarima svijeta u kojima je izrazio "bez imalo stida", sad ve svima dobro poznate, perfidne lai o ugroenosti Srba. Patr ijarh je iao tako daleko daje u vrijeme najeeg i najmunijeg pokolja i progona Bonjaka muslimana u Podrinju (Bijeljina, Zvornik, Foa, Vlasenica, Viegrad...) pisao pismo predsjedniku Mirovne konferencije u Hagu, lordu Karingtonu, obavjetavajui ga o navodnom genocidu nad Srbima, o tome da se "po drugi put u ovom vijeku srpski narod suoava sa genocidom i progonom sa njihovih vjekovnih ognjita". Za svo vrijeme zloina nad Bonjacima Evropa je imala pasivnu ulogu, zaboravljajui pri tome da je svaka pasivnost pred nepravdama sauesnitvo. Ti zloini su, kako kae dr. Ferid Muhi, "vei od svega to je sunce posvjedoilo od kada je svijeta i vijeka. Vei su i od zloina nacista Njemake prema Jevrejima... Svi to gledaju, svako vee, na ekranima televizora? Iskljuuju ih, prebacuju na sport ili muziku da ne pokvare raspoloenje, da im se ne izgubi ukus veere! A Nitkovi Progresa skiciraju nove i nove planove kako e satrijeti ono posljednje ljudsko, to je jo kadro i da ih podsjeti na mjeru njihovog zloina!"154) Opkoljena sa svih strana ukopanim artiljerijskim naoruanjem i svom raspoloivom vojnom opremom, koja je naalost kupljena za odbranu od nepri jatelja, koju su prisvojili Srbi, poela je da se formira Armija Republike Bosne i I lercegovine koja je pruila zadivljujui otpor agresoru i na kraju porazila mnogo nadmonijeg neprijatelja. Pretea Armije Bosne i Hercegovine su bile Zelene be152. Halil Pukar, citirano djelo, str. 14-15. 153. Isto, str. 24 154. Sandak, br. 26-27. More u kapi, str. 6.
359
retke pod komandom Emina vrakia, koji su organizovali prvi otpor, a kasnije je ta Armija ne samo spasila Bonjake u Bosni i Hercegovini od unitenja ve se i razvila u jednu od monijih i obuenijih armija u Evropi, ije je dejstvo imalo znaajnu ulogu prilikom pregovora o uspostavljanju mira na podruju Bosne i Hercegovine. Savjet bezbjednosti Ujedinjenih nacija je u periodu srpsko-crnogorske agresije na Bosnu i Hercegovinu donio sljedee rezolucije: 713 (1991) od 25. septembra 1991. 721 (1991) od 27. novembra 1991, 724 (1991) od 15. decembra 1991, 727 (1992) od 8. januara 1992, 740 (1992), od 7. februara 1992. 743 (1992) od 28. februara 1992,749 (1992) od 7. aprila 1992,752 (1992) od 15 maja 1992.757 (1992), od 30. maja 1992, 758 (1992) od 8. juna 1992, 760, (1992) od 18. juna 1992, 761 (1992) od 29. juna 1992, 762 (1992) od 30 juna 1992, 764 (1992) od 13. jula 1992 i 769 (1992) od 7. avgusta 1992 i 770 (1992) od 13. avgusta 1992. godine.1551 U rezolucijama se izraava velika uznemirenost zbog krenja humanitarnih odredbi meunarodnog prava u Jugoslaviji a posebno u Bosni i Hercegovini, zbog masovnih progona i deportovanja civila, zatvaranja, zlostavljanja civila u sabirnim centrima, namjernim napadima na civile, bolnice i ambulante, ometanju isporuka hrane i medicinskog materijala civilnom stanovnitvu, pustoenju i unitavanju imovine. Meutim, sve ove rezolucije su ostale mrtvo slovo na papiru, jer nijedna nije sprovedena u elo, izuzev to je jedino Bonjacima nametnut embargo na uvoz naoruanja ime im je onemogueno pravo na samoodbranu. Pregovori izmeu predstavnika tri naroda o buduem ustavno-pravnom sta tusu Bosne i Hercegovine uz posredovanje Evropske zajednice, redovno su doivljavali neuspjeh jer Srbi nijesu htjeli da pregovaraju, ve samo da radi forme razgovaraju kako bi dobili u vremenu i potpomognuti naoruanjem i ljudstvom iz SR Jugoslavije razorili Bosnu. Kasnije su im se pridruili Hrvati, koji su eljeli da povrate sporazum Cvetkovi-Maek iz 1931. godine, iju sutinu su preuzeli Miloevi i Tuman. Poslije Sarajeva mijenjaju se samo mjesta pregovora - Lisabon, Brisel, eneva, Njujork... bez ikakvih stvarnih dogovora, jer sem Bonjaka druge dvije strane su se dogovarale kako to prije porobiti i podijeliti Bosnu i Hercegovinu. U tom cilju im se pridruio i lokalni lider Fikret Avdi koji je proglasio i Autonomiju, koju su priznali lideri Srbije i Hrvatske. Bonjaci nijesu ni po koju cijenu prihvatili podjelu Bosne i Hercegovine to su Srbi jedva doekali da izvre neviene masakre nad nedunim civilnim stanovnitvom. Zatim je odrana mirovna konferencija u Lon donu gdje je meunarodna zajednica ovlastila Sajrusa Vensa i Dejvida Ovena da saine novi plan o Bosni. Ovim planom je izvrena podjela Bosne i Hercegovine na
155. Pobjeda, 3. mart 1994. godine
deset provincija, to je predstavljalo jednu vrstu kompilacije izmeu zahtjeva Bonjaka o nepodijeljenosti Bosne i Hercegovine i srpskih o konfederalnoj dravi. U meuvremenu Bonjacima zabadaju no u lea i Hrvati koji stupaju u javne dogovore sa Srbima oko preureenja Bosne i Hercegovine na tri entiteta, kojeg je naalost prihvatila i meunarodna zajednica objanjavajui to "realnou dogaaja na terenu", ime je legalizovano etniko ienje i ponitene odredbe dokumenata donijetih do tada u rezolucijama. Ponovo u enevi dolazi do sporazuma, iju zadnju verziju odbacuju Bosanski Srbi, koji bi odbili bilo kakvu drugu verziju jer je njihov jedini i iskljuivi cilj bio stvaranje srpske drave u okviru Bosne i Hercegovine. I pored ubjeivanja od strane rukovodstva SR Jugoslavije, Republike Srbije i Republike Crne Gore, kao i saglasnost predsjednika Grke Misotakisa da se prihvati mirovni sporazum to nijeuinjeno. Slabost svih dokumenata o ustavnom preureenju Bosne i Hercegovine koje nije prihvatila delegacij a Bosne i Hercegovine ogledala se u tome to su Srbi i Hrvati eljeli da Bosna kao zajednika drava nema nikakvu budunost jer su se ustavnim doku mentima predviale mogunosti njenog legalnog raspada. Ustavnim aranmanima Bosna je trebala da bude labava konfederacija, zasnovana na meunarodnom ugovo ru bez ikakve budunosti da kao takva drava due opstane. Pod pritiskom SAD 2. marta 1994. godine dolazi do sporazuma izmeu Bonjaka i Hrvata oko uspostavljanja federacije,156' a potom, nakon formiranja Meunarodnog suda za ratne zloine pred kojim e morati da odgovaraju planeri agresije, reiseri i izvrioci, dolazi do sporazuma izmeu rukovodstva sa Pala i rukovodstva SR Jugoslavije i predstavnika Srpske pravoslavne crkve koji su odluili da na elu delegacije od 6 lanova, od kojih 3 predstavnika rukovodstva sa Pala, bude Slobodan Miloevi.157' Pregovori o mirnom rjeavanju Bosne i Hercegovine su se odvij ali od 1 .-21. novem bra 1995. godine u Sjedinjenim Amerikim Dravama, u Dejtonu, ije su odredbe verifikovane u Parizu 14. XII. 1995. godine. U Jelisejskoj palati u Parizu je potpisan Mirovni sporazum o Bosni i Hercegovini, kojeg su potpisali Alija Izetbegovi, predsjed nik Republike Bosne i Hercegovine, Slobodan Miloevi, predsjednik Republike Srbije i Franjo Tuman, predsjednik Republike Hrvatske. Mirovni ugovor su potpisali kao garanti: Bil Klinton, predsjednik SAD, ak irak, predsjednik Republike Francuske, Don Mejdor, predsjednik Vlade Velike Britanije, Helmut Kol, kancelar SR Njemake, Viktor eraomidin, premijer Ruske Federacije i Felipe Gonzales u ime Evropske unije. Na Mirovnoj konferenciji u Parizu Alija Izetbegovi je pored ostalog izjavio da
156. Veernje novosti, od l.IX. 1995. godine. 157. Politika, od 15. XII. 1995. godine.
360
361
su njegovi sljedbenici i parlament bez oduevljenja prihvatili Mirovni sporazum uz obeanje da e ga oni "dosljedno i poteno sprovesti, jer je njihov cilj bio "cjelovita i demokratska Bosna", zatim je naglasio da Srbi iz Sarajeva treba da ostanu u tom gradu i da "nastave da ive u sigurnosti pod uslovom "da potuju zakone Bosne i Hercegovine koji nareuju slobodu, a zabranjuju nasilje" i posebno naglasio da "nema revana i osvete, ali ima i treba da ima pravde".158' Slobodan Miloevi je u starom stilu kao da se njega to nije ni ticalo, jer je stalno govorio da Jugoslavija nije u ratu, istakao da je rat donio velike rtve i ogromna razaranja i da e "patnje i bol kroz koje su ljudi na ovim prostorima prolazili, trajati dugo... Mir je, meutim, prvi neophodni preduslov da se zaustave razaranja i patnje."159' Iako sa velikim zakanjenjem, najznaajniji za sklapanje mirovnog sporazuma, Bil Klinton je izjavio: "Predsjednici Tumane, Izetbegoviu, predsjednie Miloeviu, stvaranjem mira vi ste odgovorili na pozive vaih naroda. uli ste nji hove rijei - zaustavite rat i patnje, dajte Vaoj djeci blagoslov normalnog ivota. U ovom skupu za mir danas i u tom horu ujemo i glasove rtava,-djece na ija su igralita padale bombe, ujemo vapaj ljudi koji su u masovnim grobnicama, koji su bili u logorima, ujemo one koji su poginuli u bitkama, svi ti ljudi su otili od svojih kua, odvojeni su od svojih porodica. ak i odatle rtve danas pjevaju pjesme mira. Neka njihovi glasovi uvek budu u naim srcima" Istakao je da e meunarodna zajednica ponovo raditi da se zadovolje ljudske potrebe, da se spoje razdvojene porodice, da se izbjeglice vrate svojim kuama, da se unaprijedi razvoj ljudskih prava i da budu osueni oni koji su odgovorni za zloin, a sve ovo mogu da obezbij ede jedino narodi koji ive u Bosni. Sve ovo nee biti lako "jer su gubici bili veliki, znam da su oiljci duboki i danas osjeamo da rane nisu zacjeljene, ali Bosna mora pronai nain uz boju milost da odbaci mrnju, da odustane od osvete, da krene naprijed. To je zaista jedini put u budunost". Svoj govor je zavrio rijeima: "Ovdje, u gradu svjetlosti, u ovom trenutku nade, dozvolite da se podsjetimo daje ovaj vijek obiljeen progresom i sa previe krvoprolia bio svjedok najljepeg i najrunijeg u ljudskom rodu. Sjetimo se kako je ovaj vijek poeo. U poetku ovog vijeka, kada je pucnjava u Sarajevu bila varnica koja je pokrenula Prvi svjetski rat, Britanski ministar spoljnih poslova je izrekao ove rijei: "Svijetla se gase po itavoj Evropi. Neemo ih vidjeti upaljena u naem ivotu". Svijetla su ponovo upaljena izuzetnim generacijom Evropljana i Amerikana ca, baklje slobode sada sijaju jasnije nego ikada ranije na svakom kontinetnu. Ta baklja moe zasijati iznad Bosne ponovo, ali prvo mora ugrijati srca naroda Bosne.
158. Isto, 159. Isto.
Zato kaem svim narodimaBalkana,uimesvihnaskojibismodolidapomogiicni(i da se mir odri: vidjeli ste ta je rat, znate ta mir moe donijeti. Iskoristite ovu priliku i uinite da uspije. Ne moete uiniti nita da izbriete prolost, ali moete da uinite sve da izgradite budunost. Ne dozvolite i nemojte izneveriti svoju djecu." Ove poruke e najbolje shvatiti Bonjaci ne samo u Bosni, nego i u Sandaku i Republici Srbiji, Republici Crnoj Gori, jer nijedna istorija jednog naroda nije pisana krvlju kao istorija bonjakog naroda. Bez obzira na optereenost Bonjaka prolou, bez obzira to je veliki broj fiziki uniten i rasturen po izbjeglikim logorima irom svijeta, bez obzira to su do sada bili kod roda bez roda, kod kue bez kue, bez obzira to su doivjeli vie zla nego dobra treba da odbace naciona lizam, jer "Uinio sam vas plemenima i narodima, da se raspoznajete". (Kuran). Bonjaci ne smiju zaboraviti na tamne sile gdje su uvijek bili na meti, te u tom cilju treba u budue da vjeruju sebi i da uei iz prolosti grade svoju srenu budunost. Posebno valja podsticati rad nacionalnih institucija bez kojih ni jedan nacionalni pokret nije uspio, posebno onih u Sandaku, i organizovan rad politikih partija okupljenih oko jedinstvenog nacionalnog interesa, jer kako kae Pestalozzi "Suv ereni narod bez politikog odgoja je kao dijete koje se igra vatrom i svakog trenutka moe da zapali svoju kuu". Da bi se sve ovo realizovalo Bonjaci se moraju drati izjave Reisa Mustafe Ceria: "Dragi moji Bonjaci Bosna vam je otac, islam vam je mati. Zato volite Bosnu kao to se otac voli, a volite islam kao to se voli mati".
362
363
"MEMORANDUM SANU"
(GRUPA AKADEMIKA SRPSKE AKADEMIJE NAUKA IUMETNOSTIOAKTUELNIM DR UTVENIM PITANJIMA U NAOJ ZEMLJI)
Zastoj u razvoju drutva, ekonomske tekoe, narasle drutvene napetosti i otvore ni meunarodni sukobi izazivaju duboku zabrinutost u naoj zemlji. Teka kriza je zahvatila ne samo politiki i privredni sistem ve i celokupni javni poredak zemlje. Svakodnevne su pojave: nerad i neodgovornost na poslu, korupcija i nepotizam, odsus tvo pravne sigurnosti, birokratska samovolja, nepotovanje zakona, rastue nepoverenje meu ljudima i sve bezobzirniji individualni i grupni egoizam. Raspadanje mor alnih vrednosti i ugleda vodeih ustanova drutva, nepoverenje u sposobnost onih koji donose odluke praeni su apatijom i ogorenjem naroda, otuenjem oveka od svih nosilaca i simbola javnog poretka. Objektivno ispitivanje jugoslovenske stvarnosti doputa mogunost da se sadanja kriza zavri socijalnim potresima sa nesagledivim posledicama, ne iskljuujui ni tako katastrofalan ishod kao to je raspad jugosloven ske dravne zajednice. Pred onim to se zbiva i to se moe dogoditi niko nema pravo da zatvara oi. Pogotovu na to nema pravo najstarija ustanova naunog i kulturnog stvaralatva u ovom narodu. Srpska akademija nauka i umetnosti smatra se obaveznom da u ovom sudbonos nom trenutku saopti svoja vienja drutvenog stanja sa ubeenjem da time doprinosi traenju izlaza iz sadanjih nedaa. Priroda ovog dokumenta, meutim, ne dozvoljava udaljavanje od kljunih pitanja jugoslovenske stvarnosti. U ta pitanja se na alost mora uvrstiti neodreen i novim zbivanjima silno aktuelizovan teak poloaj srpskog naroda.
365
KRIZA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE I DRUTVA

1) Privredna kriza traje ve pet godina, a izlaz iz nje nije na vidiku. Sa proizvod nom stopom rasta drutvenog proizvoda od 0.6% u periodu 1981-1985. godine. Jugo slavija se nala u drutvu privredno najmanje uspenih zemalja u svetu. Ni ostali pokazatelji razvoja nisu uteni. Nezaposlenost od preko jednog miliona zatvara pers pektivu mladoj generaciji da u doglednom vremenu rei svoje egzistencionalno pitanje. Meni rasta zaposlenosti odredili su socijalni motivi. Meutim, takav porast u uslovim stagnacije proizvodnje imao je za posledicu snienje produktivnosti rada. Bruto aku mulacija i realan lini dohodak spali su za jednu treinu. Suficit platnog bilansa, konano postignut zahvaljujui politici realnog krusa i restrikcijama svih vidova potronje, jedini je pozitivan rezultat nastojanja da se kriza prevazie. No odravanje spoljnoekonomske likvidnosti valja ocenjivati u svetlu visoke zaduenosti, gubljenja ekonomske samostalnosti zemlje u voenju ekonomske politike, a donekle i politike razvoja, kao i sve nesreenijeg stanja privrede, koja nikako ne uspeva da izae na putanju efikasnog privreivanja. Iz takvog se stanja rasplamsava inflacija koja razara sve ekonomske kriterije i motive, pokazujui istovremeno nemo drutva da kanalie neukroene privredne tokove. Sto vreme vie odmie, sve je jasnije da se izlaz iz krize ne moe nai bez temeljnih promena u privrednom i politikom sistemu. Naroito zabrinjava to zvanina politika izbegava da prizna prave uzroke krize, bez ega se ne mogu preduzeti ni prave mere za ozdravljenje privrede. Izbegavanje je utoliko manje razumljivo to su ekonomske an alize tano utvrdile te uzroke. Suprotno pokuajima da se uzroci svedu na neadekvatno reagovanje ekonomske politike u razdoblju 1976-1980. godine, analize su ukazale da zaetke krize valja traiti u ezdesetim godinama, kada privredni razvoj poinje da malaksava da bi 1980. godine bio konano zaustavljen. Tadanja privredna reforma imala je i dobrih zamisli, kao to su: debirokratizacija privrede, davanje veeg prostora tritu, uklanjanje dispariteta cena, integracija jugoslovenske privrede u svetsku. Na alost, samo je disparitet cena unekoliko smanjen, ali ne i potpuno otklonjen, dok ostale zamisli nisu bile ni delimino ostvarene. Tome nasuprot, nesrene improvizacije u strategiji razvoja i neuspela reenja u privrednom sistemu ne samo to su ostala, ve su doivela jo neuspelija uobliavanja sedamdesetih godina. Privredni razvoj se naao na stranputici ve u ezdesetim godinama, kada je 1964. g. opozvan Petogodinji plan 1961-1965. godine, koji je, u nastojanju da otkloni uska grla, porast proizvodnje sirovina i energije postavio kao najvaniji zadatak. Dobro je poznato da ova uska grla ni do dans nisu otklonjena. Da nevolja bude naroito velika, postarala se strategija razvoja sa svoja dva krupna promaaja. 366
Prvo, ona nije uvaavala osnovni zahtev optimalnog razvoja privrede da proiz vodne inioce koristi srazmerno njihovoj raspoloivosti. Opredeljujui se za veu up otrebu drutvenog kapitala, koji je kod nas najobilniji inilac proizvodnje, Jugoslavija se u meunarodnu podelu rada nije ukljuila sa iniocem koji joj daje komparativne prednosti. Privredni razvoj je zbog toga neizbeno bio suboptimalan, a istovremeno je otvaran irok prostor za eksplozivno irenje nezaposlenosti. Drugi strategijski promaaj bio je u oekivanju da e porastrealnog linog dohotka bezpreduzimanja drugih mera biti snaan pokreta rasta produktivnosti rada i proizvodnje po uzoru na razvijene zemlje. Meutim, primena ove koncepcije u jugoslovenskim uslovima ubrzo se poka zala kao pogreka sa mnogim ekonomskim posledicama. Promaaja je bilo naroito mnogo u izboru osnovnih reenja u privrednom siste mu. Pre svega, planiranje je temeljno razoreno. Za drugu polovinu ezdesetih godina petogodinji plan uopte nije donet, a kasniji petogodinji planovi, bez neophodne podrke sredstava i mera, ostali su deklaracije koje nikog nisu obavezivale. Ukidanjem planiranja uguene su koordinirajue funkcije federacije, a sputavanjem snaga trita guena je inicijativa privrede. Drugaije reeno, niti je privreda usmeravna, niti je preputena zakonima samoregulisanja. Pokuaj da dogovaranje i sporazumevanje zamene plan i trite pokazao se potpuno neuspenim. Sistem u kome svi sa svima treba da se sporazumevaju o svemu nije imao nikakvog izgleda da dobro funkcionie. Zbog toga se moralo, vie nego to to moe biti delotvomo, apelovati na "subjektivne snage" i preduzimati politiko-propagandne kampanje radi regulisanja privrednih tokova. Decentralizacija, prvobitno zamiljena kao osloboenje privrede od birokratskih snaga, izrodila se u dezintegraciju po teritoriji i po privrednim granama. Stvoreno je osam privrednih podruja sa nacionalnim ekonomijama kao ideolokom podlogom. Jedinstveno jugoslovensko trite bilo je time razbijeno. Republike i pokrajine su sve vie zaokruavale i zatvarale svoje privrede. Na ovu "republikanizaciju" privrede na dovezala se atomizacija postojeih preduzea u vidu osnovnih organizacija udruenog rada. To je jedan od najmanje oekivanih koraka. Usitnjena preduzea vapila su za integracijom, ne bi li iskoristila prednosti ekonomije velikog obujma, a doivela su, sa osamostaljivanjem osnovnih organizacija udruenog rada, dalje usitnjavanje. Tako su dva vida dezintegracije odvukla privredu na antiistorijske puteve razvoja. Jednoj privre di se nita gore ne moe dogoditi. Promaaji u strategiji razvoja, ukoliko se o osmiljenoj strategiji uopte moe govoriti, kao i mnogi nedostaci privrednog sistema izrazili su se u opadanju ne samo stope rasta proizvodnje i zaposlenosti, ve i u kvalitetu privreivanja od ijeg je porasta, inae, zavisio i uspeh mnogih zamisli privredne reforme. Stopa rasta individualne produktivnosti rada u periodu 1966-1979. godine, kada se pokualo sa uvoenjem intenzivnog razvoja, bila je nia nego u periodu ekstenzivnograzvoja 1953-1965. god367
ine. Motivi radnika za poveanje produktivnosti rada nisu ojaani uprkos naglom usponu realnog linog dohotka. Ova za nosioce ekonomske politike neoekivana ten dencija, koliko dokazuje neodrivost koncepcije daje porast line potronje dovoljan da pokrene itav razvoj, toliko otkriva neotklonjive slabosti oficijelno prihvaene "dogo vorne ekonomije" liene ekonomske prinude na rad. Produktivnost druvenog kapitala doivela je ak i goru sudbinu. Efikasnost in vesticija je posle 1965. godine poela brzo opadati. Promaaji u privrednom sistemu davali su pogrene signale preduzeima i drutveno-politikim zajednicama u donoenju investicijskih i drugih oblika. Autarhija republikih ipokrajniskih privreda nije vodila rauna o optimalnoj strukturi jugoslovenske privrede, niti o opasnostima stvaranja suvinih kapaciteta. iroko i nedovoljno promiljeno korieni su investicio ni krediti koje je inflacija veim delom otpisivala. Obaveza da finansiraju optu i zajedniku potronju iz dohotka sopstvene privrede navodila je optine da bez mnogo razmiljanja ulaze u nove investicije. Bilo zbog nedostatka informacija, bilo to osnov na struktura investicija nije planirana, izgraeni su suvini proizvodni kapaciteti. Atomizovana, za privredne grane i teritorije vezana akumulacija otvorila je irok front nedovrenih investicija sa dugim periodom gradnje, ukoliko su ove investicije uopte bile dovrene. Usitnjena akumulacija u patuljastim bankama navodila je investitore da sa malim sredstvima ostvare to vei dohodak i zaposlenost, to je dovelo do izgradnje suvinih kapaciteta u preraivakoj industriji i nedovoljnih proizvodnih kapaciteta za proizvodnju sirovina i energije. Povrno proueni projekti bili su uzrok velikih investi cionih promaaja. Ekonomske i drutvene sankcije za pogrena ulaganja nisu posto jale; politiari su ostajali u senci iako su esto odluujue uticali na investicijske od luke. Svi navedeni inioci nie efikasnosti investicija opredeljeni su privredno - sistem skim reenjima. Prema tome, promaaji u privrednom razvoju i privrednom sistemu, materijalizovani u opadanju ukupne produktivnosti privrede (produktivnosti rada i kapitala uzetih zajedno), osnovni su uzrok krize jugoslovenske privrede. Odgovornost za krizu snosi i ekonomska politika sedamdesetih godina koja nije koristila prave mere za naknadna prilagoavanja. Neutralisanje uticaja ukupne produktivnosti ipogoranja uslova razmene zbog skoka cena nafte iziskivao je drugaiju raspodelu ukupnog dohotka radi odravanja stope inflacije. Nepostojanje politike dohotka koja bi drutveno uredila odnose izmeu razliitih vidova potronje bilo je utoliko sudbonosnije to ni jenjavanje izvoza nije spreeno uobiajenom politikom realnog kursa dinara i drugim merama. Svi ovi nedostaci, naroito kada su se izrazili u spoljno -ekonomskoj nelikvidnosti, prinudli su ekonomsku politiku na zakasnele restrikcije svih vidova potronje. One su mogle spreiti dalje produbljavanje krize, ali ne i njeno izbijanje. Uzroci privrednih nedaa ne daju se potpuno razumeti bez uticaja ekonomske 368
filozofije kojom se nadahnjivao privredni sistem. Zapostavljanje ekonomskih zakoni tosti i prinude, oslanjanje vie na svest ljudi nego na interese kao motive ekonomskog ponaanja, priznavanje ivog rada kao jedinog stvaraoca dohotka, nepotpuno uvaavanje trokova i ekonomskih kategorija u njihovom realnom izrazu sastavni su delovi zvanino prihvaene ekonomske filozofije i onih institucionalnih reenja koja su u praksi imala utoliko tee posledice to su uivala ideoloku podrku ak i onda kada su se eigledno sukobljavala sa zahtevima ekonomske racionalnosti. Izmeu ostalog, i time se objanjava trpeljivost prema ekonomski iskrivljenim odnosima, privrednoj patologiji i drutvenom rasipnitvu, to sve suvie dugo traje da ne bi ostavilo traga u nainu miljenja i ponaanja privrede. Silni gubici privrede pokazuju da niposle etiri decenije nije postao obavezan princip rentabiliteta, da nema ekonomskih sankci ja za loe poslovanje. Subvencije privredi preko kredita, podrutvljavanje gubitka, niska stopa amortizacije, popustljivost prema loem kvalitetu proizvoda, dugogodinje kretanje stope rasta realnog linog dohotka iznad stope produktivnosti rada stvorili su veoma lagodne uslove privreivanja unosei na irokom planu razne oblike parazitiz ma u poslovanje privrede i van nje. Takvi uslovi mogli su opstati zahvaljujui porastu inostranih dugova koje e otplaivati ne samo sadanji, nego i budui narataji. Nagraivanje prema rezultatima rada nije moglo biti ostvareno u privredi bilo zbog nereenog pitanja primarne raspodele, bilo to mnoga preduzea ubiraju rentu od drutvenih sredstava. Zbog socijalnih razlika koje se ne zasnivaju na radu, motivi radnika za poveanje produktivnosti rada morali su biti slabi. Povlaivanje neradu i drugi vidovi socijalne demagogije visoka su cena za drutveni mir i odravanje mater ijalnih privilegija vladajui slojeva. Imajui sve to u vidu, nije udno to se u pootravanju komotnih uslova privreivanja vidi napad na steena prava, kao to to pokazuju otpor uvoenju ekonomski pozitivnih kamata i prioritet koji se daje isplati linih dohodaka. Za otpor ovom pootravanju privreda nalazi dobre razloge u velikim doprinosima koje daje za izdravanje glomazne administracije, iji trokovi predstav ljaju nepodnoljiv teret za privredu. Zasiena ekonomskim neracionalnostima, ekonomska klima nije ostala bez uti caja i na ponaanje graana, koji su, zahvaljujui i zaduenju zemlje u inostranstvu, sve do izbijanja krize brzo podizali ivotni standard. Nagli porast line potronje sa lako primetnim elementima rasipnitva, ostao je u svesti giaana kao zaslueni domet. Opadanje realnog linog dohotka, u emu valja videti i njegovo prinudno usuglaavanje sa stvarnim nivoom produktivnosti rada, doivljava se kao neije neopravdano nasilje, a ne kao objektivna nunost. Drugaije ne moe ni biti ako se godinama u zemlji troi dohodak vei od stvorenog. Uzimanjem potroakih i inevsticionih kredita, kupovin om uvozne robe po niskim cenama, dodelom drutvenih stanova i niskim stanarinama znaajan deo graana dobijao je drutvene subvencije. Ekonomske neracionalnisti i 369
izopaeni ekonomski odnosi dugo traju i svuda su lako uoljivi. Zbog toga ih graani smatraju normalnim. Svaki je u takvim odnosima, polazei od uih interesa, traio svoj obrazac ekonomskog ponaanja koji je za odreene grupe mogao biti i uspean, ali je za drutvo i privredu po pravilu bio poguban. Iskrslo je nuno pitanje kako ponovo afirmisati rad kao osnovu egzistencije, drutvenog i ekonomskog poloaja oveka. 2. Odgovornost za budunost Jugoslavije nalagala je da se sa izbijanjem opte drutvene krize pivo utvrde njene stvarane razmere i pravi uzroci da bi se odmah pristupilo iznalaenju mera za izlazak iz stanja receseije i neizvesnosti. Tako se, meutim, nije postupilo. Trebalo je da prou tri godine da bi se u zvaninim dokumen tima upotrebio izraz ekonomska kriza. Do toga se dolo postupnim i nevoljnim priznan jem. U prve dve godine krize govorilo se o "malim", "kratkotrajnim", "prolaznim" nedaama, a ponajvie o "tekoama rasta". Ovakve ocene moraju se povezati sa tvrdnjama da privredni sistem ne treba hitnije menjati ve ga samo dosledno sprovoditi. Kada su se te tvrdnje pokazale neodrivim, izilo se sa tezom da je jugoslovensku kriza po razmerima vea nego to se prvobitno mislilo, ali daje po svojoj prirodi iskljuivo ekonomska, da su njeni uzroci u spoljno-ekonomskom utkaju i neadekvatnoj ekon omskoj politici posle 1976. godine. Time je istovremeno uinjen pokuaj da se politiki inilac izuzme kao mogu uzronik privredne krize, da se insistiranjem na ekonomskoj politici kao glavnom vinovniku privredni sistem potedi od kritikog preispitivanja. Budui da ni taj pokuaj nije mogao trajno uspeti, uinjen je ustupak time to se najzad prelo na analizu politikog sistema. Na alost, ta analiza je ne samo zaobila kljuna pitanja politikog sistema, ve se u svom ekonomskom delu suprotstavila koncepcija ma "Programa stabilizacije". Priznanje krize u etapama i ponovno njeno osporavanje, zbog ega se gubilo dragoceno vreme, izrazi su lutanja, neodlunosti i nespremnosti zvanine politike da izvripromene koje su novostvoreni uslovi zahtevali. Oklevanje da se sa pravom dijag nozom i blagovremenim merama doeka kriza potkopalo je poverenje u dravniku mudrost, politiku hrabrost i iskrene numere ljudi koji rade javne poslove, kao i u njihovu spremnost da raskinu sa zabludama koje su dovele zemlju na rub propasti. Izbegavanje da se istini pogleda u oi i otpor da se bilo ta sutinski menja ogledaju se i u tome to su tek pod pritiskom Meunarodnog monetarnog fonda bile donoene neke ekonosmke mere koje su se sa manje potresa i sa veim uinkom morale mnogo ranije samoinicijativnopreduzeti. No nita tako ubedljivo ne govori o otporima nastojanju da se efikasno deluje kao injenica da vlada ne sprovodi Program stabilizacije. Ispostavilo se da su bili u pravu oni koji su tvrdili da je taj dokument mogao biti usvojen samo zato to je suvie uopten da bi bilo koga konkretno obavezivao. Zbog toga se predvialo da e njegovo sprovoenje u ivot naii na nesavladive prepreke u sukobima interesa republika, pokrajina i privrednih grupacija. Sa ostvarenjem ovih predvianja raa se 370
/ nedoumica da lije Program stabilizacije zaista bio zamiljen kao akciona osnova za sanaciju privrede ili mu je namenjena politiko-propagandna uloga, sraunata na stvaranju utiska, u javnosti da se neto ozbiljno ini na traenje izlaza iz krize, dok se u stvari daje otpor neophodnim promenama. Stabilizacioniprogram, koji je izraavao realistiki pristup privredi, doivo je najvei udar od poznate Kritike analize funkcion isanja politikog sistema, koja je rehabilitovala ve naputenu ideologiju "dogovorne ekonomije", u najveoj meti odgovorne za nedae jugoslovenske privrede. Jugoslavija je doivela i to da su zvanino usvojena dva dokumenta sa bitno razliitim ekonom skim koncepcijama. Moda jeza odravanje postojeeg stanja to najefikasnije reenje, ali to ne moe biti reenje za izlaz iz krize jugoslovenskog drutva. Opravdanje za privredne tekoe i sporo reagovanje na krizu ponekad se trai u ogranienim znanjima ekonomske nauke i razmimoilaenjima ekonomista u kljunim pitanjima. Razmimoilaenja u miljenjima ekonomista postoje i postojae u svim zemljama i vremenima, ali je stvar vlade da se opredeli kojim e miljenjima dati poverenje i da za svoje opredeljenje snosi odogovornost. Problem je, meutim, u tome to se od ekonomske nauke nije na pravi nain ni trailo miljenje. Ona je bila prihvatl jiva u meri u kojoj je racionalizovala zvanino zauzete stavove. Zbog toga odgovorne linosti nisu poklanjale dunu panju blagovremenim upozorenjima i dragocenim predlozima koje je ekonomska nauka samoinicijativno davala. Sistematsko zapostav ljanja znanja tokom itavog posleratnog perioda malo je razumljiva, a jo manje ra zumna pojava u socijalistikom drutvu, koje u principu nauku uzima za osnovu svoga ravoja. Zapostavljanje naunih saznanja, osobito tokomposlednje dve decenije, valja shvatiti i kao sastavni deo podreivanja razvoja i ekonomskih racionalnosti jaanju i uvanju policentrizma i monopola drutvene moi republikih i pokrajinskih vrhova kao nedeklarisanom cilju koji uiva apsolutni drutveni prioritet. Taj cilj proizilazi iz simbioze nacionalizma, separatizma i vlastoljublja, a ostvaruje se nastojanjempotikog inioca, da uz oslonac na republiku dravnost povea svoju mo, da bude posrednik i arbitar u sopstvenoj privredi i drutvu. Ovaj cilj je za iru javnost postao oigledan tek u novije vreme kada je zloudna dezintegracija kao dominantna tendencija u privredi u druh'u dobila zabrinjavajue razmere. Opasnost da politiki sistem evoluira u pravcu policentrizma ukoliko se to blagovremeno ne sprei stvaranjem radnikih saveta za privredne grane na niovu itave Jugoslavije uoio je Boris Kidri ve 1950. godine. Njegove sugestije, na alost, nisu prihvaene. Ogluilo se o njegovo upozorenje da, ukoliko se takvi saveti ne stvore, to vodi "u nekoliko dravnih kapitalizama partikularistikih prema celini, birokratsko centralistikih prema radnim kolektivima". U Jugoslaviji danas postoji stanje od koga je. Kidri ponajvie zazirao. Takvo stanje je plod evolucije od skoro tri pune decenije. Tokom pedesetih i prve 371
polovine ezdesetih godina inilo se da su demokratizacija, zamena dravnih organa samoupravnim i deprofesionalizacijapolitike stekli vru drutvenu afirmaciju. Izgle di da se razvoj u tom pravcu nastavi bili su utoliko vei to je sa uravnoteenom struktntom investicija i boljim odnosom izmeu koordinacije i inicijative, privreda beleila uverljive rezultate kako u porastu proizvodnje i zaposlenosti, tako i u kvalitetu privreivanja i rastu izvoza. Produktivnost rada brzo je rasla, efikasnost investicija je bila velika, a ekonomski odnosi sa inostranstvom skoro uravnoteeni. Kao da nikakva znaajnija prepreka nije stajala na putu da se politiki i privredni sistem izgrade na osnovama koje su dale ubedljive rezultate. Istina, i u tom periodu bilo je jasno pre poznatljivih nagovetaja separatizma i nacionalizma u obliku krilatice "svakom svoje", "razjedinimo se da bi se ponovo ujedinili" i uporne kampanje protiv precenjenog i izmiljenog unitarizma. Negativni obrt dogodio se sredinom ezdesetih godina kada su, neoekivano, ovi nagovetaji postali vladajue tendencije koje su zaustavile progresivan tok politikih promena. Neki skoro prevazieni odnosi ponovo su oiveli. Umesto da oslabe, kako se to oekivalo, vlast i drava su ojaali u republikama, pokrajinama i optinama. To je imalo za posledicu potcenjivanje ekonomskih racionalnosti i efikasnosti kao imeprativnih zahteva suvremenog, civilizovanog drutva. Istina, i do privredne reforme iz ezdesetih godina politika je dominirala nad ekonomijom, ali je privredni razvoj bio najvaniji zadatak. No kada je politika postala sama sebi cilj, u ekonomiji se teite prebacilo sa privrednog razvoja na privredni sistem, sa forimranja dohotka nanjegovu rapodelu, sa proizvodnje na potronju. Sve to ukazuje koliko se daleko otilo u zane marivanju privrednog razvoja, zapravo u odbacivanju iksustava razvijenih drutava i suspendovanju ekonomske nauke. Takva miljenja su nala najpotpuniji izraz u tezi da se zahtevi samoupravljanja i efikasnost privreivanja ne daju izmiriti. Neuspeo pokuaj reintegracija eleznica i drugih velikih sistema jedan je od vrstih dokaza da se i najoiglednije ekonomske racionalnosti rtvuju bez mnogo kolebanja ako suavaju utkaj republikih i pokrajinskih politikih vrhova. Meutim, u tome valja videti snagu politikog voluntarizma koji je otklonio sve prepreke za svoje delovanje. Ozbiljne prepreke mogle su mu biti plan koji, jedanput donet, ne doputa proiz voljnost ni onom ko ga je doneo, kao i trite, shvaeno kao samostalnost privrednih subjekata u donoenju odluke. Upravo zato to su voluntarizmu bili smetnja, plan i trite su neutralisani da bi se stvorio prostor ekonomiji koja se ne oslanja na ekonom ske zakonitosti i ekonomsku prinudu nego sve odnose smatra arbitrarnim. U naim prilikama privredni sistem nema za osnovni zadatak da podrava privredni razvoj i da uvaava ekonomske racionalnost, nego da slui jaanju politikog inioca. Pokazalo se da politiki voluntarizam ne zastaje ni pred zakonima; ako mu se oni ispree, on ih se jednostavno ne pridrava. Voluntarizam nesreno udruuje neznanje i neodgovor372
nost i te svoje osobine izdano prenosi na privredu koju dri u zavisnosti i podreenosti. Na odreenost politike nad ekonomijom nikom ne treba vie dokazivati. 0 tome otvoreno govore politiki ljudi kao da nisu glavni vinovnici tak\:og odnosa. Samoupravljanje nije zauzdalo politiki voluntarizam. Razlog je jednostavan: ono je nametnuto voljom, politikih voa, za koje ne predstavlja nikakvu tekou da mu poveaju ili smanje podruje uticaja ili da unutar njega ostvare kontrolu. Teza da se samoupravljanje najpotpunije potvruje u osnovnim organizacijama udruenog rada u stvari je samo izgovor da mu se ne prepusti onaj sutinski (makroekonomski) delokrug u kome se donose drutvene odluke od vitalnog znaaja. Taj delokrug politiki inioci ljubomorno uvaju za sebe. Samoupravljanje je potisnuto u ezdesetim godina ma i tu je zaetak naih nevolja. Ono realno ne postoji na globalnom drutvenom nivou, a nikad nije ni izgraeno kao celovit demokratski sistem, niti su iz takvog stanja izvuene konsekvence. Zbog toga je samoupravljanje ulepavajui princip, a ne pod loga drutva. Sistem je u celini nekonzistentan. U njemu nema ni pravog plana, ni pravog trita, niti prave drave i pravog samoupravljanja. 3. Dezintegracija jugoslovenske privrede po privrednim granama i teritorijalna kao antiistorijska tendencija neposredno proizilazi iz jedne ire i znaajnije antiistorijske tendcencije -pretvaranja federacije kakva je zasnovana u odlukama drugog zasedanjaAVNOJ-a i prvih decenija posleratnog razvitka u svojevrsnu konfederaciju koja je institucionalizovana poslednjim Ustavom od 1974. godine. Istorija poznaje vie primera preobraaja konfederacija u federaciju, kao prirodne posledice uoenih sla bosti konfederacije, ali nijedan primer preobraaja u obrnutom pravcu. Pretvaranje savezne drave u dravni savez utoliko je manje prihvatljivo to posle relativno estih promena, koje su se posle rata deavale, Jugoslavija sada ime tzv. "tvrdi" ustav iju je promenu praktino teko izvesti. Jedanaest godina bilo je vie nego dovoljno da se uoe ogromne tekoe koje su sve posledice konfederalizma u drutvenom ureenju, zbog ega se nuno i Ustav naao u sreditu kritike politikog sistema. Najznaajniji element konfederalizma sastoji se u neophodnoj suglasnosti skuptina svih republika ipokraijina da bi se donela bilo kakva, pa i najmanja promena ustava, kao i u zahtevu da se odluka u Veu republika i pokrajina smatra donetom samo ako za nju glasaju sve delegacije. U oba sluaja protivljenje jednog uesnika u odluivanju ima karakter veta. Ako se imaju u vidu mogunosti zakulisnih igara u tenji da se manjini nametnu reenja, jednoglasnosti u nainu odluivanja teko je uiniti principijelne ili bilo kakve druge prigovore, ukoliko se takvo odluivanje odnosi na bitna pitanja drutvenog ureenja, kako je to predvieno Ustavom. Nevolja je, meutim, u tome to je jednoglasno odluivanje iskoilo iz ustavnih ohdra i bez dobrog razloga nalo mesta kako u mnogim zakonima i propisima tako i u odluivanju unutar privrede, kulture i sportskih organizacija.
Afirmacijom republike i pokrajinske dravnosti uz istovremeno iezavanje iz vornih, koordinirajuih funkcije federacija otvorene su iroke mogunosti zadovolja vanja pojedinanih interesa na teret optih. Ustav je naizgled pokuao da to sprei deklarativnim zahtevom da republike i pokrajine moraju voditi rauna kako o sopstvenom razvoju, tako i o razvoju itave Jugoslavije. No, budui da je koulja blia od haljine, panja se usredsredila na sopstveni razvoj, dok je razvoj celine u najveoj meti bio zanemaren. Ravnotea izmeu uegi ireg optimuma predstavlja teorijski neodrivu konstrukciju koja nije poloila ispit prakse. Takve konstrukcije se nisu odrale ni u drugim sluajevima. Nacionalno je nadvladalo klasno, a pokrajine su insistirale vie na tome da su konstitutivni element federacije, nego da su sastavni deo Srbije. Ravnotee ove vrste posluile su kao sredstvo za umirenje zabrinutima za ouvanje dravne i privredne celine zemlje, ali i kao ohrabrenje separatistima svih vrsta da u praksi idu dalje u ostvarivanju svojih ciljeva. Element konfederalizma je paritetan sastav Predsednitva SFRJ kao i drugih najviih organa. U sutini konfederalna je i ustavna odredba da savezne zakone u naelu izvravaju organi republika i pokrajina, to u praksi esto vodi neizvravanju zakona. Jako izraen elemenat konfederalizma je i u tome to republiki i pokrajinski ustavi ne moraju biti suglasni sa saveznim ustavom, ve samo ne smeju biti u suprot nosti sa njim. Za otklanjanje eventualne suprotnosti nije predvieno nikakvo pravno sredstvo. S druge strane, u sluaju uoene suprotnosti republikog i pokrajinskog za kona sa saveznim, do odluke ustavnog suda primenjuje se republiki odnosno pokra jinski zakon. Dananji politiki sistem Jugoslavije sve je vie protivrean, disfunkcionalan i skup. On umnogostruava glomazne mehanizme vlasti na tri nivoa, omoguavajui silno narastanje birokratije i poveanje izdataka za optu potronju. Bilo da je re o politikim, bilo o ekonomskim, pitanjima, sistem moe posluiti kao kolski primer neefikasnosti. Odluivanje o federaciji tee toliko spomda i kada se donesu prave mere one zbog zakanjenja imaju polovian uinak. Zbog sukoba uesnika u odluivanju esto dolazi do potpune blokade i to ne samo na nivou federacije. Republika Srbija ne uspeva punih deset godina da donese republike zakone. Nedovoljna elastinost ispoljava se kako u donoenju novih odluka tako i u popravljanju ranijih reenja. Sistem ne raspolae mogunostima brzog prilagoavanja novonastalim situacijama. Njegova inertnost ne doputa jednostavne promene po kratkom postupku ako se potrebe za takvim promenama nametnu. Tome valja dodati i esto ispoljenu nemo saveznih organa da obezbedeprimenu saveznih zakona. Drutveno ureenje se oigledno nalazi u stanju paralize. Da bi se mogle sprovesti neophodne promene, treba se osloboditi one ideologije koja u prvi plan stavlja nacionalnost i teritorijalnost. Dok u suvremenom civilizovanom
374
dnitvu jaaju integracione funkcije, uz punu afirmaciju graanskih i ljudskih prava, prevazilaenje autoritarnih oblika vlasti i demokratizaciju odluivanja, u naem politikom sistemu jaaju dezintegracione sile, lokalni, regionalni i nacionalni egoizam, i autoritarna samovoljna vlast, koja masovno i na svim nivoima naruava optepriznata ljudska prava. Sklonost ka deobama i usitnjavanju drutvenih celina, borba na delu protiv modeme, demokratske, integriue federacije zaklanja se iza lane ideoloke parole borba protiv "unitarizma" i "centralizma". Ali prava alternativa "unitarizmu" i "centralizmu" nije nacionalni egoizam i policentrizam, sa vlastitim "nacionalnim" (u stvari republikim i pokrajinskim" ekonomijama, nasilnim ograniavanjem nauke, kulture i obrazovanja na teritorijalne okvire i potinjavanjem svih oblika drutvenog ivota neogranienoj vlasti republikih i pokrajinskih oligarhija). Istinska alternativa je demokratski integrativni federalizam, u kome je princip autonomije delova usuglaen s principom koordinacije delova u okviru jedinstvene celine, u kome su politike insti tucije na svim nivoima drutvene organizacije dosledno demokratski konstituisane, u kome je odluivanje odreeno slobodnim, racionalnim, javnim dijalogom, a ne zakulis nom i "strogo poverljivom" kombinatorikom samozvanih i samoizabranih zatitnika posebnih nacionalnih interesa. Ovakav odnos prema dravi i naciji blokirao je prostor za razvoj samoupravljanja. Samoupravljanje je nerazvijeno i deformisano ne samo zato to je svedeno na nivo drutvene mikro-strukture, ve i zato to je potpuno podreeno organima otuene vlasti - od optine do republika i pokrajina. Dezintegrisana radnika klasa je svedena na konglomerat kolektiva dovedenih u situaciju da se meusobno bore za raspodelu dohotka. Ne postoje organi samoupravljanja grupa preduzea, grana i celokupne privre de koji bi racionalno regulisali proizvodnju i usmeravali privredni razvoj. Mnogo brojnim pravnim propisima suen je na minimum slobodan prostor odluivanja samoupravnih organa. Taj prostor je dalje reduciran samovoljnim intervencijama lokalnih vlasti u savezu sa tehnokratskim snagama. Paradoksalno je da u drutvu koje sebe smatra socijalistikim radnika klasa nema mogunosti da se organizuje niti da bude predstavljena u Saveznoj skuptini. Koliko je nacionalni i teritorijalni princip postao nadmoan nad proizvodnim vidi se najbolje po odlunosti kojom se odbacuje formiranje vea udruenog rada u Sveznoj skuptini. Da bi se razumeo ovaj primat nacionalnog u dananjoj praksi Saveza komunista Jugoslavije treba uzeti u obzir uticaj Kominteme na KPJ izmeu dva rata. Strategija Kominterne u tome periodu izvedena je iz ocene da se nakon izostanka proleterske revolucije u zapadnoj Evropi, komunistike partije u istonoj, srednjoj i junoj Evropi moraju osloniti na nacionalne pokrete, makar ovi bili i izrazito antisocijalistiki i poivali na ideji nacionalnog a ne klasnog jedinstva. Staljin se angaovao u slamanju svakog otpora ovoj strategiji (na primer u sluaju jednog od osnivaa KPJ, Sime
375
Markovia). U tome duhu je reenje nacionalnog pitanja formulisao i teorijski razvio Sperans (Kardelj) u knjizi Razvoj slovenskoga narodnoga vpraanja, koja je uglavnom posluila kao idejni obrazac razvoja Jugoslavije ka konfederaciji suverenih republika i pokrajina, stoje najzad i ostvareno Ustavom od 1974. godine. Dve najrazvijenije republike koje su ovim Ustavom ostvarile svoje nacionalne programe nastupaju danas kao uporni branioci postojeeg sistema. Zahvaljujui politikom poloaju svojih lidera u centrima politike moi, one su ipre i posle prelomnih ezdesetih godina imela inicijativu u svim pitanjima politikog iprivrednosg siste ma. Po svojoj meri i potrebama one su krojile drutveno i ekonomsko ureenje Jugo slavije. Nita ne izgleda normalnije nego da one sada brane ureenje koje su uporno dugo stvarale, ureenje u kome vide ostvarenje najveeg dela svojih nacionalnih pro grama. Vladajue ideologija u ovim dvemu republikama obavezuje njihove politike lidere da se ne povlae pred ekonomskim interesima itave zemlje, pa i sopstvenim ekonom skim interesima, ukoliko to ograniava njihovu politiku autonomiju. Nikog ne treba ubeivati da separatizam i nacionalizam deluju na drutvenoj sceni, ali se nedovoljno shvata da su takva opredeljenja idejno omoguena Ustavom iz 1974. godine. Stalno jaanje i meusobno podsticanje separatizma i nacionalizma udaljilo je i nacije jedne od drugih, do kritine take. Manipulacije sa jezikom, uterivanje naunika i kulturnih stvaralaca u republike i pokrajinske torove, alosni su znaci narasle moi partikularizma. Sve nove etnogeneze, koliko su nesreni proizvodi provincijalno zatvorene i regionalnim ideologijama pritisnute nauke, toliko su simptomatine za udaljavanje ne samo od zajednike sadanjosti i budunosti, ve i od zajednike prolosti. Kao da je svima stalo da topre i to dalje pobegnu iz kue koja se rui. Stanje duhova upozorava da se politika kriza pribliila kritinoj taki potpune destabilizacije Jugoslavije. Kosovo je njen najoigledniji znak Nastupi na meuna rodnoj sceni poput onog u Slivnici ne ostavljaju nikog u sumnji da su pretendenti na jugoslovensku teritoriju ve definisali svoje interse. Birkoratska decentralizacija koju su poslednjih decenija sprovodili posednici politike vlasti u ovoj zemlji istovremeno je prepreka za razvoj demokratskih odnosa. Politiki ivot u Jugoslaviji se sporo i ne naroito uspeno prilagoavao mirnodopskim i legalnim uslovima. Staljinistiko i kominternovsko naslee jo uvek snano dejstvuje. Duboke tragove ostavili su odnosi unutar ilegalnog pokreta: konspiracija, unutranja hijerarhija, uee malog broja ljudi u donoenju odluka, inisistiranje na idejnom i bespogovomom prihvatanju i izvravanju zadataka, teke kvalifikacije ("frakciona", "neprijatelj") za bilo kakvo neslaganje ili prigovor usvojenoj politikoj liniji. Ako se tome doda tenja da se jedanput osvojena vlast odluno brani, kako represijom, tako i negovanjem podanike poslunosti, onda biva razumljivo zato su se putevi do istin376
ske demokratije teko nalazili. Nade u demokratski raz\:oj silno su naral.se kada se u pedesetim godinama Jugo slavija izjasnila za debirokratizaciju privrede i drutva, nudei istovremeno program socijalistike demokratije u vidu druh'enog samoupravljanja. uvenim stavom iz Programa SKl... "da nita nije toliko sveto..." nagovetena je otvorenost prema novim idejama kojima nikakav dogmatizam ne bi smio stati na put. Ovaj drutveni program nije bio dovoljno razraen da bi bio u svemu jasan, kao to to nisu bili ni putevi do njegovog ostvarenja, ali je i pored toga iroko prihvaen kao ansa za demokratski razvoj koji e imati sluha za suvremene promene i dovoljno odlunosti da se tim promenama blagovremeno prilagodi. Takva oekivanja su se, meutim, do sada pokazala uzaludnim. Od sredine ezdesetih godina, dotada zapaene tendencije debirokratizacije naglo su splasnule da bi ustupile mesto decentralizaciji koja je po svojoj sutini bila birokratska. Dananji jugoslovenski politiki sistem nema nijednu od prednosti suvremenih politikih siste ma. On nije ni liberlna demokratija, niti demokratija saveta, a nije ni prosveeni birokratski sistem. Njemu nedostaju i politika sloboda i neposredno uee graana u politikom ivotu i funkcioniranju sistema po unapred utvrenim pravilima i norma ma. Celokupni sistem konstutisan je na principu aktivnosti vrhova politike hijerarhije i beznadenoj politikoj pasivnosti naroda. Savezno vee skuptine SFRJ savezno je samo po nazivu. I u njemu su predstavljene republike i pokrajine, a ne graani savezne drave, nezavisno od republike i pokrajinske pripadnosti. U Skuptini SFRJ ne postoji posebno vee (Vee udruenog rad) u kome bi bila zastupljena jugoslovensku radnika klasa. Neposredni izbori kao veliko civilizacijsko dostignue ustupili su mesto posred nim izborima. Uvoenje delegatskog sistema pokazalo se kao nefunckionalno. Politiko manipuliranje graanima odrava se uspeno i stalno. Narod se povremeno poziva da "plebiscitarno" potvrdi izvore koje je prethodno izvrila vladajua hijerahija iza politike scene. Nedemokratski izborni sistem dovodi birae u poloaj da ne znaju koga biraju, bolje rei za koga glasaju, a delegate da nemaju kome da polau rauna za svoj rad. U stvari, politiki sistem Jugoslavije je meavina ostataka stare politike drave i autoritarne drave nasleene iz istorije tzv. "realnog" socijalizma na Istoku. Takva meovita drava nesposobna jeza stvaranje, za neophodne promene iza prilagoavanje svojih institucija i ciljeva drutvu koje se stalno menja. Blokirana politika organizacija uvanja statusa quo, odravanja neproduktivne, neinventivne profesionalne politike i negativne selekcije lojalnih i nekompetentnih kadrova. Demokratizacija je bitan uslov kako za izlaz iz duboke krize, tako i za neophodan drutveni preporod. Jugoslaviji nije potrebna demokratija na recima koja nita ne menja, ve demokratizacija svesti i drutvenih odnosa. Zahtev za autentinim
377
demokratskim sistemom utoliko je znaajniji to je naa drutvena svest partikularistika i usitnjena. Istinsku demokratizaciju teko je zamisliti bez alternativnih kon cepcija razvoja. Jedino pod pritiskom izgleda da e, zbog promaenih koncepcija ili neuspenog rada, drukija koncepcija i njeni protagonisti dobiti povjerenje, mogue je postii toliko neophodnu odgovornost. Demokratski centralizam ima opravdanje ako manjina u procesu donoenja odluka bude ravnopravan partner u dijalogu, ako je argumentima poraena i nadglasana posle istinski demokratske rasprave. Tim. putem se nije ilo. Svako dmgaije miljenje se proglaavalo za frakcionako. Duboko usaenu nespremnost za promene najbolje pokazuje otpor predlozima da se za jedno izborno mesto istie dva ili vie kandidata, iako to bez alternativnih koncepcija ne bi moglo ugroziti unapred utvrenu politiku liniju. Meutim, znaaj eventualnog takvog poteza, je ogroman ako se posmatra sa gledita kadrovskog monopola politikog vrha koji bira delegate da bi ovi njega izabrali. Stanje, je takvo da se unutar republika i pokrajina obrazuju neformalne grupe za osvajanje to uticajnijih poloaja. Isto tako, i na nivou Jugoslavije umesto principijelne i argumentovane borbe miljenja, formiraju se ko alicije radi zadovoljenja republikih i pokrajinskih interesa i samostalnog, monopolistikogpoloaja politikih garnitura u nima. Postoje, meutim, i drugi vidovi politike skuenosti graana. Pokuaji da se uini toliko neophodan korak u pravcu osloboenja misli i rei dali su do sada skromne rezultate. Ne da se, istina, sporiti da se u javnim glasilima slobodnije raspravlja, ak i 0 nekim temama, koje su donedavno bile pod zabranom. Iz politikih izvora dopire poneki glas opotrebi dijaloga, o tome da u razliitim shvatanjima ne treba gledati nita neobino. To, na alost, ne znai da javno izgovorena re obavezuje nosioce moi. Javna re je ostala potpuno nemona i ostaje bez ikakvog dejstva i kada saoptava krupne istine. Javno mnjenje nije korektiv, niti sagovomik u dijalogu. ak ni nauno 1 struno miljenje ne uspeva da se nametne svojim argumenotvanim ocenma i sug estijama ako su one drukije od utvrenih miljenja i stavova politikih inilaca. Koliko je uloga javnog mnjenja beznaajna, najbolje se vidi po lakomislenom zaduivanju u inostranstvu i velikom broju promaenih investicija. Kuriozitet je da se nije znalo koliko i kojim sve stranim poveriocima duguje Jugoslavija, pa se za utvrivanje pravog stanja morala angaovati strana firma. Posebno je pitanje zato se veliina duga. skrivala od naroda. Danas se zna koliki je dug stranim poveriocima, ali javnosti nije poznato kolike je kredite dala Jugoslavija i da li se oni uredno vraaju. Rasprava o nuklearnim centralama pokazuje da se nastavlja sa nedemokratskom praksom u donoenju investicionih odluka i zaduenja u inostranstvu. No, nije re samo o pojedinim odlukama nego i o odsustvu osnovne demokratinosti u razreenju nedoumice da li zadrati ili menjati politiki i privredni sistem. Nije sporno da su javno i struno mnjenje odluno za radikalne promene, no takvo rapoloenje ostaje
378
neobavezno za politiku. To je i najbolji dokaz da nisu izgraeni demokratski kanali kojima se prenose obavezujue poruke politikim vrhovima. Sto se, pak, tie verbalnih delikata i njihovog proizvoljnog tumaenja, nijedno drutvo koje tei da bude demokratsko ne moe biti ponosno na ta kompromitujua sredst\:a represije. Bio bi to civilizacijski, a ne samo demokratski zahtev da te represije zauvek nestanu. Pojaana represija bi itekako dobro dola u odnosu na privredni i drugi kriminal. Sto represije ima suvie tamo gde ne treba, a malo gde je neophodna, razloge valja traiti i u tome to se drava rukovodi ideolokim pobudama i kriterijama kao primarnim. Dezorganizovana preko svake razumne granice, drava se degenerisala u instutucionalni oblik republikog, pokrajinskog i optinskog voluntarizma. Mnoge nevolje proizlaze iz toga to ne postoji dobro organizovana i demokratski kontrolisana drava sa struno kompetentnom, i drutveno odgovornom administracijom za sprovoenje usvojene politike. Za sada odreene ekonomske funkcije drave niko drugi ne moe uspeno obavljati. To se pre svega odnosi na dugorono planiranje, fiskalnu i monetarnu politiku kao i politiku dohotka. Ovakva drava je neophodna drutvu da bi se ono oslobodilo paralelnog odluivanja. Kako stvari danas stoje, oni koji formalno nemaju vlast u stvari odluuju, a oni koji formalno imaju vlasti ne odluuju. Drutvo nee utemeljiti odgovornost ukoliko se ne oslobodi neformalnog odluivanja koje je uvek van uvida i kontrole javnosti. Kimu politikog sistema ini Savez komunista Jugoslavija ije rukovodstvo ima apsolutni monopol drutvene moi, Postoje pouzdana saznanja da se podleglo iskuenjima ovog monopola, da Savez komunista ivi od revolucionarne rente, da je on u velikoj meri privatizovan, da u njemu postoji hijerarhizovana struktura profesionalnih kadrova koja se odrava linom lojalnoupretpostavljenima i bezuslovnomposlunou, da se demokratski centralizam svodi na to da rukovodioci odluuju, a lanstvo bespogovomo izvrava te odluke. SKJ je srastao sa dravom. Od idejno vodee on je postao rukovodea partija. Svi ovi nedostaci demokratije unutar Saveza komunista prenose se na drutvo u celini. Pretenzije Saveza da bude drutvena avangarda oigledno nisu u skladu sa nesreenim stanjem u njemu. Takvo stanje je moglo biti neposredan povod za svestrano preispitivanje svih odnosa u drutvu, kao to se to pokualo u SSSR-u i Kini posle smrti Staljina i Maocetunga. To se, meutim, nije dogodilo. Potreba temeljnog preispitivanja, se stalno osporavala, utoliko vie to su tendencije pogoranja to upornije zahtevale. ak ni vei deo kratkoronih mera sa neposrednim uinkom nije biopreduzet. Umesto energinog delovanja vode se duge i neplodne rasprave koje stvaraju samo privid aktivnosti. Na obilje uoptenih preporuka niko se vie i ne osvre. Ako postoji nebriga za probleme koji zbog hitnosti ne trpe odlaganja, ta nebriga je bila i vea za pitanja koliko je jugoslovensko drutvo u tokovima suvremene civilizacije i da lije dovoljno pripremljeno da se ukljui u treu tehnoloku revoluciju.
379
Ova pitanja se ne bi ni postavljala da se revolucionarni pokret nije pretvorio u partiju poretka, da pogled vladajuih snaga jugoslavenskog drutva na sopstveno bie nije zbog toga postao duboko konzervativan. O strukturi drutva i radnike klase up orno se odravaju davno formirana shvatanja koja bitno odstupaju od suvremene stvarnosti. Konzervativizam se, naravno, ne ispoljava samo u isticanju mesta i uloge fizikih radnika koje, uzgred bude reeno, drutvo nije afirmisalo u meri koliko je to potrebno i mogue u socijalizmu, ve se ponajvie izraava u tome to se sa velikim podzrenjem gleda na strunjake i stvaraoce koji i brojno i po svom kreativnom dopri nosu dobijaju sve znaajnije mesto u razvijenim, zemljama. Radnika klasa ne moe dugo ostati istinska avangarda ako se njen intelektualni deo smatra nepouzdanim saputnikom revolucije. Ogranieno poverenje koje se poklanja inteligenciji moda se najsudobnosnije vidi u gubljenu koraka sa tehnikim progresom. Promiljanja, oproiz vodnim odnosima, donoenju investicionih odlika, organizaciji i razvoju proizvodnje ne izlaze iz misaonog horizonta druge teholoke revolucije koja je na putu da sie sa istorijske scene. Pravi trenutak za ukljuenje u treu tehnoloku revoluciju je, po svemu izgleda, proputen. Nedostacipolitikog sistema toliko su mnogobrojni i veliki da predstavljaju sredite potresa u itavom jugoslovenskom drutvu. Uklanjanje tih nedostataka mora zapoeti sa temeljnim preispitivanjem Ustava i to bez ikakavih predubeenja i ideolokih optereenja. Pobude za takva preispitivanja ne lee samo u slabostima politikog siste ma, ve i u sutinskim ekonomskim nedostacima Ustava, kao to su: neadekvati sadraji i insitucionalizacije drutvene svojine, pogreno postavljeni odnosi izmeu celine i delova, nefunkcionalnost samoupravnog mehanizma, nauna neutemeljenost principa dohotka, nedovoljno i nedosledno razvijen koncept plansko-trinog meha nizma, pogreno opredeljeni poloaj i odgovornost osnovne organizacije udruenog rada i si. U pravnoj nauci postoji visok stepen suglasnosti o tome da ustav svake zemlje mora biti kratak, sa jasno izloenim osnovnim naelima drutvenog ureenja, precizno utvrenim pravima i obavezama tako da ih svaki graanin moe bez tekoa razumeti i lako upamtiti. Takav ustav nije samo plod iskustva i saznanja do kojih je dola pravna nauka, nego proizlazi i iz prava graana da u demokratskoj i civilizovanoj zemlji imaju takav ustav. Na Ustav iz 1974. godine nije se drao navedenih naela. Tenja da se u svakoj prilici dokazuje originalnost u traenje drutvenih reenja, ukoliko nije u pitanju i svesno zamagljivanje, imala je za posledicu da Jugoslavija dobije najdui ustav na svetu. U njemu su nala mesta i takva minorna pitanja, kao to su nain reavanja stab. pitanja vojnih lica ili kako se postavljaju poslovoe, kojima je mesto u zakonskim ili podzakonskim aktima. Neodgovarajua terminologija ini ustavni tekst nerazuml jivim za obine ljude, i ne samo za njih. Reenice su preko sto rei, lanovi koji obu380
hvataju vie strana teksta, neujednaena i pogrena upotreba termina ukazuju nu nedozvoljeno nizak nivo zakonodavne tehnike. To istovremeno pokazuje da pravna nauka nije izvrila dovoljan uticaj na tekst Ustava. 4. Uporedo sa ekonomskom i politikom krizom., i moralna kriza teko pritiskuje jugoslovensko druti'o. Njeni mnogobrojni uzroci imaju duboke istorijske korene. Ali u svojoj sutini, u ideolokom drutvu kakvo je nae, moralna kriza izazvana je ideolokom krizom, porazima ideolokog programa revolucije, odstupanjima od proklamovanih socijalistikih ciljeva i naela, nesaglasnou reci i dela politikog vodstva, neizgraenim pravnim poretkom, loim i zavisnim sudshom, birokratskom samovoljom i privilegij ama, moralnim konformizmom i podsticanim karijerizmom, odsustvom slobodne i otvorene kritike pojava, ideja, nosilaca vlasti i javnih fukcija, dakle, nepostojanjem demokratskog javnog mnjenja kao dejstvujue moralne savesti dnitva. Bujici migracija sa sela i iskuenjima koja ona sobom nosi ova praksa se nije suprotstavila politikom civilizacijskog prilagoavanja, sa jasno postavljenim norma ma ponaanja i morala. Svuda pristuna ustinjena, seljaka svest inspirisana shvatanjem da je sve dozvoljeno to nije izriito zabranjeno, i sa sklonou da uvaava samo neposredne interese, dok one udaljenije i posredne potpuno zanemaruje, mogla je dugo opstojavati da bi se u kriznim uslovima iskazala kao snaga koja temeljno razara moral, stvarajui iroke mogunosti za kriminal i druge pojave koje je teko dovesti u sklad sa vrednostima socijalistikog drutva. Nasrtaji na drutvenu imovinu svuda se sreu, a krae, utaje i korupcija postale su deo redovnih, dopunskih prihoda za tako veliki broj graana da se ta vrsta prihoda mora uzeti u razmatranje pri oceni visine line potronje. Nije bez dejstva ni uzor koji prua esto nekanjeno krenje zakona od strane radnih organizacija, pa ponekad i administrativnih ustanova. Privilegije se uporno odravaju uprkos jednodunoj osudi u narodu. Svest o potenom radu. gotovo ne postoji. Malo je onih koji sebi postavljaju pitanje ta su i koliko uradili za dohodak koji primaju. Uslovi privreivanja su neujednaeni, to vodi naputanju principa nagraiavanja prema radu. Lini dohoci popreduzeirna esto zavise manje od rada, a vie od neije vetine da se izbori za vee cene ili nie doprinose. Sistematsko pokrivanje gubitka jednih iz sredstava koja su zaradili drugi nestimulativno deluje na obema stranama. Relativno veliki broj ljudi stekao je bogatstvo na legalan nain mimo rada. Poveanje socijalnih razlika koje proizlaze iz nesreenog stanja u privredi i drutvu utoliko je ekonomski nepodnoljivije i moralno neoporavdanije to se dogaa u sloenim uslovima krize. Na moral masa razorno deluje i nezaposlenost. Nepotizam je sveopta pojava, davanje prvenstva roacima prilikom zapoljavanja postalo je skoro obiajno pravo. Nezaposlenost je teak drutveni problem ne samo zato to je veliki broj mladih ljudi bez samostalne egzistencije, ve i zato to veliki deo stanovnitva, su starosnom i kval381
ifikacionom.strukturom boljom od one koju imaju zaposleni, ostaje neproduktivan, iako bi njihovo odgovarajue ukljuivanje umnogome poboljalo stanje. Muni su i demoralizacija tih ljudi i njihovih porodica, beznae uenika i studenata koji se koluju bez izgleda na zaposlenje, kao i psihologija onih koji, dobivi najzad posao nakon viegodinjeg ekanja, gledaju u njemu samo uhljebije, lieni ambicija da se obelee znaajnim radnim doprinosom, utoliko vie to su se tokom ekanja iskljuili iz struke i zaboravili veliki deo nauenog. Nije manje pogubno ni delovanje tzv. privremenog rada u inostranstvu. U narodu je zavladalo uverenje da se potenim radom u samoj zemlji ne moe pristojno zaraditi ni dobro iveti. Gubi se ne samo vera u savestan rad, ve i u socijalizam, iji oreol tamni pred reputacijom sistema u zemljama gde rade gastarbajteri. Gubljenje poverenja i niska motivisanost jasno su vidljivi izrazi moralne krize. Opta mobilizacija svih narodnih snaga u reavanju postojeih drutvenih problema zasad nije mogua. Sirim slojevma nedostaje jasna svest o smislu angaovanja i samortvovanja za opte drutvene ciljeve. Zvanina idelogija koja umesto stvarnog socijalistikog programa nudi prazne politike proklamacije uveliko je iscrpla svoje mobilizatorske mogunosti. Jaz izmeu socijalistikih principa i okotale stvarnoti toliko je dubok da masovno raa apatiju, privatizaciju i sve vee ogorenje. Reforme koje bi danas mogle popraviti drutvenu klimu i moda obrnule tokove kretanja, nee biti dovoljno sutra. Razaranje sistema vrednosti, koje je bilo temeljnije ukoliko je vreme vie odmica lo, ne odnosi se samo na moralne norme. Stanje je tah:o da je gotovo nepoznata lestvica vrednosti za koje se jugoslovensko drutvo zalae. Horizont potreba nikada nije ozbil jno otmren za demokratsku raspravu. Zbog toga se prioriteti potreba spontano obra zuju, preteno pod uticajem potroakog mentaliteta. Ta psihologija povezana sa neobuzdanim primitivizmom silno je ojaala sklonost prema undu u literaturi, muzi ci, filmu i zabavi svake vrste. Razvijanje te sklonosti ak se i svesno i sistematski podstie posredstvom tampe, radija i televizije. Pod pritiskom agresivnog unda koji suvereno vlada na sceni, prave kulturne vrednosti su ostale bez ireg uticaja, uprkos mnogih i znaajnih dela jugoslovenskih sh:aralaca. Malo je smiljenih napora da se ta dela privedu irem krugu graana. Kriza kulture nije samo u tome to su prave drutvene vrednosti u susretu sa undom nekonkurentne. Kultura se sve vie regionalizuje, razbija se njeno jugosloven sko i univerzalno znaenje, ona se dobrim delom stavlja u slubu republikih, pokra jinskih, dravnih apsiracija na sopstveno vlastelinstvo i na tom podruju. Opta pro vincijalizacija kulture sniava kriterijume vrednosti i doputa mnogo veu drutvenu afirmaciju manje darovitih stvaralca. Duboko uvreeni u provincijalnoj kulturi, sep aratizam i nacionalizam postaju sve agresivniji.
382
5. Ova svestrana i duboka kriza jugoslovenskog drutva otvara mnoga pitanja, od kojih se naroito izdvajaju sledea dva: Sta se desilo s projetkom izgradnje novog drutva za koji su pale tolike rtve? Gde se mi danas nalazimo u odnosu na modernu evropsku civilizaciju. Objektivna nauna analiza, slobodna kako od ideoloke apologetike (koja se opire bilo kafonmpromenama sistema) tako i od ideolokog skepticizma (koji odbacije sistem u celini, i od samog njegovog poetka) pokazuje svu protivrenost posleratnog razvitka i objanjava zato su iza perioda uverljivog materijalnog rasta, postepene demokratizacije i duhovne emancipacije sledili drutevni sukobi u kasnim ezdesetim godinama, restauracija autoritarnosti u ranim sedamdesetim godinama, gubljenje sta bilnosti i strukturnih proporcija, materijalna stagnacija i sve vea duhovna dezorijen tacija kao krajnji ishod. Pad do kojega je dolo ne bi bio tako teak i trajan da je on posledica samo jedne pogrene politike. Nova politika strategija u ezdesetim godinama nije samo projekt privredne reforme ve i kraj procesa politike i ekonomske demokratizacije, razotuenja politike, dugoronog usmeravanja drutvenog razvoja, izgradnje jedinstvene federacije. Novi drutveni projekt afirmacije grupnog i nacionalnog egoizma vodio je nepomirl jivom sukobu sa dotad priznatim moralnim vrednostima i sve veoj demoralizaciji u masama naroda. Da bi se objasnilo zastoje nakon uspenog razvoja u periodu 1953-1965. dolo do fatalnogpreloma 1965. godine morali bi se uzeti u obzir mnogi inioci: davanje izrazite prednosti individualnim i grupnim interesima nad optim, materijalistike aspiracije nove srednje klase, dominacija interesa najrazvijenijih republika, odbrana politokratskog monopola moi pred rastuim pritiskom za dalje demokratske reforme, ilavi otpori koje je emancipaciji pruila patrijahalna tradicija. Od spoljanih inilaca valja naroito imati u vidu pritiske velikih sila koji su u sferi politike podravali autoritarnost, a u sferi privrede teili, i na kraju uspeli, da dovedu zemlju u nezavidnu tehnoloku i ekonomsku zavisnost od inostranstva. Pri svem tom ne bi moglo zadovoljavati objaenje koje bi idealizovalo projekt revolucionarnog preobraaja i nesumnjive uspehe u toku prve dve decenije posleratnog razvoja, i koje bi kasnija lutanja i padove shvatalo kao prostu deformaciju tog projetka od strane vladajuih subjekata. Prava je nauna istina da postoje ogranienosti u samom tom projektu kako u poetnoj viziji, koja (pored svih svojih humanistikih i emancipatorskih ideja) prenaglaava ulogu nasilja i diktature u prelaznom periodu, tako i u nainu na koji je ta vizija bila protumaena i primenjena u naoj zemlji pod pritiskom staljinizma i kominternovskog naslea. Uspean otpor staljinizmu mobilisao je znaajne drutvene snage, koje su obezbedile nacionalnu nezavisnost, industrijalizaciju zemlje, zavidan privredni rast u periodu
383
1953-1965., poetne oblike samouprave i duhovno oslobaanje od uskih ideolokih okvira u oblasti kulture. Ipak, jednom uspostavljeni hijerarhijski odnosi nisu mogli biti prevazieni. Oni su se pokazali kao neprekoraiva granica procesa demokratizacije. Taj proces je tolerisan i podstican dok je oslobaao stvaralake snage na nivou drutvene mikro-strukture i u oblasti delatnosti udaljenih od politike. On je strogo kontrolisan kad se proirio i na politike institucije - zahtevom za ^profesionalizaci jom i debirokratizacijom politike, a odluno je zaustavljen kadje ugrozio centre politike moi - zahtevom za slobodnijim izborima i za pretvaranjem organa drave u organe samoupravljanja. Privredna reforma 1965. godine u sutini je promena osnovnog strate gijskog pravca drutvenog razvoja: projekt politike demokratizacije zamenjen je projetkom ekonomske liberalizacije. Ideja samoupravnosti, ija je sutina razotuenje politike, zamenjena je idejom decentralizacije, koja je dovela do uspostavljanja region alnih centara otuene moi. Etika solidarnosti i socijalne pravde zamenjena je duhom posesivnog individualizma i apologijom grupnog interesa. Politiki voluntarizam, smeo i dinamian u prvim posleratnim decenij ama, kad je mogao raunati s masovnom podrkom naroda, postaje sad statian i odluan u odbrani sistema, ak i onda kad postaje oigledno da je taj sistem nekonzistentan i neefikasan. Osnovni problem jugoslovenskog drutva nije u tome to je nepotpuno i deforimsano ostvaren istorijski projekt, nastao u oslobodilakom ratu. Sudbina je svih projeka ta u dosadanjoj istoriji da je njihovo ostvarenje bilo praeno elementima restauracije i da je na kraju dovodilo do raznovrsnih meavina starog i novog drutva. Meutim, i pored toga to nisu ispunili sve svoje emancipatorske ciljeve takvi hibridi su se dokazali kao napredne civilizacijske tekovine koje su omoguavale izlazak iz krize i ubrzan drutveni razvoj. U istoriji dosad nezapamen jaz izmeu normativnih proklamacija i stvarnosti daje jugoslovenskom drutvu jedno od bitnih obeleja. Prema zvaninoj ideologiji jugoslovensko drutvo je veprevazilo sve tekovine moderne civilizacije, i na Zapadu i na Istoku: ostvarilo je najvii oblik demokratije, samoupravljanjem obezbedilo vlast radnike klase, postiglo bratstvo i jedinstvo naroda, ukinulo etatizam, prvi put u svetu dokazalo mogunost postojanja efikasne trine privrede u socijalizmu. U stvarnosti se nae drutvo nalazi ispod nivoa modeme civilizacije. U Jugoslaviji se osnovna granska prava linosti jo uvek mogu nekanjeno kriti, izbori funkcionera su fikcija, sudska vlast je zavisna od izvrne, sloboda rei, organizovanja i javnog manifestovanja su ograniene birokratskom samovoljom i zakonskim propisima koji omoguavaju proganjanje miljenja razliitih od zvaninog. Radnika klasa nema legalno pravo samoorganizovanja i trajka, i ne vri nikakav st\:ami utkaj na politiko odluivanje. Nacionalne odnose karakternu sukobi suprotstavljenih interesa, eksploat acija i slaba suradnja autarkinih nacionalnih ekonomija. O jedinstvenoj politici raz384
voja i o jedinstvenom tritu ne moe se vie ni govoriti ozbiljno. Etatizam nije ukinut vejeprenet na republiki nivo. gde je on iracionalniji izloudniji. Kad su se ve 1967.68. javile neeljene posledice, spoj inflacije, stagnacije i nezaposlenosti, cela loe smiljena "privredna reforma" je naputena i nikad se nije dospelo do modeme trine privrede regulisane instrumentima jedne celovite razvojne politike. Za razliku od drugih suvremenih meovitih drutava, specifina jugoslovenska meavina elemenata predmodernog autoritarnog drutva, graanskog drutva i socijalizma, definitivno uobliena Ustavom iz 1974.. ne poseduje minimum potrebne koherentnosti da bi obezbedila dalji drutveni razvoj. Bez promene toga Ustava i na njemu izgraenog politiko-ekonomskog sistema nemogue je resiti nijedan sutinski dananji problem naeg drutva, nemogue je zaustavili sadanji proc es dezintegracije i pada u sve dublju krizu. Neophodno je tragati za reenjima imajui u vidu sledee velike civilizatorske principe koji su neophodni uslov uspona modernog drutva. a j Suverenost naroda. U samom temelju moderne civilizacije nalazi se ideja daje najvii izvor politike moi sam narod, daje jedini legitimni politiki autoritet onaj koji potie iz slobodno izraene volje naroda, pa da prema tome ne postoji moralni i pravni osnov da bilo kakva elita (po milosti bojoj, po kni. religiji, rasi. klasi, ideolokoj pripadnosti, istorijskim zaslugama ili bilo kakvom drugom opravdanju) prisvoji sebi pravo da govori, odluuje i slui se silom u ime naroda. Narod moe samo prepustiti politiku vlast na odreeno vreme svojim predstavnicima, s pravom da ih bira. konlrolie i srnenjuje, a po potrebi i silom zbacuje - ukoliko prekre "drutveni ugovor" i umesio opitih narodnih interesa ponu da slede svoje posebne interese. Princip suv erenosti naroda alirmisala je demokratska politika filozofija i praksa demokratskih revolucija osamnaestog veka Meutim, krajnje radikalne konsekvence ovog principa izvela je socijalistika teorija. Ako je monopol ekonomske moi takoe jedna od osno va za obrazovanje elita koje se mogu nametnuti drutvu i postii punu kontrolu nad njegovim politikim .notom. <>nda su s principom suverenosti naroda nespojive i sve institucije koje omoguuju taj monopol, bilo da je to kapital ili birokratska drava. U tom smislu hi punu sin erenost naroda bila ostvarena teku jednom besklasnom drutvu u kome bi i politiki i ekonomski i kulturni ivot bio oiganizovan na demokratski nain. Pretpostavka takvi- demokratije ("demokratija saveta" ili "integralne samouprave" j je slobodan izbor i sirienjivost svih funkcionara, javna kontrola nad njihovim radom, podela vlasti, odstustvo birokratskih privilegija. Ti preuslovi su odavno ostvareni u modernom drut\ li. lugoslavija taj nivo nije jo dostigla iako je ve davno proklamoviila ideje satnoupim nosti, Jehirokratizucije i deprofesionalizacije politike. bi Samoodreenje nacije. U modemom drutvu je svako politiko ugnjetavanje i diskriminacija na nacionalnoj osnovi civilizacijski neprihvatljivo. Jugoslovensko
385
reenje nacionalnog pitanja je u poetku moglo biti shvaeno kao primeran model mnogonacionalne federacije u kojoj je princip jedinstvene drave i dravne politike bio uspeno spojen s principom politike i kulturne autonomije nacija i nacionalnih man jina, U toku poslednje dve decenije sve vie je slabio princip jedinstva i prenaglaavali je princip nacionalne autonomije, koji se u praksi pretvorio u suverenost delova (repub lika, koje po pravilu nisu nacionalno homogene). Slabosti koje su od poetka bile prisutne u modelu, postojale su sve vidljivije. Sve nacije nisu ravnopravne: srpska nacija, na primer, nije dobila pravo na vlastitu dravu. Delovi srpskog naroda, koji u znatnom broju ive u drugim republikama, nemaju prava, za razliku od nacionalnih manjina, da se slue svojini jezikom i pismom, da se politiki i kulturno organizuju, da zajedniki razvijaju jedinstvenu kulturu svog naroda. Nezaustavljiv progon Srba s Kosova na drastian nain pokazuje da ona naela koja tite autonomiju jedna man jine (Albanaca) nisu primenjena kad su u pitanju manjine u okviru manjine (Srbi, Crnogorci, Turci i Romi na Kosovu). S obzirom na postojee oblike nacionalne dis kriminacije dananja Jugoslavija se ne moe smatrati modernom i demokratskom dravom. c) Ljudska prava. Modema epoha poinje afirmacijom ljudskih prava. To su prvobitno bila graanska prava: na slobodu misli, savesti, govora, kretanja, dogovora, organizovanja, javnog manifestovanja, demonstracija, izbora svojih predstavnika. U naem veku graanskim pravima su dodata socijalno-ekonomska prava: pravo na rad, na slobodan izbor zanimanja, na kolovanje, na jednaku nagradu za jednak rad, na socijalnu sigurnost. Generalna skuptina Ujedinjenih nacija je forumulisala sva ova prava u svojoj Univerzalnoj deklaraciji o pravima oveka prihvaenoj 10. decembra 1949. godine. Naa zemlja je jedna od drava lanica koje su donele ovu deklaraciju; Jugoslavija je takoe potpisnik Helsinkih dogovora i svih slinih meunarodnih do kumenata. Nesumnjivo je da ima dosta suvremenih drava koje su u pogledu stepena ostvarivanja ljudskih prava nalaze ispod nae zemlje. Ali i u nas se jo uvek gone "verbalni delikti", zabranjuju i unitavaju knjige i skidaju s repertoara pozorine pred stave koje su "idejno neprihvatljive", sputava se javno iznoenje miljenja, zabranjuje se organizovanje, manifestovanje i demonstriranje, korienje ustavnog prava, slanje protesnih peticija dravnim organima kvalifikuje se kao neprijateljski i proganjaju se inicijatori protestnih obustava rada, izbori funkcionera se pretvaraju u farsu samoimenovanja. Dok se sve to dogaa ne moemo se smatrati civilizovanim iprosveenim drutvom. g) Racionalnost. Moderno doba je doba racionalnosti. Drutvene ustanove i nain organizovanja celokupnog drutvenog ivota moraju poloiti ispit pred sudom razuma. Nije to uvek racionalnost ciljeva: velika slabost nae epohe je razdvajanje politike, etike i nauke. Ali instrumentalna racionalnost i sposobnost pronalaenja adekvatnih sred386
stava za jednom usvojene ciljeve i efikasno sprovoenje u ivot odreene politike /'ftjftf conditio sine qua svake moderne drave. To, dalje, znai daje svaka moderna dravu veliki sistem iji se pojedini delovi na jedinstven nain reguliu, usklauju i usmerava ju, da su pravila igre jasna, stabilna i promenljiva samo nakon ozbiljnog prouavanju i pripreme, da se dravni inovnici biraju pre svega po kriterijumu kompetentnosti i linog integriteta, da se donoenje odluka u najveoj meti oslanja na pouzdane infor macije i analizu trokova i verovatnih dobiti. Nijedan od tih uslova racionalne politike nije u nas zadovoljen: nau dravu ine osam odvojenih i slabo povezanih sistema, jedinstvena politika razvoja ne postoji, a kad bi na papiru i postojala ne bi se mogla realizovati u praksi; pravila igre se stalno ad hoc menjaju i u najboljem sluaju se mogu znati samo za jednu godinu unapred; funkcioneri se biraju pre svega na osnovu kriter ijumu lojalnosti, pa su u velikoj meri nekompetentni i povodljivi, odluke se donose na brzinu, proizvoljno ipristrasno, bez prethodne javne diskusije, na osnovu nepouzdanih, jednostranih informacija i ne uzimajui u obzir mogue alternative. Dok ovakav nera cionalan stil rada prevlauje u naoj politici, mi se ne moemo smatrati modernim drutvom. Iz ove analize sledi da su politika demokratizacija i korenita kadrovska obnova, istinsko samoodreenje i ravnopravnost pripadnika svih jugoslovenskih naroda, ukljuujui i srpski, puno ostvarenje ljudskih graanskih i socijalno-ekonomskihpra va, i dosledna racionalizacija jugoslovenskogpolitikog sistema ipolititke razvoja oni neophodni preduslovi bez kojih se ne moe ni zamisliti izlaz iz sadanje krize jugoslov enskog dnitva.
POLOAJ SRBIJE I SRPSKOG NARODA

Mnoge nevolje koje mue srpski narod iznikle su u prilikama koje su zajednike svim jugoslovenskim narodima. Meutim, srpski narod pritiskuju i druge nedae. Dugorono zaostajanje razvoja privrede Srbije, neregulisani dravno-pravni odnosi sa Jugoslavijom i pokrajinama, kao i genocid na Kosovu, pojavili su se na politikoj sceni sa udruenom snagom koja ini situaciju napetom, ako ne i eksplozivnom. Ova tri muna pitanja, koja proizlaze iz dugorone politike prema Srbiji, svojom dramatikom ugroavaju ne samo srpski narod, ve i stabilnost itave Jugoslavije. Zbog toga se ona moraju nai u sreditu panje. Nije trebalo mnogo znanja ipodataka da se utvrdi dugogodinje zaostajanje privre de Srbije. Ipak je to zvanino uinjeno tek u Planu 1981-1985., u kome je bilo zapisano da e se u tom razdoblju preduzimati mere za zaustavljanje takve tendencije. Ta je obaveza brzo pala u zaborav. Petogodite je prolo u novom ispitivanju da li Srbija gubi
387
korak u razvoju. Nalazi su, meutim, argumetovanopot\ idili ono to se i ranije znalo, da se po relevantnim pokazateljima njena privreda stalno kree ispod jugoslovenskog proeka uz sve vee zaostajanje. Usporenijirazvojnije imao dovoljno snage da savlada ekonomsku nerazvijenost na delu njene teritorije na kojoj ivi 1.5 miliona stanovnika sa narodnim dohotkom po stanovniku preko 30% niim od odgovarajueg dohotka u tri nedovoljno razvijene republike. Ispitivanja nisu ostavila ni trunku sumnje da je relativno zaostajanje Srbije prven stveno nastalo zbog manjih investicija po stanovniku, a ne zbog slabije efikasnosti investicija. Prema zvaninim statistikim podacima efikasnost investicija je u Srbiji za itav posleratni period nia samo od one u Sloveniji i Vojvodini, a tokom poslednje decenije (period 1976-1983) najvia je u Jugoslaviji. Vea efikasnost mogla je sumo delornino nadoknaditi gubitak drutvenog proizvoda zbog manjih investicija, ali nije bila u stanju da sprei formiranje vrenosti osnovnih sredstava po stanovniku na nivou od svega 80,5% jugoslovenskog proeka, to je ak nie od Crne Gore i Bosne i Her cegovine, dveju republika koje imaju status nerazvijenih. Tokom itavog posleratnogperioda privreda Srbija je bila izloena neekvivalentnoj razmeni. Aktuelan primer takve razmetne je niska cena elektrine energija koja se u velikim koliinama isporuuje drugim republikama. Instrumenti i mere tekue ekon omske i kreditno-monetame politike, a naroito doprinos fondu federacije za razvoj privredno nedovoljno razvijenih podruja su u novije vreme najvaniji inioci njenog relativnog zaostajanja. Doda li se tome da su najrazvijenije republike, zbog oskudice sredstava akumulacije Srbije, sa svojim kapitalom ule u njenu privredu (poljoprivre da, prehrambena industrija, trgovina i bankarstvo), dobiju se slika jedne podreene i zapostavljene privrede u okvint jugoslovenskog prostora. Dosledna diskriminacija privrede Srbije u posleratnom periodu ne da se potpuno razjasniti bez uvaavanja meunacionalnih odnosa izmeu dva rata kako ih je videla i ocenjivala Komunistika partija Jugoslavija. Na te poglede odluujue je uticala autoritativna Kominterna, koja je u naporima da ostvari svoje strateke i taktike zamisli na meunarodnom planu teila razbijanju Jugoslavije. Nalazei svoje ideoloko opravdanje u sueljavanju srpske "ugnjetake" nacije i ostalih "ugnjetenih" narodu, takva politika je drastian primer uzmicanja marksistikog uenja o klasnoj podeU jenosti svake nacije pred politikim pragmatizmom, koji je, u nastojanju da koristi meunacionalna trvenja, potisnuo u pozadinu klasni internacionalizam. To donekle objanjava zato se KPJ nije potrudila da sopstvenim istraivanjima doe do prave istine o ekonomskoj prirodi meunacionalnih odnosa. Ocena tih odnosa, koja se svodi na to da je politika hegemonija srpske buroazije praena i odgovarajuom ekonomskom dominacijom Srbije, preuzeta je u stvariodseparatistiki orije.ntisanih graanskih partija. Ni pre, ni posle rata KPJ nije bila voljna da neposrednim saznanjima utvrdi 388
pravo stanje, niti da ulazi u bilo kakvu raspuravit koja bi mogla dovesti u pitanje daviti) date ocene i zauzete stavove na kojima je istrajula sve do danas. Doslednost je bila utoliko neobinija to se i bez posebnih studija, elementrurnim uvidom u osnovne pokazatelje nivoa razvijenosti u popisnoj 1948. godini moglo ustanoviti da Srbija nije mogla imati ekonomskiprivilegovan poloaj izmeu dva rata. Na zaostajanje u indus trijalizaciji je jasno ukazivao naglaeniji agrarni karakter njene privrede Uee poljoporivrede. je bilo vee, a udeo industrije u formiranju nitvenog proizvoda industrije manji nego u jugoslavenskom proeku. KPJ ne samo to na osnovu svih injenica nije revidirala svoju ocenu, ve nije poklonila ni najmanju panju radovima naunih ustanova a kojima je ve poetkom pedesetih godina dokumentovuno utvren bitno drugaiji ekonomski poloaj Srbije izmeu dva ruta. Uporno ponavljanje predratne ocene tokom etiri decenije ukazuje na izuzetno veliku politiku i ekonomsku zuinteresovanost da se tah'apogrenu ocena odri. Njen smisao lei u tome tla se srpskom narodu usadi oseanje istorijske krivice ne bi li se time osujetio njegov otpor politikoj i ekonomskoj podreenosti kojoj je stalno izloen. Na predatnoj oceni zasnovana je i posleratna politika prema privredi Srbije, koja je dovoljno jasno deklarisana u ekspozeu o Prvom petogodinjem planu. Srbiji je u tom planu neosnovano odreen, posle Slovenije, najsporiji tempo industrijalizacije. U praksi je ta politika zapoela preseljavanjem u nige republike industrijskih pogona za proiz vodnju aviona, kamiona i oruja, da bi se nastavila obaveznim otkupom, makazama cena na teret sirovina i poljponvrednih proizvoda, niim investicijama po stanovniku od jugoslovenskog proeka i doprinosom za razvoj nerazvijenih podruja. No nita tako ubedljivo ne pokazuje podreen poloaj Srbije kao injenica da ni u jednom kljunom pitanju politikog i privrednog sistemu ona nije imala inicijativu. Stoga, poloaj Srbije valja posmatrati u sklopit politike i ekonomske dominacije Slovenije i Hrvatske, koje su bile predlagai promena u svim dosadanjim sistemima. Slovenija i Hrvatska startovale su sa najvieg nivoa razbijenosti, a ostvarile su i najbri raz\'oj. S poboljanjem njihovog relativnog poloaja jaz izmeu njih i ostalog delu Jugoslavije jako se produbio. Takav tok dogaaja, koji odstupa od proklamovane politike ravnomernog razvoja, ne bi bio mogu da privredni sistem nije biopristrasan, da te dve republike nisu bile u poloaju da nametnu reenja koja odgovaraju njihovim ekonomskim intersima. Preraivake delutnosti, koje relativno vie uestvuju u njiho voj privrednoj strukturi, uivale su tokom itavog posleratnog prerioda povoljnije usloveprivreivanja, na koje su snano uticali paritet i reim cena. kao i carinska zatita. Vei prostor dat tritu u ezdesetim godinama pogodovao je vie razvijenim podrujima. Suspenziju Petegodinjeg plana 1961-1965. godine, koji je teite stavio na razvoj proizvodnje sirovina i energije, valja tumaiti kao izbegavanje republika da ulau u nerazvijena podruja koja su relativno bogatu u prirodnim izvorima. Razvoj 389
Jugoslavije iz tog vremena zasnivao se vie na sastavu inilaca proizvodnje dveju raz vijenih republika nego ostalog dela zemlje. Zbog toga radna snaga nije dobila adekvat no mesto u razvojnoj orijentaciji, ime su bili pogoeni Srbija i nerazvijena podruja. Ekonomska podreenost Srbije ne da se u potpunosti shvatiti bez njenog politiki inferiornog poloaja koji je odredio i sve odnose. Za KPJ ekonomska hegemonija srpskog naroda izmeu dva rata nije bila sporna, nezavisno od toga stoje industrijal izacija Srbije bila sporija od jugoslovenskog proeka. Na toj ideolokoj platformi formirala su se miljenja i ponaanja, to je presudno uticalo na kasnija politika zbivanja i meunacionalne odnose. Slovenci i Hrvati su pre rata stvorili svoje nacionalne komunistike partije, a zadobili su i odluujui utkajna CKKPJ. Njihovi politiki lideri postali su arbitri u svim politikim pitanjima tokom i posle rata. Ove ve susedne republike delile su slinu istorijsku sudbinu, imale su istu religiju i tenju za to veom samostalnou, a kao najrazvijenije, i zajednike ekonomske interese, to su bili dovol jni razlozi za trajnu koaliciju u nastojanju da ostvare politiku dominaciju. Tu koalici ju je uvrstila dugogodinja suradnja Tita i Kardelja, ve najistaknutije politike linosti posleratne Jugoslavije, koje su uivale neprikosnoven autoritet u centrima moi. Kadrovski monopol im je doputao da bitno utiu na sastav politikog vrha Jugoslavije i svih republika i pokrajina. Svima je poznat izuzetno veliki doprinos Edvarda Kardelja u pripremanju i donoenju odluka AVNOJ-a i svih posleratnih ustava. On je bio u poloaju da u temelje drutvenog ureenja ugrauje i line stavove, koji realno nisu mogli biti predmet osporavanja. Odlunost kojom se Slovenija i Hrvatska danas su protstavljaju s\'akoj ustavnojpromenipokazuje koliko im Ustav od 1974. godine odgo vara. Pogledi na drutveno ureenje nisu imali nikakvih izgleda da budu prihvaeni ukoliko su bili drugaji od shvatanja dvaju politikih autoriteta, a nije se moglo uiniti nita ni posle njihove smrti, budui da je ustav mogonou veta osiguran od bilo kakvih promena. Imajui sve to u vidu, ne moe biti sporno da su Slovenija i Hrvatska utemeljile politiku i ekonomsku dominaciju, kojom ostvaruju svoje nacionalne pro grame i ekonomske aspiracije. U takvim uslovima a pod stalnim optubama da je "ugnjetaki", "unitaristiki", "centralistiki", "pandurski", srpski narod nije mogao postii ravnopravnost u Jugo slaviji, za ije je stvaranje podneo najvee rtve. Revanistika politika prema Srbima zapoela je pre rata time to se smatralo da Komunistika partija i nije potrebna "ugnjetakoj" naciji. U CKKPJ Srbi su bili relativno malo zstupljeni, a neki od njih su se, valjda zato da bi se odrali, deklarisali kao pripadnici drugih nacija, Srbija tokom rata nije bila u poloaju da potpuno ravnopravno uestvuje u donoenju odluka koje su prejudicirale budue meunacionalne odnose i drutveno ureenje Jugoslavije. Antifaistiko vee Srbije osnovano je u drugoj polovini 1944. godine, kasnije nego u drugim republikama, a Komunistika partija Srbije tek po zavretku rata. Za drugo
390
zasedanje AVNOJ-a venici su birani iz srpskih vojnih jedinica i lanova Vrhovni'}: taba koji su se zatekli na teritoriji Bosne i Hercegovine, za razliku od venika nekih drugih republika, koji su doli na zasedanje sa svoje teritorije i koji su iza sebe imali nacionalne politike organizacije sa izgraenim stavovima i programima. Ove istorijske injenice ukazuju da tokom rata Srbija nije bila formalno, pogotovu ne sutinski u ravnopravnom poloaju kada su donoene odluke od dalekosenog znaaja za budue dravno ureenje. To ne znai da se Srbi ne bi dobrovoljno odluili za federalizam kao najpogodnije ureenje za vienacionalnu zajednicu, ve se ima u vidu da su se oni bez prethodnih priprema i podrke svojih politikih organizacija nali u poloaju da u ratnim uslovima prihvate reenja koja su otvarala iroke mogunosti za njihovo razbijanje. Poloaj Srha morao je biti blagovremeno razmotren i regulisan sa stanovita njihovog nacionalnog integriteta i nesmetanog kulturnog razvoja, a ne da to izuzetno pitanje ostane otvoreno za reenja koja pogaaju vitalne interese srpskog naroda. Ozbiljnost drutvenih i ekonomskih posledica koje u posleratnom periodu iz ovakvih odnosa proizlaze zahteva da se bez odlaganja prestane sa zloupotrebom teze 0 ugnjetakoj i ugnjetenim nacijama koja je Srbiju dovela u nezavidan ekonomski poloaj. Osloboenje Srbije od doprinosa Fondu federacije, ne bi li time ojaala akumulativnu sposobnost i ubrzala privredni razvoj, bilo je prilika da se nagovesti kraj takve politike, Oekivalo se da e politiki predstavnici Srbije izii sa ovim loginim i opravdanim zahtevom i da e na njegovom prihvatanju do kraja ustrajati. Utoliko je bilo vee izneneenje kada su oni pristali na plaanje pune stope uzprihvatanje utenog 1 potpuno neizvesnog obeanja da e doprinos biti materijalno kompenziran na drugoj strani. Ovaj ishod je u suprotnosti sa nalazima o ekonomskom zaostajanju Srbije, a istovremeno je istorijski neodgovoran in prema sopstvenom narodu. Kapitulacija politikih predstavnika Srbije navodi na mnoga razmiljanja, pre svega o njihovom pravu da takav korak uine. Postavlja se pitanje ko je ovlaen da prihvati odluku kojom se privredi Srbije izrie presuda o dugoronom zaostajanju u budunosti sa neizbenim politikim posledkama. Re je o ogromnim sredstvima neophodnim za pokretanje privrednog razvoja Srbije i reavanje egzistencijalnog pitanja velikog broja mladih ljudi bez posla, veeg nego u bilo kojoj drugoj republici. Bez referenduma uzurpirati pravo da se iza zatvorenih vrata dogovara, odluuje i pristaje da ekonom skom razvoju tog naroda postavlja ozbiljna ogranienja. Srbija je mirne savesti i sa oseanjem da je uveliko ispunila svoj dug solidarnosti mogla postaviti zahtev da se oslobodi doprinosa fondu. Istinske rtve za razvoj tri nerazvijene republike i SAP Kosovo podnela je samo ona, plaajui pomo drugima sopstvenim zaostajanjem. Sa tri razvijena podruja to nije bio sluaj. Primena stope
391
doprinosa proporcionalno drutvenom proizvodu nije se drala osnovnog pravila da se obaveze odmeravaju prema ekonomskoj snazi obveznika. Proporcionalna stopa potedela je Sloveniju, Hrvatsku i Vojvodinu progresivnog doprinosa, to im je omoguilo ne samo da se normalno razvijaju, ve i da poboljaju svoj relativni poloaj prema jugoslovenskom proeku. Za Srbiju su, meutim, takve stope predstavljale ogromno optereenje. Njena privreda je izdvajala oko polovinu neto akumulacije za nerazvijena podruja, zbog ega se sasvim pribliila privredama nerazvijenih republi ka. I pored toga to je svojim doprinosom pomogla razvoj nerazvijenih podruja i olakala teret razvijenima. Srbija za svoje zaostajanje ne nailazi na razumevanje ni jednih ni drugih. Obostrani interes upuuje d\ a tipa podruja na koaliciju radi odranja postojeeg stanja u kome zadovoljavaju svoje interese na raun Srbije. Antisprska koalicija nastupila je u sluaju stope doprinosa otvorenije i sa manje politikog takta nego bilo kada ranije. S neprikrivenim pritiskom Srbiji je nametnuto da prihvati stopu doprinosa u celmi. Ovaj pritisak vaan je i kao znak da ve tradicionalna diskriminaci ja Srbije nije oslabila, ako se ak nije poveala. Imajui u vidu ta se sve dogaalo u posleratnom periodu, takav pritisak ne predstavlja nita novo. Nov bi mogao biti odluan otpor Srbije tom pritisku. Na alost, to se nije dogodilo. Otpora je bilo neto vie nego ranije, ali ipak sasvim nedovoljno. Srpski rukovodioci nisu iskoristili ni sva pravna sredstva, kao to je mogunost upo trebe veta. koje im jedino preoslaje u situaciji kada se nadu usamljeni sa svojim opravdanim zahtevima. a izgleda nisu ni pomiljali na odgovarajui odgovor koji podrazumeva i otvaranje politike krize ako se drugaije ne moe. Politiari Srbije su se pokazali nespremnim za istorijski zadatak koji im je nametnula izuzetno teka konstelacija odnosa u jugoslavenskoj zajednici. Istorijski trenutak je od njih zahtevao do odluno slave do znanja daje doao kraj posleratnoj praksi smenjivanja politiara koji su postavljali pitanje ravnopravnosti Srbije, prakse diskriminacije ekonomista, sociologa, filozofa i knjievnika iz Srbije koji su blagovremeno ukazivali na drutveno maligne pojave i upozoravali na posledice pogrenih reenja. kao i prakse udaljavanja sposobnih privrednika kojim se razoruavala privreda Srbije u pojaanoj konkurenciji na tritu. 7. Odnos prema ekonomskom zaostajanju Srbije pokazuje da revanistika poli tika prema njoj s vremenom nije slabila. Naprotiv, hranjena sopStvetum uspehom sve vie je jaala da bi se konano izrazila i u genocidu. Politiki je neodrivu diskriminaci ja graana Srbije kojima su zbog paritetne zastupljenosti republika manje.nego drugi ma dostupna mesta saveznih funkcionera i delegata u Saveznoj skuptini, a glas glasaa iz Srbije vredi manje od onoga iz bilo koje druge republike ilipokrajine. U toj svetlosti Jugoslavija se ne prikazuje kao zajednica ravnopravnih graana ili ravnopravnih nar392
oda i narodnosti, nego kao zajednica osam. ravnopravnih teritorija. Ipak ni ova ravno pravnost ne vai za Srbiju zbog njenog posebnog pravno-politikog poloaja, koji odraava tenje da se srpski narod dri pod stalnom kontrolom. Ideja vodilja takve politike bila je "slaba Srbija, jaka Jugoslavija", koja je napredovala u uticajno miljenje: ako bi se Srbima kao najbrojnijoj naciji dozvolio brz ekonomski razvoj, to bi predstav ljalo opasnost za ostale nacije. Otuda korienje svih mogunosti da se njenom privred nom razvoju ipolitkoj konsolidaciji postave to vea ogranienja. Jedno od takvih, veoma akutnih ogranienja jeste sadanji nedefinisan i pun unutranjih konflikata ustavni poloaj Srbije. Ustavom od 1974. godine Srbija je faktiki podeljena na tri dela. Autonomne pokrajine su u svemu izjednaene sa republikama, sem to nisu definisane kao drava i to nemaju isti broj predstavnika u pojednim organima federacije. Ovaj nedostatak one nadoknauju time to se preko zajednike republike skuptine mogu meati u unutranje odnose Ue Srbije, dok su njihove skuptine potpuno autonomne. Politikopravni poloaj Ue Srbije je sasvim neodreen, to nije ni republika ni pokrajina. Odnosi u republici Srbiji su konfuzni. Izvrno vee koje je organ republike Skuptine u stvari je Izvrno vee Ue Srbije. To nije jedina neloginost u razgraniavanju nadlenosti. Preiroka i institucionalno vrsto utemeljena autonomija pokrajina stvara ve nove raseline u srpskom narodu. Istina je da su autonomake i separatistike snage isnistirale na proirenju autonomije, ali bi to teko ostvarile da nisu dobile moralnu i politiku podrku od republika u kojima separatistike tendencije nisu iezle. Proirenje autonomije obrazlagano je uveravanjem da e se postii vea ravno pravnost izmeu nacija i bolje obavljanje javnih poslova, Dogaaji na Kosovu krajem ezdesetih godina bili su opomena ta se sve moe dogoditi ukoliko se autonomija povea. Razloga za veu autonomiju Vojvodine pogotovu nije bilo. To proirenje dalo je silnogpodstreka birokratskom autonomatvu, ozbiljnim pojavama separatizma koga ranije nije bilo, zatvaranju privrede, politikom voluntarizmu. Porastao je utkaj onih van pokrajina i u Vojvodini koji irenjem dezinformacija nastoje da srpski narod podele na "Srbijance" i "preanske Srbe". Pokrajine su uz svesrdnu pomo drugih postale "konstituivni elemenat federacije", to im je dalo povoda da se oseaju i ponaaju kao federalne jedinice, zanemarujui injenicu da su sastavni deo republike Srbije. I ovom prilikom ravnotea u dualizmu ovakve vrste nije se mogla odrati. Sadanje ponaanje pokrajina pokazuje da su u praksi potpuno nadvladale separatistikoautonomake snage. Republici Srbiji je onemogueno da u vitalnim pitanjima, nastupa jedinstveno u interesu naroda kome pripada. Splet nereenih odnosa u republici Srbiji logino proizlazi iz njenog ustavnog poloaja, i izbora separatistikih i autonomakih kadrova, koji su upravo zbog takve orijentacije uivali blagonaklonost onih koji su drali kadrovski monopol u Jugoslaviji.
393
Bez odgovarajue protivtee u koordinaciji, regionalizacija se po pravilu pretvara u provincijalnu uskogrudnost i slepilo za ire nacionalne interese. Oni koji su svesrdno pomogli da se klice unutranjih sukoba usade u ustave danas se javljaju kao arbitri - izmiritelji koji po dobro poznatoj simetriji jednakih krivica dele lekcije i uoj Srbiji i pokrajinama, sugeriui da se reenja trae u doslednoj primeni tih istih ustava. Na taj nain jednom zamrena situacija ostae kakva je bila, a Srbija e i dalje troiti svoju drutvenu energiju uprevazilaenju konflikata bez izgleda da u tome potupno uspe. To se valjda i htelo sa proirenjem autonomija pokrajina, pogotovu to odravanje konfliktnih situacija u Srbiji daje mogunost drugima da se meaju u njene unutranje odnose i na taj nain produe dominaciju nad njom. Posle izvrene feder alizacija SKI takvo meanje u unutranje odnose jedne republike mogue je jedino u Srbiji. Odnosi izmeu Srbije i pokrajina ne mogu se svesti jedino, a ni preteno na formalno-pravna tumaenja dva ustava. Re je prvenstveno o srpskom narodu i nje govoj dravi. Nacija koja je posle duge i krvave borbe ponovo dola do svoje drave, koja se sama izborila i za graasnku demokratiju, i koja je uposlednja dva rata izgubila 2,5 miliona sunarodnika doivela je da joj jedna aparatski sastavljena partijska ko misija utvrdi da posle etiri decenije u novoj Jugoslaviji jedino ona nema svoju dravu. Gori istorijski poraz u miru ne da se zamisliti. 8. Izgon srpskog naroda sa Kosova je spektakularno svedoanstvo njegovog istorijskogporaza. Srpskom narodu je u prolee 1981. godine objavljen jedan odista speci jalan, ali otvoren i totalan rat pripreman u raznim razdobljima administrativnih, politikih i dravnopravnih promena. Voen vestom, primenom raznih metoda i tak tika, s podeljenim ulogama, uz aktivnu, a. ne samo pasivnu i ne mnogo prikrivanu podrku pojedinih politikih centara u zemlji - pogubniju i od one koja je dolazila iz susedstva - taj otvoreni rat, kome se jo uvek gleda pravo u oi i koji se ne naziva svojim pravim imenom, odvija se skoro pet godina. On, dakle, traje mnogo due nego itav oslobodilaki rat u ovoj zemlji, od aprila. 1941. do 9. maja 1945. godine. Balistika [jobuna na Kosovu i Metohiji pred sam kraj rata, dignuta uz sadejstvo nacistikih jedinica, bila je 1944-45. vojniki razbijena, ali pokazuje se, ne i politiki pobeena. Njen sadanji vid, preruen u nov sadraj, uspenije se ranija i pribliava pobednikom ishodu. Pravi obraun sa neofaistikom agresijom je izostao; sve do sada preduzi mane mere samo su uklonile s ulica ispoljavanje te agresije, a u stvari su jaale njene rasistiki pobuene, neopozive ciljeve, koje treba postii po svaku cenu i svim sredstvi ma. ak i smiljeno drastine kazne mlaim prestupnicima izricane su da izazivaju i produbljuju meunacionalne mrnje. Pet godina dugog albanskog rata na Kosovu uverile su njegove predvodnike i pobornike da su jai nego to su i mislili, da uivaju podrku po raznim centrima moi
394
u samoj zemlji neuporedivo veu nego kosovski Srbi od Republike Srbije, ili ova Repub lika od ostalih u Jugoslaviji. Agresija je u toj meti ohrabrena da se i najzvaniniji predstavnici Pokrajine, kao i njeni naunici ponaaju ne samo arogantno, ve i cinino, proglaavajui istine za klevete, a uene za svoja zakinuta prava. Organizovane politike snage nae zmelje, koje su izvrile revoluciju u gotovo nemoguim uslovima, pod najmonijim neprijateljem u itavom ovom veku - odjednom se pokazuju ne samo neefikasnim, neslobodnim, ve gotovo i nezaintersovanim da se na otvoreni rat odgo vori kako jedino i mora: odlunom, odbranom svog naroda i svoje teritorije. A kad se agresija porazi, da se politiki obrauni ne vre vie hapenjima, "diferencijacijama", lanim lojalnostima, ve odistinskom revolucionarnom borbom, otvorenim suoa vanjima, sa pravom slobodnog izraavanja, pa i demonstriranja suprotnih miljenja. Fiziki, politiki, pravni, kulturni genocid nad srpskim stanovnitvom Kosova i Metohije najtei je poraz u oslobodilakim borbama to ih je vodila Srbija od Oraca 1804. do ustanka 1941. godine. Odgovornost za taj poraz pada, pre svega, na jo uvek ivo kominternovsko naslee u nacionalnoj politici Komunistike partije Jugoslavije i sledbenitvo srpskih komunista toj politici, na preskupe ideoloke i politike zablude, neznanja, nedoraslosti, ili ve okorele oportunizme generacija srpskih politiara posle ovog rata, uvek defanzivnih i uvek u veoj brizi ta drugi misle o njima i njihovim bojaljivim "postavljanjima" poloaja Srbije, nego o objektivnim injenicama koje uslovljavaju budunost naroda kojim rukovode. Ravnopravni nacionalni odnosi, za koje su i na Kosovu i Metohji najvie ratovali upravo srpski borci - jednom vrlo odreenom politikom, "razvojno" sprovoenom, sa isplaniranim postupcima i jasnim ciljem. - albanski nacionalisti u politikom rukovod stvu Kosova poeli su da preokreu u njihovu suprotnost. Autonomna oblast u pogodnom trenutku dobiju rang autonomne pokrajine, zatim i status "konstitutivnog dela federacije" - sa veim prerogativima od ostatka Republike kojoj samo formalno pripada. Dalji korak "eskalacije", koji se javio kao i albanizacija Kosova i Metohije pripremanje, dakle, najlegalnije. Isto tako i unifikacija knjievnogjezika, nacionalnogimena, zastave, udbenika - prema instrukcijama iz Tirane - bila je sasvim otvorena, kao i sama granica izmeu ve dravne teritorije, uostalom. Zavere, koje se obino tajno kuju, na Kosovu su se stvarale ne samo oevidno, ve i demonstrativno. Mnogima su zato masovni neredi 1981. godine vie izgledali kao istrljivost, nego kao kakva nova pojava, opasna i po itavu zemlju, kao to se kasnije svaka istina o progonu Srba na Kosovu smatrala "kopanjem po crijevima Albanaca", a pisanja "beogradske tampe" o zbivanjima na licu mesta, uzimala gotovo za veu krivicu od poinjenih paljevina, ubijanja, silovanja, srknavljenja - mnogih do danas politiki i krivino neidentifikovanih. Posebnu teinu ima odnos odgovornih inilaca i vlasti na Kosovu prema nasilju ija je rtva srpski narod. Preutkivanjem i zatakavanjem zloina, izbegavanjem da se
395
odmah kae sva istina, zavlaenjem istrage i sudskog postupka, ohrabruje se sitni i krupni teror, ujedno se stvara lana, ulepana slika oprilikama na Kosovu. Pored toga, trajna je tenja da se za nasilje nad Srbima nae politiki alibi u tobonjoj uzajamnosti mrnje, netrpeljivosti i revanizmu, a u poslednje vreme sve ee i u izmiljenom dejstvu "spoljanjeg" neprijatelja - van pokrajine, srpskog nacionalizma "iz Beograda". Sluaj Martinovije znaajan ne samo zbog naroitog, nevienog nasilja, kojepodsea na najmranija vremena turskog nabijanju na kolac, nego i zbog upornog odbijanja da se u redovnom sudskom postupku ustanovi i prizna istina. Umesto da bude povod za potvrdu vrhovne vrednosti zakona i ljudskih prava, taj sluaj je na Kosovu shvaen kao prilika da se istakne suverenost pokrajine, koju ona ni po Ustavu nema te da se SR Srbiji nametne princip "nemeanja u unutranje poslove" pokrajine, kao da se radi o meudravnom, meunarodnom odnosu. Srbi na Kosovu i Metohiji imaju ne samo svoju prolost, olienu u dragocenim kulturnoistorijskim spomenicima, ve i ivo prisustvo svojih duhovnih, kulturnih, mor alnih vrednosti: imaju matinu zemlju svog istorijskogpostojanja. Nasilja koja su kroz vekove proreivala srpsko stanovnitvo Kosova i Metohije - u ovom, naem vremenu, dobijaju svoju neumoljivu zavrnicu. Iseljavanje Srba sa Kosova i Metohije u Socijalistikoj Jugoslaviji po svome obimu i karakteru prevazilazi sve ranije etape ovog velikog izgona srpskog naroda. Jovan Cvijije u svoje vreme procenjivao da je u svim seobama, od one velike pod Arsenijem Carnojeviem 1690. do prvih godina naeg veka, izgananopreko 500.000 Srba; od toga broja izmeu 1876. i 1912. godine oko 150.000 Srba moralo je napustiti svoja ognjita pod surovim terorom lokalnog i povlaenog albanskog baibozuka, U toku poslednjeg rata, proterano je preko 60.000 srpskih kolonista i starinaca, ali je posle rata ovaj talas iseljavanja doiveo pravu plimu: za poslednjih dvadesetak godina Kosovo i Metohiju napustio je oko 200.000 Srba. Ostatak srpskog naroda ne samo to stalno i nesmanjenim tempom, naputa svoju zemlju, nego se, prema svim saznanjima, gonjen zulumom i fizikim, moralnim i psiholokim terorom, priprema za svoj konaan egzodus. Za manje od desetak sledeih godina, ako se stvari bitno ne promene, Srba na Kosovu vie nee biti, a "etniki isto" Kosovo, taj nedvosmilse.no iskazani cilj velikoalbanskih rasista, utemeljen jo u pro gramima i akcijama Prizrenske lige 1878-81., bie u potpunosti ostvaren. Peticija 2016 Srba iz Kosova Polja, podneta Saveznoj skuptini i drugim organima u zemlji, zakonita jeposledica ovoga stanja. Nikakvim sefoiumskim ocenama ne moe srpskom narodu osporiti pravo da se od nasilja i unitenja titi svim zakonskim sredstvi ma. Ako tu zatitu ne moe ostavariti u Pokrajini, narod je moe i mora traiti u Republici i Federaciji. Izraz je graanske svesti o tome pravu iposeta graana Pokrajine Saveznoj skuptini. Samo se sa jednog autonomako-separatistikog i ovinistikog stanovita ovi koraci graana mogu osuivati kao neprihvatljivi i smatrati kao neprijateljski.
396
Dananja sudbina Kosova nije vie "sloena", niti se i dalje moe svodili na pra. na samoocenjivanja, izuvijane, neitljive rezolucije, uopteneplatforme - vejednostavno, pitanje jugoslovenskih konsekvenci! Izmeu pokrajinske segregacije koja postaje, sve iskljuivija i saveznih, arbitraa koje samoparallu svaku pravu, uz to i neodlonu meru - splet nereenih situacija zatvara se u krug nereivih. Sudbina Kosova ostaje ivotno pitanje itavog srpskog naroda. Ako ono ne bude reeno jedinim pravim ishodom nametnutog rata, ako se ne uspostavi istinska bezbednost i nedvosmislena ravno pravnost za sve narode koji ive na Kosovu i Metohiji, ako se ne stvore objektivni i trajni uslovi za povrtak iseljavanja naroda - taj deo Republike Srbije i Jugoslavije postae i evropsko pitanje, sa najteim, nedoglednim posledicama. Kosovo predstavlja jednu od najvanijih taaka unutranjeg Balkana. U skladu je sa etnikim profilom balkanskog poluostrva etnika izmeanost na mnogim balkanskim terenima, i zahtev za etniki istim Kosovom, koji se sprovodi u delo, ne samo da je direktna i teka pretnja narodi ma koji su se tamo nali u manjini, nego e, ako se bude ostvario, zapoeti talas ekspanzije predstavljati realnu i svakodnevnu pretnju svim narodima u Jugoslaviji. Kosovo nije jedino podruje u kome je srpski narod pod pritiskom disrkiminacije. Apsolutno, a ne samo relativno, opadanje broja Srba u Hrvastkoj dovoljan je dokaz za ovu trvdnju. Prema popisu iz 1948. u Hrvatskoj je bilo 543.795 Srba, ili 14,48%. Po popisu iz 1981. godine njihov broj se smanjio na 531.502, to je od ukupnog broja stanovnika u Hrvatskoj iznosilo 11,5%). Za 33 mirnodopske godine broj Srba u Hr vatskoj je opao ak i u odnosu na ono posleratno vreme, kada je izvren prvi popis i kada su posledice rata po broj srpskih stanovnika bile dobro poznate. Lika, Kordun i Banija ostali su najnerazvijenija podruja u Hrvatskoj, to je silno podstaklo emigraciju Srba u Srbiju, kao i seobe u druge krajeve Hrvatske, gde su Srbi, kao doljaka, manjinska i drutveno inferiorna gnipa, veoma podloni asimilaciji. Uostalom, i inae je srpski narod u Hrvatskoj izloen rafinovanoj i delotvomoj asimilacionoj politici. Sastavni deo te politike je zabrana svih srpskih udruenja i kulturnih ustanova u Hrvatskoj, koja su imala bogatu tradiciju iz vremena Austro-Ugarske i meuratne Jugoslavije, zatim nametanje slubenog jezika koji nosi ime drugog naroda (hrvatskog) oliavajui time nacionalnuneravnopravnost. Tajje jezikustavnom odred bom uinjen obaveznim i za Srbe u Hivatskoj, a nacionalistiiki nastrojeni hrvatski jezikoslovci sistematskom i odlino organizovanom akcijom sve ga vie udaljavaju od jezika u ostalim republikama srskolvvatskogjezikogpodruja, to doprinosi slabljenu veza Srba u Hrvatskoj s ostalim Srbima. Ovakav uinak spremno se plaa kidanjem jezikog kontinuiteta kod samih Hrvata i uklanjanjem meunarodnih termina dragocenih za komunikaciju sa drugim kulturamu; naroito u oblasti nauke i tehnike. No srpski narod u Hrvatskoj nije samo kulturno odseen od matice, ve matica nema mogunosti da se o njegovoj sudbini, o ekonomskom i kulturnom poloaju obavesti ni
397
priblino onoliko koliko neke nacije u Jugoslaviji imaju veze sa svojim sunarodnicima u drugim zemljama. Integritet srpskog naroda i njegove kulture u itavoj Jugoslaviji postavlja se kao sudbinsko pitanje njegovog opstanka i razvoja. U optu sliku prilika uklapa se i sudbina srpskih ustanova nastalih u ratu i nep osredno posle rata. U narodnooslobodilakoj borbi i neposredno po njenom okonanju nacionalni ivot Srba u Hrvatskoj intenzivno se razvijao u njihovim posebnim politikim, kulturnim i obrazovnim institucijama. Tako je naelnom odlukom Izvrnog odbora ZAVNOH-a od 10 novembra 1943. godine najpre osnovan, a 12. januara 1944. u osloboenom Otocu i konstituisan Srpski klub vijenika ZAVNOH-a kao nacionalno i politiko vodstvo srpskog naroda u Hrvatskoj. Po okonanju rata, a na inicijativu Srpskog kluba, 30.septembra 1945. u Zagrebu je odran Prvi kongres Srba u Hrvatskoj, na kojem je preko 30.000 uesnika obrazovalo Glavni odbor Srba u Hrvatskojkao "iroku politiku organizaciju jedinstvenog srpskog naroda u Hivatskoj", u sastavu Narodnog fronta. Uz neposredno angaovanje ovih politikih tela Srbi su potom osnovali svoje kulturne ustanove i poeli raditi na obezbedivanju nacionalne prosvete. Tako je 22. oktobra 1944. na ruevinama glinske crkve, u kojoj su izvreni strahoviti ustaki pokolji, osnovano Srpsko pevako drutvo "Obili", a nepun mesec kasnije, 18. novembra, ponovo u Glini, obrazovano je Srpsko kulturno-prosvetno drutvo "Prosvjeta". Uz "Prosvjetu", u ijim okvirima se razvijala i izdavaka delatnost sa sopstvenom tamparijom, 4. januara 1948. godine osnovani su u Zagrebu Centralna srpska biblioteka i Muzej Srba u Hrvatskoj. Uza sve to, od 10. septembra 1943. pa dalje, NOP se srpskom narodu u Hrvatskoj obraao posebnim glasilom, tampanim irilcom, koje se zvalo "Srpska rije". Uposleratnim godinama "Srpska rije" je promenila naziv i tako je postala "Prosvjeta". Ve tokom 1944/45. kolske godine NOP je srpskoj deci u Hrvatskoj obezbedio iriliki bukvar, a Predsednitvo ZAVNOH-a je svojom odlukom 18. jula 1944. garantovalo irilici punu ravnopravnost sa latinicom i istovre ! meno pn enstvo u kolama sa sipskom veinom na podruju Hrvatske. Sve je ovo za srpski narod u Hivatskoj imalo vei i dublji znaaj od obinog priznanja za njegovu ulogu u NOB-u. Posebnim proglasom "Srpskom narodu u Hr vatskoj" od 12. januara 1944. godine Srpski klub vijenika ZAVNOH-a obrazloio je sopstvenu pojavu kao "znak ravnopravnosti Srba i Hrvata" i "garanciju da e interesi srpskog naroda biti pravilno zastupani u slobodnoj Hrvatskoj". Glavni odbor Srba u Hrvatskoj prilikom osnivanja oznaen je kao "politika oraganizacija jedinstvenog srpskog naroda u Hrvatskoj", iji je zadatak da omogui "razvijanje slobodne misli", i kao "dovoljna garancija da e Srbi u Hrvatskoj i dalje uivati blagodeti ravnopravnog naroda". Sami Srbi su ove svoje krvlju steene tekovine oseali kao "vidna obiljeja ravnopravnosti srpskog i hrvatskog naroda u Hrvatskoj". Takvo je stanje bilo u vreme rata i neposredno posle rata, a potom, sve se izmenilo.
398
Nije poznato da su Srbi bilo kada ocenili da im je neka od ovih ustanova nepotrebna, da je treba ukinuti, ili zameniti nekom drugaijom koja bi vie odgovarala duhu vre mena. Ipak, sve te ustanove redom su ukidane tokom pcdestih godina odlukama nadlenih republikih organa Hrvatske. Poslednje u nizu ukinuto je Srpsko kulturno dnih'o "Prosvjeta" odlukom RSUP-a Hrvatske od 23. maja 1980. godine. U pravdanju tog svrenog ina angaovala se Republika konferencija SSRNH. Zakljuci njenog savetovanja, odranog 2. oktobra 1980. godine, govore o radikalnom zaokretu u odno su na ratno iposleratno vreme. Ti zakljuci u sutini ne ostavljaju rnesta bilo kakvim zahtevima za osnivanje posebnih ustanova srpskog naroda u Hrvatskoj: "briga za kompleks pitanja kulture, istorije, ivota i st\:aralatva hrvatske ili srpske nacije u SRH ne moe biti preputena nikakvim posebnim nacionalnim drutvima ili organizacijama". Takav stav obrazloen je sledeim tumaenjem: "Dok je opravdano da nae narodnosti samostalno razvijaju kulturne ustanove i klubove, nije opravdano da takve institucije otvaraju pripadnici naroda i to bilo gde u Jugoslaviji, a psebno ne Srbi u Hrvatskoj ili Hrvati u Hrvatskoj". Na kraju je reeno ovo: "Treba se boriti da Srbi u Hrvatskoj ne budu preutkivani kao narod, da ih se kao u nekim udbenicima ne naziva maltene doljacima. Zajednika nam je historija, kultura i jezik, a i specifinosti treba uvaavati". Na savetovanju se ulo i to da treba raditi na tome da se u Hivatskoj vie ui irilica. Ovakvim stavom Republike kofnerencije SSRNH, protiv kojeg nije ustalo nijed no politiko telo u Hrvatskoj, a ni van nje, definitvino i javno prestali su da postoje svi vidovi nacionalnog ivota srpskog naroda u Hrvatskoj koji su steeni tokom duge istorije i u NOB-u. Radikalno su revidirani pogledi na meunacionalne odnose koje je formulisao NOP, a dovedene su u pitanje i ustavne garancije nacionalnih prava i sloboda, kao i prava graana. Praktino znaenje izjava: "moramo brinuti", "treba se boriti", "vie treba uiti irilicu" itd. moe se procenjivati samo u njihovom suoenju sa stvarnom jezikom politikom koja se vodi u SRH. Ostraena revnost kojoj je cilj konstutisanje zasebnog hrvatskog jezika to se izgrauje u protivstavu prema svakoj ideji o zajednikom jeziku Hrvata i Srba ne ostavlja dugorono mnogo izgleda srpskom narodu u Hrvatskoj da ouva svoj nacionalni identitet. Izuzimajui period postojanja NDH, Srbi u Hrvatskoj nikada u prolosti nisu bili toliko ugroeni koliko su danas. Reenje njihovognacionalnogpoloaja namee se kao prvorazredno politiko pitanje. Ukoliko se reenja ne pronau, posledice mogu biti viestruko tetne, ne samo po odnose u Hrvatskoj ve i po itavu Jugoslaviju. Bitnu teinu pitanja poloja srpskog naroda daje okolnost da izvan Srbije, a pogotovo izvan Ue Srbije, ivi veoma veliki broj Srba, vei od ukupnog broja pripad nika pojednih drugih naroda. Prema popisu iz 1981. godine van terotirije SR Srbije ivi 24%, odnosno 1.958.000 Srba, stoje znatno vie nego to je u Jugoslaviji Slovenaca,
399
Albanaca, Makedonaca, uzetih pojedniano, a skoro isto koliko i Muslimana. Van ueg podruja Srbije ivi 3.285.000 Srba ili 40,3% ukupnoga njihovog broja. U optem dezintegracionom procesu koji je zahvatio Jugoslaviju, najteom dezintegracijom pogoeni su Srbi. Sadanji tok kojim se kree nae drutvo u Jugoslaviji potpuno je obrnut od onog kojim se ono decenijama i vekovima kretalo doknije stvorilo zajedniku domovinu. Taj proces usmeren je ka potpunom razbijanju nacionalnog jedinstva srpskog naroda. Kao najbolja ilustracija koliko je sve podreeno takvim ciljevima moe da poslui dananja Vojvodina sa svojom autonomijom. Vojvodini je data autonomija izmeu ostalih razloga i zato to je srpski narod u Habzburkoj monarhiji njoj teio ve od kraja XVII veka. Srbi u Austriji i kasnijoj Austro-Ugarskoj teili su stvaranju autonomne oblasti (despotovini ili vojvodini koju su, meutim, nazivali Srbijom) stoga da bi, okrueni brojnijim i madmonijim Maarima i Nemcima, sauvali svoju nacionalnu individulanost i svoju versko-pravoslavnu pripadnost. Stvaranjem posebne autonomne oblasti na tuoj dravnoj teri toriji Srbi su radili na slabljenju te drave, a sve sa ciljem da se u pogodnom momentu to lake izdvoje iz nje i ujedine sa svojom sabraaom juno od Save i Dunava. Tako je to bilo u prolosti sa Srpskom Vojvodinom, ije stvaranje su u revoluciji 1848/49. godine svojom krvlju pomogli i Srbi iz Srbije. Danas je sve obrnuto. Politiki rukovodioci AP Vojvodine ne rade na zbliavanju i spajanju, ve na to veem osamo staljivanju i izdvajanju iz SR Srbije. Ma koliko taj proces bio neprirodan, suprotan istorijskoj logici, on daje oigledne rezultate, mono doprinosei dezintegraciji srpskog naroda. 9. Nosei na sebi due od pola stolea peat i optereenje da je bio tamniar drugim jugoslovenskim narodima, srpski narod nije bio u mogunosti da oslonac potrai u sopstvenoj istoriji. U mnogim svojim vidovima i sam ta istorija bila je dovedena u pitanje. Demokratska graanska tradicija, za koju se Srbija borila i izborila u devetnaestom veku, zbog uskogrudnosti i neobjektivnosti zvanine istoriografije ostala je sve donedavno potpuno u senci srpskog socijalistikog i radnikog pokreta. Time je istorijska slika istin skih pravnih, kulturnih i dravnikih doprinosa Srbije graanskog drutva toliko osiromaena i suena da tako izobliena nije nikome mogla da poslui kao duhovna i moralna potpora ili kao oslonac za ouvanje i obnovu istorijske samosvesti. estiti i hrabri oslobodilaki napori bosanskohercegovakih Srba i itave jugoslovenske omla dine, kojoj je pripadala i Mlada Bosna, doiveli su slinu sudbinu i pred istorijom bili potisnuti u drugi plan doprinosima klasne ideologije iji su nosioci i tvorci bili austromarksisti kao osvedoeni protivnici nacionalnih oslobodilakih pokreta. Pod dejstvom vladajue ideologije kulturne tekovine srpskog naroda otuuju se, prisvajaju ili obezvreuju, zanemaruju ili propadaju, jezik se potiskuje, a irilsko pismo postepeno gubi. Oblast knjievnosti u tom smislu slui kao glavno poprite samovolje
400
i bezakonja. Nijednom drugom jugoslovenskom narodu nije tako grubo osporen kul turni i duhovni integritet kao srpskom narodu. Nijedno knjievno i umetniko naslee nije toliko razrovano, ispreturano i poharano kao srpsko naslee. Politika metila vladajue ideologije nameu se srpskoj kulturi kao vrednija i jaa od naunih i istorijskih. Dok se slovenaka, hrvatska, makedonska i crnogorska kultura i knjievnost danas integiiu, srpska se jedina sistematski dezintegrie. Ideoloki je legitmno i samou pravno da se slobodno vri podvajanje i rasturanje srpske knjievnosti na vojvoanske, crnogorske ili bosansko-hercegovake pisce. Od srpske knjievnosti otkidaju se njeni najbolji pisci i najznaajnija dela da bi se veslaki ustanovile nove regionalne knjievnosti. Prisvajanje i rasparavanje srpskog kulturnog naslea ide tako daleko da se u kolama ui kako Njego nije srpski pisac, da su Laza Kosti i Veljko Petrovi vojvoanski, a Petar Koi i Jovan Dui bosanskohercegovaki pisci. Koliko jue Mei Selimoviu nije bilo doputeno da se izjasni kao srpski pisac, a ni sad se ne potuje njegova volja da se vodi u srpskoj knjievnosti. Srpska kultura ima vie nepodobnih, zabranjenih, preutanih ili nepoeljnih pisaca i intelektualnih stvaralaca no ijedna druga jugoslovenska knjievnost, mnogi su ta vie i sasvim izbrisani iz knjievnog seanja. Ugledni srpski knjievnici jedini su na crnim listama svih jugoslovenskih mas ovnih medija. U obaveznoj kolskoj lektiri srpska knjuevnost je teko oteena jer je mehaniki podreena administrativnom merilu republiko-pokrajinskog reciprocite ta, a ne merilu koliine ili vrednosti. U kolskim programima nekih republika i pokra jina istorijska prolost srpskog naroda je ne samo grubo ideloki redukovana, nego i izloena ovinistikim tumaenjima. Na taj nain srpska kulturna i duhovna batina se ini manjom no to ona jeste, a srpskom narodu se izmie vaan oslonac moralne i istorijske samosvesti. Impozantan i odista revolucionarnih razmera kulturni polet prvih posleratnih decenija, izraen i u zasnivanju iroke mree prosvetnih ustanova, od osnovnog obra zovanja do visokog kolstva, splasnuo je krajem ezdesetih godina. Stupilo se u fazu stagnacije i sve izraenije regresije, pa je danas nae obrazovanje i vaspitanje sa postojeim kolskim i prosvetnim sistemom, vrlo ekstenzivno i primitivno i sa teko nadoknadivim zaostajanjem iza potreba i ciljeva suvremenog drutva i civilizacije u kojoj ivimo. kolski sistem zasnovan na tzv. usmerenom obrazovanju, sa niskim kvalitetom nastave, doiveo je potpun krah. Nekoliko generacija su duhovno osakaene i osiromaene; dobili smo hiperprodukciju primitivnih polustrunjaka, nesposobnih da se h'alifikovano ukljue u privredu i drutvene delatnosti, nepripremljenih za stvaralaki i intelektualni razvoj. Nema zemlje na svetu koja je svoje obrazovanje sredila razgranatijom pravnom regulativom. Ukupno u Jugoslaviji ima stotinu i deset saveznih, republikih i pokrajinskih zakona, koji se bave raznim vidovima kolstva, i
401
pitanje, niti je dobio dravu kao ostale nacije. Zbog toga je kao pivo i osnovno potrebno da se skine hipoteka istorijske krivice sa srpskog naroda, da se zvanino opovrgne tvrdnja da je on imao ekonomski privilegovan poloaj izmeu dva rata, da se ne porie njegova oslobodilaka istorija i doprinos u stvaranju Jugoslavije. Uspostavljanje punog nacionalnog i kultnmog integriteta sipskog naroda, neovis no od toga u kojoj se republici ili pokrajini nalazio, njegovo je istorijsko i demokratsko pravo. Sticanje ravnopravnosti i samostalan razvoj za srpski narod imaju dublji istor ijski smisao: Za manje od pedeset godina, u dvema uzastopnim generacijama, dva puta izloen fizikom unitenju, prinudnoj asimilaciji, pokrtavanju, kulturnom genocidu, ideolokoj indoktrinaciji, obezvreivanju i odricanju od sopst\:ene tradicije pod namet nutim kompleksom krivice, intelektualno i politiki razoruavan, srpski narod je bio izloen pretekim iskuenjima da to ne bi ostavilo duboke tragove u duhovnom stanju koje se na kraju ovog stolea velikih tehnolokih uzleta ljudskog uma ne bi smelo zanemariti. Ukoliko rauna sa svojom budunou u porodici kulturnih i civilizovanih naroda sveta srpski narod mora dobiti mogunost da ponovo nae sebe i postane istorijski subjekt, da iznova stekne svest o svom istorijskom i duhovnom biu, da jasno sagleda svoje ekonomske i kulturne interese, da doe do saremenog dmtvenog i na cionalnog programa kojim e se nadahnjivati sadanje i budue generacije. Postojee depresivno stanje srpskog naroda, sa sve eim ispoljavanjima ovinizma i srbofobije u nekim sredinama, pogoduje oivljavanju i sve drastinijem ispoljavanju nacionalne osetljivosti srpskog naroda i reagovanjima koja mogu biti zapaljiva, pa i opasna. Dunost nam je da nijednog trenutka i ni u jednom sluaju ne previdimo i ne potcenomo te opasnosti. Ali pri tome se, u principijelnoj borbi protiv sipskog nacionalizma, ne moe prihvatiti vladajua ideoloka i politika simetrija u istorijskim krivicama. Odbacivanje te simetrije kobne po duh i moral, sa ovetalim nepravdama i neistinama, uslov je za mobilnosti i delotvornost demokratske, jugoslovenske, humanistike svesti u suvremenoj srpskoj kuluturi. Sto graani i radnika klasa nisu u Saveznoj skuptini zastupljeni u odgovarajuim veima ne moe se pripisati samo favorizovanju nacionalnog, ve i tenji da se Srbija dovede u neravnopravan poloaj i na taj nain oslabi njen politiki uticaj. No najveu nevolju ini to to srpski narod nema dravu kao to je imaju svi ostali narodi. Istina, u prvom lanu Ustav SR Srbije sadri odredbu da je Srbija drava, ali se neizbeno postavlja pitanje kakva je to drava koja se proglaava nenadlenom na sopstvenoj teritorji i koja nema na raspolaganju sredstva da zavede red na jednom delu svog podruja, da obezbedi linu i imovinsku sigurnost svojih graana, da stane na put genocidu na Kosovu i zaustavi preseljenje Srba sa vekovnih ognjita. Takav poloaj pokazuje politiku diskriminaciju prema Srbiji, pogotovu ako se ima u vidu da joj je ustav SFRJ nametnuo unutranju federalizaciju kao trajan izvor konflikata izmeu
404
Ue Srbije i pokrajina. Agresivni albanski nacionalizam na Kosovu ne moe se suzbiti ako Srbija ne prestane biti jedina republika ije unutranje odnose ureuju drugi. Ustavom SFRJ formalno utvrena ravnopravnost svih republika u stvarnosti je obezvreena nametanjem Republici Srbiji da se odrekne dobrog dela svojih prava i ovlaenja u korist autonomnih pokrajina, iji je status u najveoj meri regulisan ustavom federacije. Srbija mora otvoreno rei da joj je to ureenjen nametnuto. To se naroito odnosi na poloaj pokrajina, realno promovisanih u republike koje se oseaju neuporedivo vie kao konstutuivan element federacije nego kao deo Republike Srbije. Pored toga to nije vodio rauna o dravi srpskog naroda, ustav SFRJ je stvarao i nesavladive tekoe njenom konstutisanju. Radi zadovoljenja legitmnih interesa Sr bije, neizbeno se namee revizija tog ustava, Auntonomne pokrajine bi morale postati pravi sastavni delovi Republike Srbije, tako to bi im se dao onajstepen autonomije koji ne naruava integritet Republike i obezbeuje ostvarivanje optih interesa ire zajed nice. Nereeno pitanje dravnosti Srbije nije jedini nedostatak koji bi trebalo otkloniti ustavnim promenama. Jugoslavija je sa Ustavom iz 1974. godine postala veoma labava dravna zajednica u kojoj se razmilja i o drugim alternativama, a ne samo jugoslovenskoj, kao to pokazuju skoranje izjave slovenakih javnih poslanika i raniji stavovi makedonskih politiara. Ovakva razmiljanja i temeljno izvrena dezintegracija navode na pomisao da Jugoslavijipreti opasnost od daljeg rastoavanja. Srpski narod ne moe spokojno oekivati budunost u takvoj neizvesnosti. Zbog toga se mora otvoriti mogunost svim nacijama u Jugoslaviji da se izjasne o svojim tenjama i namerama. Srbija bi se u tom sluaju mogla i sama opredeliti i definisati svoj nacionalni interes. Takav razgovor i dogovor morao bi predhoditi preispitivanju Ustava. Naravno, pri tome Srbija ne bi smela zauzeti pasivan stav, iekujui samo ta e drugi rei, kao to je to do sada mnogo puta inila. Zalaui se za avnojevska opredelenja, Srbija mora raunati i sa time da to ne zavisi samo od nje, da ostali mogu imati i neke druge alternative. Zbog toga se pred nju postavlja zadatak da jasno sagleda svoje ekonomske i nacionalne interese da ne bi bila iznenaena dogaajima. Insistiranjem na federativnom ureenju, Srbija bi doprinela ne samo ravnopravnosti svih naroda u Jugoslaviji, ve i reavanju politike i ekonom ske krize. Ravnopravan poloaj za koji se Srbija mora zalagati podrazumeva i inicijativu u reavanju kljunih politikih i ekonomskih pitanja u meri koliko takva inicijativa pripada i drugima. etiri decenije pasivnog poloaja Srbije pokazale su se loim i za itavu Jugoslaviju, koja se liila ideja i kritike jedne sredine sa duom dravnikom tradicojom, izotrenim oseanjem za nacionalnu nezavisnost i bogatim iskustvom u borbi sa domaim uzurpatorima politikih sloboda. Bez ravnopravnog uea srpskog
405
sabora, zakazao je novu konferenciju u Beogradu za 27 avgust (9.IX) 1920. godine. Konferencija se odmah proglasila Arhierejskim, odnosno Patrijarijskim saborom. Zatim su svi arhijereji otili u Sremske Karlovce, gdje je 30 avgusta (12 septembra) 1920. godine, proglaena Srpska patrijarija. Sveanosti su prisustvovali regent Aleksandar, predsjednici vlade, Narodne skuptine, ministri. Na sveanosti je Regent proitao Proklamaciju u kojoj istie: "mi danas potvrujemo i odluku Sv. arhijerejskog sabora pravoslavne crkve Kraljevine SHS i proglaujemo vaspostav2 ljanje Srpske patrijarije, izvrujui tako i drugi deo Duanovog zaveta". ' Izvravanjem "drugog dela Duanovog zaveta", nekanonskom centralizacijom pravoslavnih crkava, vlast je, zapravo, eljela da zadovolji kraljev centralistikoapsolutistiki reim i njegove ciljeve. Crkva je dobila znaajnu ulogu u asimilacionom projektu i ona je inila sve da ga realizuje i zadovolji nalogodavca. Po ideji GaraaninovogNaertanija, jo sredinom XIX vijeka, Ministarstvo unutranjih poslo va Srbije, osnovalo je Centar za propagandu, na elu sa Matijom Banom. Povjerenici Centra bili su visoki crkveni dostojastvenici, kao mitropolit mostarski Leontije Radulovi, zatim Serafim Perovi i drugi. Jo 1842. godine,knez Mihailo je naredio da se Sv. Sava proglasi kolskim patronom (iako on nije osnovao nijednu kolu), a pojaan je rad na razvijanju njegovog kulta, sve s ciljem da se on pretvori u nacionalno-politiki simbol, a u dravi uvede svetosavlje kao ideologija. Administrativnim ujedinjenjem crkve uinjen je veliki korak ka ostvarenju tog cilja. U njenom programu, Garaaninovo Naertanije nalo je svoje ovaploenje. Svetosavlje kao politikoideoloka a na kao religijska kategorija, postaje osnova njenog djelovanja. Ono puni razmah doivljava u vrijeme diktature kralja Aleksandra, od 1930. godine, kada na patrijarijsku stolicu dolazi Varnava Rosi, rodom iz Pljevalja. Vre se pripreme da Beograd postane "etvrti Rim", pogotovu to je nakon pobjede Oktobarske revolu cije, Ruska pravoslavna crkva gubila primat. Godine 1932. pokrenut je asopis "Sveto savlje" kao jedan od segmenata izrazito jake propagande politikog angamana crkve. Pravoslavlje postaje srpska vjera, crkva je ukljuena u upravni, prosvjetni i drugi mehanizam vladajue buroazije. Njeni apetiti i aspiracije sve vie rastu. "Gdje je srpska crkva, tu je i srpska zemlja" - pie Justin Popovi (1894-1979). Asrpsko postaje gotovo - od srpske Nove godine do srpskih jaja, srpskog badnjaka, srpskog Boia. O tome govori i veoma iroko popularisana pjesma: "Plavo je nebo Srpske je boje U njemu stanuje Srbin Bog, Oko njega srpski aneli krue I slave Srbina, Boga svog."
2. Glasnik SPP, 1920. br. 5 408
Svetosavlje je "fenomen specifian za Srpsku pravoslavnu crkvu i svetosa\ sko pravoslavlje, bitnu religiju nacionalnog fundamentalizma i ekspanzionizma. Sveti I savije nije nita drugo nego agresivna imperijalna svijest "velikodravnog Srpskog pravoslavlj a" nemanikog perioda. Ono od poetka, nastoj i na silu objediniti veoma heterogene etnike elemente, koji su nekada raznim oblicima porobljavanja i sile uklopljeni u Nemanjiku dravu, poistovjeujui ih sa velikodravnim i crkvenim 3) srpstvom: sa "srpskom vjerom". U novim uslovima javno se slavi ak i Hitler, i to zbog -poistovjeivanja nacio nalizma i vjere. Episkop Nikolaj Velimirovi pie: "Ipak se mora odati priznanje sadanjem njemakom voi, Adolfu Hitleru, koji je kao prost zanatlija i ovjek iz naroda uvidio daje nacionalizam bez vere jedna anomalija, jedan hladan i nesigu ran mehanizam. I evo, u 20 veku on je doao na ideju sv. Save i kao laik poduzeo je u svom narodu onaj najvaniji posao koji prilii jedino svetitelju, geniju i heroju... A nama je taj posao svrio sv. Sava. Otuda je nacionalizam srpski, kao stvarnost, najstariji u Evropi:" (Zato i nije udno stoje Hitler odlikovao Nikolaj a Velimirovia, kao ni upornost crkvenih krugova, naroito u posljednjoj deceniji, da se on proglasi svecem!!) Crkva se gotovo u svemu poistovjetila sa dravom, odnosno sa hegemonistikom politikom. Pa i sam njen naziv Srpska pravoslavna crkva pokazuje da joj je nacionalna pripadnost na prvom mjestu. Stavljajui se u slubu politike, crkva e dijeliti sudbinu drave. Na primjeru Srpske pravoslavne crkve to je vie nego oito. Raspadom Kraljevine Jugoslavije, zavretkom drugog svjetskog rata i etrde setogodinjom "komunistikom vladavinom", ona e biti odvojena od drave, a time i marginalizovana. No, ve devedesetih godina, raspadom jugoslovenske zajednice, iji je najvei uzronik bio velikosrpski nacionalizam, crkva se u punoj snazi vraa na politiku scenu. I opet pod istim plastom i programom -svetosavljem. Piui o tome, poznati publicista Stojan Cerovi, istie: "U svemu tome posebno je neprijat no saznanje daje ta moda s kraja dvanaestog i poetka trinaestog veka, pod imenom pravoslavlje, ve bila lansirana i u prolom i u ovom veku, to ostavlja pusto, zapravo trajno stanje. Kao da se ova zemlja ne pomie s poetka, ili se zaas tamo vraa, im napravi korak-dva dalje. Svetosavlje je, naravno, ideoloka izmiljotina", a zatim i "Tragino je to Srbija mora ponovo da otkrije neto to joj je bilo dato pre osam vekova, sada kada se u svetu naputa kao zastarelo sve stoje pronaeno prole godine."4) Meu brojnim akterima buenja nacionalnih snaga i sprovoenja nacio nalistike politike, Srpska pravoslavna crkva ne samo da dobija istaknuto mjesto
3. Sreten Zekovi, "Elementa Montenegrina", str. 22, 1992. 4. Stojan Cerovi, "Deca bez roditelja", Vreme, 1.II. 1993.
409
ve i nalazi sebe i, naroito u poetku Miloevieve vladavine, pokazuje ambicije, a i vjeruje u to, da je upravo ona na elu odbrane "ugroenog srpskog naroda i srpstva", najpozvanija da stane u njegovu vjersku i nacionalnu zatitu. S odbranom srpstva zapoinje se na Kosovu, "najskupljoj srpskoj rei", "kolevci", "svetinji". Demonstracije Albanaca na Kosovu 1981. godine koje su, sada je ve to jasno, bile podstaknute i organizovane od KOS-a i drugih struktura, iskoriene su i od strane Srpske pravoslavne crkve. U aprilu 1982. godine, najviim dravnim i crkvenim organima upuen je "Apel" za zatitu "duhovnog i biolokog bia srpskog naroda na Kosovu i Metohiji" koji su potpisali brojni svetenici na elu sa Atanasijem Jevtiem, Irenejom Buloviem i Amfilofijem Radoviem. Istovremeno crkvena, ali i dnevna i zvanina glasila i novine, naroito "Politika", poinju sa objavljivanjem tekstova koji trae "jednom za svagda" obraun sa "nesrpskim elementima u naoj dravi." Ponovo se piu peticije crkvenih dostojastvenika i zahtijeva da se sredi stanje u "Staroj Srbiji", huka se na druge narode i vjere "Pravoslavlje" u nastavcima objavljuje tekstove Atanasija Jevtia "Od Kosova do Jadovna" o stradanju Srba na Kosovu i drugim krajevima Jugoslavije. Redaju se potresne prie o maltretiranju, napadima, silovan jima, ubistvima. Sve je vie tekstova koje piu i pripremaju razni doktori istorije, najvie ljudi sa izmiljenim titulama profesora i docenata koji iz arhiva vade doku menta i fotografije o uasnim zloinima nad srpskim ivljem u ovom i prolom vijeku. Crkva "koja nikad nije izneverila Srbe" javlja se kao snaga koja vri mobilizaciju na liniji objedinjavanja svega srpskog. Njeni ljudi putuju po svijetu, a u Srbiju i "svuda gde Srbi ive" dolaze brojni gosti koji takoe, ponavljaju teze o zavjeri protiv srpstva, tj. pravoslavlja. Objavljuju se i populariu radovi Nikolaja Velimirovia i Justina Popovia za koje se kae da su "veliki uitelji pravoslavlja i duhovnici". Podsjea se na Popovieve rijei da su "sve vrijednosti svetosavlja boanske, a sve metode evaneljske" a citiraju se i radovi N. Velimirovia iz 1985. godine,zapravo njegovi pozivi u stilu: "Neka ustanu pravoslavni narodi i budu trubai jereticima da se povrate ka istini i potenju". Njihovi uenici i sljedbenici, predvoeni Amfilohijem, Atanasijom i Artemijem, trae da se organizuje "seoba Srba na Kosovo" i pokreu akciju da se Nikolaj Velimirovi proglasi za sveca. (Glasnik crkve, 1987.br.3) "Pravoslavlje" u oktobru 1987. godine objavljuje uvodnik o "nemanjikom pu tokazu" nove drave koja e biti "prirodan, logian i neophodan izlaz iz ove "Versajske Jugoslavije". Sve vie se pie, a naroito u godini Vuka Karadia, o ugroenosti "srpskog pisma" - irilice. Crkva e posebno iskoristiti proslavu (600 godina Kosovske bitke da jo vie uvrsti svoje pozicije. Prije proslave bitke i "mit inga istine" po Jugoslaviji putuju mosti kneza Lazara. Slavi se "nebeska Srbija" i "nebeski narod". Prenos motiju prati dobro organizovana propaganda, televizija, tampa. Govori se o ispunjenju "kosovskog zaveta", o ugroenosti Srba, sada ve
410
vie od Kosova, u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. U tome crkvu podravaju i drugi posebno pisci, kao Dobrica osi i Vuk Drakovi koji pie da je "ujedinjenje Jugoslavije 1918.godine predstavljalo za Srbe ulazak u ropstvo. Jedan narataj srpski pokoen je da bi Jugoslavija bila stvorena, a drugi zato stoje stvorena i da bi bila obnovljena. Osujeeno je prisajedinjenje BiH Srbiji iako je posle rata u njoj bio vei procenat Srba i na raun srpskog naroda smiljeno je stvorena muslimanska i crnogorska nacija. Iz BiH i Hrvatske proterano je preko milion Srba i oko pola miliona sa Kosova, a Ustavom od 1974. Srbima je konano ukinuta i drava".'1 Veliku nadu crkveni krugovi polau u Mihaila Gorbaova i njegovu politiku. Sa simpatijama se pie o njemu, istie se njegov odnos prema crkvi, hvali se njegova majka koja je "prava pravoslavka" itd. U tekstovima o stradanju Srba osjea se podizanje temperature, pa se ve upotrebljava i rije genocid. Na drugoj strani, hvali se "obnova srpstva" i novo dravno i politiko rukovodstvo Srbije, stvara kult Slobodana Miloevia. Ukidanje pokrajina, homogenizacija na nacionalnoj osnovi, izlazak crkve na politiku scenu, osvjetavanje svega i svaega, oznaavaju se kao "istorijski dogaaji". Crkva budi uvjerenje u istorijsku misiju srpskog naroda u pravoslavlju, u njegovu nadmo u svemu, u potrebu da "svi Srbi ive u jednoj dravi", kao i da se vidi "pod kojim uslovima e se nastaviti ivot u zajednikoj dravi", prijeti se drugim narodima, posebno Albancima i Bonjacima. U Vidovdanskoj poruci 1989. godine, crkvene vlasti hvale "promene, do kakvih nije dolo za pola veka od rata na ovamo" ali trae da se "crkva koja je vjekovima bila najstabilniji stub srpskog naciona" jo vie pita "jer nema jake drave bezjake Crkve".61 Trai se izgradnja novih vjerskih objekata, obnova starih, uvoenje vjeronauke u kole, uvoenje Boia i Uskrsa kao dravnih praznika, povratak Sv. Save kao crkvene, dravne i kolske slave. Masovno se tam paju crkvene i "istorijske" knjige i publikacije, asopisi i novine, organizuju tribine, saborovanja, okrugli stolovi, "srpske knjievne veeri", simpozijumi, osnivaju se drutva i udruenja Srba koja njeguju crkvene obiaje i slave, svetosavlje postaje osnov njihovog kulturnog i drugog djelovanja. No, javljaju se i prve sumnje i nevjerice u iskrenost srpskog rukovodstva na elu sa Miloeviem da e u svemu odgovoriti zahtjevima crkve. Panja tampe i drugih institucija se sa Srbije okree na dogaaje "meu Srbima" van Srbije. Tokom cijele 1990. godine panja javnosti usmjerena je na vaenje kostiju Srba stradalih u Drugom svjetskom ratu u Bosni i Hrvatskoj, njihovo ponovno sahranjivanje. Svetenstvo up ozorava da se spremaju novi pokolji Srba i nove jame, srpski narod mora biti spreman ne samo da odgovori na napade ve da ih i sam preduzme. Prije nego bude kasno.
5. "Glas Crkve", 1988. br. 4 6. Glas Crkve, 1989
411
Krajem 1990. godine, dolazi do vanrednog Sabora SPC koja dobija novog patrijarha, Pavla, a u crkvenom vrhu prevagu dobijaju "uenici Justina Popovia", odnosno ono krilo koje slovi kao ekstremistiko, na elu sa episkopima Amfilohijem. Artemijem, Atanasijem i Irinejem. Time dolazi do jo vee politizacije crkve. Poinje se sa sahranjivanjem rtava ustakog terora u Bosni i Hercegovini, opijela nad jamama i stratitima traju tokom cijele 1991. godine, a uz crkvene dostojastvenike nalaze se i najvii dravni rukovodioci, podgrijevaju se stare rane i sukobi, podstiu i izazivaju sukobi na vjerskoj i nacionalnoj osnovi. Patrijarh slui liturgiju u Jasenovcu. U Beogradu se sastaju prvaci politkih stranaka iz Srbije i srpskih nacionalnih stranaka iz Bosne Hercegovine i Hrvatske, s jedne strane, i prvaka SPC, s druge strane. Dogovaraju se o zajednikim akcijama u zatiti "golorukog srpskog naroda". Patrijarh Pavle pie lordu Karingtonu da Srbi moraju ivjeti zajedno, u okviru jedne drave. "Vreme je da se shvati da rtve genocida i njegovi negdanji, a moda i budui vinovnici, ne mogu iveti zajedno". U tome Crkva ima podrku rukovodsta Srbije i Crne Gore. Posebno Branka Kotica koji javno zahvaljuje crkvi na njenim naporima u zatiti Srba, istiui njenu neprocjenjivu ulogu. Crkva uspijeva da na politiku scenu vrati i lanove dinastije Karaorevi, da se pozitivno pie o Drai Mihailoviu, Nikolaju Velimiroviu, Milanu Nediu i drugima, to izaziva podozrenje kod ostalih jugoslovenskih naroda, posebno Bonjaka. U januaru 1992. godine odrava sejo jedan u nizu vanrednih Sabora SPC, ovog puta posveen dogaajima u Bosni i Hercegovini. Zahtijeva se "puna zatita srpstva i srpskog ivlja", podsjea na Miloevieve rijei na Gazimestanu da ako bude potrebno, nee biti iskljuena ni oruana borba... U Bosnu i Hercegovinu stiu paravojne jedinice Zeljka Ranatovia Arkana i drugih koje prieuju najvii crkveni dostojastvenici. "Ti grovi" Zeljka Ranatovia stiu i na Cetinje, na poziv Amfilohija Radovia da naoruani do zuba, brane Cetinjski manastir i priprijete zagovornicima Autoke falne crnogorske crkve (koja je to faktiki i bila). Krajem februara 1992. godine, Srbi u BiH proglaavaju svoju dravu, ime, zapravo, zapoinje agresija na bonjaki narod. Crkva proglaava Bosnu za drugu damahiriju, istie da rat ne mora da bude zlo, jedinice Zeljka Ranatovia ve vre pokolj po Zvorniku i Bijeljini, a sam njihov komandant se poput Radovana Karadia, hvali da mu je vrhovni komandant lino patrijarh Pavle. Svoje vojnike krstio je i priestio kod vladike Lukijana. Umjesto da osudi rat, SPC sve vie istie svoju ulogu u nastupajuim dogaajima. "Crkva nema pretenzija da zameni dravnu vlast, ve samo da tu vlast moe spolja da nadgleda i da o njoj izrie svoj sud, a sve to samo za dobrobit naroda" i "Svidelo se to nekome ili ne, Crkva je jedini moralni arbitar u dravno-politikim
412
poslovima, jer se oni neposredno tiu naroda za koji je Crkva odgovorna pred Bogom i pred istorijom."71 U skladu s tim, Crkva napada dravno rukovodstvo to ne ini vie u podrci srpskom narodu u BiH i poruuje im se da se pridravaju svetosavlja jer "kad god su Srbi ostupali od svetosavskog pravoslavlja, kao jedinog duhovnog i moralnog pokretaa za osloboenje i ujedinjenje", propadala je i srpska drava. "Na sreu, ima srpskih zemalja koje imaju sva obeleja srpske drave. To su Srpska republika Krajina i Srpska republika Bosna i Hercegovina. U tim zemljama zastava, grb i himna su srpsko pravoslavni. Njihovi najvii rukovodioci dolaze na bogosluenja,slave svoje krsne slave, uvode veronauku u kole; administraciju vode irili com, svetenike prihvataju kao duhovnike..." Opet se pie da je jugoslovenska ideja razorila duhovno i nacionalno bie srpskog naroda, napadaju se avnojevske granice i odluke, odlazi se u redovne pos jete Karadiu, podrava se njihova politika, ruenje sakralnih objekata, genocid nad bonjakim narodom. iri se uvjerenje u nepobjedivost srpskog vojnika "koji postupa u duhu pravoslavne tradicije". Sveti Sava i srpski svetitelji moniji su od NATO pakta i svih svjetskih sila. Karadi istie da se glas Crkve slua kao glas najveeg autoriteta. Petog jula 1994. godine SPC upuuje ponovni "Apel srpskom narodu i svetskoj javnosti" kojim se suprostavlja sporazumima o Bosni i iznosi stav "Sa punom odgovornou pred Bogom i svojim narodom i ljudskom istorijom pozivamo sav srpski narod da stane u odbranu vekovnih prava i sloboda svojih vitalnih interesa, nunih za fiziki i duhovni opstanak i ostanakna svojoj oevini i dedovini". Skuptini Republike Srpske na Palama prisustvuje vie mitropolita koji podravaju stav da se ne prihvati mirovni plan Kontakt grupe o BiH. Sazvano je jo jedno vanredno zasjedanje Sabora SPC sa kojeg je upueno saoptenje za javnost kojim se Crkva decidno stavlja na stranu ratne politike Radovana Karadia i sukobljava sa poli tikom Slobodana Miloevia, osporavajui mu vie pravo da govori u ime srpstva i Srba. Dosljedna svojoj ulozi u istoriji srpskog naroda, Srpska pravoslavna crkva je i u savremenim dogaajima pokazala svoje pravo lice. Pokazala se kao nacionalna a ne vjerska institucija. To ju je i dovelo tu gdje je. Takva njena politika privukla je, naroito u toku poslednje jugoslovenske drame, mnoge opozicionere i nacionaliste, eljne da zadovolje svoje nacional-ovinistike i faistike aspiracije. Istina je, da nije bilo takvog politikog angamana Crkve, ne bi se mogla izvriti ni homogeniza cija srpskog etnosa, ali to je, istovremeno, crkvu odvelo ne u religijske ve u nacio nalne i nacionalistike vode.
7. "Pravoslavlje", br. 613. 1992. 413
GOVOR PATRIJARHA VARNAVE O NOVOJ 1937. GODINI U BEOGRADU (OPOMENA IZDAJNICIMA VERE PRAVOSLAVNE)
Evo osvie nam Nova Godina. Ja bih eleo da vam je estitam. No ne znam kako da vam je estitam kad vidim mrane oblake koji su se nadneli nad nas, i ne samo nadneli nego i spustili medu nas. Kako mogu rei: Srena vam Nova Godina, i kako e nam ona moi biti srena kad nas je nesrea stegla svojim kandama sa svih strana? Jedna je nesrea naa u degeneraciji razuma a druga u degeneraciji morala. Intelektualna i moralna degeneracija - to su ti mrani i gradobitni oblaci, koje preno simo iz Stare u Novu Godinu. Bolje ete me razumeti kad vam kaem: nai vlastodrci izgubili su pamet i potenje. A da su izgubili pamet pokazuje njihova nedoslednost i protivrenost u nainu kako oni uvaju ovu preskupu dravu i kao vode na mueniki narod. Zovu se nacio nalistima - i to bi zaista trebalo da budu kao i svi graani ove zemlje - meutim prave akt sa crnom intemacionalom, i putaju ovu da do sii zatruje na zdravi sveteni nacionalizam. Tako su nai vlastodrci i nacionalisti i intemacionalisti u isto vreme. Moe li to biti? I kako se te dve suprotnosti dadu izmiiiti u naoj dravi? Svim silama nai vlastodrci gone jednu a grle drugu internacionalu, gone crvenu a grle crnu. Zar obe nisu podjednak otrov za nau mladu dravu iza na zdravi narodni organizam. Na narod biblijski je izrekao onu poslovicu: Kad Bog hoe nekog da kazni, prvo mu pamet uzme. Ova sveta re obistinjava se plastino na naim vlastodrcima. Bog uzima pamet onima koji su nepoteni i nemoralni, pa bilo to mali ili veliki ljudi. To svedoi i Boji apostol Pavle kad govori o paganskim Rimljanima: "Zato to behu nemoralni i ne marie za istinu Boju, zato ih predade Bog u pokvaren um da ine ono to ne valja" (Rim, 1.28).
415
Ja se pozivam na sve vas kao na svecloke, da je zaista korupcija zahvatila na ivot. Ne gleda se ni karakter ni potenje, sve se ceni prema partiskoj boji i prema partizanskoj revnosti. Ne nagrauje se inovnik prema savesnom radu nego prema uslugama partiji. Od glasanja za ovoga ili za onoga zavisi sudba ljudi, zavisi srea ili nesrea svih inovni ka i njihovih porodica. Obeanje, koncesije, bakii, to su suvremene metode kojima se lome karakteri u jednoj naciji koju nisu mogla slomiti ni zavojevanja, ni okupacije, ni interniranja, ni sve inostrane tiranije niti dugovena robovanja. Na vidiku svega ovoga ja ne znam, kako da vam estitam Novu Godinu i kako da izustim onaj radosni pozdrav: Srena vam Nova Godina! Bez razuma i bez potenja nai su vlastodrci udarili sada na Svetosavsku pravo slavnu crkvu. Svi reduti srpski u ovoj slobodi i slobodnoj dravi uputeni su i predati; sada je doao atak i na poslednji bedem srpski, na svetu srpsku Crkvu. Hoe sada i nju da predadu i izdadu. Hoe da podseku sasvim koren srpskom narodu. Hoe da ostave srpsko ime prazno, pusto, bez ikakva sadraja, i duhovnog i moralnog i istorijskog i kulturnog. Iz sasvim nepoznatih razloga i nikom nedokuivih uzroka oni su napravili ugovor sa crnim poglavarom crne internacionale. Tim ugovorom oni hoe da dovedu do triumfa toga poglavara na Balkanu, za kojim on tei hiljadu godina. Protiv toga crnog poglavara i njegove jezuitske vojske borili su se najpre vizantijski patrijarsi i carevi. Kad je njihovo oruje malaksalo, borbu su prihvatili nai slavni Nemanjii na elu sa Sv. Savom. Kada je srpsko carstvo palo na Kosovu i sami Turci su se borili protiv latinske najezde na Balkanu. Iblagodarei Turcima, ta najezda je skinuta. Znali su Turci lani karakter te internacionale, pa joj nisu dali na Balkan. Znali su Turci razorno dejstvo njeno unutra u dravi, znali su da ta internacionala ne preza ni od kakvih sredstava, ni od kakvih spletaka i intriga pa nisu ulazili ni u kakav kompromis s njom. Pravo slavnu veru Osmanlije su ponekad i gonile ali su je smatrali za veru i potovali kao veru. Meutim na onu crnu interna cionalu gledali su ne kao na veru nego kao na politiku. I eto, brao moja, toj neskrupuloznoj politikoj organizaciji danas vai vlastodrci irom otvaraju kapije i putaju je da stane vrstom nogom na Balkan. I to ko i kad? Ne kakvi tuinci, no krteni sinovi Svetosavske crkve, koji sebe nazivaju nacionalistima; i to u vreme ne nae kakve slabosti nego u naponu nae dravne snage! Neka je ast Turcima, i neka je sram takvim pravoslavcima i takvim Srbima! Svaki razuman i poten ovek moe lako da uvidi strane i mnogobrojne tete po na vasceli narod od tog crnog ugovora, po Jugoslaviju, po ceo mueniki Balkan na i po Slovenstvo. Tim ugovorom se udaraju pre svega okovi na nau jadnu brau kato like u Jugoslaviji. Po tom ugovoru oni postaju bezropotni robovi jednog stranog suver ena. Njima se ini najveu udar, najvea teta, najvea nepravda. Rimska crkvena organizacija, prvo politika pa onda verska, postaje povlaena u ovoj dravi sa pravi416
ma i povlasticama koje ona nigde u Evropi nema i koje nije imala dravna crkva u Srbiji. Zato okovati nau brau Hmate i Slovence i ostale katolike u ovoj slobodnoj dravi. Zato poniavati i tetiti Srpsku pravoslavnu crkvu, koja je kroz sve vekovne muke ouvala u srpskom narodu kandilo vere i plamen rodoljublja? Zato bacati time ljagu na svu istoriju nau? Zato vreati velike svetitelje i herojske pretke nae, koji u najteim danima odbranie nau Crkvu od crnih internacionalnih eta iz preko mora ? Zato jaati jednu internacionalu u naoj zemlji na raun naeg istog i divnog nacio nalizma? Prebacuju nam to unosimo politiku u Crkvu! Ne unosimo mi politiku u Crkvu nego unose otrov u ceo organizam narodni oni koji su izgubili i pamet i rodoljublje i potenje. Ja ne govorim ovde protiv jedne politike ili jednog reima, nego protiv ko rupcije koja hoe da nas ugui da na veliki narod svue u blato i stavi u redposlednjih naroda na kugli zemaljskoj. Ko e kazati narodu istinu ako ne narodna sveta Crkva? Odakle e se uti glas Boji i glas priguene narodne svesti, ako ne iz Svetosavske Crkve? Ja se ne bojim ovoga to sad govorim. Ja se bojim da nisam odocnio da ovo javim narodu. Moda sam ovo trebao ranije rei. Bojim se odgovarau zato pred sudom Bojim. Ali sve sam raunao, kao i svi svesni ljudi u ovoj zemlje, da e se zlo uskoro prekratiti. No zlo se ne prekrauje, nego umnoava. Plima korupcije ne opada nego jo raste i evo dooe vode zla do gue, kako kae Psalmist. Hoe umnoeno zlo da nas udavi i sa svima naim istorijskim i kulturnim vrednostima odvue u propast. Ja ujem uzdahe narodne; ujem gde se ape jer se slobodno ne srne govoriti: samo nas Bog jedini moe spasti! Pa ako nas Bog moe spasti onda pripadnimo Bogu na molitvu. I Bog koji nas je dosad spaavao od propasti i odsad e nam biti spas. No osim molitve Bogu treba i sami sve da uinimo to je u naoj vlasti, da izaemo iz ove pomrine na svetlost. Zato vas pozivam, brao i sestre, da se prenemo, da ustanemo i zbijemo se u redove kao vojska Boija protiv vojske satanske. Svetosavski narod uvekse umeo sjediniti u asovima opasnosti. Sad je as opas nosti. Ja vas pozivam, kao va Patrijarh, da zaboravite partijske svae i borbe i da bratski brat bratu pruite ruku. Svetosavska crkva, i ako je zaboravljena i poniena od svojih sopstvenih sinova, nije mrtva nego iva. U njoj je duh Boiji, onaj silni duh koji se javio Apostolima u vidu plamena i vihora. Ako se taj duh zbog nemarnosti mnogih bude utiao, vreme je da mu se dade maha da dejstvuje. U Crkvi Pravoslavnoj krmano je Sv. Sava. A Sv. Sava je iv a ne mrtav, i eka samo zapovest od Boga da budi i die uspavane Srbe. A ja kao prvi sluga Boji i naslednik Sv. Save i muenikih Patrijaraha srpskih, viem vam svima: Na okup srpski narode! Ne protiv nae brae druge vere ili druge
417
narodnosti, nego protiv bezumlja i korupcije. Na okup, sipski narode, u ime asti i obraza! Na okup srpski narode, u ime Boga i Svetoga Save! Na okup, srpski narode u ime istorije h'-oje i legiona muenika tvojih! Na okup, srpski narode, na ponos mladog Kralja Petra Karuorevia!Na okup, sipski narode, radi dece tvoje i budunosti tvoje. Bez toga nee ti biti srena ni Nova Godina niti ijedan dan niti ijedan sat. A s time, ako posluaglas moj biessrean u nastupajuoj Novoj Godini i kroz sve godine do kraja vremena. Neka bi Bog dao da tako bude. - Amin! (AJ, Zbirka M.Stojadinovia, F-3.)
POGOVOR
Od svog postojanja, "dobri Bonjani", zapravo bonjaki narod, doivio je deset velikih genocida koji su ga dovodili do ivice biolokog i duhovnog opstanka. Samo u ovom vijeku, trei po brojnosti narod u bivoj Jugoslaviji (iako se znatan broj njegovih pripadnika iskazivao Jugoslovenom ili nacionalno neopredijeljen), prosjeno se svakih trideset godina nalazio pred unitenjem. Ipak, nijedan rat nije bio tako surov kao ovaj posljednji, kada su se Srbija i Crna Gora, pomognute "Jugoslovenskom narodnom armijom" i brojnim paravojnim formacijama, svom snagom i estinom obruili na Bosnu i Hercegovinu i bonjaki narod, prijetei da najzad dovre projekt Velike Srbije, idejno zaet i pripremljen jo u Garaaninovom Naertaniju, propovijedima Nikolaja Velimirovia, programu Stevana Moljevia, Vasa ubrilovia i drugih, a sistematski i planski osmiljavan i nastavljan od gotovo svih kasnijih vladajuih srpskih garnitura i krugova, - do Srpske akademije nauka i umjetnosti i njenog "Memoranduma". Prolo je vie od sto pedeset godina otkako je Naertanijem Ilije Garaanina, zapoelo ostvarivanje velikosrpskih osvajakih i politikih ciljeva a da vladajua oligarhija u Srbiji ne samo da ih se nikad nije odrekla, ve ih je neprestano dograivala i podsticala. Tako, umjesto da potpuno nestanu sa istorijske scene, oni neprestano oivljavaju dabi se, na pragu XXI vijeka, javili u najdrastinijoj i najbru talnijoj formi, kulminirajui raspadom bive jugoslovenske zajednice, agresijom na Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu i bonjaki narod, zloinima nad njim sa kojima se mogu uporediti samo nacistiki obrauni sa Jevrejima. Agresija na Bosnu i Hercegovinu i Hrvatsku konano je razotkrila i pokazala apsurdnim i nemoguim planove o ostvarenju Velike Srbije, demaskirala je svu perfidnost velikosrpske politike i razbila iliziju i snove o stvaranju drave u kojoj e ivjeti samo jedan narod. Na alost, plaeno je to ogromnim rtvama, razaranjima i stradanjima. No, i poinioce zla ekaju "crni dani". Srpski narod je sada zaista ugroen, ali ne od onih koje je neprastano optuivao ve od sebe. Teza da je na jbrojniji narod bio najugroeniji - pokazala se apsurdnom i smijenom. Politiki ciljevi Garaanina, "Crne ruke", kralja Aleksandra, Miloevia, Memoranduma i drugih -okrenuli su se protiv interesa srpskog naroda. Zapravo, oni su to i bili. Iz
419
418
pobjede u pobjedu, stiglo se do - poraza. Kao da je time i pravda zadovoljena. Paradoksalno je ali tano: borei se za sebe, Srbi su ojaali one protiv kojih su Upotrijebili svu silu i sva sredstva, pomogli njihovoj nacionalnoj i dravnoj homogenizaciji, okrenutosti sebi i svojim interesima, ubrzanom razvoju, napretku i demokratizaciji. Mit se rasprio. To je postalo jasno i mnogim protagonistima i realizatorima projekta "Srbi svi i svuda" i "Svi Srbi u jednoj dravi". Na nesrei jednog naroda, nemogue je graditi svoju sreu. Vaspitvan da su svi drugi manje vrijedni, na mitovima i svetosavlju, "nebeski narod" doivio je "prizemljenje". Sve to je pripremao drugima, prvenslveno bonjakom narodu, ima posljedice i po njega. Potroena je i izgubljena Ogromna energija, usporen drutveni razvoj, doivljeni slom i pad na mnogim pol jima. "Pobjednici u ratu", surovou u primjeni i realizaciji ideje o Velikoj Srbiji, namjerom da unite "podijeljeni" bonjaki narod, doveli su do njegove homoge nizacije. Sjedne strane, pobjeda se pretvorila u poraz, a s druge - poraz u pobjedu koja e bonjakom narodu omoguiti svestrani preporod. Do sada okrenut drugi ma, prosto je prinuen da se posveti sebi, svojoj tradiciji, istoriji, kulturi, oslobaanju od svih zabluda, kompleksa "turske krivice" i drugih "poturanja", postajui svjestan sebe, svoje budunosti i mjesta u svijetu, prije svega u Evropi. Svako zlo imai svoje dobro. Pripadnicibonjakognarodakoji su se izjanjavali kao neopredijeljeni, oni koje su, radi svojih interesa, drugi svojatali i prisvajali, negirali ili preutkivali, ubrajali i razbrajali - danas postaju svjesni i sebe i svog nacionalnog identiteta. Sada Bonjaci imaju naglaen osjeaj pripadnosti svojoj naciji i narodu. Nikad u njihovoj istoriji to saznanje nije bilo jae i prisutnije, nikad raskid sa zabludama otvoreniji i odluniji. Bonjaki narod je, konano, prepoznao sebe i svoje interese. "Krstaki pohod" na Bosnu otvorio je oi i Evropi. Najzad je shvatila da se, nasijedajui velikosrpskoj propagandi i obmanama, nepravedno odnosila prema jednom narodu koji to nije zasluio. Zar joj nije podario "Hasanaginicu", "enidbu Smailagi Meha", Selimovievog "Dervia" i mnoga druga djela koja umjetnikom veliinom, humanou i ljepotom, svjedoe o dui bonjakog naroda. Brojni putopisci nijesu bez razloga pisali da u takozvanom "tamnom vilajetu" ive "dobri Bonjani", ljudi plemenita srca i neobine irine. Agresija na Bosnu i Hrvatsku podstakla je mnoge da se zapitaju o zaecima, uzrocima i posljedicama velikosrpske ekspanzionistike politike nasilnikog ponaanja, izliva bijesa i mrnje, da se pozabave genezom zla i zloina, da osvijetle pojave i dogaaje iz prolosti - i zbog sebe i zbog drugih. Onim upuenijim u ovu problematiku jasno je da su Naertanije i Memorandum Srpske akademije nauka i umjetnosti, polazna i zavrna taka jednog programa koji traje vijek i po i ne mijenja nita od svojih opredjeljenja. Mijenjaju se samo protagonisti. Ideje i ciljevi 420
ostali su isti, sprovoeni s takvom upornou i dosljednou da je bilo mogui e predvidjeti "ta e biti". Dokumenti koje donosimo u knjizi, svjedoanstvo su opsesije o Velikoj Srbiji kojoj su sluile i vlasti i njene javne i tajne slube i organiza cije, institucije, vojska, crkva, naunici, kolski programi, intelektualna elita,tampa. Radilo se na duge i na kratke staze i na razne naine - zastraivanjem, falsifikovanjem, propagandom, likvidacijom nepoeljnih, fondovima, silom, agrarnim refor mama (odnosno otimainom). Nekad su se teze o Velikoj Srbiji iznosile javno i otvoreno, zavisno od okolnosti i snage drave i odnosa na Balkanu, drugi put su sprovoene perfidno i lukavo, uvijeno u opte i zajednike ciljeve, socijalizam, jugoslovenstvo i si. Ali se od njih nikad nije odustalo. Do kratkog zatija dolazilo je samo kad se moralo. Pred retrogradnim, svetosavskim i drugim snagama "uzmicale" su progresivne ideje Svetozara Markovia, Dimitrija Tucovia, Dositeja Obradovia, Radoja Domanovia, kao i istaknrovalile najveom estinom, surovije i drastinije nego ikada u prolosti. Zato su i doivjele najtei poraz. "Pobjednici u ratu", sigurno je, gubitnici su u mnogo emu drugom. Da li su time naertanijevskomemorandumske sjekire pokopane zauvijek? Bilo bi naivno povjerovati daje tako. No, jedno je sigurno: vie nita nije kao to je bilo. Neko je bio jak zato to je drugi bio slab. Ali ni taj drugi vie nije to je bio, niti e biti. Jer, ako je istina da se istorija ponavlja, onda se nee ponoviti ni greke koje su "dobre Bonjane" vie puta dovodile do ivice katastrofe. Svrha i namjera ove "studije" je da objavljivanjem i analizom programskih dokumenata velikosrpske osvajake politike, istorijskih i drutvenih uslova u koji ma su nastajali, doprinese njihovom razobliavanju i omogui zainteresovanima da ih sve nau meu koricama jedne knjige. To e pomoi i "nasljednicima" te politike da se oslobode zabluda o supremaciji bilo kojeg naroda, i da ubudue sa svojim susjedima uspostave ravnopravne i korektne odnose. Neki od dokumenata, kao projekt Vase Cubrilovia, tek su odnedavno dostupni naunim i drugim radnicima, neki, pak, kao Ustav tajne organizacije Ujedinjenje ili smrt; etniki program "Ho mogena Srbija" Stevana Moljevia, radovi Jovana Cvijia, Vuka Karadia i drugih "pohranjeni" su po raznim strunim publikacijama i asopisima, do kojih nije lako doi. Skupljeni i prezentovani, uvjereni smo, bie od koristi mnogima, tim prije to zbog "jasnosti" i otvorenosti, nekima od dokumenata gotovo da nije potreban ni kakav komentar. I da zakljuimo: ideja Velike Srbije, kao projekat i dravna politika, traje vie od sto pedeset godina. To j e ve istorijski proces koji se vie puta pokazao pogubnim za susjede srpske drave, Hrvate, Albance, Makedonce, a pogotovu za Bonjake, ali i za sam srpski narod. Ono to je nastajalo i trajalo tako dugo i sprovoeno s ogromnom energijom i upornou, nemogue je da sa istorijske scene i drutvene
421
vrijeme. Ohrabruje injenica da i u >ilj rtve), narastaju demokratske i rave interese i sopstvenog i drugih Ijednima i drugima vrijeme ide na ruku.
SUMMARY
More than a hundred and fifty years have gone by since it had began, with. Naertanije of Ilija Garaanin, the realization of Serbian nationalistic, conquest and political aims. Not only that governing oligarchy in Serbia had never renounced them, but these plans were constantly enlarged and urged. So, instead of disappearing from the historical scene, these plans are constantly being revived in order to, on the treshold of XXI century, appear in their most drasdtic and most brutal form, culminatig in decay of former Yugoslavija, in aggression on Croatia, Bosnia and Hercegovina and Bosniac people. During the war in Bosnia and Hercegovina were commited such crimes wich can be compared only with the nacistic crimes against Jewish people. Aggression on Bosnia and Hercegovina unmasked ali the perfidy of Serbian nationalistic politics and displed illusion and dreams of creating a country where would live only one nation. To our regret, ali these was payedwith enormous number of victims and destroyed properties. But, for the doers of this evel are, also, coming the "dark days". Serbian people is now, really, endangered, but not by those who they were constantly accusating, but by themselves. Thesis that numericalh/ the most superior nation was the most endangered - appeared absurd and rediculous. Political aims of Garaanin, Crna Ruka (Black Hand), king Aleksandar, Miloevi, Memorandum and others - returned against the interest of Serbian nation. In fact, they always were against this interest. From victory to victory they reached - them selves Serbs made stronger those against whom they used ali the power and ali the means, helped their state and national homogenity, helped them to concentrate on their own interest, faster development, progres and democratisation. According to this, we believe that publishing of these documents about sorces and realization of Serbian nationalistic conquest plans, which we bring in the book, will help to "successors" of this politics to free themselves of Cviji s mistakes of supremacy of any nation, and, also, to reestablish equal and accurate relations with their neighbors. Translated by: Rabija Sarkinovi
422
423
SADRAJ
PREDGOVOR Ilija Garaanin NAERTANIJE NAERTANIJE (Program spoljanje i nacionalne politike Srbije na koncu 1844. godine) Politika Srbije Primjeanija o razdijeljenju carstva 0 sredstvima, kojima bi se cjelj srbska postii mogla Najpre da oznaimo naa otnoenija sprema Bugarske 0 politiki Srbije u smotreniju Bosne, Ercegovine, Crne Gore 1 sjeverne Albanije Srem, Baka i Banat O sojuzu sa ekim Slavjanima VUK STEFANOVI KARADI I BONJACI SRBI SVI I SVUDA NIKOLA I PETROVI I BONJACI Dragutin T. Dimitrijevi Apis (1876-1917) "UJEDINJENJE ILI SMRT" USTAV ORGANIZACIJE "UJEDINJENJE ILI SMRT" I. Cilj i naziv II. Nadle'tva organizacije III. lanovi organizacije IV. Peat i zakletva IV. Peat i zakletva Poslovnik organizacije "Ujedinjene ili smrt" UDRUENJE "SRPSKA ODBRANA" Ime Cilj Uprava Sredstva Izvrni organi 5
19
33 33 34 36 37 40 44 44 47 49 65
91 101 101 102 104 105 106 106 113 H3 H3 114 114 114
425
Dunosti Uprave Dunosti izvrnih organa Dunosti svih Srba u St. Srbiji i Maedoniji Optenje Suenje i kazne Peat JOVAN CVIJI I BONJACI 0 ISELJAVANJU BOSANSKIH MUHAMEDANACA DINASTIJA KARAOREVIA, NIKOLA PAI I BONJACI DEKLARACIJA PREDSTAVNIKA KRALJEVINE SRBIJE 1 PREDSTAVNIKA JUGOSLOVENSKOG ODBORA DONIJETA 20. JULA 1917. NA KRFU Milovan ilas POKOLJ U AHOVIIMA MEMORANDUM KRALJU ALEKSANDRU O KRVOPROLIU U AHOVIIMA ZAKON O NAZIVU I PODELI KRALJEVINE NA UPRAVNA PODRUJA OD 3. X 1929 SPORAZUM CVETKOVI-MAEK 23. AVGUSTA 1939 SRPSKI KULTURNI KLUB Vasa Cubrilovi ISELJAVANJE ARNAUTA Kolonizacioni problem Junih krajeva Meunarodni problem naseljavanja Nain iseljavanja Organizacija iseljavanja Naseljavanje iseljenih predela Tehnika kolonizacije Finansijska sretstva Zakljuak
426
115 115 116 116 116 117 119 127 136
ELABORAT DR IVA ANDRIA O ALBANIJI IZ 1939. GODINE I. Balkanski rat i Arbanija II. Deoba interesnih sfera u Arbanij izmeu Srbije i Grke III. Lodonski pakt i Arbanija IV. Arbanija na konferenciji mira V. Italijanska okupacije Arbanije posle rata i definitivno povlaenje posle neuspeha kod Valone VI. Arbanija Sred konferencijom ambasadora VII. Rimski pakt, Pai, Musolini i Arbanija VIII. Tiranski pakt i stanje koje je on stvorio IX. Italijansko-Jugoslovenski pakt o prijateljstvu od 25 martal937 godine X. Odranje ili promena statusa KVO-A Vasa Cubrilovi MANJINSKI PROBLEM U NOVOJ JUGOSLAVIJI Razolzi zato treba resiti manjinsko pitanje u Jugoslaviji Nain reenja manjinskog pitanja u novoj Jugoslaviji Kolonizacija naputenih zemalja Organizacija posla Zakljuak ETNIKI POKRET I BONJACI
231 232 233 233 234 236 237 238 238 239 239
177
181
185
243 248 251 254 256 259 261
189 191 195 213 216 218 219 220 221 224 227 229
Projekat Stevana Moljevia, 30. juni 1941. HOMOGENA SRBIJA 279 I. Granice 280 II. Odnos prema ostalim jugoslovenskim i balkanskim dravama ... 281 III. Drutveno ureenje 282 NA PUT PISMO STEVANA MOLJEVIA - DRAGII VASIU, FEBRUAR 1942 PROGRAM ETNIKOG POKRETA DM, SEPTEMBRA 1941 INSTRUKCIJA DRAE MIHAILOVIA 20. DECEMBRA 1941 285
287
291
293
427
ZAKLJUCI KONFERENCIJE ETNIKE OMLADINE CRNE GORE, BOKE KOTORSKE I SANDAKA O POSLERATNOM DRAVNOM I DRUTVENOM UREENJU JUGOSLAVIJE ODLUKE ETNIKOG "SVETOSAVSKOG KONGRESA" BEJLI STENLI, PUKOVNIK, EF BRITANSKE VOJNE MISLIJE KOD DRAE MIHAILOVIA - MUSLIMANIMA, 15. SEPTEMBAR 1943 Muslimanskom ivlju
297 299
305 305
MEMORANDUM SRPSKE AKADEMIJE NAUKA I UMJETNOSTI.. 307 "MEMORANDUM SANU" (grupa akademika Srpske akademije nauka i umetnosti o aktuelnim drutvenim pitanjima u naoj zemlji) Kriza Jugoslovenske privrede i drutva Poloaj Srbije i srpskog naroda SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA ILI SVETOSAVLJE KAO IDEOLOKO-POLITIKI PROGRAM GOVOR PATRIJARHA VARNAVE O NOVOJ 1937. GODINI U BEOGRADU (Opomena izdajnicima vere pravoslavne) POGOVOR SUMMARY 415 419 423
365 366 387
407
428
C I P - KaTajiorusaiiHJa y ny6jiHKan,HJH LJeHTpajma HapojiHa 6 H 6 n n o T e K a Peny6:iHKe UpHe T o p e '"Bypi)e IJpHojeBHh", D,eTHH>e 323.1::297(497.1) H I A P K H H O B H ' R , XaMHH]'a Bonjaci - od Naertanija do M e m o r a n d u m a / Hamdija arkinovi. - Podgorica : Muslimansko nacionalno vijee Sandaka, 1997 (Podgorica : Slog). - 428 str. ; 21 cm Tira 600. P.k.: a) Muslimani - Bonjaci - Jugoslavija

Hamdija Šarkinović Bošnjaci Od Načertanija Do Memoranduma

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hamdija Šarkinović Bošnjaci Od Načertanija Do Memoranduma

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Hamdija Sarkinovic

Stampa "SLOG" - Podgorica Tiraz 600

34. Isto, str. 166.

40. Radosav Stojanovic, Delo, br2, Beograd 1971, str. 173.

U.Isto,si. 12. Is to,

imao uz penziju mjesecno po 25 odstranjen sa ovih poslova. '

dukata, sve do 1872. godine kada je definitivno

lonjaci sa teritorije Srbije,

PRIMJECANIJA O RA Z DIJELJENJU CARSTVA

O SREDSTVIMA, KOJIMA BI SE CJELI SRBSKA POSTII MOGLA

O POLITIKI SRBIJE U SMOTRENIJU BOSNE, ERCEGOVINE,CRNE GORE I SJEVERNE ALBA NIJE

SREM, BAKA I BANAT

O SOJUZU SA EKIM SLAVJANIMA

VUK STEFAN0V1 KARADII BONJACI

SRBI SVI I SVUDA

I z m e u Dunava i Stare planine), u Metohiji (od Kosova preko Stare planine, ge

Na ovo sam mu ja jo onda pisao8': "Ovo je po naoj misli upravo naopako

ovo je pretampao ovako:

NIKOLA IPETROVICI BONJACI

G.Vukovi, Radonji Vrbici, 26. novembar 1879. godine.

W:R.V.Veovi, 30. Nikola 32. DrDimo

Vasojevii, br. 47. Gora

ASRCG, 15, ASRCG,

Petrovi Njego, Vujovi,Crna

Autobiografija, od 2o. i Francuska

16, "< tlas Crnogorca", 1913, 52.

31. "Glas Crnogorca",

decembar 1879. Titograd, 1971,300.

i islratovi, u Pei Jovan Plamenac i u akovici Jevrem Baki.

I Pljevljima je imao komandir Nikola Pejovi, odnosno komandir Peria To4f>)

Meutim, Ustav i Z a k o n Crne Gore nisu se primjenjivali na novoosvojene

12.517itelja, oblasti bilo katolike

muslimanske, 522 i 292.

stanovnika - ASRCG, MUD, 44. ASRCG, MUD, UO,

Adrovia). 131, 3095, pov. naredba od 21. XII1912.

50. "Glas Crnogorca",

\SRCG, MUD, ISR( G, MUD,

41 Mr jL&jt %4*4 4g d**^f S S ^ ^

Policijski kapetan Milivoje Dragovi izvjetava o strijeljanju dvadeset pet Gusinjana.

1913. Komisija I, f, UO,Komisija 2. oujka, 1941.

naseljavanje, 1914, f. pov. 31/p-c,

ijevica, 29. III 1914.

Polje - Beograd, 1987, 24.

da se izvri popis djece od 7-12. godine radi upisa u kolu. N a r e d n e godine je

"UJEDINJENJE ILI SMRT

Crnoj Gori, djelo, str.

Obredni krst organizacije "Ujedinjenje ili smrt" (prva i zadnja strana)

USTAV ORGANIZACIJE "UJEDINJENJE ILI SMRT"

POLO VNIK ORGANIZA CIJE "UJEDINJENE ILI SMRT

UDRUENJE "SRPSKA ODBRANA"

9.V.1911. god. Beograd. (M.P.)

DUNOSTI SVIH SRBA U ST SRBIJU MAEDONIJI

JOVAN CV1JICI BONJACI

12.Isto,st. 14. 75. Isto, st. 43.

O ISELJAVANJU BOSANSKIH MUHAMEDANACA

Cvijieva karta Velike Srbije sa izlazom na Jadran preko Alabmje

1. Jovan Cviji: O iseljavanju Bosanskih Muhamedanaca, Knjievni glasnik, 1910

DINASTIJA KARAOREVICA, NIKOLA PAI I BONJACI

posjednika koji su imali kmetove Bonjaka Srba Hrvata ostalih

sa lanovima porodice 35.719 3.227 1.339 115 40.460

2. slobodnih seljaka a) Bonjaka b) Srba c) Hrvata

77,518 (56,65%) 35.414 (25,87%) 22.916 (16,74%) 136.857

338.811 111.905 4.805 634.789 16.127 333-739 94.992 62 444.92089'

"" '" . gajf.;!!!!,' , , - ... , <