NEKROPOLA SPAQENIH POKOJNIKA IZ RIMSKOG PERIODA U QANIKU KOD PRE[EVA

Aleksandar Bulatovi}
Arheolo{ki institut, Beograd

Toni ^er{kov
Zavod za za{titu spomenika kulture, Ni{

Apstrakt: U selu Qanik u op{tini Pre{evo istra`en je deo nekropole sa spaqenim pokojnicima iz perioda rimske dominacije. Sa ukupno 5 sondi istra`eno je 18 grobova. Rake su bile plitko ukopane u mrku zemqu, a dna su bila use~ena u stenu gde su bili pohraweni ostaci sa loma~e. Ukop je posle zatrpavawa bio pokriven kamenom konstrukcijom. U nekoliko grobova prona|eni su prilozi u vidu kvadratnih ili pravougaonih posuda-`rtvenika, bronzanih nov~i}a, fibula, vrha kopqa, gvozdenih klinova i dr. Prema prilozima nekropola je hronolo{ki opredeqena u III v. Stilsko-tipolo{ke osobine kerami~kih posuda i sepulkralni obred ukazuju na autohtono tra~ko stanovni{tvo na ~iju kulturu rimska civilizacija nije zna~ajnije uticala. Kqu~ne re~i: Qanik, spaqeni pokojnici, kamene konstrukcije, posude-`rtvenici, Tra~ani, III vek.

Qanik je sme{ten na isto~nim padinama planine Rujen, oko 2 km zapadno od reke P~iwe i oko 1 km severno od dr`avne granice sa BJR Makedonijom (sl. 1). Lokalitet Stare kolibe nalazi se na severoisto~noj periferiji sela, na ovalnom bre`uqku izme|u dve seoske re~ice koje se nedaleko od lokaliteta ulivaju u Uzovsku reku na nadmorskoj visini od 611 m, na 21 49 28 geografske du`ine i 42 18 52 geografske {irine. Lokalitet je registrovan 1998, kada su me{tani N. Cvetkovi} i M. Denkovi} prona{li dve pravougaone posude1 koje su bile pune pepela i gare`i. Kasnije je otkriveno da su u wima na|ena dva nedovoqno ~itka nov~i}a kovana u viminacijumskoj kovnici, {to je nekropolu datovalo u period posle 239. g.2 Na jesen 2005, u okviru projekta Sistematsko rekognoscirawe op{tina Pre{evo, Bujanovac i
1 Posude-`rtvenici imaju formu zdela, dubine do desetak centimetara, pribli`no kvadratnog ili pravougaonog dna, od koga se blago ukoso, pod uglom do tridesetak stepeni, uzdi`u strane, okon~ane obodom nepravilnih ili zaobqenih uglova. 2 Na podatku se zahvaqujemo R. Kadriju iz Lu~ana.

Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva Journal of the Serbian Archaeological Society 23 (2007) 141157.

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iskopavawa i rekognoscirawa

Sl. 1. Karta nalazi{ta nekropola sa pravougaonim posudama-`rtvenicima u {irem regionu: 1. Qubavica, Mala Lukawa, Pirot; 2. Kamik, Mala Lukawa, Pirot; 3. Kre{ta, Dra{an; 4. Kamenitica-Moravi{te, Mala Kopa{nica, Leskovac; 5. Stojkova wiva, Dowa Qubata, Bosilegrad; 6. Kralev dol, Pernik; 7. Samokovsko, Popovjane; 8. Gorwo obrusce, Sebrat, Pre{evo; 9. Dlge wive, Sviwi{te, Pre{evo; 10. Stare kolibe, Qanik, Pre{evo; 11. Hisarlik, ]ustendil; 12. Kadin most, ]ustendil; 13. Mogila, Oto{nica, Kriva Palanka; 14. Ja~kov rid, Kostin Dol, [tip; 15. Kasarski krug, Ko~ani. U mawem okviru: topografska karta nalazi{ta Stare kolibe u Qaniku. Fig. 1. Regional map with necropolises containing the square and rectangular sacrificial vessels. Inset: topographic map of Stare Kolibe site in Ljanik near Pre{evo.

Medve|a lokalitet je ponovo pose}en i tom prilikom je prona|ena jo{ jedna blago pravougaona posuda ~ije je dno ukra{eno utisnutim motivima u vidu pti~jih nogu, uokvireni urezanom linijom oko koje se nalaze kose crte (t. II/1). U okviru projekta preduzeto je i sonda`no rekognoscirawe nekropole3 koju su, ina~e, u nekoliko navrata devastirala nepoznata lica sa detektorima.

3 Nosilac projekta je Zavod za za{titu spomenika kulture, Ni{, a ekipu su sa~iwavali arheolozi T. ^er{kov, Zavod za za{titu spomenika kulture, Ni{, A. Bulatovi}, Arheolo{ki institut, Beograd i P. Teodorski, terenski dokumentarista, Ni{. Fotografije nalaza: Z. Radosavqevi}, Zavod za za{titu spomenika kulture, Ni{.

142

A. Bulatovi} i T. ^er{kov

Nekropola spaqenih pokojnika

Sl. 2. Polo`aj sondi na lokalitetu Stare kolibe. Fig. 2. Position of trial trenches at the Stare Kolibe site.

Sonda`nim rekognoscirawem otvoreno je 5 sondi ukupne povr{ine 116 m2 (sl. 2). Grobovi sa spaqenim pokojnicima registrovani su u sondama 1, 5 i 6. U sondi 1, uz tri groba sa spaqenim pokojnicima, prona|eno je pet grobova formiranih od kamenih cista u kojima su pohraweni ostaci inhumiranih pokojnika, koji su, zahvaquju}i prilozima, datovani u period XVIIIXIX v. U sondi 4 na|en je jedan grob u formi ciste od kamenih plo~a, koji pripada istom periodu, dok grobovi sa spaqenim pokojnicima nisu konstatovani.4 U sondi 2 i sondi 3 nisu evidentirani grobovi, a u sondi 5 i sondi 6 otkriveni su samo grobovi sa spaqenim pokojnicima. Nekropola spaqenih pokojnika je, prema dispoziciji otkrivenih grobova, zauzimala najvi{i deo bre`uqka i padine neposredno sa isto~ne i ju`ne strane. Najmawa pretpostavqena dimenzija nekropole sa spaqenim pokojnicima je 30 x 30 m. Nekropola sa kamenim cistama je znatno ve}a i prostire se na povr{ini najmawe pretpostavqene du`ine oko 70 m.
4 U pripremi je monografija Rezultati sistematskog rekognoscirawa op{tina Pre{evo, Bujanovac i Medve|a u kojoj }e biti detaqno prezentovani rezultati ovog istra`ivawa.

143

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iskopavawa i rekognoscirawa

OPIS SONDI I GROBOVA

Sonda 1
Otvorena je na oko 10 m severno od seoskog potoka, na ju`noj padini brega. Nekoliko metara severno od sonde 1 nepoznata lica prekopavala su grobove, a nekoliko metara ju`no me{tani su, obra|uju}i zemqu, nailazili na gare`, pepeo, lomqeni kamen, fragmente keramike i spaqene kosti, {to obja{wava izbor lokacije ove sonde. Sa pro{irewima sonda je zahvatala povr{inu oko 20 m2. U isto~noj polovini sonde 1, na kotama 602,73603,02 m nalazi se zona zape~ene zemqe pravougaone osnove dimenzija 2 x 1,8 m, debqine 515 cm. Ispod ove zone nalazi se vatri{te ovalnog oblika dimenzija 1,6 x 1 m, debqine 515 cm. Zona zape~ene zemqe delimi~no je prekrivala grob 1, dok je vatri{te bilo u wegovom nivou. Verovatno se radi o spali{tu za mawu grupu grobova, izme|u ostalih i za grob 1. Spali{te je zatim, dok je jo{ bilo vru}e, prekriveno zemqom koja se usled toplote zapekla. Zato je u centralnom delu zone, neposredno iznad spali{ta, sloj zape~ene zemqe najdebqi. U ostalim sondama nije bilo tragova vatri{ta, odnosno loma~e. Grob 1 Lociran je uz isto~ni profil sonde 1. Usled erozije kamena konstrukcija je delimi~no o~uvana (602,76 m). Raka, ovalnog oblika, bila je ukopana u mrku zemqu do stene (602,45 m) na koju su pohraweni ostaci spaqenog pokojnika. Me|u spaqenim kostima bilo je gari i usitwene keramike. Raka je pokrivena prvo sitnim, zatim krupnijim kamewem, a na kraju mawim kamenim plo~ama. Grob 2 Nalazio se u jugozapadnom uglu sonde. Oko 15 cm ispod kamene konstrukcije nepravilnog oblika dimenzija 0,8 x 0,7 m (602,86602,95 m) nalazila se raka ovalnog oblika dimenzija 0,7 x 0,45 m, ukopana oko 20 cm u mrku zemqu. U raci su se nalazili ostaci spaqenog pokojnika, gar i komadi}i zape~ene zemqe debqine oko 5 cm. Grob 3 Sme{ten je u centralnom delu ju`ne polovine sonde, uz ju`ni profil sonde. Ispod konstrukcije od kamenih plo~a (602,37 m) nalazili su se ostaci spaqenog pokojnika pohraweni na mawe kamene plo~e koje su bile ukopane u mrku zemqu.

Sonda 5
Postavqena je na ju`noj padini bre`uqka, oko 10 m severoisto~no od sonde 1. Zahvata povr{inu od 18 m2. U sondi 5 prona|eno je pet grobova sa spaqenim pokojnicima (sl. 3).

144

A. Bulatovi} i T. ^er{kov

Nekropola spaqenih pokojnika

Sl. 3. Plan osnove sonde 5. Fig. 3. Plan of Trial Trench 5.

Grob 1 Sme{ten je u severoisto~nom uglu sonde 5. Grob je pokriven kamenom konstrukcijom (605,93 m) ispod koje se nalazio kru`ni ukop u koji su pohraweni ostaci sa loma~e. Unutar ovog sloja nalazila se koni~na zdela pre~nika 15 cm, ra|ena na vitlu. Dno rake bilo je plitko use~eno u stenu (605,48 m). Ostaci pokojnika bili su koncentrisani na ju`noj periferiji rake. Grob 2 Nalazio se oko 1 m jugozapadno od groba 1. Ispod kru`ne kamene konstrukcije pre~nika oko 0,6 m (605,73 m) konstatovan je kru`ni ukop pre~nika oko 0,7 m u kome su se nalazili ostaci sa loma~e (605,53 m). Na ju`nom obodu ukopa nalazio se ve}i komad karbonizovanog drveta. Uz severozapadni obod ukopa konstatovana su dva fragmenta pitosa i fragment lonca razgrnutog oboda ukra{en valovnicom. Dno rake bilo je plitko ukopano u stenu, na koti 605,23 m. Ostaci pokojnika koncentrisani su na ju`noj periferiji rake uz ostatke drveta. Grob 3 Sme{ten je u centralnom delu isto~ne polovine sonde i ulazio je isto~nom polovinom u profil. Ispod kamene konstrukcije (605,53 m) konstatovan je ukop u obliku nepravilnog kruga pre~nika oko 1,2 m. U

145

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iskopavawa i rekognoscirawa

ukopu se nalazio sloj sa ostacima sa loma~e u kome su bili pohraweni posuda kvadratne osnove dimenzija 17 x 17 cm, ~ije je dno ukra{eno nasumi~no raspore|enim du`im zarezima i gvozdeni predmet u obliku uzengije du`ine 7 cm. Dno rake bilo je plitko use~eno u stenu (605,23 m). Ostaci pokojnika sme{teni su na ju`noj periferiji ukopa. Grob 4 Nalazi se u centralnom delu ju`ne polovine sonde. Usled strmog terena, erozija je o{tetila kamenu konstrukciju, ispod ~ijih se ostataka (605,24 m) nalazila kru`na raka pre~nika oko 0,8 m. Ostaci pokojnika sme{teni su u centralnom i ju`nom delu ukopa. Dno je le`alo na plitko zase~enoj steni, na koti 604,78 m. Grob 5 Sme{ten je u severozapadnom pro{irewu sonde. Ispod kamene konstrukcije (605,65 m) koja je poreme}ena erozijom konstatovana je kru`na raka pre~nika 0,7 m. U plitkoj raci, sa kotom dna na 605,45 m, nalazili su se ostaci pokojnika, sa prilozima u vidu gvozdenog probojca du`ine 10 cm i gvozdenog klina du`ine 7 cm. Na oko 0,5 m zapadno od groba na|en je gvozdeni predmet du`ine 10 cm oko kojeg je omotana gvozdena `ica, sa alkom na vrhu.

Sonda 6
Sonda 6 sme{tena je na najvi{oj koti nekropole, verovatno na wenom centralnom delu. Udaqena je oko 15 m severozapadno od sonde 5. Zahvata povr{inu od 24 m2. U ovoj sondi konstatovano je 10 grobova sa spaqenim pokojnicima (t. I/1; sl. 45). Prema na~inu konstrukcije grobova u sondi 6 uo~ava se da su grobovi 2, 4, 9 i 10 stariji, odnosno da su celovitih, nenaru{enih konstrukcija, formiranih u pravilnim redovima, na jednakoj udaqenosti, dok su ostali grobovi sme{tani izme|u wih koriste}i delove wihovih kamenih konstrukcija. Zanimqivo je da tom prilikom nije o{te}en nijedan stariji grob, pa se pretpostavqa da su grobovi imali neke nadzemne belege, odnosno da su kamene konstrukcije bile iznad zemqe. Prime}eno je, tako|e, da su grobovi 2, 4, 8 i 10 imali unutar rake proslojak `ute zemqe, koji je razdvajao ostatke sa loma~e od crne zemqe sa garom. Da bi se doneli odre|eni zakqu~ci u vezi sa ovim eta`ama potrebno je analizirati da li u sadr`aju gorwih eta`a ima ostataka spaqenih pokojnika i ako ih ima da li se radi o istoj osobi koja je sahrawena u dowem eta`u. Grobovi u sondi 6 koja se nalazi na vrhu brega, na najdominantnijoj ta~ki nekropole, znatno su bogatiji od grobova na periferiji nekropole (sonde 1 i 5).

146

A. Bulatovi} i T. ^er{kov

Nekropola spaqenih pokojnika

Sl. 4. Plan osnove sonde 6, gorwi nivo grobova. Fig. 4. Plan of Trial Trench 6, upper burial level.

Grob 1 Nalazio se u centralnom delu severne polovine sonde. Ispod kamene konstrukcije, pribli`no kru`nog oblika, pre~nika oko 1 m, na prose~noj koti 609,34 m, konstatovani su ostaci spaqenog pokojnika slobodno pohraweni sa ostacima sa loma~e. Dno groba je plitko use~eno u stenu. Unutar groba, na koti 609,21 m na|ena je kvadratna posuda dimenzija 16 x 16 cm, ~ije je dno ukra{eno radijalno raspore|enim nizovima zareza (t. II/2). Neposredno uz wu na|en je koni~ni tawir kratkog cilindri~nog vrata pre~nika otvora 22 cm. Unutra{wost dna kvadratne posude ukra{eno je kra}im crticama radijalno raspore|enim od centra posude ka ivicama. Grob 2 Sme{ten je u jugozapadnom delu sonde (ugao C). Ispod kamene konstrukcije ovalnog oblika dimenzija 1,8 x 1,4 m nalazio se sloj crne zemqe sa tragovima gare`i.5 U ovom sloju debqine oko 15 cm na|ena je
5

Analize ovog sloja }e pokazati da li je sadr`ao i sitne ostatke spaqenog pokojnika.

147

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iskopavawa i rekognoscirawa

Sl. 5. Plan osnove sonde 6, dowi nivo grobova. Fig. 5. Plan of Trial Trench 6, lower burial level.

Sl. 6. Kvadratna posuda (sa presekom a-b) sa plitkim koni~nim recipijentima u vidu ~a{ica, na dva dijagonalno naspramna ugla, grob 2, sonda 6. Fig. 6. The square sacrificial vessel (with cross-section a-b) with inner cups atop two diametrically opposite corners, Grave 2, Trial Trench 6.

{upqe livena bronzana alka pre~nika 2,2 cm, sa namotajem od dve tanke bronzane `ice. Ispod ovog sloja konstatovan je sloj `u}kaste zemqe debqine oko 3 cm, a ispod wega nalazili su se ostaci sa loma~e sa kostima spaqenog pokojnika. U tom sloju, koji le`i na steni u koju je dno rake plitko use~eno, na|eni su bronzani predmet nalik kqu~u du`ine oko 7 cm, koji je goreo, i kvadratna posuda dimenzija 20 x 20 cm (609,00 m) ~ije je dno ukra{eno ornamentom u vidu pravougaonih otisaka raspore|enih u redove. Na dva dijagonalno naspramna ugla, na obodu posude, nalaze se plitki koni~ni recipijenti u vidu ~a{ica pre~nika 8 cm (t. II/3; sl. 6).

148

A. Bulatovi} i T. ^er{kov

Nekropola spaqenih pokojnika

Grob 3 Grob 3 ulazio je u isto~ni i ju`ni profil sonde i samo je mawim delom obuhva}en sondom 6. Na ovom mestu, prilikom rekognoscirawa u jesen 2005, otkrivena je posuda pomenuta na po~etku teksta (t. II/1). Ispod kamene konstrukcije, u zapadnom delu groba konstatovana je mawa povr{ina nepravilnog oblika sa ostacima sa loma~e, u kojoj su se nalazila tri slepqena bronzana nov~i}a i jedan nov~i} na oko 0,5 m jugoisto~no od wih, pre~nika 27 mm. Nov~i}i su se nalazili na kotama 609,07609,11 m. Na dnu groba (stena na 609,03 m) na|eni su pojasna kop~a dimenzija 3,2 x 2,4 cm i gvozdeni predmet nepoznate namene dimenzija 5,5 x 3,5 cm. Dva nov~i}a (sestercijusi) su ~itka i pripadaju kovawu Filipa I Arabqanina (244249). Prvi sestercijus, ~ije podatke dajemo ispod, prikazan je u stawu pre (t. III/1a-b), a drugi posle ~i{}ewa (t. III/1c-d):6 Av. Natpis: IMPMIVLPHILIPPVSAVG Bista cara na desno sa lovorovim vencem. Lik cara predstavqen sa bradom. Rv. Natpis: PMSC OLVIM [Provincija Mezija Superior Kolonija Viminacijum] Stoje}a `enska figura personifikacija Provincije Mezije Superior, sa desne strane lav sa leve bik. Natpis u dowoj zoni: ANVI ({esta godina kovawa viminacijumske kovnice, odnosno 244/245. g.) Bronza, sestercijus, R27 mm, t14,7 gr. Grob se prema ovom nalazu mo`e datovati u drugu polovinu III v. Grob 4 Nalazio se u centralnom delu isto~ne polovine sonde 6. Ispod kamene konstrukcije kru`nog oblika (609,37 m), pre~nika oko 2 m (t. I/2) nalazio se sloj crne zemqe sa tragovima gare`i debqine oko 2 cm u kome je konstatovana bronzana alka. Ispod ovog sloja nalazio se pravougaoni ukop dimenzija 0,65 x 0,58 m, sa ostacima spaqenog pokojnika u kome su na|ena tri bronzana nov~i}a (608,86 m), od kojih prvi pripada kovawu Julije Domne,7 druge `ene Septimija Severa (193211) i majke Karakale, drugi Trajanu (kovan u periodu od 114 do 117), a tre}i je novac Didie Klare, }erke Didia Julijanusa, kovan 193. Pored ovih nov~i}a, na|ena je bronzana lu~na fibula du`ine 6,8 cm, koja spada u
6 Zahvaqujemo koleginici D. Jankovi}-Mihalyi}, Narodni muzej, Ni{, na pomo}i oko determinacije bronzanih moneta.

149

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iskopavawa i rekognoscirawa

tip izrazito profilisanih fibula bez potporne grede, hronolo{ki opredeqena u II i po~etak III v. (Bojovi} 1983: 3840, T. XII/102). Na|ena je i {upqe livena bronzana alka, pre~nika 3,4 cm. Dno groba (608,71 m) bilo je plitko use~eno u stenu. Grob 5 Grob 5 se nalazio u centralnom delu sonde, izme|u grobova 1, 2, 4 i 9. Prose~na nadmorska visina kamene konstrukcije kru`nog oblika, pre~nika oko 1,6 m, jeste 609,46 m. Ispod kamene konstrukcije nalazio se sloj crne zemqe sa tragovima gare`i debqine 20 cm, a ispod ovog sloja konstatovan je sadr`aj sa loma~e sa ostacima spaqenog pokojnika. Sa ostacima sa loma~e prona|eni su bronzani nov~i} Gordijana III (238144), pre~nika oko 30 mm, i kvadratna posuda, dimenzija 22 x 22 cm, ~ija je unutra{wost pregra|ena u jednom uglu koni~nim recipijentom {irine oko 4 cm (t. II/4; sl. 7) (608,96 m).

Sl. 7. Kvadratna posuda (sa presekom a-b), sa koni~nim recipijentom u uglu, grob 5, sonda 6. Fig. 7. The square sacrificial vessel (with cross-section a-b) with inner recipient in the corner, Grave 5, Trial Trench 6.

Grob 6 Grob 6 sme{ten je izme|u grobova 2, 3 i 4. Konstrukcija ovog groba, zapravo, koristi ve}e kamewe okolnih grobova, izme|u kojih je postavqano kamewe mawih dimenzija da upotpuni formu kruga. Kote na kojima se nalazi kamena konstrukcija, odnosno osnova grobnog sadr`aja su 609,45, odnosno 609,31 m. Grobni sadr`aj je polo`en na dno plitke rake (608,85 m) koja je use~ena u steni. U grobu su na|eni: bronzani nov~i} Filipa I Arabqanina, pre~nika 28 mm, gvozdeni klin du`ine 10 cm i kvadratna posuda dimenzija 17 x 17 cm (t. II/5), ~ije je dno ukra{eno kosim, polo`enim i uspravnim utisnutim izdu`enim pravougaonicima koji su raspore|eni u horizontalne redove. Grob 7 Grob 7 nalazio se uz grob 2, sa wegove jugozapadne strane. Celom zapadnom polovinom ulazio je u profil C-D. Kru`na kamena kon7

Av. Rv.

Natpis: IVLIA AVGVSTA Bista `enskog lika sa profilom u desno Natpis delimi~no ~itak : INVNICT [] @enska figura en face, u levoj ruci dr`i rog izobiqa u desnoj skiptar Bronza, as, R-26,5 mm, t-7,87 gr.

150

A. Bulatovi} i T. ^er{kov

Nekropola spaqenih pokojnika

strukcija pokriva sadr`aj sa loma~e debqine oko 1015 cm. Na dnu rake nalazila se kvadratna posuda dimenzija 15 x 15 cm, ~ije je dno ukra{eno ubodima nepravilne forme (t. II/6). Grob 8 Nalazio se u severozapadnom uglu sonde 6, izme|u grobova 1, 9 i 10, dok je zapadnom polovinom ulazio u profil sonde (t. III/4). Kamena konstrukcija bila je pravougaonog oblika na koti 609,40 m. Ispod kamene konstrukcije nalazio se sloj crne zemqe sa dosta gare`i debqine 1012 cm, a ispod wega sloj `ute zemqe debqine oko 3 cm. Grobni ukop je pribli`no kru`nog oblika, pre~nika oko 1 m. Ispod sloja `ute zemqe pohraweni su ostaci sa loma~e debqine oko 10 cm. Na dnu rake konstatovani su pravougaona posuda (t. III/2) dimenzija 14 x 13 cm i tawir ra|en na vitlu. Gorwa povr{ina oboda posude ukra{ena je kosim crtama, a na dnu se nalaze nizovi kosih paralelnih linija uokvireni urezanim horizontalnim linijama. Spoqne strane zidova posude ukra{ene su dvema paralelnim horizontalnim urezanim linijama izme|u kojih se nalazi ornament u vidu izlomqene linije. Grob 9 Nalazio se u centralnom delu zapadne polovine sonde 6. Kamena konstrukcija groba, pribli`no kru`ne osnove pre~nika oko 2 m, konstatovana je na koti 609,52 m. Zapadni deo konstrukcije ulazio je u profil sonde. Ispod kamene konstrukcije nalazio se sloj sa ostacima sa loma~e sa prilozima u vidu dva bronzana nov~i}a, pravougaone posude dimenzija 17 x 16 cm i vrha gvozdenog kopqa sa trnom du`ine 21 cm. Jedan nov~i}, pre~nika 32 mm (sestercijus), bio je delimi~no ~itak, pa je bilo mogu}e utvrditi da je kovan za vreme cara Marka Aurelija (161180). Drugi nov~i}, pre~nika 26 mm, nije bio ~itak. Dno posude pravougaone osnove ukra{eno je nizovima vertikalnih i horizontalnih utisnutih izdu`enih pravougaonika koji su uokvireni istim ornamentom. Grob 10 Nalazio se u centralnom delu severne polovine sonde. Na koti 609,12 m, ispod kru`ne kamene konstrukcije konstatovana je zona crne zemqe pravougaone osnove, dimenzija 0,9 x 0,6 m, pome{ana sa deli}ima gari. Ispod ovog sloja debqine 58 cm nalazio se sloj `ute zemqe debqine oko 5 cm. Ispod `ute zemqe konstatovan je sloj sa ostacima sa loma~e debqine oko 10 cm, a na dnu rake koja je plitko use~ena u stenu nalazila se kvadratna posuda, dimenzija 19 x 19 cm, ~ije je dno ukra{eno jamicama nepravilnog oblika. U pojedine jamice utisnuti su kamen~i}i (t. III/3).

151

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iskopavawa i rekognoscirawa

ANALOGIJE Nekropole identi~nog sepulkralnog obreda konstatovane su u susednom selu Sebrat, zatim Dowoj Qubati u op{tini Bosilegrad i okolini Krive Palanke (Bulatovi} 2005; idem, in press). Nekropole ovog tipa pojavquju se, tako|e, u okolini Pirota, Dra{ana, Popovjana, Ko~ana, kao i na Rodopima (Peji} 1993; Ma{ov 1975; Mitova-D`onova 1978; Atanasova 2005; Najdenova 1972). Na nekropoli u Dowoj Qubati, na lokalitetu Stojkova wiva konstatovana su dva tipa grobova: grobovi sa plitkom rakom bez urne sa ostacima pokojnika pohrawenim na dnu, koja je pokrivena kamenom konstrukcijom i grobovi sa dubqom rakom, koja je oblo`ena i pokrivena kamenom konstrukcijom, sa ostacima pokojnika u urnama. Prvi tip grobova identi~an je grobovima iz Qanika. U Sebratu, na lokalitetu Gorwo obrusce nisu obavqena arheolo{ka iskopavawa, ali se prema kamenim konstrukcijama i ostacima spaqenih pokojnika, koji su konstatovani prilikom obilaska terena na povr{ini, zakqu~uje da su u pitawu konstrukcije grobova identi~ne onima iz Qanika. Ova se nekropola, na osnovu nalaza iz pojedinih grobova, datuje u prvu polovinu IV v. Na lokalitetu Mogila u Oto{nici kod Krive Palanke, pored skeletnih, na|eno je i nekoliko grobova koje su ~inili plitki ukopi ispuweni ostacima spaqenih pokojnika i pokriveni kamenim konstrukcijama.8 Identi~an sepulkralni obred konstatovan je u Maloj Lukawi kod Pirota na lokalitetima Qubavica i Kamik, zatim Dra{anu u zapadnoj Bugarskoj, Popovjanu u jugozapadnoj Bugarskoj i Ko~anu u isto~noj Makedoniji. Nekropola u Dra{anu datuje se u period od sredine II do sredine IV v., a nekropola u Popovjanu u III, odnosno po~etak IV v. Na lokalitetu Kasarski krug u Ko~anu, koja se prema pokretnim nalazima datuje u period IIIV v., prona|eni su grobovi sa spaqenim pokojnicima pokriveni konstrukcijama elipsoidne forme na~iwenim od re~nih oblutaka. Iznad ukopa u kojima su se nalazili ostaci pokojnika, pepeo, `ivotiwske kosti i prilozi konstatovane su kamene pokrovne plo~e. Iz navedenog se prime}uje da su nekropole ovog tipa rasprostrawene iskqu~ivo u planinskoj oblasti koja zahvata teritorije jugoisto~ne Srbije isto~no od Ju`ne Morave, zatim zapadne Bugarske i isto~ne Makedonije. Nekropole se, hronolo{ki, sme{taju u period od sredine II do sredine IV v. Veoma je indikativno, me|utim, {to se na svim navedenim nekropolama kao grobni prilozi pojavquju pravougaone, odnosno kvadratne
8 Na ovim podacima zahvaqujemo se kolegi C. Krstevskom, Muzej na Makedonija, Skopqe.

152

A. Bulatovi} i T. ^er{kov

Nekropola spaqenih pokojnika

posude (videti napomenu 1). Na osnovu konteksta nalaza pretpostavqamo da su imale funkciju `rtvenika za neki od pogrebnih rituala prilikom sahrawivawa pokojnika (Bulatovi}, in press). Pored navedenih nekropola pravougaone posude su konstatovane, kao slu~ajni nalazi, u okolini ]ustendila i Pernika (Ivanov 1910: 178, obr. 25; idem 1920: obr. 63/a, 87; Najdenova 1985). Forma pravougaone posude nije karakteristi~na za dijapazon kerami~kih oblika rimske kulture. Posude sli~nog oblika pojavquju se u neolitskoj epohi u Trakiji, ali i na teritoriji star~eva~ke, odnosno vin~anske kulture. Ove posude-`rtvenici, obi~no su imale no`ice i bile su bogato ukra{ene urezanim ornamentima (Detev 1959: 57 ff, obr. 82; Gara{anin 1979: 126, 167). Pored pravougaonih posuda na ovim nekropolama pojavquju se i posude kru`nog dna, sa mawim recipijentima na obodu, ili unutar posude. Ove posude podse}aju na praistorijske kernose karakteristi~ne za kulture bronzanog i gvozdenog doba. Ornamenti na pravougaonim posudama sa anti~kih nekropola, tako|e, ukazuju na jake praistorijske tradicije. Na posudi sa nekropole u Dowoj Qubati konstatovani su ornamenti u vidu utisnutih koncentri~nih krugova u kombinaciji sa motivom pti~je noge izvedenim nazubqenim instrumentom. Identi~na organizacija motiva uo~ena je na keramici ranog gvozdenog doba na teritoriji Trakije i isto~ne Srbije (Gotzev 1994: figs. 311; Jevti} 1983: T. 11/3, 13/3, 19/5; idem 1994: pls. 1/13; 2/1, 4; 3/1, 3; Bulatovi} 2005: 164166). Kombinaciju ovih motiva Jevti} (Jevti} 1994: 131) vezuje za tip Insula-Banului kulture koji datuje u kasni IX i prvu polovinu VIII v. p. n. e. U helenisti~kom periodu pomenuti autohtoni ornamenti skoro sasvim se gube. Sporadi~no se pojavquju samo na lokalitetima na krajwem jugoistoku Srbije (Vukmanovi} i Popovi} 1982: T. X/7, XI/1, 2, 8; Bulatovi}, in press).9 U periodu kasne antike, me|utim, ornamenti utisnuti nazubqenim instrumentom, koncentri~ni krugovi i drugi pe~atni ornamenti ponovo su, posle vi{e od jednog milenijuma, najdominantniji ukras na keramici teritorije isto~ne Makedonije, jugoisto~ne Srbije i zapadne Bugarske (Sokolovska 1976: sl. 910; 2122; [urbanovska 1999: sl. 5; Jovanova i Mihajlova 1999: sl. 41; ^angova et al. 1981: obr. 34/4, obr. 35; Qubenova 1981: obr. 20/1, 22/5, 39/12; Najdenova 1985: T. 100). Mitova-D`onova (1978) smatra, tako|e, da `igosani motivi vode poreklo iz tradicija tra~ke kerami~ke produkcije II i I milenijuma p. n. e.

9 Keramika tih stilsko-tipolo{kih karakteristika konstatovana je na lokalitetima Kale u Kr{evici i Kacipup u Oraovici.

153

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iskopavawa i rekognoscirawa

ZAKQU^AK Prema nalazima bronzanih moneta iz grobova, nakropola Stare kolibe u Qaniku mo`e se hronolo{ki opredeliti u period III v. Nekropole sa spaqenim pokojnicima, pokrivene kamenim konstrukcijama koje su verovatno ~inile niske tumule, preostatak su tra~ke praistorijske tradicije i, sasvim izvesno, ne pripadaju dardanskom sepulkralnom ciklusu. Prema stilsko-tipolo{kim osobinama keramike sa ovih nekropola, prevashodno pravougaonih, odnosno kvadratnih posuda-`rtvenika i pe~atnih ornamenata na kerami~kim posudama, mo`e se zakqu~iti da su nekropole pripadale nekom autohtonom tra~kom plemenu, koje je negovalo jake tradicije praistorijskih kultura. Toponomastika tako|e sugeri{e na to da su tra~ki nazivi u anti~kom periodu na centralnom Balkanu koncentrisani na teritoriji isto~no od Ju`ne Morave (Papazoglu 1969: 194). Iz izvora saznajemo da su sredinom II v. ve}ina mladi}a iz Skupa, Naisa i Remezijane, koji su regrutovani za vojsku, bili Tra~ani (ibid.: 188). Sa tra~kim zidanim grobnicama se poredi i grobnica iz Gorwana kod Bora, dok se za pokojnika ka`e da je bio tra~kog porekla (Jovanovi} 2004: 195). Iako je, po svemu sude}i, ova teritorija pripadala tra~kom etnosu, ostaje neizvesno koje je od tra~kih plemena koristilo ove nekropole i primewivalo obi~aj `rtvovawa u pravougaonim, kvadratnim, ili kru`nim `rtvenicima.
BIBLIOGRAFIJA
Atanasova, I. 2005 Edna anti~ka nekropola na Kasarski krug Ko~ani. Macedoniae acta archaeologica 16: 211224. Bojovi}, D. 1983 Rimske fibule Singidunuma. Beograd: Muzej grada Beograda. Bulatovi}, A. 2005 Topografija preistorijskih nalazi{ta na teritoriji jugoisto~ne Srbije. Magistarski rad, Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu. in press Rectangular grave vessel and stamped ceramic from the antiquity period in the central Balcans: contributions to the study of prehistoric traditions during the Roman period. Starinar (n.s.) 57. ^angova, I., et al. 1981 Praistori~eski selia. Pp. 1151 in Pernik, Poselien `ivot na hlma Krakra 1, ed. I. ^angova. Sofi: Blgarskata Akademi na naukite and Arheologi~eski institut s muze. Detev, P. 1959 Materiali za praistorita na Plovdiv. Godi{nik na Narodni arheologi~eski muzei Plovdiv 3: 380.

154

A. Bulatovi} i T. ^er{kov

Nekropola spaqenih pokojnika

Gara{anin, M. 1979 Centralnobalkanska zona. Str. 79212 u Praistorija jugoslavenskih zemalja II: neolitsko doba, ur. A. Benac. Sarajevo: Svjetlost i Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine. Gotzev, A. M. 1994 Decoration of the Early Iron Age pottery from south-east Bulgaria. Pp. 97128 in The early Hallstatt period (1200700 B.C.) in south-eastern Europe. International Symposium from Alba Iulia, June 1993, ed. H. Ciugudean and N. Boroffka. Alba Iulia: Muzeul Naional al Unirii Alba Iulia. Ivanov, I. 1910 Ot~et za razkopkite pri Kadin most (Kstendilsko). Izvesti~na na blgarskoto arheologi~esko dru`estvo 1: 178. 1920 Kstevdilskit Hisarlk i negovit starini. Izvesti~na na blgarskoto arheologi~esko dru`estvo 7: 87. Jevti}, M. 1983 Keramika starijeg gvozdenog doba na centralnobalkanskom podru~ju. Centar za arheolo{ka istra`ivanja 2. Beograd: Filozofski fakultet. 1994 Stamped pottery of Insula Banului type and the beginnings of the Basarabi culture in Serbia. Pp. 129142 in The early Hallstatt period (1200700 B.C.) in south-eastern Europe. International Symposium from Alba Iulia, June 1993, ed. H. Ciugudean and N. Boroffka. Alba Iulia: Muzeul Naional al Unirii Alba Iulia. Jovanova, L., i Mihajlova, M. 1999 Skupi isto~na nekropola istra`uvawa 1994. g. Macedoniae acta archaeologica 15: 203 250. Jovanovi}, A. 2004 Bor i okolina u anti~kom periodu. Str. 165231 u Bor i okolina u praistoriji, antici i sredwem veku/The Bor Area in Prehistory, Antiquity and the Middle Age, ur. M. Lazi}. Bor i Beograd: Muzej rudarstva i metalurgije i Centar za arheolo{ka istra`ivawa Filozofskog fakulteta. Qubenova, V. 1981 Seli{teto ot rimskata i ranovizantiskata epoha. Pp. 107128 in Pernik, Poselien `ivot na hlma Krakra 1, ed. I. ^angova. Sofi: Blgarskata Akademi na naukite and Arheologi~eski institut s muze. Ma{ov, S. 1975 Trakijski nekropol ot rimskata epoha pri s. Dra{an. Arheologi (Sofi) 1: 4149. Mitova-D`onova, D. 1978 Kasno-anti~na keramika v s. Popovjane-Samokovsko. Samokov: Nacionalen institut za pametnicite na kulturata, Istori~eski muze. Najdenova, V. 1972 Une necropole Thrace de lepoque romaine dans les Rhodopes. Thracia 1 (Sofia): 150152. 1985 Rimskata vila v s. Kralev Dol. Razkopki i prou~vani 14: 7991.

155

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iskopavawa i rekognoscirawa

Papazoglu, F. 1969 Srednjebalkanska plemena u predrimsko doba (Tribali, Autatijati, Dardanci, Skordisci i Mezi). Djela 30. Centar za Balkanolo{ka ispitivanja 1. Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine. Peji}, P. 1993 Rimske nekropole i naseqe kod Male Lukawe na Staroj planini. Magistarski rad, Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu. Sokolovska, V. 1976 Prilog kon prou~uvaweto na keramikata so pe~ateni ornamenti od Makedonija. Macedoniae acta archaeologica 2: 157167. [urbanovska, M. 1999 Stakina ~e{ma kerami~ki naodi. Macedoniae acta archaeologica 15: 251260. Vukmanovi}, M., i Popovi}, P. 1982 Sonda`na istra`ivanja gradinskih naselja na podru~ju Vranjsko-pre{evske kotline. Centar za balkanolo{ka ispitivanja 18. Godi{njak 20 (Sarajevo): 189210.

ALEKSANDAR BULATOVI] and TONI ^ER[KOV ROMAN PERIOD NECROPOLIS WITH CREMATIONS AT LJANIK NEAR PRE[EVO Summary At the Stare Kolibe site, in Ljanik village in the region of Gornja P~inja, near the border with the FYR of Macedonia, a necropolis was partially excavated with five trial trenches, exposing a total of 116 m (fig. 2). In addition to six stone cists with inhumations, dated to the 18th19th centuries, some eighteen grave pits containing Roman period cremations were uncovered (in Trial Trenches 1, 5 and 6). The grave pits were dug into brown earth, with the grave bottom shallowly cut into the rock. The cremated human remains, along with the grave goods, were laid at the grave bottom. After the grave pit was filled up, a circular or oval stone structure was formed above it. In Trial Trench 1, some three graves were uncovered, with no grave goods at all. In the eastern part of the Trial Trench 1, close to Grave 1, a burnt area was discovered measuring 1.6 x 1 m, above which was a rectangular area of baked earth measuring 2 x 1.8 m. This is taken to be traces of a crematory fire which was covered with earth immediately after use. In Trial Trench 5 (fig. 3) five graves were uncovered, the grave goods of which consisted of a conical bowl in Grave 1; a slightly rectangular sacrificial vessel and iron objects in Grave 3; and two iron objects in Grave 5. In Trial Trench 6 (figs. 45; pl. I/1), which was located on a dominant rise in the central part of the necropolis, 10 cremations were unearthed. These graves are richer than the ones on the peripheral part of the necropolis, equipped with more numerous and various grave goods. At the bottom of all the graves, apart from Grave 4, along with the cremated human remains were

156

A. Bulatovi} i T. ^er{kov

Nekropola spaqenih pokojnika

square or slightly rectangular sacrificial vessels. In Grave 1, beside the square vessel (pl. II/2), a platter of fired clay made on a potters wheel was found. Grave 2, along with the square vessel with inner cups atop two diametrically opposite corners (fig. 6; pl. II/3) contained a bronze loop and an iron object similar to a key. Grave 3, along with a square vessel (pl. II/1), contained four bronze coins, two of which are clearly readable and belong to the coinage of Philip I, the Arabian (244249) (pl. III/1, one sesterce is shown before, and another after cleaning process), and a bronze buckle. In Grave 4 (pl. I/2) three bronze coins were found, the first of which belonged to coinage of Julia Domna, wife to Septimius Severus (193211), second to Trajan (114117), and the third to Didia Clara (193) daughter to Didius Julianus, along with bronze fibulae and a bronze loop. Along with the square sacrificial vessel with inner recipient in the corner (fig. 7; pl. II/4), in Grave 5 a bronze loop and a bronze coin of Gordian III (238244) were found. Grave 6, along with a square vessel (pl. II/5) contained a bronze coin of Philip I the Arabian, and an iron nail. In Grave 7 grave goods encompassed only the square vessel (pl. II/6), whereas in Grave 8 (pl. III/4) along with the square vessel (pl. III/2) a platter of fired clay made on a potters wheel was also found. In Grave 9 along with a square vessel, two bronze coins, one of which belonged to the coinage of Marcus Aurelius (161180) and an iron spearhead with a long tang were uncovered. In Grave 10 only a square vessel (pl. III/3) was found. Judging from the grave goods in general, and bronze coins in particular, the necropolis should be dated to the 3rd century. Similar necropolises are located in the close vicinity of the site (e.g. Donja Ljubata, Sebrat, Svinj{te, Mala Lukanja), and also in south-west Bulgaria (e.g. Popovjane, Dra{an) and north-east Macedonia (e.g. Ko~ani, Oto{nica) (fig. 1) all the mentioned necropolises have in common the square or rectangular sacrificial vessels. With these vessels, wheel made pottery decorated with stamped ornaments are often found. These are characteristic of the late Iron Age in this region. Thanks to the grave construction, the characteristic pottery and ornamentation, in addition to written sources and toponyms, these burial sites can be attributed to autochthonous Thracians of highly conservative culture, who had not accepted the trends of Roman civilization in their entirety.
Primqeno: 10. januara 2007.

UDC 904-03:718.032(37)](497.11 Ljanik)02

157

GSAD/JSAS

23

A. Bulatovi} i T. ^er{kov

Tabla

1. 1.

Osnova sonde 6, gorwi nivo grobova, snimak sa zapada (foto T. ^er{kov). Trial Trench 6, upper burial level (seen from the west) (photo by T. ^er{kov).

2. 2.

Kru`na kamena konstrukcijagroba 4, sonda 6, snimak sa zapada (foto T. ^er{kov).

Circular stone structure of Grave 4, Trial Trench 6 (seen from the west) (photo ).

by T.

^er{kov

Tabla

II

A. Bulatovi} i T. ^er{kov

(2007)

A slightly rectangular sacrificial vessel, Grave 3, Trial Trench 6. 2. The square sacrificial vessel, Grave 1, Trial Trench 6. 3. The square sacrificial vessel with inner cups atop two diametrically opposite corners, Grave 2, Trial Trench 6. 4. The square sacrificial vessel with inner recipient in the corner, Grave 5, Trial Trench 6. 5. The square sacrificial vessel, Grave 6, Trial Trench 6. 6. The square sacrificial vessel, Grave 7, Trial Trench 6.
1.

1. Blago pravougaona posuda-`rtvenik, grob 3, sonda 6. 2. Kvadratna posuda-`rtvenik, grob 1, sonda 6. 3. Kvadratna posuda-`rtvenik sa plitkim koni~nim recipijentima u vidu ~a{ica, na dva dijagonalno naspramna ugla, grob 2, sonda 6. 4. Kvadratna posuda-`rtvenik, sa koni~nim recipijentom u uglu, grob 5, sonda 6. #. Kvadratna posuda-`rtvenik, grob 6, sonda 6. 6. Kvadratna posuda-`rtvenik, grob 7, sonda 6.

GSAD/JSAS

23

A. Bulatovi} i T. ^er{kov

Tabla

III

1.

Two bronze sesterces of Philip I the Arabian, Grave 3, Trial Trench 6: the first is shown before (a, b), whereas the second is shown after the cleaning process (c, d). 2. The square sacrificial vessel, Grave 8, Trial Trench 6. 3. The square sacrificial vessel, Grave 10, Trial Trench 6.
1.

Dva bronzana sestercijusa Filipa I Arabqanina, grob 3, sonda 6: prvi je prikazan pre (a, b), a drugi posle ~i{}ewa (c, d). 2. Kvadratna posuda-`rtvenik, grob 8, sonda 6. 3. Kvadratna posuda-`rtvenik, grob 10, sonda 6.

4. 4.

Sonda 6, osnova groba 8, snimak sa istoka (foto T. ^er{kov).

Trial Trench 6, Grave 8 (seen from the east) (photo by T. ^er{kov).