ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI: 565

SYASETN TOPLUMSAL TABANI

(SYASET SOSYOLOJS)

Do. Dr. Ahmet N. Y C E K K

Ankara, 1987

ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI: 565

SYASETN TOPLUMSAL TABANI

(SYASET SOSYOLOJS)

Do. Dr. Ahmet N. Y C E K K

Ankara, 1987

OD Copyright: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1937

4.. SYASAL BLGLER FAKLTES VE BASIN - YAYIN YKSEKOKULU BASIMEV, ANKARA - 187

Emine'ye

NSZ

Siyaset bilimi, nerede, nasl ve hangi koullarda, kimin kime hkmedebileceim renmeye alan bir ilim alandr. Bu nedenle, insan geliiminin tarihi boyunca gelitirilmi, snanm ve yenilenmi teorik bilgilerin yansra saha aratrmalarna, gzlemlere ve ampirik verilere dayanarak bilimsel yaklam ve niteliklerini pekitirir. Bir toplum bilimi olduu iin de tm veri kaynaklar toplumun bizatihi kendisi olmaktadr. Bu nedenle, toplumsuz siyaset olamyacana gre, toplumu kaynak olarak almyan siyaset bilimi de olamaz. Bylelikle taban toplum, siyaset de onun, toplumsal deiimle farkllaan rn olmaktadr. Eskilerden bir sz vardr"Bana arkadan, kitab syle, sana kim olduunu syliyeyim." ya da okuduun

Toplum ve siyaset bilimi de zellikle byledir. Bir siyaset bilimcisine toplumun geliim endekslerini verin, size az bir yanlg ile siyasal yapsn tarif edebilir. Ya da tam tersini yapn. Yani toplumun siyasal yapsn bilgi olarak verin, size o toplumun gelimenin neresinde olduunu be aa, be yukar tahmin edebilsin. Hem ders, hem de yardmc okuma kitab niteliinde hazrladmz bu kitapta biz de siyasal kurumlarn ve siyasal davrann toplumsal boyutlar ile olan yakn ilikilerini vurgulamaya altk. Daha ok ana kavramlar ve temel kurumlar asndan ele aldmz bu toplumsal ile siyasal arasndaki etki-tepki ilikisi umarz ki siyasetin deien koullara olan "muayyeniyetine" az da olsa bir k tutar. Ama, yararl olmasn dilediimiz bir baka husus da u: Siyaset bilimini, hangi koullarda, kimin kimi nasl ynlendireceini inceliyen bir disiplin olarak tanmlamtk. Bu gereklerin bilincinde (!) olmadan, "Hayr, ben!" diye evi ekip eviren drt yandaki kzm, ok ileride yazdklarm okuma aknlna dp akl karrsa, belki evdeki gerek iktidarn o deil, ben olduum yanlgsna kaplabilir.
A h m e t N. YCEKK eme, A u s t o s 1937 v

 N D E K L E R

BLM
GR

SYASET SOSYOLOJSNN TEMEL UNSURLARI atma, ve Uyum SYASET SOSYOLOJSNDE MUKAYESEL YAKLAIMLAR

3 4 5

BLM

II

SYASAL TOPLUMSALLAMAYA MAKRO VE MKRO DZEYDEK YAKLAIMLAR SYASAL TOPLUMSALLAMANIN GELME SREC SYASAL TOPLUMSALLAMAYA MAKRO VE MKRO DZEYLERDE 12 14 15 17 18 18 19 20 21 21 22 22 23 24 24 11

YAKLAIM SYASAL TOPLUMSALLAMADA SYASAL KLTR DN VE SYASAL KLTR SYASAL KLTRN BOYUTLARI Siyasal Kanaatler Genel Kltr-Genel Kanaatler Siyasal Stil Siyasal Hatralar ve Siyasal Tarih SYASAL KLTRN LLER Milli zdeleme Kiinin Vatandalar ile zdelemesi ktidar Uygulamas Karar Alma Sreci SYASAL TOPLUMSALLAMAYA MKRO DZEYDE YAKLAIM KNN SYASAL YAANTISI: ETK _>. BRKM VII TEPK=DAVRANI

a)

EVRE VE ETKLER Toplumun Tipi Gurup yelii: Aile, Snf, Etnik Meslek ve Stat Siyasal rgtler Kitle Haberleme

24 24 26 27 27 27 27 28 28 28 29 29 29 29 29 30 30 31 31 32 33 34 36 38 39 40

b)

ORGANZMA Seks Ya

c)

SYASAL KATILMA Politikacyla Temas Skl Seimde Oy Verme ve alma Siyasal Literatr zleme Siyasal Tartma Siyasal rgte ye Olma Siyasal Eylem ve Siyasal Katlma Bata Bulunma

SYASAL TOPLUMSALLAMAYA MAKRO DZEYDE YAKLAIMLAR ATIMACI TOPLUM YAKLAIMI atan Snflar SOSYALST TOPLUMA YNELMEYEN ATIMACI MODELLER YAPISAL GREVSEL YAKLAIM (UYUUMCU YAKLAIM) Uyuumcu Toplum UYUUMCU VE SOSYALST TOPLUMA YNELMEYEN ATIMACI TOPLUMDA SSTEM ANALZ MODEL ... Toplumsal Girdi Siyasal kt ...

BLM

III

TOPLUMSAL DEM VE MODERNLEME GELENEKSEL VE SANAYLEM TOPLUMLARIN NTLKLER tblm ve htisaslama MODERNLEME TEORLER: AMPRK VE ANALTK YAKLAIMLAR 47 48 49 51 55 55

MODERNLEMEY AIKLAYAN ORTA BOY TEORLER Kapitalist Devrim ve Parlamanter Demokrasi Aa Demokratik Koul ve Nitelikleri VIII

BLM

IV

MODERN VE OULCU TOPLUMLARIN MODERN SYASAL KURUMLARI GELEN VE FARKLILAAN TOPLUMUN AYNASI OLARAK KURUMLAMA 61

KISIM

BASKI GRUPLARI MENFAAT VE BASKI GURUPLARI: ENDSTRLEM GURUP ATIMASININ KURUMSAL TEMEL TOPLUMLARDA 65 67 68 69 70 71 73 73 74

rgtlenmi Guruplar Olarak Bask Guruplarnn Toplumsal Grevi MENFAAT VE BASKI GURUPLARININ TANIMI Menfaat Gurubu Bask Gurubu Ayrm MENFAAT VE BASKI GURUPLARININ TASNF MENFAAT VE BASKI GURUPLARININ REKABET SYASAL HAYATTAK ETK ALANLARI VE GREVLER KAPTALST VE SOSYALST ENDSTR TOPLUMLARINDA DERNEKLERN YER Kapitalist Toplumlarda Sosyalist Toplumlarda

KISIM

TOPLUMSAL GELME VE BASKI GRUPLARI GELMESNE BR RNEK OLAY NGLTERE'DE SENDKACILIIN GELMES ki Ulus Owen ve Sendikaclk Chartism i Partisinin Douu KISIM C 81 81 81 82 83

SYASAL PARTLER TOPLUMSAL HAYATTA RGTLENMENN NEM YIIN TOPLUMU OULCU TOPLUM PART TPLER KADRO PARTLER 89 90 90 01

IX

KTLE PARTLER SYASAL PART SSTEMLER Tek Parti ve eitleri Hegemonya Partisi Hakim Parti ki Partili Sistem ilimli ok Partili Sistem An ok Partili Sistem Atomlam Parti Sistemi

92 92 93 93 93 94 94 95 96

KISIM

TOPLUMSAL GELME VE SYASAL PART GELMELERNE BR RNEK OLAY XIX YZYILDA TOPLUMSAL SORUNLAR KARISINDA NGLZ SYASAL PARTLERNN EVRM 1832'den n c e ngiltere'de Siyasi Partiler Varmyd? 1832'den n c e Parlamentodaki Guruplar Kabine Sisteminin Yokluu Bir Babakanlk Kurumunun Varlndan Sz Edilebilir mi? Bir Siyasi Parti r g t Sz Konusu Olabilir mi? 1832'yi Hazrlayan Sebepler Tarm Endstri atmas Alt Tabakalarn rgtlenmesi Balyor 1832 Vatandalk Statsne Doru lk Yneli En Byk Saynn En Byk Mutluluu Benthamism: Mutluluk mu, Mutsuzluk mu? Siyasal Partilerin rgtlenmesi Klasik Liberalism'i Ykan Nedenler Gmrk Korunma Kanunlar Son Liberal Zaferi KISIM E

101 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 111 113 114 H5

PARLAMENTO PARLAMENTO TRKYE'DE PARLAMENTO -PARLAMENTO TOPLUM ETKLEMES PARLAMENTOLARIN YAPISAL MALARI VE LEVSEL AILARDAN FARKLILA125 X 121 122 123

A)

MODERNLEME SREC VE PARLAMENTO a) b) Parlamento yelerinin Deien Kompozisyonu .. ... Parlamentonun Kurumsallamas DAVRANI VE PARLAMENTONUN SYASAL ET-

125 125 126 127 128 132 136 137 137 138 138 139 140 141 141 142 142 142 143

B)

PARLAMANTER KNL a) b)

Ynetim Karsnda Yasama Asndan Parlamento Siyasal Oluumu Etkileme Ynnden Parlamento

PARLAMENTER DEMOKRASNN TOPLUMSAL MERUYET KAYNAKLARI a) TOPLUMSAL VE SYASAL KN UNSURLARI 1 Meruiyet 2 Duyarllk ... .i. 3 Beceri ya da Etkinlik 4 Parti Sistemleri b) TOPLUMSAL VE SYASAL KN SREC J Siyasal Tedhi ve Etkileri 2 Organize Devlet Gc zerinde Etkinliin Kalkmas 3 Demokratik Kriz ve ok Uluslu Devletler 4Kriz, Parti Sistemi ve Hkmet Oluumu c) d) DEMOKRASNN SONU YEN KURULACAK DENGE SREC

KISIM

TOPLUMSAL GELME VE PARLAMENTO GELMESNE BR RNEK OLAY PARLAMANTER DEMOKRASNN KURUMSAL YAPISINI KERTEN TOPLUMSAL GELMEYE SOMUT BR RNEK: NAZ ALMANYASI a) b) c) d) Almanya'da Almanya'da Almanya'da Almanya'da Toplumsal ve Siyasal kn Unsurlar Toplumsal ve Siyasal kn Sreci Demokrasinin Sonu ... Yeni Kurulacak Denge Sreci KISIM G

149 149 151 154 155

DN'N KURUMSALLAMASI VE TOPLUMSAL GELME LE GERD EVRM SOSYAL YAPI VE DN DN'N TOPLUMA ETKLER DEOLOJ OLARAK DN 159 159 161

XI

TOPLUMUN DNE ETKLER Hristiyanln Kendini Burjuva Koullarna Uydurmas

163 165

KISIM

TOPLUMSAL DEM VE DNSEL GELMELERE BR RNEK OLAY: TRKYE'DE DNSEL AKIMLARIN TOPLUMSAL TEMEL OSMANLI TOPLUMUNDA SANAYLEME NN GEREKLEEMED? KNCL GURUPLARIN YOKLUU VE DEVLETN NEM BATIYA AILMA VE TOPLUMSAL SARSINTI KLTR KLEMES CUMHURYET TRKYESZDEK GELMELER OK PARTL HAYAT VE "SA" TEPK 1060 SONRASI TRK TOPLUMSAL GELM BURJUVAZ TTFAKI ZLYOR 3ADKAL SA YEN DZENDE KMLER TEMSL ETMEKTEDR? TRKYE'DE RADKAL SA NEDEN GERCDR? RADKAL SA KEND NDE BLNMEKTE MDR? BBLYOGRAFYA ... 171 172 173 174 175 176 177 177 179 180 181 185.

XII

BLM I

GR

SYASET SOSYOLOJSNN TEMEL UNSURLARI

Sze ilk olarak siyaset bilimi ile siyaset sosyolojisinin tanmlarn yaparak girmek gerekiyor. Gnmzde siyaset sosyolojisi; sosyal teori ve sosyolojinin geni kapsaml olan ve ilkelerine dayanan ve sosyal yaplanmann rettii siyaseti incelemeyi hedefleyen bir disiplindir. Siyaset bilimi de kukusuz siyaasl yaplanmay ve siyasal hayat incelemeyi konu olarak ele alr. Fakat buna ramen, siyaset bilimi, siyasetin bamsz ve otonom bir olay olduu grne dayanan siyasal teorilere skca bamldr. Bugn her iki disiplin de birbirlerine giderek daha fazla yaknlamakta ve dayanmakta iseler de aralarndaki baz ayrlklar vurgulamak yine de m m k n olabilmektedir. Bu grleri yle sralayabiliriz. 1 A. Syase; bilimi temelde meru kurumlar ve liderler tarafndan uygulanan ve kullanlan "iktidar" olay ile ilgilidir. Siyaset sosyolojisi ise "siyasal gcn" daha ok gizli ve "nedensel" yaps ile ilgilidir. Siyaset bilimi daha ok "ynetim mekanizmas", "kamu ynetimi" gibi alanlarla ilgili iken, siyaset sosyolojisi toplumsal yaplanmann nitelii, iktidar mcadelesinde gurup ilikileri, toplumsal sre ve fonksiyonlar zerinde durmaktadr. B. Siyaset sosyolojisi, iktidar oluumunu ve siyasal yaplanmay deiken bir olay olarak grr ve bu nedenle belirli zamanlarda ortaya kan deiik siyasal sistemlerin incelenmesine ynelir. Bu durumda siyaset bilimcilerinin ana suali "Bu siyasal sistem nasl alr?" yaklamyken, siyaset sosyologlar "Bu siyasal sistem nasl ortaya kt?", "Bu yaplanmadan kim kazanl, kim zararl kar? sorularn sorarlar. C. Deiime verdikleri nem nedeniyle siyaset sosyologlar, siyaseti bir "atma" alan olarak grrler. Onlara gre "atma", "uyumsuzluk" "radikal tepki" siyasal sistemin ileyiinde kanlmaz olarak var olan unsurlardr. Siyaset bilimi ise daha muhafazakr bir deerlendirmeye tabidir. nk siyaset bilimcilerine gre siyasal ilikiler daha ok "mutabakata" ve ibirliine dayanan eylemlerdir. Bu nedenle siyasal bilimcinin ne srd birok teori mevcut durumu merulatran aklamalar olma durumunda kalmaktadr.

Siyaset sosyolojisi gnmzde belki en doru ve gereki anlamda "siyasalla toplumsaln karlkl etki-tepki ilikisi" olarak tanmlanabilir. Toplumun sosyal ve ekonomik konumu ve niteliklerinden kaynaklanan bir takm drtler, arac siyasal kurumlar tarafndan siyasetin olutuu alt ve st dzeydeki yaplanmalara ulatrlmakta, oradan da toplum u ihtiyalar dorultusunda biimleyecek siyasal uygulamalar olarak tekr a r topluma dnmektedirler. Bu karlkl etkilenme siyasetin toplumsal tabann da ortaya kard iin, biz bu zincirleme etkilenmenin analizine siyasetin sosyolojisi adn vermekteyiz. atma ve Uyum Siyasal analizin belli bal unsurlar; siyasal iktidarn blm, otorite, etkinlik, siyasal deii mve meruiyettir. Toplumda iktidar sahipleri kimlerdir, bu iktidar ne t r mekanizmalardan geerek uygulanr, hangi amala kullanlr, iktidar nasl el deitirir, gl nasl gl olarak kalr, iktidarn meru iyeti nerede yatar, sorular siyaset sosyologu iin temel yaklamlar olmaktadr. Siyaset sosyologlar bu sorularn cevaplarn sosyolojinin iki ayr ana yaklam iinde deerlendirebilir ve orta boy teoriler denilen yaklamlar eldri edebilirler. Sosyolojinin bu iki ana yaklam ise, ilerdeki blmlerde daha etrafl olarak grebileceimiz gibi, zetle; yapsal-grevsel yaklamn "denge" ya da "mutabakat-uyuum" teorisi, ya da zellikle marxist analizin ortaya att "atma" teorisidir. Uyuumcu teoriye gre toplumsal sistem iindeki b t n unsurlar, insan vcudundaki t m organlar gibi karlkl gereksinim, u y u m ve dayanma iindedirler. Birinin ifls b t n sistemin aksamasna yol aabilir. Byle bir teorik yaklamda toplumsal deiimin aklanmas zor olmakla birlikte, imknsz da deildir. Uyumsuzluk gsteren unsur, teoriye gre yenilenmi bir grev anlayna sahip bir baka unsur tarafndan elimine edilince, sistem yenilenmi olarak uyumluluuna devam edebilecektir. "atmac" teoriye gre ise sistem birbiri ile atan, tezatlar oluturan unsurlardan meydana gelmitir. Bu bir "snf" ya da "guruplar-aras" atma modelidir. Bu modelde unsurlarn "kartl" esastr ve toplum srekli olarak bu srtme nedeni ile yenilenir. Siyasal g meruiyetini bask ile salar ve atma sonucu yeni bir siyasal g bask aralarn, yani iktidar ele geirinceye kadar iktidarn srdrr. Toplumlarn yaplanmalarn, ve deiim mekanizmalarn tahlil iin kullanlan bu iki ana yaklam iinde, ayr teorik guruplamann yer aldn ne srebiliriz. 2 Bunlar snf tahlilcileri, pluralistler ve elitistlerdir.

Bunlardan "snf tahlili" yaklam marxist siyaset sosyolojisinin temel unsurudur. ktidar deiiminin kklerini ekonomik dzenin yaratt snf ve gurup atmalarnda arar ve bu nedenle "atmac" toplum modelinin iinde yer alr. "Pluralist" yani "oulcu" yaklamlar ise daha ok "uyuumcu" model iinde grnrler. Geleneksel pluralism bask guruplar yaklamna dayanr ve demokratik dzenin yaamas iin gnll kurulular ve ikincil guruplarn varln art koar. Gnmz pluralistleri ise "elit" kavramn da toplumsal oulculuk iine katmlardr. Bu anlamda demokratik ok gurupluluk bir elit oulculuudur. Bir baka deyile elitlerin demokratik biimde iktidar sava vermeleri olaydr. nc gurup teorik yaklam ise "elitisf'lerin yaklam olmaktadr. Geleneksel elitistler kitleleri mantksz ve bilinsiz olarak kabul eder v e elitlerin stnl ve ilevsellii zerinde dururlar. Sadece elitlerin "uyumlu" olarak grev yapabildii bir toplum analizi kukusuz dengeci ve uyuumcu bir yaklama girebilir. ada elitistler ise elitlerin varln sosyal yaplanmaya ve ekonomik nedenlere balarlar. Bu anlamda elitler de oulcu sistemde yer alan dier sosyo ekonomik guruplardan baka bir ey deillerdir. Byle bir yaklam da ise elitist teoriler "atmac" modeller iinde daha kolaylkla yer alabilirler. Siyaset sosyolojisi "iktidar" incelemesini kiileraras ilikilerde deiL toplumsal dzeyde ele alr. Kiiler aras iktidar ilikisi daha ok mikro siyasal davran modellerinin ve siyaset psikolojisinin ele ald bir konudur. ktidar. topiumsal dzeyde ele alnmas ise gnmzde sadece devletin "gc ilo ilgili olmamaktadr. Siyasal ve ekonomik kurumlar ve b u n larn oluturduu guruplamalar ister devletin elinde olsun isterse de zel giriimin, iktidar yaplanmasna yn veren unsurlarn banda gelmektedirler. amzn modern toplumunda bylece iktidar oluumunu y a da dalmn etkileyen bir ok "birincil" ve "ikincil" gurup, oulcu toplumun yapsn oluturmaktadr. Modernlemenin de belirli bir kriterini oluturan bu oulculuk ilikilerinin sosyo-siyasal tahlili iktidarn nasl olutuu ve kimler tarafndan nasl kullanldn aklamak kadar zerlerinde iktidar uygulanan unsurlarn da bu gc neden ve nasl kabullendiklerini ortaya koyabilmektedir. SYASET SOSYOLOJSNDE MUKAYESEL YAKLAIMLAR Siyaset sosyolojisinin ilgilenmekte olduu dier alanlar kadar siyasal sistemlerin kyaslanmas olay da uzun bir entellektel tarihe sahiptir. Ama

kyaslamak fi yasal tahlile ampirik bir yaklam daha ok ondokuzuncu yzyln r n olmutur. nk ancak bu yzylda Avrupal dnrler yeni, yeni u sorular sormaya balamlard: Amerika Birleik Devletlerinde demokrasi baarl olabilecekmiydi? ngiltere'de aristokratik gelenekler ve demokratik eilimler karlkl bir zveri dengesine girebileceklermiydi? Kta Avrupasnda bu denge imdiye kadar neden hep baarsz olmutur? 11 Bu sorulara eitli cevaplar verilebiliyordu. Amerika Birleik Devletleri'nin feodal bir gelenei yoktu. ngiltere'nin merkezi ve mahalli gler arasnda kurduu ok uzun tarihli bir denge ve karlkl zveri sistemi bulunmaktayd. Amerika'nn gelimesi, toplumun byk kesimlerinin siyasal sre ierisinde dorudan rol almas ile m m k n olmutu. Baka yerlerde tepeden buyruku devlet uygulamalar olan idari fonksiyonlar, ngiltere'de ve Amerika'da, mahalli idarenin zerklii geleneine dayanan gnll kurulular yrtmekteydi. Siyasetin kyaslamal tahlili daha sonra Alexis de Tocqueville gibi dnrler sayesinde daha sistematik bir hale dnmekle birlikte hal eklektik ve betimlemeci olarak nitelendirilebilir. On dokuzuncu yzylda yalnzca Marxsizm kyaslamal siyasete sistematik bir teori getirebilmiti. Ksaca aklamak gerekirse Marxizm kapitalist bir ekonomide demokrasiyi, burjuvazinin snfsal karlar ile zdeletirmekteydi. Serbest ticarete olan ilgi ve zlem serbest siyasal hayata olan ilgiyi de pekitirmekteydi. Marxistler burada durmadlar; ii snf ciddi bir iktidar alternatifi olma yolunda yeterince rgtlendiinde burjuvalarn demokrasiye olan ilgileri ve sevgileri ayn lde azalmaktayd. Bylece, Fransa, Almanya, talya rneklerinde de grld zere burjuvalarn iilrden korkmalar, demokrasi zlemlerinin stne knca, demokrasiler kesintilere uradlar. Bylece Marxist tarih emasnda artk demokratik kurumlar iin mcadele b u r j u v a snfndan ii snfna gemi oluyordu. Fakat Marx'n bu teorisini yaatmak iin balca kant olarak ne srd lkede, ngiltere'da, iler byle grnmedi. Ekonomik bakmdan e n gelimi olan bu lkede ii snf siyasal olarak en az radikal bir kimlie brnmt. Bylece radikalizm belki de ekonomik az gelimiliin bir sonucu olarak ortaya kmaktayd. Buna dayanarak endstrilemekte olan toplumlarda deien snf yaplanmasna belki de yeni yaklamlar gerekmekte, yeni toplumsal ballklarn, drtlerin kaynaklar aranmalyd. Kyaslamal siyaset sosyolojisinin ada yaklamlarndan biri de byk kitle hareketleridir. Bu olay yakalamak iin bir ok siyaset bilim-

cisi tekrar siyasal sistemler ye bu sistemlerin yer ald toplumsal yaplanma ilikilerine eilme zorunluluunu duymaktadrlar. Baz teorisyenler ikincil guruplarn yaygn bir biimde yurttalarn emrinde olmad toplumsal bnyelerde totaliter diktatrlklerin daha kolay kurulabileceine dikkat ekmektedirler. Byle gnll kurulularn olmad toplumlarda kiiler yaygn bir "kitle-toplumu" iinde siyasal sistemde rol ya da pay alamamakta ve sonu olarak da h k m e t ya da totaliter partiler gibi kitlesel rgtler karsnda aresiz ve etkisiz kalmaktadrlar. Anglo- Saxon lkelerinde bu tr gnll kurulularn olmas demokrasileri dze karm fakat arlk Rusyasnda ve Hitler ncesi Almanya'da yeterince bulunmamas demokrasileri yaatmaya yetmemitir. Bu siyasal oulculuk teorisi bugn Anglo-Amerikan siyaset bilimcileri arasnda olduka popler bir yaklamdr. Bu yaklamn ana noktalarndan biri de demokrasinin kurallar zerinde olan "mutabakat" yani "consensus" dur. Rejime ait temel deerlerin paylalmas ve bu konularda mutabakat salanm olmas, deerlerin ve inanlarn "att" bir topluma kyasla daha bar ve kalc zmler bulunabileceini ortaya koyabilir. En azndan bir ok batl siyasal bilimci bu grten hareket etmektedirler. Siyaset sosyologlar, farkl lke ve toplumlarda siyasal hayat ve rgtlenmede deiiklikler yaratan faktrlerin neler olduu sorusunu srekli sormaldrlar. Ya da belirli bir sre ierisinde tek bir toplumda bu farkllamalar yaratan kurumlardan tutun, davranlara kadar olan deiimleri etkileyen toplumsal faktrleri arayp bulmaldrlar. nk btn siyasal sistemler, aile sistemleri, endstriel rgtler ya da btn dier toplumsal rgt ve kurumlar, toplumsal yaplanmann her unsuru ile karlkl etki-tepki ilikisi iindedirler. Bunlardan herhangi biri hakkndaki anlaml bir bilgi, sistemin dier unsurlarna da bilimsel bir lk tutacak nitelikte olacaktr.

DPNOTLAR
1

2 3

Dr. A. Feride Acar, Notes on Political Sociology : Alternative Approaches to Power Distribution Department of Public Adminastration, METU, s. 3. Ibid., s. 7. R. Bendix and Seymour M. Lipset, "Political Sociology", Current Sociology, Volume VI, Unesco, 1957, s. 97.

BLM

II

SYASAL TOPLUMSALLAMAYA MAKRO MKRO DZEYDEK YAKLAIMLAR

SYASAL TOPLUMSALLAMANIN GELME SREC

Bir toplumun ierisinde eer herkes amalar ve bu amalara alan yollar hakknda tam bir anlamaya varacak olurlarsa, o toplumdaki bir kimse bir dier kimsenin ne trl hareket ettiine, nasl davranmas gerektiine karma, etkileme gereini duymayacaktr. Bylelikle o toplumda iktidar ve etkileme ilikileri olumayacaktr. Bunun sonucu olarak da bir hakem, meru bask rgt ya da egemen snflarn arac olarak nitelenen devletin ve siyasal sistemin byle bir ortamda var olamayacan iddia edebiliriz. Fakat diyelimki o toplumun yelerinden biri, bir dier yenin karlarn engellemeye kalkm olsun, ite o zaman, Prof. Dahl'n da dedii gibi o toplum siyaset mikrobunu kapmtr. 1 nk yelerden biri dier bir yenin davrann deitirmeye almtr. Bunu yaparken de ya bir takm mkfatlar vaadetmi ya da zor yoluyla baz kstlamalarda bulunmu, davran deitirilmek istenen kiiyi baz eylerden mahrum brakmakla tehdit etmitir. Bylece bu iki ye arasndaki iliki bir iktidar ilikisi haline dnmtr. atmann balad yerde siyaset de balar. Bu atma ortamnn deitirilmesi, yumuatlmas, kontrol altnda tutulmas ve hatta ezilerek ortadan kaldrlmas o toplumdaki st yap kurulularna den bir grevdir. Bu siyasal grev her zaman ayn derecede etkenlik salayamaz. nk deien toplumsal koullar toplumda yeni patlamalar, meruiyet savalar, deiik itkidar ilikileri ve yeni denge sorunlar yaratmaktadr. Alt yapsal deime artk kendine uygun st yap kurumlar oluturma abas iindedir. Strktrel yeteneksizlik alt yapdan gelen zorlamalarla giderilir. Toplumsal koullarn niteledii yeni st yap ise denetim ve ynetim grevleriyle toplumu etkileyecek ve yeni alt yap gelimeleri ve yeni sorunlarn olumasna ara olacaktr. Bu toplumsalla siyasal arasndaki etki-tepki, baka bir deyimle input-output oluumu o toplumun siyasal davrann etkileyecek ana koullar da yaratacaktr. Yapsal ve toplumsal deimeler, etki-tepki ilikileri, deiik toplumlarda deiik trlerde meydana gelmektedirler. Diktatrlk, demokratik ynetim, evrimler ve devrimler kendilerine en uygun ortamlarda geliirII

ler ve uygulanrlar. Bir baka deyile bunlar kendilerini yaratan alt yapnn st yap rnleridirler. Toplumu da kendilerine zg bir ekilde etkileyip yn vereceklerdir. Toplumlar arasndaki bu farkllk ve deiik siyasal davran boyutlar, o toplumlarn deiik sosyo-ekonomik tabanlarndan trdr. Yine bir baka deyile siyasal sistemler ve sistemlerin iinde yer alan ve onlar oluturan siyasal davran boyutlar, o toplumun sosyo-ekonomik hayatnn yaratt bir st yap olan siyasal ve toplumsal kltrn etkisindedirler. Kanaat oluumu, davran ve tutumlar endstriel bir toplumda, gelimekte olan bir toplumda baka baka olacaktr. Deime yokluunun, ilkel tekniin, yatay dikey toplumsal hareketsizliin, tarmsal retimin, feodal bir siyasal yapnn, geni aile dzeninin, kaderci zihniyetin hkim olduu toplumlarda genel ve siyasal kltr de bu unsurlarn getirdii nitelikte olacak ve toplumun siyasal davranna geleneksel bir taban salyacaktr. Oysaki gelimi bir ekonomi ve teknolojinin hkim olduu, kesif i blm yaplan, iktidarn paylald bir siyasal yaps olan, dikey ve yatay hareketliliin youn, blgesel ve mahalli ilgi ve karlarn ulusal dzeye kt toplumlarda siyasal davrann daha etkili, kapsayc, youn ve geleneksel tabanl siyasal davrana gre de ok daha karmak olduu grlmektedir. Deiik toplumsal koullarn deiik siyasal davranlar oluturmasn aklayabilmek iin sorunu daha ayrntl bir ekilde ele almak ve siyasal davran etkileyen unsurlara, kltr boyutlarna ve bireyle toplum arasndaki ilikilere ayr ayr inmemiz gerekmektedir.

SYASAL TOPLUMSALLAAMAYA MAKRO VE MKRO DZEYLERDE YAKLAIM : Davran yaklam metodu siyasal bilimlerde hem makro hem de mikro dzeyde kullanlabilir. nk her toplum deiik sosyo-ekonomik yaps nedeniyle kendine zg davran kalplarna sahiptir. Bu davran kalplarn btnc, geni kapsaml, etki-tepki ilikilerini b t n bir sistem ierisinde inceleyen analizlerle saptamak makro bir yaklamla gerekleebilir. Davran kalplarnn bu ekilde saptanmas o toplumun gelime sreci ierisinde hangi noktada bulunduunu da bize gsterecektir. Toplumun kurumsal yapsna bakarak hangi gelime dzeyinde olduunu saptayabildiimiz gibi davranlarn nitelii de bize toplumsal ve ekonomik yap hakknda fikir verebilecektir. 2 Fakat ayn zamanda sorunlar aklayabilmek iin onlara u adan yanamakta gerek vardr : Kii psikolojisi ve toplum sosyolojisini kaynat-

rarak. Bu adan bakldnda beliren sorun u d u r : Toplumsal yap kiinin davrann nasl etkiler ve bunun bir sonucu olarak da mill devleti yaatabilmek iin gerekli olan kurumlar nasl etkilenir ve etkilenen kurumlar kiilerin siyasal davranlarna yeniden nasl yn verir? Btn bunlar incelemek zere ele alacamz SYASAL KLTR, toplumun geleneklerinin, toplum kurumlarnn ruhunun, vatandalarnn arzu ve ortak karlarnn ve liderlerinin siyasal stilinin yalnzca rastlant bir tarihi tecrbe sonucu olmayp, anlaml bir b t n olarak birbirlerine uymalar, anlalr, ak bir ilikiler a meydana getirmesiyle belirmektedir. Siyasal kltr hem bir toplumun top yekn tarihinin, hem de toplumu meydana getiren insanlarn sosyo-ekonomik yaantlarmn bir rndr. Bylelikle siyasal kltr eit olarak hem toplum olaylarnda hem de kiisel tecrbe ve davranlarda kk bulur. te bu kiisel tecrbe ve davranlara inildiinde de yaklam metodu mikro dzeyde olacaktr. Burada davarn metoda giren hem makro hem de mikro analizleri tek bir balk altnda toplamakta kolay anlalr olmas bakmndan yarar vardr. Burada mikro analizi kiilerin siyasal davranlarnn psikolojik deerlendirilmesinde kullanyoruz. Makro analiz ise siyasal sosyolojiye zg deikenler zerinde kurulmutur. Sonu olarak da davran (Behavioral) bir analiz ekli domutur. Genel olarak kltr toplumsal hayatta nasl bir btnlk ve beraberlik salyorsa ayn anlamda siyasal kltr de siyasal hayata anlam ve bnye salar. Bu alanda gittike artan temayl kiinin davran zerinde durmaktr. Kii ister lider, ister semen, isterse kanaat sahibi olsun bu byledir. Fakat bu arada siyasal toplumun ayn derecede nemli bir dinamik, toplu varlk olduu gerei gzden karlmamaldr. Burada da aka belirdii gibi ortaya bir biraraya getirme, toplama problemi kmtr. Bu problem kii psikolojisinin bulgularn belli bir yntemle toplayp, toplum davrann kiisel davranlarn nda anlalabilir duruma getirmeyi kapsamaktadr. Burada, ilerde tekrar deineceimiz siyasal sosyalizasyon nemli bir rol oynamaktadr. Siyasal kltrn temelinde ana unsur olan siyasal sosyalizasyon ocukluktan kalma deerler, tahsil, evre, kitle haberleme gibi faktrlerle belirir, nitelenir. Ksa bir ekilde aklamak mmknse bunu yle sralayabiliriz : Siyasal sosyalizasyon siyasal kltr meydana getirir. Siyasal kltr ise kurumlar ve kurumlar tekrar siyasal sosyalizasyonu etkiler; bylece siyasal kltr zerinde deimeler yaratr. B t n bu etki ve tepki ilikileri ise siyasal davran meydana getirirler.

Siyasal Sosyalizasyon

/b

Siyasal i Kurumlar

. t""

Bu emada da grld gibi gelime sreci srekli olarak toplumun siyasal kltrnn ve siyasal kltr de gelime srecinin etkisi altndadr. 3 Bu nedenle farkl siyasal kltrler deime srecine farkl tepkiler gstermilerdir. SYASAL TOPLUMSALLAMADA SYASAL KLTR Siyasal kltr burada incelerken amacmz siyasal yapnn tesine bakmak, o siyasal yapy hazrlayan ve kiilerin davranlarna yn veren inanlar, kanaatleri incelemektir. Yalnz, u unutulmamaldr ki siyasal yap da siyasal kltr kadar nemli bir olgudur ve daima birbirini etkileyen bu ilikinin daha iyi anlalabilmesi iin siyasal kltrn tahlili yaplmaldr. Toplumun kltr yaps, o toplumun sosyo-ekonomik yapsnn bir yansmas olduuna gre, onu ayr ve bamsz bir b t n olarak ele almak olanakszdr. Yine ayn ekilde, toplumdaki kiilerin davranlarn, tutumlarn, vaziyet allarn etkileyen, toplumu bir arada tutup, bir btn olarak kaynatran ve toplumun deerlerini ve normlarn ieren kltr yapsndan toplumu ayrarak tek bana ele almak m m k n deildir. Bu anlamda zerinde durduumuz sorun toplumun mu yoksa kltrn m daha nemli olduu deildir. Toplumun en iyi kltr asndan m yoksa kltrn toplum asndan m anlalacann tartmasn da yapmyacaz. Kltrn toplumla iinde bulunduu karlkl etki sreci birbirleriyle ilikili ve birbirlerine dayanan unsurlarla ok karmak bir btn meydana getirmitir. Bu karmak b t n ierisinde hi bir rf, adet, yasa, davran ve kurum tek bana dierlerinden soyutlanm olarak bulunamaz. Ekonomik koullar, aile dzeni, dinsel telkinler, siyasal hedefler h e p birbiri iine gemi unsurlardr.

Kiinin toplum ierisinde oynad rol de toplumsal ve kltrel sistemden soyutlanmaz. Kiinin rol o kiinin toplum ierisinde igal ettii mevkiin gerektirdii davrantr. Buna gre ekonomik bakmdan gelimi, ihtisaslam ve youn i blm nedeniyle farkllam toplumlarda kiilerin rolleri de geleneksel ve statik toplumlardaki kiilerin rollerinden farkl olacaktr. Lucien Pye siyasal gelimelerin ana koulu olarak a) Eitlik, b) Yetenek, C) Farkllama ve ihtisaslamay ngrmektedir. Burada eitlikten anlalan yasalar karsnda eitlik, baarya gre tayin ve halkn siyasal srece katlma younluudur. Yetenek ise, rasyonel idare, laik siyaset ve kamu ynetiminde eitlik ve baarl olmay iermektedir. Farkllama ve ihtisaslama ile anlatlmak istenen ise atomize bir toplumda ok deiik rollerin, sistem ierisinde, kaynatrlm bir btn olarak karlkl etkileme ilikileri iinde bulunmasdr. Byle bir toplumda kiilerin sahip olduklar roller ve davranlar, yalnzca statik, kendi kendine yeten bir toplumdaki kiilerin rol ve davranlarndan farkl olmakla kalmayacak, kiiler arasndaki balarn ekilleri ve nitelikleri de deiik olacaktr. Toplumun sosyo-ekonomik koullar o toplumdaki davranlar, rolleri, siyasal yapy ve kiiler arasndaki ilikileri dzenleyen adetleri ve kurallar etkilemektedir. Bu nedenle bir toplumda deerler bireyci ve baarya ynelik iseler o toplum farkllam ve sanayilemi bir yapya sahip demektir. Sorunlarn dinsel bir yaklamla zld kaderci kltre sahip bir toplum ise byk bir olaslkla kendini feodal retim ilikilerinden henz kurtaramam bir toplumdur. Byle bir toplumda yaygn olan geleneksel deerler o toplumdaki kiilerin rollerine ve kiiliklerine etkide bulunacak ve bylece kiinin davranlarnn temelinde yatan o toplumun deer sistemi olacaktr. Toplumdaki ekonomik gelimeyle birlikte toplum u n kltrnde ve deer sisteminde de bir deiim olacak ve benimsenen yeni deerler toplumda yeni kurumlar oluturacak, kii davranlarn ok deiik biimlerde etkileyeceklerdir. Bylece bir zamanlar topluma yn vermi egemen (dominant) deerler, geliimle gerekleen yeni deerlerle atacaktr. Bu, toplumdaki egemen deerlere ait olmayan yeni deerlerin gelimesi ve yeni bir deer sistemine yneli, toplumu yeniliklere aan balca etkendir. Bu anlamda gelien sosyo-ekonomik koullar, yarattklar yeni deerler sayesinde kiiyi, geleneksel kltrde nemli bir yeri olan dinsel deerlerin etkisinden kurtaracaklardr. Doal ve sosyal evreyi aklamada ve bunlara etkide insann artan olanaklar, dini davranlarn sosyal dzendeki roln gittike azaltma eilimi douracaktr. evrenin, kiinin deerleri ve zihinsel yaps zerinde ne lde etkili olduunu E.C. Banfield'in talya'da yapt bir aratrma b t n akl ile ortaya koymaktadr. (Banfield, E.L. The Moral Basis of a Backward

Society, The Free Press, Univ. of Chicago, 1958) Gney ve Kuzey talya'da yaplan bu aratrmada deneklere keman alan bir ocuun resmi gsteriliyor ve denekten bu resimle ilgili bir yk anlatmas isteniyordu. Fakir, ounluu kyl, ve okuma yazma bilenlerin orannn dk olduu Gney italya'da aratrma duygusal ve otoriter unsurlarn ar bast yklere tank olmutur. Gneylilerden daha yksek gelirli ve daha yksek oranda okumu-yazm olan sanayilemi Kuzey talya'da ise resimle ilgili ykler daha rasyonel, ho grl, ansa dayanmayan, bireyci deerlerin ve atmann hakim olduu konular kazanmlardr. Bu rnekten sosyo-ekonomik koullarn, deerler ve zihinsel yap zerinde ne lde etkili olduklar aka ortaya kmaktadr. Bu, evrenin zihinsel yap ve kltr zerinde oynad etkin rol, tekrar tekrar belirtilmi olduu gibi, tek ynl deildir. Toplum ierisinde sosyalize olan kii, edinmi olduu kiilik ve ynelimleri gene toplum ierisinde kullanacak ve toplumun kendisine verdii yeteneklerle yine toplumu etkileyecektir. Kiinin deerlerindeki ve davranlarndaki deiimi salyan sosyo-ekonomik gelimeler, yaamak ve sreli olmak iin gerek duyduklar destei, yarattklar yeni kiilik ve deerlerde bulacaklar ve yeni gelimeler oluuna kadar bu byle devam edecektir. DN VE SYASAL KLTR Toplumun kltr sistemi iinde yer alan ve az gelimi toplumlarda, farkllamam sosyal yap nedeni ile tek yaygn deer durumunda bulunan din, kukusuz, gelimi toplumlara nazaran insan yaantsna y veren en byk etkenlerden biri olacaktr. B u n u n en byk nedeni, gelimi toplumlarda kiinin sadakatini ve inancn yneltecei ok sayda deiik kurumlarn, farkllamama nedeniyle az gelimi toplumlarda bulunmamasdr. Byle bir ortamda kii ballk hislerini tatmin ve ayn zamanda koruyucu bir gce snmak iin dinden baka kapsaml bir sistem bulamayacaktr. Bu, zellikle, bir hukuk ve ekonomi sistemini ieren islm dininde byle olmaktadr. Kk yalarda, anne ve babay, her eyi yapmaya kadir bir g olarak gren ocuk, bu alkanln ileri yalarda da srdrecek, ancak bu ihtiyacn geleneksel toplumun yaln kat yapsnda, yalnzca dinde gidermek olasln bulacaktr. Ayrca ocuun kklkten beri grd ve tand evre ve ailesinden ald grg ve eitim, gene farkllamam bir yapnn sonucu dinsel ve kaderci bir eilim tad iin, ocuun sosyalizasyon sreci dinsel bir zdeleme ile balyacaktr. Ailenin, ocuun zerinde siyasal eilim, davran benzerlii ve deerler konusunda ok etkili olduunu ispatlayan saysz aratrma ve yapt bulunmaktadr. Bu

anlamda, dinsel inanlarn egemen olduu toplumlarda, zellikle dinin hayatn her safhasn kapsad islam toplumlarnda, ocuun aileden ve evreden edindii dini bilgi ve grglerin kendisini ileriki yllarda ne ynde etkileyecei aktr. ocuk, ilerde, kimlik sorununu zmlerken durgun, statik bir sosyal yapnn da yardmyla, herkes gibi olmaya karar verecek, babasna ve evresine benzemeye alarak onlar gibi saygdeer bir mmin olmaya ynelecektir. Fakat ihtisaslamann ve iblmnn yaratt farkllam bir toplumda kii balanacak baka kurumlar ve deerler bulacandan din artk etkili bir sosyalizasyon arac olmaktan kacaktr. Sosyo ekonomik gelime ile deien evre, toplumda bir kltr deiimi de 1 salayacak ve yeni kltrle birlikte gelien yeni deerler, toplumu, o deerlerin zorunlu kld dzeye itecektir. Toplumla kltr arasndaki bu karlkl etkileme, geliim nedeni ile farkllap ok boyutlu hale geldike, geleneksel niteliini kaybedecek, geleneksel deerler yerlerini giderek modern teknolojinin etkiledii ada deerlere terkedeceklerdir. Siyasal kltrn tahlili bizi, daha nce de belirttiimiz gibi, siyasal sosyalizasyona, yani siyasal kltrn kuaktan kuaa, geiine ve siyasal kltr deitiren etkenlere gtrr. Ayrca siyasal kltr bizi bir ulusun siyasal tarihine de gtrr ki burada toplumsal olaylarn hatrasnn siyasal davran nasl etkilediini grrz. SYASAL KLTRN BOYUTLARI Siyasal kltr bir toplumda var olan inanlar sistemini ierir. Bu inanlar siyasal ortamn ne durumda olduu ya da olmas lzm geldiini saptayan inanlardr. Siyasal kltr, siyasal olaylar ve bu olaylar karsnda etkilenen kiilerin davranlar arasnda bir kprdr. Bu davranlar da insanlarn olaylar nasl yorumladklarna dayanmaktadr, rnein yeni bir Anayasa kiilerin siyasal kltr erevesinde anlam kazanr. nk siyasal kltr incelemesi toplum ierisinde kimin kimi etkilediini de inceleyen bir unsurdur.

Siyasal Kanaatler: Siyasal kanaatler siyasal kltrn bir parasdr. Siyasal hatralar, olaylar ve evrenin etkisiyle meydana gelen bu siyasal kanaatler a) tanyc, b) deerlendirici, c) ifade edici diye ksma ayrlrlar. 4 Kii bu kanaatlerini d dnya ile yapt temaslar sonucu elde eder. Burada kiinin zerinde etki yapan unsurlar unlardr : 1) 2) 3) 4) 5) 6) retim biimi Kitle haberleme evre genilii ya da darl Meslek, gelir, stat Ya, sex eitim v.b. gibi kiisel niteliklerin kiinin kanaatleri zerindeki etkisi Stereotipler 5

Siyasal olmayan olaylar ve ortamlar da siyasal kanaatleri hazrlamakta byk etken olurlar. Yukarda belirttiimiz gibi okul, aile, i yeri, evre gibi unsurlar dolayl olarak siyasal kanaatleri yaratabilirler. Ayrca bir dier siyasal kanaat yaratc unsur da siyasal mekanizmayla iliki sonucu belirir. Siyasal ilikiler, bakalarnn siyasal tecrbelerinin izlenmesi, idarecilerle temas etmek; bunlar da siyasal kanaatleri etkileyebilecek unsurlardr. Ayn zamanda bu unsurlar kiinin siyasal hatrasn da ekillendirirler. Siyasal kltrn, siyasal kanaatlerden baka ana boyutu daha vardr. Bunlardan biri toplumun genel kltr sistemidir. 6 Siyasal kanaatler de kklerini ou zaman toplumun bu genel kltrnden almaktadrlar. Genel Kltr-Genel Kanaatler; Tabiat ve dnya gr, zaman mefhumu, ahlk anlay gibi unsurlar toplumun genel kltrdrler. Eer o toplumun yeleri, rnein, fatalist iseler devletle ilikileri olumsuz ve kaderci olacaktr. Devlet ilerini, zelzele frtna gibi eyler olarak ele alacaklardr. retimi tarmsal olan krsal toplumlarda bu genellikle byledir. Fakat eer tabiata hakimiyet, siyasal ve toplumsal sreci etkileme yetenei, genel kltr iinde yer alan birer unsur ise bu toplumda idare kukusuz aktif ve srkleyici bir rol oynayacaktr. Kii kendi toplumsal yetersizliine inanmsa, siyasal yaantdan da uzak kalacaktr. Kendine

gvenen kii, ortak karlarn beraberce savunacaklar kiilere de gvenecek, ibirlii yapabilecektir. Bir ok az gelimi lke yazarnn gpta ettii, batl, sorumlu, baar azmi olan bireyci insan tipinin aslnda sanayi devrimini gerekletirebilmi toplumlarn insanlar olduuna amamalyz. Gerekte siyasal kanaatler ve genel kanaatler ile siyasal davran arasndaki ilikiler deiik olabilirse de birbirlerinden bamsz olmad gerei de apaktr. Aslnda ilerde de greceimiz gibi siyasal kanaatler, genel kanaatler, siyasal stil ve siyasal hatra hep birbirlerini etkileyip tamamlayarak siyasal kltr meydana getirirler. Siyasal Stil: Siyasal stil, siyasal kltrn nc boyutunu meydana getirir.' Siyasal stili iki ana tre ayrmak mmkndr. a) b) deolojik Pragmatik

Radikal ve ideolojik partiler bir takm siyasal deerleri bir dnya gr olarak btn bir hayat sahasna kapsatrlar. Bu stil ideolojiktir. Pragmatik gr ise sorunlar teker teker kendi deerleri lsnde ele alr ve bunlar btn emann bir paras olarak grmez. Bir inan sistemi ne kadar kapal ise o kadar ideolojik olur ve byle bir sistemde yenileme zor meydana gelir. Pragmatik sistemler daha kolay deiebilir ya da toplumsal taleplere ak tuttuklar eitli kanallarla tutumlarn daha kolay deitirebilirler. deolojikle pragmatik arasndaki bir baka ayrlk da kanaat sistemleri arasndaki u ayrlmadr: deolojik sistemde, kurumlar ve normlar srf kendi alarndan nemlidirler. Sloganlar da yledir. rnein : "Ne Mutlu Trkm Diyene". Pragmatik sistemlerde ise normlar ve kurumlar yararl olduklar lde nemlidirler. rnein : "Her lkeye ak bir pasaport". Anglo-Saxonlar siyasi istikrar bu pragmatik dzende bulmaktadrlar. Byle bir sistemde bir muhalifi yalnzca tek bir nokta zerinde karlayp tartabilir ve grlerini kabul etmiyebilirsiniz. Fakat ideolojik bir sistemde bir muhalif btnyle muhaliftir ve grleri b t n noktalardan reddedilir. Byle bir ortamn daha fazla srtme ve tansiyon yarataca olaandr. Siyasal stilin nitelii hakknda baka bir aratrma da u ereve iinde ve u soru sorularak yaplabilir: Kii yaantsnn ne kadarn siyaset saptar ve idare eder?

ngiltere'de siyas partileraras kiisel ilikiler olaandr. Yani kii ilikilerini siyasal ballk saptamaz. Bu istikrara ve yenilie kolay geii salar. Fazla sert srtmeler olmaz. Fakat partizanln kii ilikilerini saptad toplumlarda srtmeler ve yenileme hareketleri sert olabilir. Siyasal Hatralar ve Siyasal Tarih Siyasal kltrn drdnc boyutu ise siyasal hatralardr. Siyasal hatralar geni lde siyasi tarih ve o tarih iinde yer alm olan toplumsal krizler etkilemektedir. rnein ulusal zgrlk uralar ulusal bir btnlk, bir sava bazen byk bir birlik yaratabilir. br taraftan fethedilerek birletirilmi lkelerde blnme ve i atma siyasal kltrn bir paras halindedir. talya'da insanlarn birbirlerine olan gvensizlii, olaylarn daima blc olmu olmasndadr. rnein Rnesans, bir kuzey talya orta snf hareketi idi ki kltrel bir birlik salyacana ayrc olmutur. Faizm de direnme yaratarak blc olmu, talya'da birlik kuraca yerde "ayrlk adalar" meydana getirmitir. 8 retim biimlerinin deiimi sonucu beliren ve siyasal mekanizmaya katlmak istiyen yeni snflar b t n toplumlarda grlebilir. Btn mesele iktidar sahiplerinin davranlarmdadr. Yeni snflara byle bir olanak verilirse krizin domayaca olasl kuvvetlidir. Aksi olursa katlma istiyen gruplarda atma zorunluu belirecek, ayn zamanda bir "meruiyet krizi" yaratlacaktr. Bundan byle de o toplumda iktidar mcadelesi kanl bir olay olarak benimsenecektir. Darda braklan gruplarn t u t u m u ideolojik ve sert olur. Halbuki salanacak bir katlma hakkyla bu yeni gruplarda sorumluluk duygusu salanabilir ve sert srtmelerin nne geilebilinir. Ayrca devlet out-put'u da siyasi hatra olarak siyasal kltr etkiliyebilir. (Devlet out-put'unu idari tasarruf, devlete retilen karar ve eylemler olarak niteleyebiliriz.) Devlet out-put'u iki trldr 9 a) b) Szma (penetration) Datma (Distribution)

Halka inme, vergi toplama, kanun uygulama szma olarak tanmlanabilir. Bu szma eksikse ya da zorbaca gerekletiriliyorsa o zaman halkta da bir yabanclama ve bkknlk belirir. Refah devleti kanalyla, progresif vergiler usulyle datm, tam ve adil deilse, ya da siyasal sistem byle bir datm ngrmyorsa halk idarecilere ve elite kar bir gvensizlik duyacaktr. Bu ekilde beliren si-

yasal hatralar da siyasal kanaatler zerinde etkide bulunarak siyasal klt r n nemli bir boyutunu meydana getirirler. Sidney Verba siyasal kltr sorununu daha etrafl bir ekilde incelemek iin Political Culture and Political Development adl kitabnda baka bir yaklam nerisinde bulunmaktadr. Buna gre bir toplumun siyasal kltrn tanmlyabilmek iin birtakm kltr lleri vererek zerinde altmz sistemin bunlardan hangilerine uyduunu saptayabiliriz. Verba'nn nerdii bu l de drde ayrlmaktadr. 1 0 (1) (2) (3) (4) Milli zdeleme Vatanda zdelemesi iktidar Uygulamas Karar Alma Sreci

SYASAL KLTRN LLER Milli zdeleme: Burada en nemli sorun, kiilerin kendilerini ne lde ulusal btnln bir paras saydklarn saptamaktr. Eer toplumun fertleri kendilerini milli devletin birer yesi saymayp, bal hissetmiyorlarsa, siyasal geliim ok zdrapl ve srtmeli bir sre olarak belirecektir. Modernleen bir lkede, zellikle kitle haberlemenin younlamaya balad bir lkede, milli zdelemenin olmamas olduka zorluk karmaktadr. nk toplumun fertleri ulusal sorunlar karsnda kaygsz, ilgisiz kalp kendilerini yalnz kendi blgesel evrelerine ve ilksel kurumlara kar sorumlu hissetmektedir. Byle bir durumda, ulusun iine dt herhangi bir kriz, halkta en ufak bir tepki yaratmad anda zlmesi ok g problemler domu olur. Kabile, etnik grup ball (ulusal dzeyin altndaki ballklar ulusal dzeyin altndaki kltrlere ballktr.) ulusal zdemeyi sekteye uratr. Bu durum genellikle kapal pazar ekonomilerinin, ilkel teknolojinin ve ulusal dzeyde i blm yokluunun glendirdii ayr diller, deiik kast karlar ve ayr dinler yznden meydana gelir. Bazen de egemen snflar baz gruplar kendi milletlerinden saymazlar. Byle bir durumda da ulusal zdeleme yerini i ekimelere brakr. Ulusal dzeyin altndaki yapya ballk, ulusal devlete olan ballkla atr. Fakat ekonomik gelime hzlandka, kitle haberleme ulusal dzeyde etkili olmaya baladka, kiiler ve yabanclam gruplar zamanla "subNational balln" yetersiz olduunu grrler. Bu ulusal zdeleme

ayn anda Apter'in "Political Religion" dedii siyasal totemler ve sembollerle de hzlandrlabilir." Toplumun gzlerini ulusal dzeye evirebilmek iin semboller, sloganlar yaratlr. Meksika'daki ulusal birlii salamak iin bu sembollerden bol bol faydalanlmaktayd. rnein, "Milli htill", "Tek Parti" "Devrimci Elit" gibi. Fakat ulusal ballk da, Sub-National ballkla bir arada bulunabilir. Yalnz Sub-National balln ulusal gelimeyi ksteklememesi salanmtr. rnein bir Texas'lnm kendi eyaletine duyduu ballk A.B.D. nin ulusal karlarn baltalayacak nitelikte deildir. Yalnz yeni gelien bir toplumda hzl siyasal ve ekonomik gelime iin Sub-National ballklar hzla tasfiye edilmelidir. Byle bir durumda "Political Religion" yaratmak da pek tatmin edici olmayabilir. Asl etkenlik retim ilikilerindeki modernleme ve pazar ekonomisine geilerek salanacaktr. Kiinin Vatandalar ile zdelemesi: Yukarda sz edilen ulusal zdeleme yukardan aaya "dikey" bir gelimedir. Vatanda zdelemesi ise, "yatay" bir kaynamadr. Burada sorulacak soru, toplumdaki fertlerin o toplumun dier fertlerine ve yneticilerine gven duyup duymadklardr. Yar feodal bir yapya sahip Habeistan'da Amhara Kltrnn, ailenin dnda herkesten phe etmeyi ngrdn bilmekteyiz. 1 2 Birbirlerine gvenmiyen gruplar arasnda iktidar ekimesi hrn olur, nk iktidar sahipleri gven duymadklar gruba iktidar devretmeye hibir zaman cesaret edemiyeceklerdir. Ayrca elite duyulmayan gven, elitin zor kullanmasna da yol aacaktr. Bir sanayi toplumu olan ingiltere'de ise durum tamamen aksidir. Kii ilikilerinin ok byk nemi olan bu lkede vatanda zdelemesi tam anlamyla gereklemitir. 13 Bazen de ulusal zdeleme olduu halde vatanda zdelemesi gereklemez. Tarih boyunca toplumsal bnye sert atmalarla devaml blnmse byle bir ortam doar. Franszlarn bir sz bu durumu gayet iyi belirtmektedir." H e r Fransz Fransa'y sever. Fakat dier her Fransza kukuyla bakar". ktidar Uygulamas: Siyasal kltr asndan, kiinin hkmet hakkndaki yarglar, hkmetin ne yapmasn istedii ve zellikle hkmetin ne yapmas gerektiini dnmesi nemlidir. Sub-National birimler, yani mahalli gruplar ve kltrleri merkezi kurumlardan herhangi bir uygulama beklemezler,

gzetmezler, onlar yalnzca aileleri, kabileleri ya da etnik gruplar ilgilendirir. B u n u n tersi olan bir durumda ise fert, devleti toplumsal ilikilerde bir hakem rolnde grmek ister. te ilksel gruplardan ve mahalli dzeyden bu ulusal dzeye gei, toplumsal kltrn ve modernlemenin nemli srelerinden biridir. Devlet-toplum ilikileri bazen Msr, Trkiye ve Meksika'da olduu gibi elit tarafndan topluma kabul ettirilmeye allr. Ekonomik gelimeyle kapal ekonominin snrlar krldka kltrde de belirgin deimeler olacaktr. karlar ulusal dzeyde grlmeye baladktan sonra hkmet outputlar toplumun fertleri iin bir anlam ifade edecektir. B u n u n sonucu olarak da o outputlar etkileme gerei belirecek ve bunu yapabilmek iin de siyasal katlma younlaacaktr. Baz hkmet uygulamalar kiiyi yalnz kendi yerel birimlerini ilgilendirdii srece ilgilendirir. Bu ilgiler ulusal dzeye ktnda modernlemenin nemli bir aamas gerekletirilmi olur. Bir de bu ilgilerden daha da fazla olarak kii, devletin sorunlar karsnda ne yapmas gerektiini dnebiliyorsa o zaman o toplumun siyasal kltrnn oturmu ve salam bir kltr olduunu syliyebiliriz. nk kii karlarn ulusal dzeyde grebilen ve yalnzca bununla yetinmeyip o karlar elde etmek iin hangi siyasal yollarn zorlanmas gerektiini de kavrUyabilen bir kltrn yesidir. Buna daha ak olarak aada grebileceiz. Karar Alma Sreci: Baz toplumlarda siyasal kararlarn nasl alnd byk bir ounluu ilgilendirmez. Burada kiiler, gruplar, yalnzca hkmet uygulamas yararl olacak m endiesi iindedirler. Kendilerini devlet uygulamalarna kr krne bal kiiler olarak grrler. H k m e t kararlarna katlma haklarnn olabileceinden kesinlikle haberleri yoktur. Tokugawa Japonyasnda da devletin, insanlarn banda bulunmas izah edilmez bir kurum olduu dnlmekteydi. Kiilerin byle bir ortamda ne dndklerini anlayabilmek iin onlara siyasal srete kendi rollerinin ne olduunu sormak gerekmektedir. Bu siyasal srete kendini trl nedenlerle gsz ve etkisiz gren kii genellikle merkezi kurumlara souk ve uzak kalr. Bu da sonu olarak siyasal katlmay kstlayarak hkmet uygulamalarnn etkisiz olmasn ve halka inememesini meydana getirir. Bunun ana nedeni siyasal katlma yokluu sonucu halkn talep ve dertlerinin karar alan organlara ulaamaz madr.

SYASAL TOPLUMSALLAMAYA MKRO DZEYDE YAKLAIM Kiinin ve toplumsal gruplarn davranlarn etkileyen siyasal kltre bu genel yaklamdan sonra imdi btnyle mikro dzeyde olan bir inceleme yanamyla kiinin davranlar altnda yatan nedenleri karma sorunu belirmitir. Siyasal kanaatlerin, siyasal kltrn bir paras olduunu grmtk. Kiinin siyasal kanaatlerinin de nasl olutuuna eilmitik. Bunu imdi tamamiyle mikro bir dzeyde daha sistematik bir ekilde ele almalyz. KNN SYASAL YAANTISI: ETK - BRKM - TEPK DAVRANI =

Yukarda siyasal katlmann siyasal sre zerinde ne trl etkide bulunabileceine deinilmiti. Siyasal katlma yalnzca her zaman geldiinde, sandk bana gidip oy kullanmak deildir. Siyasal katlma, siyasal tartmalara katlmak, bask gruplarna ye olmak, siyasal literatr izlemek, kanaat nderlii yapmak v.b. gibi davranlar da ierir. Bat demokrasilerinde siyasal katlma sonucu yalnz ulusal kadere hkmedecek hkmetler yaratlmaz, fakat onlara yn de verilir. Bu t r bir siyasal katlma kendini giderek hzlandrr. Bunu daha iyi anlayabilmek iin ekonomik alt yapnn oluturduu psikolojik faktrleri gz nnde bulundurarak, kii kanaatlerini oluturan ve bunun bir sonucu olarak da kii davranlarn meydana getiren nedenleri incelemeliyiz. Kiinin bu gelimesini ksma ayrabiliriz. 1 4 a) evre ve etkileri: lksel ve ikincil gruplar" b) nsann kiiliinin yaratlmas c) Kiinin siyasal davran, a) EVRE VE ETKLER

Toplumun Tipi: Toplum eer ynetici olarak geleneksel bir elit grubunun elindeyse ve siyasal gce tek balarna bunlar hakimseler ait tabakalarn siyasal sreec katlmalar nlenmeye allr. br taraftan idare ne kadar adil ve yasal, toplum ne kaadr refah iindeyse katlma o kadar az olur. nk bu durumda dzeltilmesi gereken sivri noktalar ortadan kalkm ve halkn elde etmek istedii haklar nemlerini kaybetmilerdir. 1 6

Bunlarn dnda ehirleme katlmay etkilemektedir. nk byk metropoller kitle haberlemeye aktr. B u n u n kiinin dnya gr ve kanaatleri zerinde byk etkileri olur. Ayrca ehirleme krsal blgelerden ehirlere gleri ngrr. Kendi ilksel gruplarn, evrelerini terkeden insanlar yeni muhitlerinde yepyeni sorunlarla karlarlar. Bu sorunlar zmek iin rgtler kurmalar, ayn karlar savunan insanlarla birleerek siyasal eyleme katlmalar olasl artar. Ayrca ehre g sonucu kii zerinde apraz basklar da meydana gelebilir. 17 arpaz basklar genellikle kiilerin sert, bklmez olan tutumlarn yumuatp onlara daha geni kapsaml bir dnya gr getirirler. Bu durum genellikle kiinin sert ideolojik grlerini yumuatr. 1 8 Her trl apraz etkiden uzak krsal blgelerde, kentlerden ok uzaktaki tek tek kurulmu fabrikalarda, toplumdan t a m a m e n uzak, kendi iine kapanm balk kylerinde siyasal kanaat ve tutumlar ounlukla sert ve bklmez olur. 1 9 Baka gruplarla bir kaynama, deiik evreyle iliki ve apraz bask olmad iin dnya gr genilemez, yumuamaz. Ayrca toplumdaki aznlklarn rol de katlmann ekli ve younluu zerinde byk etki salar. Gmenler ve aznlklar srekli olarak ezilme, paralanma tehdidi altnda bulunduklarn sandklarndan durumlarn daima kollarlar. Gmeni fazla olan yerlerde srekli olarak bir siyasal srece katlabilme, etkili olabilme abas vardr. Bu da siyasal katlmay artrr.
evreden E t k i

SEKS

evreye T e p k i Politikacyla Temas Skl Siyasal rgte Siyasal Litera- ye OlmaI Bagda Bulunma tr zleme Siyasal Tartma S i y a s a l Eyleme Oy Kullanma ve Katlma Seimlerde alma

Ayrca toplum ierisindeki byk atmalar ve problemler de siyasal katlmay hzlandrmaktadr. Amerikan sivil savanda katlma yzdesinin ok byk oranda artt bir gerektir. Grup yelii: Aile, Snf, Etnik : Bir toplum iersinde etnik atma ne kadar bykse siyasal katlma da o kadar fazla olur. Etnik grup kendisine ynelecek basklara her zaman kar koyabilecek bir titizlikle sarlmtr sorunlarna. Etnik grubun yesi bu titizlii ve rk uurunu her zaman tar ve o toplum iinde ne kadar fazla temsil edilirse o kadar gvenlik altnda olacan bilir. Alt snflarda genellikle katlma az olur. Bunlarda siyasal evrelerini kontrol edememe, etkili olamama inanc vardr. Bu ounlukla ekonomik gvensizlikten gelen ve endstriel toplumlara zg "Anomie" ad verilen bir sosyal hastalktr. 2 0 Ayrca alt snflar apraz basklardan daha kolay etkilenirler. nk snf bilinleri egemen snflarmki kadar gl deildir. Alt stat sbjektif etkilere ve propagandaya daha aktr. nk eitim yetersizlii, dnya grnn darl onlar kolayca etkilenebilecek duruma drmtr. Kii moral deerlerini temel olarak aileden alr. Eer aile iinde dikey sosyal mobilite gibi deiiklikler olmamsa ailenin siyasal grn genellikle ocuk da benimser. Bu zellikle alt snf ailelerinde byledir. nk ocuk grn deitirecek ekonomik ve eitim yeteneklerinden uzaktr. Hep ayn, kendi gibi dnen evrenin dna kmamtr. Byle ailelerde ocua st snflardaki gibi bir vatandalk kltr, sorumluluu alanmamtr. Bu nedenledir ki, aa snflar kaderci bir dnya grne sahipken, retim ilikilerini denetleyen snflar lke kendilerininm gibi hareket eder, siyasal sreci etkilemeyi bir hak ve grev olarak bilirler. Orta ve st tabakalara nazaran aa tabakalarda ok partili sisteme rabet daha azdr. Dnya grleri daha kat olduu iin otoriter rejimleri tercih ederler. Sosyal stat merdiveninde ykseldike hogr artmaktadr. 2 1 Hogr, toplum yaps ak ve dikey mobilite olursa gerekleebilir. Ama toplum kapalysa, tatminsizlik artyorsa alt snflar dogmatik ve sert olacaklardr. Milli gelirden alman dk pay, eitim yetersizlii, ekonomik gvensizlik, dikey hareketlilik yokluu, alt snflarn otoriteci, hogrsz ve yabanc dman olmalarn oluturur. Bunun sonucu otoriter aile kalplar, bkknlk ve bklmez, dar dnya gr belirir. 2 2 Konuma ve tartma bu tip insanlarda sabrszlk yaratr. Uzun vadeli yatrmlardan phelenir, amacna abuk varmak isterler. Ayrca ayn

snf ierisinde deiik partileri tutanlar, farkl grlere sahip olanlar da bulunur. Bunda gelir, din, apraz bask gibi faktrler etken olurlar. Byle durumlar ayn snfn insanlarn bazen solcu bazen tutucu yapabilir. Meslek ve Stat: Stat, gelir, tahsil birbirlerini karlkl etkileyen unsurlardr. Bu unsurlara sahip kiilerin kendilerine harcayacaklar zaman da ok olur. Byle bir kii kitle haberlemeye aktr. Dnyay anlamak ister. Siyasal etkinliine inanc vardr. Siyasi srece etkili olabilecek davranlarda bulunur. "Euphoria" ad verilen bu durum siyasal katlmay artrr. 2 3 Dk statlerde ise durum byle deildir. Bu durumda gelir ve eitim eksiklii, olumsuz etkilerde bulunurlar. Siyasal rgtler: Youn i blm sonucu atomize olmu sanayi toplumlarnda st yap rgtleri de younlar. Bu rgtler toplum iinde kaynamay salarlar. Bu siyasal katlmay artrr. Kii toplantlara gider, sendika ya da parti bltenine abone olur, snf bilinci gelimeye balar. Arkadalaryla rgt iinde siyasal tartmalar yapar. Etkiler ya da etkilenip grubun siyasal ideallerini benimser. yi bir tahsil daha geni grler getirecei iin bu ba zayflayabilir. Kitle Haberleme: Kitle haberleme katlmay, katlma ise kitle haberlemeyi arttrr. Kitle haberleme siyasal grleri aksettirir, kiiyle siyasal rgtler arasndaki mesafeyi ksaltr. Siyasal materyali okuyucuya ya da dinleyiciye ulatrr. Hazmettirir. Punto aranjmanlar, resimler, sreli olarak bir konuyu iliyerek kitle haberleme, bir sorun zerinde taraftar toplama faaliyetine de giriir. Kiiye "empati" diye nitelenen, kendini kendi evresinin dnda grebilme yeteneklerini kazandrarak sorunlar daha iyi kavrayabilmek olanaklarn verir. 2 4 b) ORGANZMA

Yukarda belirtilen evre kiiyi etkiler ve onda birtakm birikimler meydana getirir. Bu birikimler kiiyi ya siyasal katlma srecine sokar ya da o sreten uzaklatrr. Genellikle kii eer bir ksm katlma unsurlarn yerine getiriyorsa genellikle b t n katlma ilerini yapacak demektir. r n e i n : eer seim almalarna katlyorsa, genellikle parti propagandalarna da katlyordur. yleyse grevlilerle iliki kurmaktadr, yleyse siyasal bask grubu yesidir. Ayrca organizmada bulunan iki nemli etken de kiinin davranlarna byk lde katkda bulunacaktr. Bunlar cinsiyet ve ya etkenleridir.

Seks:
Kiinin cinsiyetinin de siyasal katlmada nemli bir rol vardr. Toplumsal koullar ekonomik bamllk, kadn eitmeyen, bir mal gibi gren toplum gr, kadn siyasal sreten genellikle uzak tutar. Bu geri kalm toplumlarn ortaya kartt bir durumdur. Fakat ileri toplumlarda da kadnlar genellikle daha ok yerel sorunlar zerinde dururlar. Kasabaya yaplacak bir okul onlar bir d politika sorunundan daha fazla megul eder. Ayrca cinsel sorunlarn kii zerinde ok etkili olabilecei ileri srlmektedir. Byle bir insan toplum hayatnda aktif olarak psikolojik boalma yollarn arar ve bu da onu siyasal katlmaya iten bir unsur olabilir Ya: Genler genellikle siyasal katlmaya nisbeten az katlrlar. Normlara ve rgtlere ilgisizdirler. Yallara nazaran i arama nedenleriyle daha fazla yer deitirir, seyahat ederler. Bu yzden evre hissi yoktur. Mahalli yaantnn scaklndan, yz yze temasndan nisbeten yoksundurlar. Gelirleri daha henz dktr. Ev, bark kurmamlarsa koruyacaklar mlkleri, karlar da pek yoktur. Bu yzden katlmalar dk olur. Ama orta yal bir adam genellikle yerlemi, belli bir stat ve meslee kavumu adamdr. Dolays ile koruyaca ok ey vardr, toplumda. Bu nedenle orta yalarda siyasal katlma artacaktr. Her tabakann, etnik grubun, rk topluluklarnn iinde ayr, ayr ya gruplarnn siyasal davran arasnda byk farklar vardr. Yallar emeklilikleri dolays ile iktisad buhranlardan daha fazla etkilenirler. Dier kiilerle olan temas eksiklii, soyutlanm olmalar, onlar bat lkelerinde sol akmlar daha fazla benimsemeye gtrmtr. c) SYASAL KATILMA

Siyasal katlma nc ksmda inceliyeceimiz bir evreye tepki halidir. Kii buna gre siyasal katkda u nedenlerle b u l u n u r : a) b) c) d) e) f) e) karlarn korumak iin, Arkada edinme, sosyal dayanma iin, Dnyay anlamak iin, eitli psikolojik tatminsizlikleri ikame etmek iin, Toplumsa kendine bir yer yapmak iin. Yabanclamak istemedii iin, Toplumda kendine bir yer yapmak iin.

Siyasal katlmann belli bal gstergeleri ise unlar olmaktadr:

Politikacyla Temas Skl: Siyasal katlmann bir unsuru idarecilerle, siyasal temsilcilerle iliki kurmaktr. Bu genellikle mektup yazma usul ile olur. Dk stat ounlukla mahalli idarelerle ve nderlerle temas kurar. Bunun tesine gemek kendilerine zor ve yeteneklerinin stnde bir durummu gibi gelir. br yandan yksek stat, gelir, meslek ve eitim sahibi toplum yeleri, ulusal dzeydeki temsilcilerle rahata ilikiler kurabilir. Seimde Oy Verme ve alma : Siyasal katlmann bu unsuru, seim propaagndas yapmak, kanaat nderliinde bulunmak, siyasal rgtn mektup yazma ve yayn ilerinde almak gibi grevleri kapsar. Kanaat nderlii ounlukla kendi snflar ierisinde tahsil d u r u m u ve stats iyi olan kiiler tarafndan yaplr. nk kanaat nderinin etkili olabilmesi dier toplum yelerinden daha yetenekli bir insan olmasyla yakndan ilgilidir. Siyasal Literatr zleme: Toplum ve dnya sorunlaryla ilgilenme bir siyasal katlmadr. Stat, gelir ve tahsilin younlatrp azaltt bu durum srasyla kanaatleri etkiler, kiinin vaziyet allarn tayin eder ve siyasal srecin dier unsurlarn benimseyip yerine getirmesini salar. Siyasal Tartma: Grdmz gibi gelir, stat ve tahsil insan siyasal materyale daha fazla amaktadr. Bu nedenle ayn statde olmayan insanlarn tartmalarnda yksek stat fikrini genellikle karsndakine kabul ettirecektir. Ya da tartma hi bir zaman bir etki-tepki niteliinde olmayacaktr. ounlukla ayn statnn insanlar birbirleriyle siyasal tartma yapmaktadrlar. Bu ortam daha fazla, kitle haberlemeye nispeten kapal, tahsil ve dnya grleri daha dar alt snflarn zararna olmakta, iine kapank, dnyalarn deitirebilecek bir etkenden m a h r u m kalmaktadrlar. Bu nedenle sol akmlarn arlk kazand lkelerde solcu aydn, kyl ve ii tabakalarna inmeyi ve onlar eitmeyi siyasal bir grev saymaktadr. Siyasal rgte ye Olma: Irk, din ve snf atmalarnn normal demokratik koullar altnda yapld lkelerde siyaasl katlmann en etkili ekillerinden biri olan siyasal rgte ye olma kii ve grup karlarnn kavranmasyla yakndan ilgilidir.

Bu karlarn kavranmas iin de gerekli olan koullardan yukarda sz edilmitir. Siyasal Eylem ve Siyasal Katlma : Siyasal davrann bu t r balca ikiye ayrlr. a) b) Kii olaylar izler, haber alr, fakat bakalarna iletmez. Duyduu ilgiyi eyleme dkmez. Kii ok aktiftir. Partizanca davranr. Oy verme bu iki davrann kesitii yerde belirir.

Bata Bulunma Siyasal katlmann genellikle varlkl kiilere zg trdr. Herkes bal olduu bask grubuna, siyasal partiye, aidat deyerek, dergisine abone olarak yardmda bulunabilir. Ama varlkllarn daha fazla bata bulunmalarnn balca iki nedeni u n l a r d r : a) Varlkllarn korunacak daha byk karlar vardr. Bu nedenle destekledikleri siyasal rgtlere daha fazla yardmda bulunmak karlar gereidir. b) Siyasal rgtler kendilerine yakn varlkllardan daima daha fazla yardm talep ederler. Yukarda sylenenlerin nda siyasal hayata en fazla u niteliklere sahip insanlarn katlaca ortaya kmaktadr. Sanayilemi tketim toplumlarnda : a) b) c) d) e) f) g) h) Bo vakti olanlar Erkekler Eitilmiler ehirleenler Orta yallar Evliler Yksek stat ve gelir sahipler; Kurumlara ye olanlar

Siyasal kanaat ve davranlarn bu ekilde mikro dzeyde incelenmesi bize siyasal katlmann hangi koullar altnda younlap, azaldn gstermektedir.

SYASAL TOPLUMSALLAMAYA MAKRO DZEYDE YAKLAIMLAR Toplumsal yap ile siyasal yap arasndaki ilikiyi temel ura alan olarak alm bulunan siyaset sosyolojisinin bu alanda iki ana yaklam modeline sahip olduunu nerebiliriz. Bunlar "atmac" ve "uyuumcu" toplumsal analiz modelleridir. ATIMACI TOPLUM YAKLAIMI Kkleri 19'uncu yzyla uzanan atmac toplum teorileri, temelde Avrupa'daki sanayi devriminin yaratt sosyo-ekonomik koullarn ve geliimlerin incelenmesine dayanmaktadr. Bu konuda en nemli yaptlar Kari Marx vermitir. Hegel'in toplumsal ile siyasal yapy btnleyici bir devlet kavram iinde biraraya getirmesi grne kar geri Feurbach, Kierkegaard, Ven Stain gibi dnrler de nemli katklarda bulunmulardr ama siyasal ile toplumsal arasndaki ayrmn kesinlikle ortaya konulmas Marx'n Hegel'i ilk eletirilerinde grlmektedir. Bu nedenle gerek bir siyaset sosyolojisinin Marx ile balad rahata nerilebilir. Toplumu dialektik bir metotla inceleyen Marx onu devaml bir ak ve geliim iinde grm ve deiimin kaynan iktisadi koullarn yaratt sosyal glerle, onlarn antitezleri olarak beliren sosyal glerin atmasnda aramtr. Byle yaparken de M.. 6. yzylda Bat Anadolulu nl dnr Heraklit'in bir derenin akp gidiine bakarak kurduu "hayatta hibirey ayn kalmaz, devaml ak ve deiim iindedir" grn 19. yzyl toplumlarna uygulamtr. Diyalektik bir gr olan bu hibireyin olduu gibi kalmad, srekli bir deiim iinde olduu gr insan topluluklarna uyguland zaman yalnzca deiimin nitelii belirtilmekle kalnmayacak fakat o deiimi salyan toplumsal dinamikler de aklanacaktr. Diyalektiin ilk kanunu u gzlem ile b a l a r : "Hibir ey olduu yerde ve olduu gibi kalmaz. Diyalektik gr asndan bakmak demek nesnelere hareket, deiim asndan bakmak demektir." 2 6 Nesnelere di-

yalektik adan bakmann "her eyi geici, gemite bir tarihi olmu ve gelecekte bir tarihi olmas gereken, balangc olmu ve bir sonu olmas gereken eyler olarak grmek demek olduunu anlyoruz." Tarihi materyalizm, bu szn ettiimiz diyalektik metodun insan toplumlarnn tarihine uygulanmasndan baka birey deildir. Marxsist retimin temelinde yatan bu metod bize, toplumun hep bugnk gibi olmadn ve belirli bir izgi zerinde ekonomik koullarn yaratt srekli bir evrim iinde olduunu gsterecektir. atan Snflar Marx kendi sosyal davran kavramn genellikle klasik iktisatlarn ama-ara yaklamndan elde etmitir. Yapt ey bu inceleme tr n ekonomik evrenin dna kararak b t n bir sosyal sistemi inceleyen bir yaklam haline getirmesidir. nsanlarn madd dnyay etkileyen ve gene bu madd dnya tarafndan etkilenen bir sre ierisinde olduklarn ne srer. Bu sre ierisinde insanlarn davran retim ilikileri sonucu karlatklar ortamlardan ve bu ortamlarn getirdii sorunlar zme abalar ile aklanabilir. Deien alt yap kendine zg bir st yap deiikliini gerekletirecek, hukuk, siyaset, kltr yeni boyutlar kazanacaklardr. Kiinin davrann etkileyecek olan bu yeni boyutlar toplumdaki retim ilikilerinin birer r n olduklarndan toplum u n siyasal kltrne de yn verecekler, deien retim ilikileri ile birlikte kltr ve davran kalplar da deiecektir. Siyasal yapnn toplumsal sosyo-ekonomik koullarn st yapya yansmas eklinde belirdii bu determinist yaklamda deimenin dinamii retim ilikilerinin yarataca sosyal glerde yatmaktadr. Marxist anlamda snf atmalar kar atmalardr. Ortak karlarn bilincine varm, ortak kltr kalplarn paylaan, snf adn verdiimiz bu sosyal glerin birbirleriyle yaptklar kar atmas toplumdaki srekli deiimi salyan itici gtr. Geleneksel ve kapal pazarc tarmsal toplumlarda siyasal yap geleneksel glerin paylalmayan iktidar olarak belirir. retim ilikileri kapitalist, pazar iin reten tarm sayesinde deitike feodal sistem zorlanacak, yeni retim ilikilerine uyamyan toprak soylular snf iktidardan giderek uzaklaacaklardr. Pazar iin retim sonucu zellikle ehirlerde bir ticaret burjuvas doacak ve bunlar giderek ekonomik hayata egemen olacaklardr. Ayrca tarm fazlasnn sanayi yatrmlarna dnmesi zerine tarm ve ticaret burjuvazisinin yansra bir sanayi burjuvazisi de doacak ve bunlar kendilerine artk dar gelen geleneksel kalplar ykp yeni retim ilikilerine egemen olan snflarn iktidarn kuracaklardr. Yine Marx' zetle vermeye devam edersek b u r j u v a devrimi

sonucu iktidarn paylald parlamenter sistem burjuvaziye hizmet eden bir siyaasl yap olarak ileyecek, bu arada gelien teknoloji ve sanayilemenin diyalektik sonucu, kapitalizm kendi antitezi olan Proletarya snfn meydana getirecektir. Bu anlamda kapitalist gelime burjuvaziyi kendi "mezar kazcs" durumuna drmtr. Daha sonra Lenin'in de teoriye katks dorultusunda Politik bilinli proletarya kendi partisinin nclnde rgtlenecek, burjuvaziye ve "burjuvazinin iktisadi egemenliinin silhl bekisi olan devlete" kar kacaktr. 2 7 Bu ekilde burjuvazinin antitezi olarak beliren proletarya, makinann ve kapitalin emee egemenliine "proleter devrimle" son verecek ve retim aralarn ele geirecektir. retim ilikilerinin egaliter bir dzeye ulamas ile toplumda kar farkllamas kalamayacak, bunun bir sonucu olarak da kar atmalarn yanstan snflar ortadan kalkacaktr. kar atmas olmayan, snfsz bir toplumda "egemen snflarn kt bir bask arac olan devlete" de artk gerek yoktur ve bu nedenle gerek bir komnist toplumda devlet grlmeyecektir. Marx'n retim ilikilerini yanstan snflarn kar atmas ile kurduu deiim modeli gnmze kadar topik bir model olarak kalm, bir ok dnr ve teorisyen tarafndan gelitirilmi ve deiime tabi tutulmu, uygulanmak istenen toplumlarn sosyo-ekonomik niteliklerine gra yeniden yorumlanmtr. Fakat atmann ve dolaysyla deiimin kayna olan retim ilikileri ve ekonomik karlar ve onlar yanstan snf atmalar, deimez bir evrensel kural olarak atmac toplum yaklamlarnda ana unsurlar olarak kalmlardr. SOSYALST TOPLUMA YNELMEYEN ATIMACI MODELLER Uyuumcu modelin tam bir kart olan atmac modeli Marxist ekoln dnda baz dnr ve teorisyonler de kullanmaktadrlar. Bu alanda siyasal sistemin temelini grup atmasna oturtan Earl Latham'dan iktidar oluumunu kiiler, kurumlar ve gruplar aras Etki-tepki ilikileri ile izah eden R. Dahl'a ve snflar aras atmann kanlmaz olarak snfsz topluma ulaacan kabul etmeden, snf atmasnn kapitalist bir toplum ierisinde srekli olarak bulunabileceini neren Dahrendorf'a kadar bir ok teorisyen ve siyasal bilimciden sz edilebilir. 28 Bu t r dnrlerin teorilerinde, snf toplumu grnmn koruyan toplumlarda, snf kavram Marxist retideki zel mlkiyetle olan ban kaybetmi ve toplumda yeni iktidar unsurlar, modern snflar belirmitir. rnein, Marx'da ngrlen zel mlkiyete sahip olmakla mlkiyeti kontrol etme ayniyeti toplumda gelien teknoloji ile beliren bir ynetici snf tarafn-

dan paralanm ve mlkiyetle kontrol ayrlmlardr. Bu yeni hizmet snfnn, yani mlkiyete sahip olmadan onu kontrol eden snfn belirmesi ile toplumda g dengesi deimi ve Marxist anlamn dnda bir atma t r olumutur, Marxist anlamda snf atmasnn dnda siyasal sistemi iletecek buna benzer pekok atma t r neren bu siyasal bilimciler, toplum ierisinde kiilerin t a m bir uyum iinde olabilmesi halini de, "ya bir topya, ya da dinlerin br dnya iin vaad ettikleri bir cennet" olarak grmektedirler. 2 9 atmann bittii yerde siyaset de biter demitik. Gerekten de bir toplumda herkes nasl davranlaca konusunda tek ve balayc bir kstasa sahipse o toplumda siyaset kesin olarak ortadan kalkmtr. Ama kar ve deer farkllklar sz konusu olduu srece atma kanlmaz olarak srecek, "siyasal sistem belli lde otorite, iktidar ya da nfuz'a dayanan insan ilikilerinin meydana getirdikleri srekli rgtlenme" olarak kalacaktr. M. Djilas, The New Class, New York 1957 yaptnda Sosyalist sistem iinde ve C. W. Mills, White Collar, The American Middle Classes, New York, 1951 yaptnda kapitalist sistem iinde brokrasilerin glenmesini, B u r n h a m ise, The Managerial Revolution, New York, 1941 yaptnda Entrpreneurlerin snflamasn anlatr. Yalnz, nceden de belirtildii gibi bu t r atma modellerinde atma, Marxist anlamda devleti ortadan kaldrmaya kadar varan ideolojik dzeyde yer alan atmalar olmayp iktidar ilikilerini ve iktidarn nerede toplandn inceleyen, yorumlayan yaklam modelleridir. Bylesine bir atma modeli, toplumsal deiimin ekonomik, siyasal, kltrel ve sosyal evrenin etki-tepki ilikisi ierisinde gerekletiini, atmann meru bask ile kontrol edilip kanalize edildiini ve toplumu sadece ve tek bir yne itecek herhangi bir toplumsal dinamiin var olmadn nerir. Bu anlamda bu t r atma modelleri bize bir toplumda gelimenin, modernlemenin toplumsal dinamiklerini verir. Toplumun bnyesindeki gruplarn, kurumlarn iktidar savandaki rollerini ve etkilerini inceler, atmann siyasal yapda nasl kontrol edilerek demokratik ve bar yollardan zmlenebileceini aklar. atmac modelin iinde yer alan bu iki atma tr, uyuumcu olarak nitelediimiz fonksiyonel modelin t a m kart olarak belirirler. YAPISAL-GREVSEL YAKLAIM (UYUUMC YAKLAIM) Siyasal bilimlerde gnmze kadar, Marxismin dnda, ok ynl ve geni kapsaml bir teoriye yalnz tek bir aday gsterebiliriz. Siyasal

davrana daha anlaml bir aklk getirebilecek genel nerilerle donatlm bu teori nitelik bakmndan birok ynleriyle "determinist" bir yaklama benzemektedir. nk btn toplumsal srece bir anlam, aklk kazandrabilme amac tamaktadr. Bir toplumdaki etki-tepki sistemi iindeki bir unsur kendi bana ok birey ifade edemez. Ancak onu toplum u n yaantsn srdrmesine katkda bulunan bir unsur gzyle bakarsak nemini anlamaya balyabiliriz. Buna gre siyasal parti ya da dernekler kendi balarna siyasal ve sosyolojik ynden ok anlaml deillerdir. nemleri, gerek i gerekse de uluslararas evrelerde dier kurumlarla iliki kurarak kamusal grevlerini gerekletirirken belirir. 3 0 Bu anlamda grevsel bir yaklam olan fonksiyonel yaklam uyuumcu bir toplum modeline dayanmaktadr. Toplum ierisinde yer alan bir grup, bir rol, bir norm, ya da deer, toplumsal sistemin herhangi bir ihtiyacn karlad lde fonksiyonel bir nitelie sahiptir. Yani toplumsal sistemin aksamadan ilemesine katkda bulunmaktadr ve bu katksn salamad zaman sistemin o alandaki ihtiyalar cevapsz kalacaktr. rnein eski in'de erkek ocuun evlendikten sonra baba evinde yaamaya devam etmesinin ve onun ocuklarnn da ayn adeti srdrmelerinin toprak dalmn nledii ve aileyi gl kld iin grevsel bir nitelii vardr. Belirli bir sosyal ya da siyasal sistemi incelerken, fonksiyonalist yanam, bir davran kalbnn nasl meydana geldiini deil, sistemi bi btn olarak yaatmada o davran kalbnn ne gibi bir rol olduunu inceler. rnein, poligamist bir toplumda, poligamiyi normal bir monogamik topluma gei sreci iinde bir aama olarak deil, fakat poligaminin o toplum sisteminin ilemesine ne gibi katklarda bulunduunu inceler. Bu konuda Radcliffe-Brown yle demektedir :"Bir sua verilen ceza, ya da bir cenaze treni gibi tekrarlanan hareketlerin fonksiyonu b t n bir toplumun hayatnda oynad rol ve bu rol ile sistemin devamn salayacak katkda bulunmasdr." 3 1 Bir toplum sisteminin yapsn meydana getiren roller, normlar, toplumun kltr, bu kltrn yaratt deerler, guruplar ve kurumlar, fonksiyonel teoride sistemin ayakta durmasn salayan bir uyuum iindedirler. Byle bir uyuumu salamada yardmc olan yapsal unsurun bu uyuuma katks onu toplum yaps ierisinde yokmu varsayarsak meydana kacaktr. Byle bir anlay iinde olan fonksiyoncu teorisyenler bu noktadan hareketle kanlmaz olarak toplumsal sistemin bal bana bir b t n tekil ettii grne varmaktadrlar. 3 2 Byle bir btnleme ise btn tekil eden unsurlardan birinde oluabilecek bir "uyuumu salama yeteneksizlii" sonucu btn sistemi etkileyecek, sistemin dier unsurlar da eitli llerde deiiklie ura-

yacaklardr. Yani fonksiyonunu yapamayan unsur tarafndan etkilenen sistem, uyuumu tekrar salamak iin bnyesinde yeni bir ayarlamada bulunacak ve bu da sistemin krizi zmlemedeki tepkisi olacaktr. Bylesine bir etki-tepki ilikisi btn unsurlarn dayanma halinde bulunduu siyasal ve sosyal sistemin ilevsel gcn ve b t n n etkileyebilecek bir nitelik tadndan ve her deiiklik geiren unsur sistemin ileyiinde grevli dier unsurlar da etkileyeceinden, uyuumcu toplum modelindeki deiimler ancak makro dzeyde, geni kapsaml sistem analizleri ile aklanabilmektedir. Uyuumcu Toplum Uyuumcu toplum, kendini meydana getiren unsurlarn tam bir uygunluk ierisinde birbirlerini tamamlayan ve btnleyen grevsel nitelikler tad bir toplumdur. Toplum btnln meydana getiren her unsur o btnl salayc ve sistemin ilemesini srdrc bir fonksiyonu gerekletirdii srece toplumsal uyuumu da salamaktadr. Bu anlamda toplumsal uyuumu ve dengeyi salamak o unsurun sistemin kurgusu iindeki grevdir. Radcliffe-Brown ve Malinowski'nin ncln yapt ve T. Parsons, E. Shils, R.K. Merton, Marion Levy, gibi siyasal bilimci ve teorisyenlerin gelitirdii fonksiyonel yaklam, 3 3 bu uyuumcu toplum modelini btn ve dengeci bir sre olarak yorumlayan ve toplumdaki rolleri, normlar, kurumlar bu uyuma hizmet eden unsurlar olarak izah eden yaklamdr. Bu anlamda nedensel bir yaklam olan fonksiyonel yaklam, neden ile tepki arasndaki ilikileri tanmlamak amacndadr. rnein Amerika'daki "Boss-politics" oluumunu fonksiyonel bir yanamla incelersek bunun Amerikan sosyal yapsnn karlayamad ihtiyalara bir cevap olarak belirdii sonucuna varrz. Yani Amerikan meru rgtsel yapsnn fonksiyonel yeteneksizliinin karlayamad ihtiyalar, baka bir gayri meru sosyal yapnn gelimesine yol amakta ve tatmin olmam ihtiyalar bu yoldan tatmin edilmektedir. 3 4 Baka bir ekilde belirtmek gerekirse Amerika'da "Boss-politics", Amerikan toplumundaki geni guruplarn ihtiyacn tatmin edemiyen hukuk ve siyasal kurumlara bir cevap olarak belirmitir. Bylelikle bilinli ya da bilinsiz bir ekilde tatmin edilen ihtiyalar bize belirli kurumsal yaplar ve davranlar aklamada yardmc olur. T. Parsons ve Marion Levy ihtiyalarn tatmininin b t n toplumsal sistemlerin fonksiyonel gerei olduunu nermektedirler. Onlara gre fonksiyonel sistem teorisi ana koulu iermektedir : "fonksiyonel gerekler, karlkl dayanma ve denge". 3 5 Bu anlamda sistemin fonksiyonel erevesi tamamen etki-tepki ilikisi iinde olan drt yapsal kategoriye ayrlmaktadr. Deerler, normlar, guruplar ve

roller diye ayracamz bu drt yapsal katagori sistemin ilemesinde birbirlerini tamamlayan unsurlardr. 5 6 yelerin sahip olduklar rollerden yoksun hi bir gurup olmad gibi bir gurubun paras olmayan hibir rol yoktur. br taraftan normlar tarafndan ynetilip disiplin altna alnmayan hibir gurup ve rol olmad gibi, toplumda deer kalplarndan soyutlanm gurup ta bulmak m m k n deildir. Sistemin unsurlarnn bir dayanma iinde olduu da, sistemi meydana getiren unsurlarn birinde belirecek bir deiimin sistemin dier b t n unsurlarn da etkileyecei grnde yatmaktadr. Bylece sistemin ilevsel btnln, dengesini ve dayanmasn salayan unsurlarda fonksiyonel bir nitelik bulunurken dengeyi bozacak ve sistemin ilemesini aksatacak bir katk ise disfonksiyonel olarak tanmlanmaktadr. 3 ' Baka bir deyile sistem ierisinde yer alan unsurlardan biri nicelik ya da nitelik bakmndan bir deime gsterdii takdirde btn dier unsurlar da bu deiimden etkilenecek ve sistem ya ilevsel kalplarn deitirecek ya da disfonksiyonel (yani sistemin ilemesindeki roln artk yapmayan) unsur disiplin altna alnacak ve sistemin dengesi salanacaktr. Byle bir etki-tepki sreci ierisinde sistem, uzlatrc, birletirici, mutabakat ve yumuak bir ifade kazanmakta, deiim ancak herhangi bir nedenle sistemin ileyiine ve uyuumuna artk yardmc olamayacak unsurlarn ortadan kaldrlmasyla gereklemektedir. Bu anlamda uyuumcu modelde siyasal ve sosyal yapy meydana getiren unsurlarn birbirlerini btnleyici, tamamlayc ve ahenk salayc bir ekilde dayanmada bulunduklar gr, analiz t r olarak toplumsal yapdaki atmay ele alan atmac modelin kart olarak belirmektedir. nk atmac modelde deiim ve geliim, retim ilikileri sonucu farkl karlar savunan guruplarn ya da snflarn sistemi zorlamalar ve yeniden kendi lehlerine kurmalar ile gereklemektedir. Uyuumcu modelde ise sistem artk kendine uymayan ve uyuumu salama yeteneini kaybeden toplumsal unsuru bnyesinden atarak deiime gitmektedir. Fonksiyonel yaklam teorisi yalnzca bir nedensel kurullar dizisi olmayp sosyal sistemlerin rol yaplarna nem veren bir incelemedir. Bu anlamda fonksiyonalizmin Marxismin bilinli bir kart olduu sylenebilir. Her iki teori de elde edilen faktrleri daha iyi bir ekilde aklayabileceklerini iddia etmektedirler. Fakat Marxism dikkati snflar arasndaki kkl atmaya ekmekte ve bunu ekonomik determinizmin elik kanunlarnn meydana getirdii temel siyasal unsur olduunu belirtmektedir. Fonksiyonel teorici ise toplumun rol yapsndaki temel uyuuma dikkati

ekmekte ve bunun b t n insan toplumlarnda duyulan ihtiyalara cevap olarak beliren davran kalplarnn sonucu olduunu belirtmektedir. Marxist, rol yapsndaki uyuuma, ekonomik tabann yaratt ideolojik st yapdaki ortak karlar gzyle bakmaktadr. Fonksiyonalist ise Marxist terminolojideki "atmaya" toplumdaki gerilimleri hafifletecek ve bu ekilde toplumun shhatli bir ilevsel nitelik kazanmasn salyacak unsur gzyle bakmaktadr. Prof. G. Almond ve Coleman'a gre siyasal sistem bu anlamda btn bamsz toplumlarda bulunan meru fizik gc uygulayarak ya da uygulamakla tehdit ederek toplumsal kaynama ve adapte olma fonksiyonlarn gerekletiren karlkl etkiler sistemidir. atmac model, uyuumcu modelden "iktidar" kavram bakmndan da ayrlmaktadr. Uyuumculara gre "iktidar" toplum ierisinde ahengi ve harmonoyi salarken, atmac modeli kullananlarda "iktidar" kimin elindeyse ona hizmet eder. Fonksiyonel yaklam toplum ierisinde btnleme (integration) ve mutabakat (consensus) ve deerlere saygya arlk verirken, atmac yaklam blnmeye, atmaya nem vermektedir. Uyuumcu modelin kritikleri bu modelin deiimi aklayamayacan ne srerler. Fonksiyonel model, atma yerine dayanmaya nem verildiinden uyuum zerine kurulmutur ve bu nedenle toplumsal deiimi aklayabilecek yetenekten yoksundur. Eer bir sistem ierisinde unsurlarn var olu nedeni birbirlerini desteklemek ve tamamlamak iinse atma yoktur ve bu unsurlarn hi biri deiimi salyacak niteliklere sahip deildir. Bu nedenle fonksiyonel bir yaklam kendi bana toplumsal dzenin deiimci kkenlerine inemez, ancak ve ancak toplumsal dzenin nasl muhafaza edildiini anlatabilir. Halbuki toplum, hakknda bir defa yorum yaplabilecek statik bir grntden uzaktr. Her an bir deiim iindedir, bymekte ve gelimekte, deitike de yeni sorunlara almakta, onlar zmleme problemleri ile uramaktadr. Bu iddialara kar Uyuumcu ve Marksist olmayan atmac model yaklamclar da geni sistem analizleri ile deiimin dinamiini yakalamaya alrlar. UYUUMCU VE SOSYALST TOPLUMA YNELMEYEN ATIMACI TOPLUMDA SSTEM ANALZ MODEL Toplumlarn siyasal ve sosyal dzenlerinin srdrlmesini, gelimesini ve ilerlemesini salyan dinamiin esasn meydana getiren toplumsal etki-tepki ilikilerine bilim alannda byk sistem analizleri ile eilinmektedir. 3 8 Byle bir sistem analizi, etki-tepki, ya da toplumsal talep ve

destek olarak oluan girdilerin siyasal yap tarafndan szlp tekrar topluma, kt olarak intikal ettirilmesi srecini ve dengesini ierir. Siyasal hayat, gayet karmak bir sre sonucu bu "girdi"lerin "kt" haline dntrld bir sistem iinde yerini alr. Bu anlamda siyasal hayat, belirli bir evrenin iinde yer alan ve bu evrenin etkilerine ak olup kendisi de bu evreyi etkileyen bir davran sistemidir. Bir toplum ierisindeki siyasal ilikiler ve hareketler bir davran sistemi meydana getirirler. Ayrca siyasal hayat dier toplumsal sistemlerden analitik olarak ayrabilsek bile onun biyolojik, psikolojik, fiziki ve sosyal evrenin etkisi altnda olduunu ve bu evrelerin iinde yer aldn unutmamalyz. Siyasal sistem bu anlamda ak bir sistemdir. nk dier sistemlerin etkilerine ak olduundan onlardan akp gelen olaylar ve basklar sistem yelerinin davranlarn etkileyecek koullar meydana getirmektedirler. Ayrca toplumun etkisi ne olursa olsun yaamaya devam edebilen sistemler toplumsal etkileri karlayabilecek kapasite ve yetenekte olan sistemlerdir. Bu "respond" yani "cevap" kapasitesi, sistemi, iinde bulunduu yeni koullara adapte edip, yaamasn salayan bir unsurdur. Toplumdaki sosyo ekonomik koullardan kaynaklanan birikimler ve talepler "istekler" halinde siyasal sisteme ulatrlr ve bunlar "girdi" olarak sistem tarafndan szlr. Bu girdiler, sistemin yarataca ktlarn hammaddelerini tekil ederler. Bu anlamda girdiler bir siyasal sreci harekete geiren kvlcmlardr. Toplumsal Girdi "Girdiler" toplumda beliren deiik retim ilikilerinin ve sosyo ekonomik gelimelerin oluturduu talep ve desteklerdir. "Girdileri" gznnde bulundurmadan toplumun belirli blmlerinde olan davranlarn siyasal sistemi nasl etkiledikleri aka izlenimlenemez. "Girdiler" bu anlamda siyasal basky meydana getiren ve evrenin isteklerini, deer yarglarn, davranlarn yanstan toplumsal talep ve desteklerdir. evresel etkiler ve koullar "girdiler" aracl ile siyasal sistemin ilemesine ekil verip deitirirler. "Girdiler" nceden de belirtildii gibi iki trden meydana gelmektedir. a) "Talepler": siyasal sistemi zorlayan ve toplumda beliren deiik koullar sonucu siyasal sistemi koullara uydurmak isteyen basklardr. b) "Destekler": siyasal sistemin ileyiinden m e m n u n olan toplumsal unsurlarn koullarn deimemesi iin yaptklar basklardr.

KARAR ALMA SREC

) c
Q

K T DAR

SYASI

T PARTLER
A A

o. ce u>.

<>

TEMCLERN IKARLARIN

VE ELENMES

KATILMA VE GNDERME

TEMSLC

?
V

A
BASKI URUPLARI

TOPLUM VE HTYALARI

)
RETM LKLER
EKL 1

Siyasal kt "Girdi"lerin sonular "ktlar" yaratr. Bunlar siyasal yapnn kararlar ve uygulamalardr. "ktlarn" nemi yalnzca siyasal sistemin bir parasn meydana getirdii byk toplumdaki olaylar etkilemeye yardmc olmasnda deildir. Bu etkileme sonucu, tekrar siyasal sisteme yneltilen toplumsal "girdf'leri de etkileyip deitirirler, nitelik kazandrrlar. Bu "girdi"lerin ve "kt"larn sistem ierisinde nasl tandklarn ve hangi srelerden geerek bir sonuca vardklarn daha iyi anlyabilmek iin sistemdeki ana etki-tepki ilikisine bakmalyz. Aada da grld gibi I'inci aama toplumu etkileyici "kt" oluumu ve onun idari ve yarg organlaryla topluma indirilmesidir. 2'inci aamada toplum ierisinde bu "ktnn" yaratt response oluumunu

bulmaktayz. Bu response 3'nc aamayla evrenin tepkileri hakkndaki bilgiyi siyasal yapya gndermektedir.

ETK_ TEPK

SRECNN

DRT

AAMASI

EKL 2

Son olarak drdnc aamada siyasal yap evrenin birinci aamadaki "ktya" gsterdii respons'a tepki gstermekte ve b u n u n sonucu yeni bir "kt" oluumu topluma tekrar gnderilmektedir. (tekrar-I'inci aama) Tm siyasal unsurlar da sistemin birer paras olarak sistemin t m n kapsayan etki-tepki ilikisi iindedirler ve yukarda ana boyutlar verilen sistem ileyii ierisinde toplumsal zorunluluklarn yaratt talep sonucu "kt" olarak siyasal, sosyal ve ekonomik yapya ularlar. Siyasal, sosyal ve ekonomik yap yaratt siyasal birikimleri ve dier rgtlerin bu "girdilerini" yani etkilerini oluturup bir sonuca balyarak tekrar topluma "kt" olarak verir. st yapnn bu "kts" toplumun tekrar "girdisi" olur. Bu "girdiyle" belirli bir ynde etkilenen ve deien toplum yeni sorunlara tepki olarak, kurumsal kanallar aracl ile, yeni bir "kt" gelitirir. Bylece bu dairevi etki-tepki sreci devam eder. Byle bir etki-tepki ilikisi iinde bulunan sistem, deiimini grld zere bir btnleme ierisinde tamamlyacak ve sistemi meydana getiren her unsur sistemin ileyiinden sorumlu dier btn unsurlar da etkileyen grevsel bir yapya sahip bulunacaktr.

DPNOTLAR Dahi, R Modern Political Analysis, Prentice Hail, Inc., Newjersey, 1964, S. 72-73 Ycekk A.N., st Yap Olarak Siyasal Davran, SBF. Dergisi, Cilt 24, Say 4, S. 177 3 L. Pye., S. Verba, Political Development and Political Culture, Princeton, 1965. 4 Ibid., S. 519-21. 5 nce grp tanmlama yerine, insan bazen nce tanmlayp, ona gre grr ve alglar. Sempati, antipati, ihtiras, g u r u r gibi psikolojik etkiler. 6 Pye, Verba, Op. Cit., S. 521-25. ' Ibid., S. 544-50. 8 Brezezinsky, F Totaliter Diktatrlk ve Otokrasi, Sevin Matbaas, Ankara, 1966, S. 14. 9 Pye, Verba, Op. Cit., S. 537-41. 10 Ibid., S. 527. 11 Apter, D., The Politics Of Modernization, Univ. of Chicago Press, 1965. 1 2 pye, Verba, Op. Cit., S. 535. 13 1963'de meydana gelen Profumo skandali ngiltere'de kiinin kiiye duyduu gveni gstermesi bakmndan ilgintir. Mac Millan kabinesinin harp bakan olan Profumonun iliki kurduu kiralk bir kzn ayn zamanda Sovyet ateemiliterinin de arkada olduu meydana knca ingiliz kamuoyu meseleyi byk bir casusluk olay olarak grd. Alan meclis soruturmasnda Babakan Mac Millan Profumo ile yapt kiisel bir konumadan sonra Profumonun btn meseleyi inkr etmesi zerine meclis krssnden btn olay yalanlyarak ve kabine arkadann masum olduunu syleyerek savunmasn yapt. Bu kukusuz duyulan gvenin derecesini gsterir. Ama Profumo iki gn sonra, basnda kan aklamalar karsnda daha fazla direnemeyerek sulamalarn doru olduunu itiraf etti ve istifasn verdi. Kukusuz sularnn en by babakann yalanc d u r u m u n a sokmu olmasyd. 14 Lane, R., Political Life, Glencoe, Free Press, New York, 1965. 15 lksel guruplar aile, kabile, yakn evre gibi guruplardr. kincil guruplarn iine gnll kurulular, bask guruplar, kiinin ekonomik ve mesleki evresi gibi guruplar girer. 16 Lane, R Op. Cit., S. 17. 17 Kiinin kendini zdeletirdii bir gurubun deerlerinin dnda kalan deerlere almas. rnein: Byk kentteki bir burjuva evine almaya giden sofu bir kyl kadnn yava yava burjuva deerlerine almas. apraz bask sivrilikleri yok eder, kararszlk sonucu tarafszlk ve katlmama yaratr. 18 Lipset, S., Siyasi nsan, Siyasi limler Trk Dernei, Sevin Matbaas, Ankara 1964 S. 188-200. 19 Ibid., S. 94. 20 Lane, Op. Cit., S. 166-169. 21 Lipset, Op. Cit., S. 102-104. 22 Ibid., S. 96-102. 23 Lane, Op. Cit., S. 148. 24 Ayrntl Bilgi iin Bkz. Lerner, D,, Passing of the Traditionel Society, Free Press, Glencoe, 1958. 23 Lane, Op. Cit., S. 117. ES Politzer, Felsefenin Temel lkeleri, Sol Yaynlar, Ankara, 1966. S. 94. ^ Engels, F. (ev. Kenan Somer) Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, Sol Yaynlar, Ankara, 1967, S. 247.
2 1

28

Dahrendorf, R Class and Class Conflict in Industrial Society, Stanford Univ. Press, California, 1961. Latham, E., "The group Basis Of Politics" APSR, June, 1952. Dahi, R Modern Political Analysis, Prentice Hail, New Jersey, 1964. 29 Baykal, D., Siyasal Katlma:, Bir Davran ncelemesi Sevin Matbaas, Ankara 1970, S. 11. 30 Almond, G., "A Developmental Approach To Political Systems," World Politics, Jauary 1965, S. 183-214. 31 Radcliffe Brown, Structure and Function in Primitive Society, 1952, S. 180 32 Merton, R. K., Social Structure, Glencoe, 1957, S. 28 33 Fonksiyonel yaklam siyasal bilimlere biyolojiden gelmitir ve sosyal bilimler zerindeki etkileri 1922 yllarnda Malinowski'nin "Argonauts Of the Western Pacific" ve Radcliffe-Brown'un "Andaman Islanders" adl incelemeleri ile balamtr. 34 Edvard, M.S., "Machine Political", Encyclopedia of the Social Sciences, IX, 659 a. 35 Marion, Levy., Tle Structure of Society, Princeton 1952, S. 149 Parsons and Shils, Toward a General Theory of Action, Cambridge, Mass, 1951, S. 107. 36 Talcott Parsons, "General Theory in Sociology", in R.K. Merton, Leonard Broon, Leonard. S.C. Jr. (eds.) Sociology Today, New York, 1959. 37 G. Almond, "A Developmental Approach to Political Systems", World Politics, January, 1965, S. 187. 38 rnein Bkz. David, Easton, A Systems Analysis of Political Life, J. Viley and Sons, New York 1965. L. Pye, "Typologies and Political Development" IPSA, Seventh World Congress, Brussels, 1967, S. 3. D. Apter, "Why Political Systems Change?" Goverment and Opposition, Vol 3, No 4, 1968. R Dahi, Modern Political Analysis, Prentice Hail, Newjersey, 1964.

BLM

III

TOPLUMSAL DEM VE MODERNLEME

GELENEKSEL VE SANAYLEM TOPLUMLARIN NTELKLER

Genel olarak ekonomik ve sosyal geliimden anladmz geleneksel bir toplumun, modern bir sanayi toplumuna dnmesi srecidir. Geleneksel toplum tamamen tarmsal bir tabana oturmu ve retim ilikilerinin feodal bir yap ierisinde srdrld kaderci bir kltrn ve paylalmayan tekelci bir iktidar meydana getiren toprak aalarnn ve ruhan liderlerin egemen olduu ve yetkinin baarya deil douan verildii toplumdur. Ekonomik ve Sosyal geliim dorultusunda ise modern sanayi toplumu yatmaktadr. Yani modern sanayi toplumu, yetkinin ihtisasa ve baarya verildii ,kan, hsm ve kln ball dzeninin atomize olmu aile ve ulusal ballk dzeyine kt, ihtisasn younlat, i blmnn artt, sanayilemenin dourduu snf atmal toplumun rettii; paylalan, pluralist bir iktidar yapsna sahip bir toplumdur, ite bu geleneksel yapl toplumdan modern sanayi toplumuna gei srecini sosyal ve ekonomik gelime sreci olarak kabul edersek geleneksel toplumu meydana getiren elerin modern topluma gei gerekletike ne tr bir deiim geirdiklerini her iki toplumun niteliklerini sralyarak yle saptamak m m k n olabilecektir. Geleneksel Toplum a) b) c) d) e) f) g) h) Deime yokluu, lkel teknik, zayf retim, Yatay, dikey toplumsal hareketsizlik, Tarmsal yap ve kapal ekonomi, Feodal ve paylalmayan bir siyasal yap, Geni aile dzeni, Kaderci zihniyet ve mahalli kltre ballk, Yetenee deil, douma dayanan tayinler.

Modern Toplum a) Gelimi ekonomi, sanayi, teknoloji, ehirleme ve okur-yazarlk, b) Youn yatay, dikey toplumsal hareketlilik,

c) Atomize aile dzeni, d) ktidarn paylald bir siyasal yap, e) I blm ve ihtisasn artmas, f) Mahalli bilincin ve ilginin ulusal dzeye kmas, g) Yetenee ve baarya dayanan tayinler, h) Statik bir stat toplumundan atmac, dinamik bir snf toplum u n a gei. Modern topluma gei bu saylan elerin gereklemesi sonucu belirir ve bu gelimenin t m geni lde bir toplumsal hareketlilik, seferberlik (Social Mobilization) yaratr. Bu toplumsal hareketliliin temelinde ise ekonomik gelimenin salad iblm ve ihtisaslama yatmaktadr. I blmnn ve ihtisaslamann meydana getirecei hareketlilik ve ekonomik kar farkllamas geleneksel toplumdaki deiim yokluunu paralayan dinamizmi salyacaktr. blm ve htisaslama Siyasal hareketlilik ve siyasal katlma, modern siyaseti geleneksel siyasetten ayrr. Geleneksel toplumda insanlar hsmlk balarna gre birbirlerinden ve merkezden uzaklamlardr. Kapal pazar ekonomisi iinde kaldklarndan bilinleri ve ilgileri ulusal dzeye kmam, ekonomik karlar mahalli dzeye baml klnmtr. Geleneksel toplumun tarma dayanan ekonomik taban ve kapal pazar ekonomisi iinde kendi rettiklerini kendileri tketen insanlar, ihtisaslamaktan ve iblmn salamaktan ok uzak bir yaant iindedirler. lkel bir teknolojiye dayanan tarmsal retim, yaama savan yalnz topraa ve doaya kar veren ve bunun dnda hi bir yetenei ve bilgisi olmayan, atalarndan ne grdyse onu yapan bir insan t r yaratacaktr. B u n u n sonucu olarak kendi iinde farkllamam tek ynl bir toplum tipi belirecektir. Feodal retim biiminden kapitalist retim biimine geiin balamas ile toplum bu statik grntsn kaybetmeye balyacaktr. Makineleme ve kitle retim gelitike, toplumun yaants ok ynl ve karmak olmaya balyacak ve artk kiinin bilgisi, enerjisi ve mr bu her bakmdan paralanan y e atomize olan toplumu btnyle kavramaya, yn vermeye ve yaamaya yetmiyecektir. Bu nedenle bu karmak dnyann bir kesitiyle ilgilenmeye zorlanacak ve orda ihtisas sahibi olarak yaamak iin kendi ihtisas karl bakalarnn ihtisasndan yararlanmay renecektir, ihtisaslamann ve iblmnn yansra okuryazarlk orannda, ehirlemede, sanayilemede kitle haberleme aralarnda, kii bana den milli gelirde meydana gelen artlar sonu olarak kamu hizmeti isteklerini oaltacaktr. Bu, artk, bilincin giderek ulu-

sal dzeye ktn gsterir. lgi ve kar bilinci yresel dzeyden ulusal dzeye ktka devlet, yeteneklerini arttrp bir refah devleti olmaya zorlanacak, iktidar daha geni ve karmak, temsil yetenei daha yksek kadrolarn eline geecek, toplumda younlaan talepler ve yeni gelien toplumsal glerin meruiyet savalar sonucu siyasal katlma ve siyasal hareketlilik artacaktr. Bu siyasal hareketlilik sonucu toplum rgtlenmeoluumunu younlatracak ve Siyasal Davran b t n bu gelime sonucu yeni boj utlar kazanacaktr. Genelde byle bir geliim gsteren toplumsal kalknma ve modernleme sreci eitli yaklamlarla ele alnp incelenebilir. MODERNLEME TEORLER : AMPRK VE ANALTK YAKLAIMLAR amzda siyasal bilimcilerin ura alanlarndan ve nemlilerinden biri toplumlarn modernleme sreleri ve bu srelerin saptanmas ve llmesi iin oluturduklar yaklamlar ve ok eitli yaklamlar kapsayan modernleme incelemeleridir. "Modern toplum" kavramnda da endstrileme, ehirleme, okur yazar yzdesi gibi nitelikler aranmaktadr. Kukusuz bu deikenler teker teker incelendii gibi modernleme srecini etkileyecek nitelikteki deikenlerin karlkl etki ortam iinde topyekn deerlendirilmesi de genellikle rastlanan bir yaklamdr. Modern toplumu, ada yeteneklerin doruuna ulam bir toplum olarak alrsak, toplumdaki kapasitenin ve yetenein llebilmesi iin iki ana yaklam olduunu kabul edebiliriz. Bunlardan birincisi "ampirik yaklam" ikincisi ise "analitik" yada 'developmental" diye isimlendirebileceimiz yaklamdr. Birinci tre giren incelemeler, sz konusu toplumda, kii bana den doktor saysndan, kii bana tketilen elektrik ya da kmr miktarna, Kii bana den uluslararas haberleme saysndan mill gelir dalmna kadar geni bir alan kapsamaktadr. Ayrca ehirleme, okuma yazma, endstrilemenin younluu, kurumlarn nitelii ve fonksiyonel yaps da ya ayr ayr, ya da bir btn tamamlayan unsurlar olarak toptan ele alnmakta ve bylelikle toplumun modernleme srecinin hangi dzeyinde olduu saptanmaya allmaktadr. Analitik yaklamda ise toplumun i dinamiklerine eilinmekte ve geni kapsaml sistem incelemeleri yaplmaktadr. Sistemin kriz kaldrma kapasitesi nedir, toplumsal kurumlar sistem ierisinde fonksiyonlarn ne lde salyabilmekte ve ne lde etkili olabilmektedir, devlet-toplum

ve toplumsal snflar arasndaki uzlama nasl salanmakta, talep-yaptrm (information-coercion) dengesi ne lde yaratlabilmektedir? rnein : iki toplum arasndaki modernleme farkn anlamak iin her iki toplumdaki bask guruplarnn saysn aritmetik bir hesaplama ile saptamann pek kesin bir aklk getirmeyecei tahmin edilebilir. Bask guruplarnn daha az sayda olduu bir toplumda bu guruplar eer sistemin ileyiine nemli katkda bulunabilmekteyseler yaptklar grev, modernleme srecinde ok sayda fakat etkisiz bask guruplarna sahip topluma nazaran daha etkili olacaktr. Bu nedenle geni kapsaml sistem incelemeleri olan makro dzeydeki yaklamlar toplumu btn kurumsal, kltrel ve fonksiyonel yaps ile bir t m olarak ele almaktadr. Toplumlarn kurumsal, kltrel ve ideolojik yaplar o toplumun st yapsn meydana getirdiklerine gre modernleme srecine yeni bir k getirebilmek iin o toplumun tarihi sre ierisinde belirlenmi alt yap kurumlarna eilmekte de yarar vardr. rnein, toplumun deerlerine yn veren unsurlardan siyasal kltr ve siyasal stil zerinde nemle durulmutur. Fakat bunlar da alt yapdan yani retim ilikilerinden etkilenen ve ondan kaynaklanan unsurlardr. Burada deinilen "nedensel" yaklam ite toplumsal gelimenin ana nedenini meydana getiren alt yapnn aratrlmasdr. Toplumlarn hangi geliim izgilerinden ilerlediini, neden deiik ideolojilere yneldiini, ne gibi farkl aamalardan getiini ve b t n bunlarn temelinde hangi glerin yattn baz siyasal bilimciler sistemanalizci bir yaklamla aklama abasndadr. Modernleme sreci ierisinde de deiik toplumlarn endstriel toplum yapsna farkl yollardan ynelilerinin nedeni kendi bnyelerinin yaplanmasnda yatmaktadr. Demek oluyor ki modernleme srecine toplumun kurumsal grnts, kltr yaps ve ideolojisi hakim olmakta ve modernlemenin lokomotifi olma grevini stlenmektedirler. Fakat toplumun kltr yaps, kurumsal grnts, ideolojisi gibi kurumlarn ne gibi gler hangi ortamlarda gerekletirmektedirler? Bu suale cevap verebilmek iin toplumun sosyo-ekonomik yaplanmasna eilmek gerekir. Neden bir toplumun kaderine tepeden inmeci bir asker brokrat elit ve toprak soylusu koalisyonu hakim olurken dier bir toplumda snf atmasn dengeliyen parlamenter b u r j u v a demokrasisi hakim olmaktadr? Bu konulara bir nceki blmde ele aldmz sistem analizleri ile etraflca deinilmiti.

Modernlemeye giden yolu, ya da modernlemede ulalan dzeyi geni kapsaml ve btnc sistem analizleri, atmac ya da yapsal-grevsel yaklamlarla aklamann yan sra, bir takm baka ampirik yaklamlarla da modernlemenin llerini saptayabileceimizi belirtmitik. ehirleme gibi, kii bana tketilen elektrik, kmr ya da baka t r enerji eitleri gibi, eitim dzeyi, retmen says, hastahane yata, doktor says, kii bana den gelir ya da dayankl tketim mal says, kii bana den posta hizmetleri gibi, ya da eitli akla gelebilecek hayat standard lleri gibi ampirik ve daha kapsaml yaklamlar bize b i r toplumun modernleme dzeyini aklayabilecek bulgular sunmaktadrlar. Ama bu iki genel yaklamn dnda, zaman zaman ampirik yaklamlara, zaman zaman da analitik yaklamlara yaknlaabilen baz orta boy modernleme teorilerinden sz etmemiz de gerekmektedir. MODERNLEMEY AIKLAYAN ORTA BOY TEORLER Bu tr yaklamlar gnmzde siyaset biliminde ok kullanl v e rabette olan almalar ortaya atmalar bakmndan olduka baarl olabilmilerdir. rnein Modernleme srecinde "baarnn" ok nemli olduunu vurgulayan Mc. Lelland, baar hrsnn kamlanmasnn modernlemeyi salayan balca unsur olduunu ne sryor. 1 Baar duygusu ve hrs ne kadar yksek olursa toplumsal baar dzeyinin de o kadar yksek olacan vurgulayan bu amerikan siyaset bilimcisi, aratrma ve yaklamlarna da genelde l olarak farkl toplumlardaki yaygn halk hikyelerindeki "baar" ieriini veri olarak ele alyor. Ama bir baka yaklam da "baar" hikyelerinin toplumdaki modernleme srecinin dinamosu olmayp sonucu olduunu iddia eden bir yaklam. Banfield bize Kuzey ve Gney talya da yapt aratrmalarda ancak modern, sanayilemi ve baarl toplumlarn "baar" hikyeleri retebileceini kantlyor. 2 Keman alan bir ocuk resmi konusunda hikye uydurmalar istenen ve gelimilik dzeyi ok farkl olan Kuzey ve Gney talyal deneklerin uydurduklar hikyeler epeyce farkl. Gelimi Kuzey talya, keman alan ocuu baardan baarya kotururken az gelimi Gney talya denekleri duygusal, ackl ve maraz hikayeler uyduruyorlar. Bu tr orta boy yaklamlar yalnzca gnmz toplumlarna deil, fakat bu toplumlarn tarihlerine de uygulanabiliyor. rnein uygarlklarn ana beii olan Akdeniz havzasndaki gelimeleri iklim asndan 51

ya da biyoloji ve anatomi asndan ele alan yaklamlar bulabildiimiz gibi, topluluklarn ilk yerleik retimlerinde kullandklar aralar kyaslyarak modernleme farkllklarn ortaya karmaya alan yaklamlara da rastlyabiliyoruz. rnein kta Avrupasnn daha balangta Asya topluluklarna stnlk salamaya balamasn Avrupallarn pulluu kzle ekerken Asyal topluluklarn at kullanmasna balayanlar var. kzn ektii pulluk atn ektiinden daha derine iledii iin retimin kii bana Avrupa'da daha yksek olduunu vurgulayan bu yaklam deerdeki bu artn Avrupa ile Asya arasndaki kapital farkn dourduunu iddia ediyor. zel bir yelken ama sanatnn ise dou akdeniz ticaret ehirlerine akan zenginlikleri yarattn ne sren baka yaklamlar da ayn zellikleri tayorlar. Ama gnmzn orta boy teorileri bunlara kyasla ok daha aya yere basan ve saha aratrmalarna dayanan teoriler. rnein szn ettiimiz Mc. Lelland ve Banfield'den sonra ok daha hretli bir baka siyaset bilimcisi, D. Lerner "Emphaty" kavramn gelitirerek modernlemeye yeni bir boyut getirmekte. 3 "Emphaty" ufuk geniliinin yaratt bir, "kiiyi kendini bakasnn yerine koyabilme" zellii. Kii bu kltrel ve duygusal cihazlanmasm ise "kitle haberleme" yaygnlndan salyabilmekte. Kitle haberleme bir toplumda gelitike, kii kendini bakalar ve bakalarnn sorunlar ile zdeletirebilmekte, ufuk genilemekte, bilgi artmakta ve dnya klmektedir. Bu da kiiye sorunlarnn zmnde, bakalar ile olan ilikilerde evresini ve dnyay alglamakta yeni zenginlikler ve olanaklar kazandrmaktadr. Kii kendini, yakn ve uzak dnyasn, olanak ve becerilerini yaygnlaan kitle haberleme ile renmekte ve neler yapabileceine de gven duymaktadr. Baka orta boy teoriler iinde ise kurumsal yaklamlar ar basmaktadr. Bu t r teoriler iinde, bask gruplar, siyasi partiler, eitli toplumsal, ekonomik ve siyasal kurumlar teker, teker ele alnmakta, modernlemeye katklar incelenmekte ya da hangi t r bir modernlemenin sonucu olduklar irdelenmektedir. rnein E. Latham modernlemenin temel dinamiinin gurup atmas olduunu ne srmektedir. 4 Bu anlamda modernleme sreci, yalnzca bask guruplarnn, siyasi partilerin birer gurup olarak atmasyla snrl kalmamakta fakat hayatn her alannda ok daha kk, ok dah a tali kurumun, kar atmas sonucu dinamizm kazanmaktadr. 52

rnein baka bask guruplar ile ve baka siyasi partilerle kar v e iktidar atmasna girmi her hangi bir bask gurubu ya da siyasi parti iinde bile iktidar mcadelesi veren kk baka guruplar da bulunmaktadr. Buna gre t m kurumlar ve guruplar iinde ayrca kendi aralarnda atan bir sr guruplamadan szetmek mmkndr. Bir benzetmeyle aklyacak olursak sosyal, ekonomik ve siyasal hayat onbinlerce bilyenin toplanp dalmas olayn yanstan atomize bir dinamizm tamaktadr. Dahrendorf ise Marxist modele uymayan bir snf atmas teorisi ile orta boy teorilere katkda bulunmakatdr. 5 Dahrendorf'ta zel mlkiyet ve ynetim Marx'ta olduu gibi ayn kiilerin elinde olmaktan kmtr. Burjuvazinin mlkiyetini maal teknokratlar ynetmekte bu da orta snflar ortadan kaldraca yerde glendirmektedir. Sonu olarak Dahrendorf'un atmac toplumu Marx da olduu gibi snfsz toplumla sonulanmayacak fakat sonsuz bir snflar aras mcadeleyle srp gidecektir. B u r n h a m da gelien ynetici snfa dayanarak benzer bir teori gelitirmitir. 6 zellikle sosyalist toplumlarda merkezi devlet aygtnn genilemesi ve planlama rgtnn etkinlemesi orada da benzer teorilerin ortaya atlmasna yol amtr. 7 Yeni bir snf olarak ortaya kan brokratlar, sosyalist toplumlarda da "snfsz toplum" beklentilerini olduka geciktirmie benzerler. Elitler de orta boy modernleme teorilerinde nemli bir yer iga ederler. Geleneksel elitlerden modern elitlere gei bir gelime srecinin gstergesidir. Karmak kapitalist toplumlardaki yeni "iktidar elitleri"de 8 sosyalist toplumlardakinden ok daha farkl, karmak bir sanayiciler, askerler, politikaclar labirenti'dir. "Beyaz yakal" olarak bilinen hizmet sektr ve brokrasi, "mavi yakal" olarak bilinen ii sektr, modern toplumunun nemli siyasal arlkl eleridir. Ama iktidar eliti iinde her zaman kendi sosyal arlklarnca yer aldklar sylenemez. Sistemin blmc bir sistem olup olmad, yani "egaliter" (eitliki) bir ynetime sahip olup olmad baz teorisyenleri bu konuda modernleme tahlilleri yapmaya ynelmitir. 9 Daha ok anayasa hukukularn ilgilendiren bu modernleme yaklam klasik liberalizmin knden beri bir ok gelime teorisine ncelik etmitir. i haklarnn n plna gelmesi, Anayasal hak ve zgrlklerin nitelik deitirmesi, "Kerim" bir refah devleti anlay, yaratlan deerlerin daha adil dalmn salayabilecek yollarn bulunmas, parlamenter demokrasinin snrlar iinde aranmtr. Kurumsal yaklama bir baka nemli rnek ise Huntington'un yaklamdr. 1 0 Ekonomik kalknma ile siyasal ve sosyal gelime Huntington'a 53

kadar siyaset biliminde dorusal bir oran ortaya koymuken bu yaklam Huntington'la birlikte ters orantl bir sonucu dourabilecek ekilde sunulmaktadr. Buna gre gereinden hzl bir ekonomik gelimeye bazen siyasal ve sosyal kurumlar ayak uyduramamakta ve ortaya yozlam bir sistem ve kaotik bir d u r u m kmaktadr. Bu gibi durumlarda : yani kurumlar kriz zme yeteneini kaybetmilerse; toplum yeni kurumlar yaratmada glk ekiyorsa; ya da kurumlar (Hindistandaki kongre partisinin yapabildii gibi) kendilerini ve amalarn yeniliyemiyorlarsa; o zaman ekonomik gelimeyi yavalatmak tek are olarak belirtilmektedir. Sistem analizi modeline olduka yaklaan bir baka gelime ve modernleme teorisi de K. Deutsch'un "Toplumsal Mobilizasyon" kavramdr. 1 1 Bu kavram sosyo ekonomik gelimenin yaratt "harekef'i ele alr. Sosyo-ekonomik gelime yeni sorunlar, yeni sorunlar da yeni talepler dourur. Yeni talepler, yeni rgtlenmelere yol aar. rgtler kklendike kurumsal yaplar ortaya kar. Bu hareketlenme insan faktrndeki corafi (yatay) ve sosyal (dikey) hareketlilii artrr. Sistem analiz modeline ok yaklaan bir baka gelime teorisi olarak da M. Weber'in " b r o k r a s i s i n i ele alabiliriz. Toplumun st yapsal kurumlamasn Gleneksel, Karizmatik ve Rasyonel-Otoriter diye a y r u m tabi tutan W e b e r , E bunlarn her birinin farkl nitelikteki toplumlarn rn olduunu ne srer. rnein Brokrasi ona gre, rasyonel ve sanayilemi bir toplumun rndr. Weber'e gre kiilerin davranlarn anlamak iin yalnzca ne yaptklarn incelemek yeterli olmaz. Kiilerin ne gibi amalarla hareket ettiklerini de bilmek gerekir. Davran etkileyen amalar ve unsurlar bilindiinde toplum tipi hakknda da bir yargya varlabilir. rnein, eer davran geleneksel ise, yani eski davran kalplar baka yollar aranmadan aynen uygulanyor, davran iin bir neden gsterilmiyor ve kiiler duygusal davranyorlarsa toplum da ihtisasn younlamad, kapal pazar ekonomisinin egemen olduu az gelimi bir toplumu olacaktr. Fakat belirli hedeflere varmak iin kii hangi yollar seeceini biliyorsa, karlarn varmak istedii hedeflerle zdeletirebiliyorsa, davran aklc ve karc bir davrantr. Bu t m davranlar ise genelde modern sanayi toplumlarnn yelerinde grlmektedir. 1 3 G Almond ve B. Powel'de benzer bir yaklamla modernleme sorununa eilmektedirler. Onlara gre modernleme deikenleri; rollerin farkllamas, sistemin iindeki alt-unsurlarn ihtisaslamas, oalmas ve bamszlamas; adalama ve rasyonelleme olarak belirtilmektedir. 1 4 Bu modele gre toplum modernletike rol dalm oalmakta, farkllamakta ve uzmanlamaktadr. Geleneksel toplumda ise byle farkllam bir rol dalmna gerek yoktur. nk geleneksel toplum i blmne uramam, statik, tek dze bir toplumdur. Bu byle olunca geleneksel toplumda alt-siyasal unsurlarn oalmas (dernekler, siyasi partiler, bas54

k guruplar, ete.) da olanak ddr, bamsz olmalar da sz konusu olamaz. Sonu olarak da rasyonel davran kalplarn ieren adalamay beklemek hayal olur. Modernlemeyi "Determinist" bir yaklamla snfsal bir tahlil sonucu ele alan B. Moore ise 15 Marxist modelle gelien snf atmalarnn parlamenter demokrasiye ya da faizme de olanak verebileceine dikkat ekmektedir. Modernlemeye giden faist ve parlamenter demokrat yollarn da varln neren Moore'un yaklam ise zetle yledir: Toplumsal yapya rengini veren snf atmalar birer kar atmalardr. Snflar aras kar atmalar toplum ierisinde snflar aras kar koalisyonlarna nazaran daha ayr niteliklerde ideolojiler ve kurumsal yaplar kurar. Demek oluyor ki, modernlemeye ynelmi btn rejimlerin tabann ekonomik kar saptamaktadr. Bu rejimlerin de niteliini ve byle bir modernleme ynetimi semelerinin kanlmazln anlyabilmek iin toplumdaki ekonomik sorunlara ve kar kaynaklarna eilmemiz gerekir. Kapitalist Devrim ve Parlamenter Demokrasi Parlamenter demokrasiye ynelen kapitalist devrim ngiliz Priten devrimi (1688), Fransz devrimi (1789) ve Amerikan i harbidir (1861), Bu devrimin de parlamentarizme ynelii yalnzca kronolojik bir farktan ibaret kalmam, ayr ayr glerin, deiik koullar altnda etkili olabilmeleri ile salanmtr, ingiltere'de devrimi toprak soylularla burjuvalar gerekletirmi, Fransa'da zayf bir burjuvazi, orta snf kyllerin ve ehirdeki pleblerin omuzlarnda iktidara gelmi, Amerika'da ise bir endstri snf toprak soylular ezerek demokrasiye giden yolu amtr. Moore, bu devrimin de eletirisini yaparken bize bu farkllklar aklayabilecek ana deiken zerinde durmaktadr. 1 Toprak soylularn kral ile olan ilikileri, 2 Toprak soylularn ticari tarma dnebiimeleri, 3 Tarm burjuvazisinin ehirlerdeki b u r j u v a ile olan ilikileri. Ana Demokratik Koul ve Nitelikleri 1. Barrington Moore'a gre demokrasiye geiin ilk koulu mutlakiyetei monarinin snrlandrlmasdr. ok gl ve "kanun benim" diyen bir monari, karsnda yeni glenmeye balayan snflara muhalefet etme yeteneini vermemek iin modernlemeye alan yeni gleri yaatmayacaktr. br taraftan zayf bir monari ve gl bir toprak soylular snf da demokrasiye ynelen yollar tkayacak niteliktedir. Merkezin denetiminin zayflad durumlarda toplumun kaderini derebeylerinin bir55

birleri ile yaptklar srekli harpler tayin edecektir. Bu nedenle demokrasiye alan yolun ilk ana koulu aristokrasi ile monarinin birbirlerini denetleyip snrlandracak gte olmalardr. 2. kinci ana koul ise toprak soylular snfnn ticari tarma dnebilmeleri kouludur. Bunu gerekletirmi toplumlarda nemli durum belirmektedir. a) Kapitalist tarma geebilen aristokrasi kendi kendine yeterli olabilecek duruma geliyor ve monariye tabi olmak durumundan kurtuluyordu. Bu da sonu olarak mutlakiyeti monariyi snrlayan bir g' oluturuyor ve demokrasiye ynelen toplumun ilk ana koulu byle salanm oluyordu. b) Ticari tarmn olumad yerlerde gl bir b u r j u v a snf da gereklememitir. Pazar iin tarmn olmad yerlerde pazarlar zayf ve silik kalm ve bunun nedeniyle kentlerdeki ticaret burjuvas serpilmemi ve kapal pazar ekonomisi geliecek bir sanayi iin yeter talepte bulunamaz olmutur. Byle bir ortamda aristokratik asalaklk, yni kylnn srtndan geinme hali sregelmi, toplumda almay, servet iin aba gstermeyi hor gren aristokrat kltr hakim olmu ve bir b u r j u v a potansiyeli gelimemitir. c) Kapitalist tarma gei geleneksel kyl topluluklarn ykm, feodal dzenin kendine zg ibirlii ve i blm kurumlarn ortadan kaldrmtr. Kyller ya cretli ii durumuna dnm ya da byk kapitalist iftiyle rekabet edemiyerek ve topran ona kaptrarak kurulmakta olan endstri ehirlerine g etmitir. Ayrca kapitalist retimle beraber topraklar herkesin karnn doyurabilecei bir kaynak olmaktan km, kr ilkeleri ile hareket eden yeni toprak kapitalistleri az sayda ii altrr olmulardr. Bu nedenle topraktan kopmu bir snf, kapitalist tarma geiin byk sonucu olmu ve birok toplumlarda demokrasiyi kstekleyen geleneksel krsal sorunlar ve karlar kyl sorununun zmlenmesi ile tutucu ekonomik ve sosyal balarndan kurtulmulardr. 3. Demokrasiye geiin nc ana koulu ise tarm kapitalistinin ehirlerdeki b u r j u v a ile olan ilikileridir. Nerede zayf kalm bir b u r j u v a snf yaamak iin tarmsal karlara dayanmsa, o toplumda demokrasiye gei abalar acl ve zor olmu ve abalar genellikle tepeden inme bir faist idarenin gelmesini salamtr. Fakat byle bir b u r j u v a ve tarm karlar koalisyonunun gerekleemedii yerlerde durum, tarm ve kentsel burjuvazi aras atmaya ynelince bir sre shhatli bir kuvvetler dengesi meydana gelmi, iilerle kyllerin ortak bir elit cephe tarafndan smrlememesi demokratik ynetime gei yollarn amtr. 56

Tarma tabi zayf bir kentsel burjuvazinin olduu toplumlarda ezilen kyl ve ii snflar haklarn koruyacak rgtlerden ve aralardan m a h r u m kalmaktadrlar. nk balarndaki demir elit koalisyonu kendilerine herhangi ibr tavizde bulunmakta bir kar grmemektedir. ktidar kaybetme korkusu yoktur. Alman ve Japon otoriterizmin kayna Moore'a gre bu olmaktadr. Demokrasiye giden shhatli bir ortamda ise zgr ve tarmsal karlara tabi olmayacak gte bir b u r j u v a snf vardr. Byle bir b u r j u v a snfyla toprak kapitalinin karlar daimi atma halindedir. Bu kar atmas Faist dzene ynelen "elit ortak kar cephesini" olanaksz klar. Toprak karlarna kafa tutacak kadar glenmi bir burjuvazi endstriel retimini ucuza mal etmek iin toprak rnlerinin satn fiyat tarifeleri ile snrlamak isteyecektir. Geleneksel tarm-sanayi atmasn balatan bu ekonomik neden sonucu hakim snflar ortak bir cephe kuramayacak ve bu atmadan meruiyet sava vermeye alan alt snflar yararlanacaklardr. Onlrn desteini kzanmak iin st snflar adeta yarrcasna reformlar getireceklerdir. Zamanlar gelien, makinann, ekmee olan zaferi sonucu tarmsal karlar giderek ikinci plna itilirken, siyasal mekanizmaya hakim olmu bir endstri burjuvazisi kendisinin antitezi olan yeni bir sosyal gle, emeki kitlelerle iktidar iin yarmak zorunda kalacaktr.

57

DPNOTLAR
McLelland, The Achieving Society, New York, 1965. Banfield, E. C., The Moral Basis of a Backward Society, The Free Press, Univ. of Chicago, 1958. 3 Lerner, D., The Passing of Traditional Society, New York, The Freepress, 1965. 4 Latham, E,, "The group Basis of Politics", APSR, June, 1952. 5 Dahrendorf, R., Class and Class Conflict in an Industrial Society, New York, 1967. 6 Burnham, J., The Managerial Revolution, New York, 1941. 7 Djilas, M., The New Class, An Analysis of the Communist System, New York, 1957. 8 Mills, C. W., The Power Elile, Oxford Univ. Press, New York, 1956. 9 Oxford idealistlerinden, Fabian Society ve gnmz dinamik anayasa tahlillerine uzanan uzun ve geni bir izgi. 10 Huntington, S.P., "Siyasal Gelime ve Siyasal Bozulma" ev. zbudun, E., Ank. Univ. Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt 22, Say 1-4, Ankara, 1967. 11 Deutsch, K "Social Mobilization and Political Development, APSR, September, 1961. 12 Bu konu iin bkz. N. Abadan, Brokrasi, Ajans Trk Matbaas, Ankara, 1959, S. 46-62. 13 E. A. Shils, Some Remarks on the Theory of Social and Economic Organisation, Economica, 1948. 14 Almond, F, and S. Verba, The Civic Culture, Political Attitudes and Democracy in Five Nations, Princeton Univ. Princeton, 1963. 15 Moore, B., Social Origins of Democracy and Dictatorship, The Penguin Press, Ailen Lane, London, 1967.
2 1

58

BLM

IV

MODEM v e O&ULCU TOPLUMLARIN MODERN SYASAL KURUMLARI

GELEN VE FAKKLILAAN TOPLUMUN AYNASI OLARAK KURUMLAMA

Siyasal ve sosyal yapy toplumdaki alt yapsal niteliklerin, retim ilikileri t r n n bir yansmas sayarsak bu siyasal ve sosyal yapnn gstergesi olan kurumlar da toplumun niteliklerine ve retim biimine bal olarak gelen st yap kurulular olarak belirirler. Bu anlamda rgtlenme olay her toplum trnde grebileceimiz bir oluum deildir. Modernleen toplumun rettii kurumlama ihtisaslam, atomize olmu, i blmnn younlap, siyasal katlmann artt, endstrilemi toplumlarn r n d r ve ancak bu tr toplumlarda grlr. nk bu tr toplumlarda toplumsal mobilizasyon artmtr. Geleneksel yaama dzeyinden modern yaama dzeyine ynelmi toplumlarn nfuslarnn nemli bir ksmnda beliren geni kapsaml deime srecine toplumsal mobilizasyon denir.* Sosyal mobilizasyon kavram iine, retim ilikilerindeki deiiklikleri, sosyal glerde meydana gelen deiiklikleri, meslek deiikliklerini, toplumsal yerlemedeki deiiklikleri, kurumlardaki, rollerdeki, davranlardaki, ihtiyalardaki ve geleneklerdeki deiiklikleri alr. Btn bunlar srasyla siyasal davran etkiler ve deitirir. Bu deiiklik sonucu eski toplumsal, psikolojik, ekonomik ballklar yklr ve toplum yeni toplumsal davran kalplarn: benimsemeye hazr olur. Toplumsal mobilizasyon beraberinde geni bir "siyasallam" vatanda topluluu getirir. Bu topluluun hacmi bydke siyasal kurumlarn ve ilemlerin deimesi iin gittike byyen bir bask balar. Bunun dier bir sonucu olarak da siyasal srece ynn veren insan ihtiyalarnda bir deiiklik olur. Bu deiiklik siyasal sreci de etkileyip deitirecektir. insanlarn ilgileri mahalli blgelerden ulusal dzeye ktka, eski rf, adet ve geleneklerini terkedip mesleklerinde ve yaadklar yerlerde deimeler meydana gelince ihtiyalarnda da belirgin bir deime olacaktr. Toplum bylesine geliip deitike ve atomize hale dntke kii toplum iinde giderek nemini kaybedecek, devasa kurulular, byk ehirler ve gayri ahsi, ulalmas zor siyasal yap karsnda cceleecek61

tir. ite byle bir ortamn doal sonucu rgtlenme olaynn hz kazanmasdr. Kesif i blm dolays ile kar trlerinin oaltld byle bir toplumda insanlar e grlere ve e karlara sahip insanlarla bir arada olmak isteyeceklerdir. nk toplumda yalnzca sosyal, siyasal ve ekonomik rgtler, unsurlar devlememi, fakat kiinin uramak zorunda kald problemler de devlemitir. Kii de bu byk sorunlar zebilmek iin dayanma ihtiyac iindedir. Toplumsal koullarn yaratt bylesine bir zorunluluk sonucu rgtlenme ve yeniden kurumlama balar. Kii, karlarnn ve grlerinin paylald bu kurum larda artk o devasa toplum karsnda bir cce deildir. Artk kendi karlar dorultusunda baka kurululara, rgtlere bask yapabilecek, siyasal sosyal ve ekonomik yaantsna yn veren kararlar ve unsurlar etkileyebilecek bir duruma gelmitir. Kurumlama ile birlikte siyasal ve sosyal yapda deimeler olacak, devletin ve dier bir ka kuruluun dnda kiinin ballk duyaca bir sr rgt meydana kacak, iktidar sava bu guruplar aracl ile verilecek ve paylalan bir siyasi yap ve pluralist bir toplum dzeyine geilecektir. ite kurumlama srecini byle bir toplumsal zorunluluk olarak niteler ve gelimi ve paralanm bir toplumun r n olarak kabul edersek, kurumlama toplumsal sistemin bnyesinden doan bir "tepki" olarak belirir. Tepki burada toplumdaki gelimelere yabanc ve eriilmez kalan sosyal, siyasal ve ekonomik yapya kardr. Toplumdaki gelimeleri yukarya, st yapya tamak gerekmektedir ve kurumlar bu gerein sonucu olarak doarlar. Kurumlama srecinin "etki" ynne gelince burada da bunu siyasal sosyal ve ekonomik yapy toplumda gelien yeni gler yararna etkileme eklinde gryoruz. imdi toplumsal gelimenin kanlmaz olarak etkileyip, gelitirdii nemli, nemli olduu kadar da vazgeilmez saylan, modernleen toplumun siyasal ve sosyal kurumlarndan nde gelenlerini, rnek olaylar ile birlikte ele alp incelemeye alalm.

62

KISIM :

BASKI GRUPLARI

MENFAAT VE BASKI GRUPLARI: ENDSTRLEM TOPLUMLARDA GRUP ATIMASININ KURUMSAL TEMEL

Toplum ierisinde toplumsalla siyasal arasndaki etki-tepki srecinin balca unsurlar gruplardr. Gruplarn nitelikleri, nicelikleri ve toplumdaki iktidar mcadelesine katlma yntemleri bize toplumsal hareketler, basklar ve o toplumdaki siyasal katlma hakknda fikir verir. Byle bir dinamik sreci ancak rekabeti kapitalist toplumlarda grebiliriz. nk sosyalist dzeni gerekletirebilmi toplumlarda kar atmasn douran ekonomik eitsizlik ortadan kaldrlm olaca iin kar farkllklar da yok edilmi saylmaktadr. Byle bir toplumda iktisaden egemen snflarn silhl bekiliini yapt iddia edilen devletin de, iktisaden egemen snflar artk var olmad iin roln uygulayamyaca ve ortadan kalkaca varsaylmaktadr. Halbuki siyasal yapsn parlementer demokrasinin meydana getirdii, retim ilikilerine dayanan deiik karlara sahip snflarn att rekabeti bir sistemde, siyasal iktidar, dengeyi kendi lehine bozacak arlklara sahip gruplarn olacak, iktidar daha fazla grup ve kar arasnda paylatrmasn bilenler siyasal dzeyde egemen olacaklardr. Bir iktidar mcadelesi olarak syaset r idare edenlerle idare edilenlerin, hkmedenlerle itaat edenlerin ilikilerini kapsar. Bu konuda H.D. Lasswell siyaset bilimini etkinin ve etkili olabilenlerin incelenmesi diye tanmlamaktadr. 1 Bu etkileme kanl bir g gsterisinden en yumuak ikna etme t r n e gre deiebilir. br taraftan "iktidar" denince aklmza yalnzca yukardan aaya yadrlan bir sr emir gelmemelidir, iktidar ilikileri toplumda birbirini tamamlayan bir dinamik sre ierisinde yer alrlar ve tabi olan, idare edeni ok daha somut bir ekilde etkileyebilir. nk plralist bir sistemde iktidar geni bir alana yaylm ve birok kurum tarafndan paylalmtr. Ayrca iktidar yaps da belirli konularda konpartmanlara ayrlmtr. Bir soruna en etkili zm yollar bir k u r u m u n elindeyken baka bir sorun en etkili bir ekilde baka bir kurum tarafndan ele alnabilir. Btn bunlar berrak, salam ve bklmez bir hiyerarik iktidar kalplamasna t a m kart dmektedir. nk bu gruplar toplumdaki siyasal talepleri toparlayp, bu taleplere 65

taraftar bulma abas iinde dier gruplarla pazarlk ederek ve bu talepleri etkili kamu politikas haline dntrerek karar alma organlarn etkiledii lde, iktidar tek tarafl hiyerarik ve basit bir yapya sahip deil demektir. Byle bir ortamda iktidar sava veren siyasal partiler de bu grup atmasndan en krl bir ekilde kmak ve en fazla grubun sadakatini kazanmak iin ok tarafl olmak zorunda kalacak ve ideolojik bklmezliklerinden ve tek ynllklerinden arnarak, toplayc nitelikler kazanmaya alacaklardr. ihtisaslama ve kesif i blm yokluu sonucu gruplamann ve grup atmasnn gereklemedii toplumlarda demokratik sistemlerin en byk zaaf pluralist bir siyasi yapya sahip olmamalarmda yatmaktadr. nk toplumda v a r olmayan birletirici, araclk yapc, iletici grup yaps, toplum karlarn temsilcisiz ve etkisiz klacak ve siyasal yapya kadar ulatrlabilen talepler dank, belli belirsiz ve eksik olacaktr. Bu nedenle karar alma ve etkili siyaset uygulama zorlaacak, toplumsalla siyasal arasndaki bu irtibatszlk toplumda kesin ve ani patlamalara yol aarak iktidar sahiplerinde sk sk deimeler yaratacaktr. 2 Pluralist bir yapya sahip toplumlarda gruplar gr asndan yorumlamak mmkndr. 3 (1) Toplumda gruplar, grup aracl ile, dalan toplumsal dengenin kurulmasna yardm eder. (2) Toplumda anayasalar, demokratik kurumlar ve felsef belgelerin ardnda sakl gizli iktidar merkezleri bulunmaktadr. Bu merkezleri, toplumdaki farkl karlarn savunmasn yapan deiik gruplar meydana getirmektedir. (3) Siyasal oluum sreci, vatanda ile rgtlenmi devlet yaps arasnda, siyasal partiler, menfaat gruplar, bask gruplar ilikileri a ierisinde belirmektedir. Siyasetin bu deiik oluum noktalar toplumsal etki-tepki konusunda grup teorisinin ortaya kmasna sebep olmulardr. Toplum ierisinde ana birim olarak gruplar ve grup ilikilerini alan sosyoloji ilminin yansra bugn dier disiplinlerin de gruplarla yakndan ilgilendiini gryoruz. rnein, modern psikoloji teorilerine gre kiiliin kkenleri, kiiler aras ilikilerin, toplumun ve grup etkilerinin meydana getirdii kltrde yatmaktadr. Ekonomik teoriler ise yzyllar nce olduu gibi artk birbirlerinden soyutlanm insanlarn kiisel karlarn kovalama ilkeleri zerine kurulmamaktadr. Bugn ekonominin szlklerine girmi, monopol, trst, ortaklklar, eit olmayan rekabet deyimleri, ekonomik srecin de grup temelleri zerinde kurulmu olarak kabul edildiini gstermektedir.

66

Siyasal bilimlerde de plralist dnrler devletin tek bana kiinin btn sadakatini ve ilgisini ekmiyecei tezini savundular. rnein G. D. H. Cole ve Laski gibi plralist dnrler, sendikalar, kilise, dernekler gibi, devletten ok daha kk rgtlerin de siyasal toplum iinde kiinin ballklarna, gvenine, hitap edebileceini ileri srdler. Bylelikle plralistler, Hegel gibi idealistlerin yaratt devasa bir ok kuruluun tek bir hcre olarak birletii, btnleyici ve b t n kiisel inanlar kendi iinde eriten ve kaplayan devlet grn ortadan kaldrm oldular. Tersine, devlet, gruplarn iktidar iin_ savat toplumsal alanda, dengeyi salyacak ve herkesi kurallara uymaya zorlayabilecek bir hakem olarak belirdi. rgtlenmi Gruplar Olarak Bask Gruplarnn Toplumsal Grevi Plralist toplumda grup atmasnn kurumsal yapsn genellikle dernekler meydana getirir. Grup karlarn temsil eden, yn veren siyas partiler, menfaat ve bask gruplarnn ekirdekleri, toplumdaki dernekleme sresinde ve oluumunda yatmaktadr. Bir gruptan uyumlu bir topluluk olarak sz edilmek iin onu belirli bir at altnda bulma gerei domaktadr. Bu nedenle bir toplumda gruplarn kendi ilerinde rgtlenmesi genellikle dernekleme oluumu ile gereklemektedir. Geri toplum ierisinde her dernek belli bir grn ve karn szcln yapmaktadr ama her dernek, szcln ettii kar savunmak iin eyleme geerek bask grubu haline dnmemitir. Fakat her iki halde dernekler toplum ierisinde grup ilikilerini ve karlarn yanstrlar. Bu gruplar yap olarak basit ve tek hcreli de olabilirler. br yandan karmak bir ok organlardan meydana gelmi kaynam ya da federe olmu gruplara da rastlanr. Dinsel rgtler gibi ya toplumun her zaman gz altnda olmaktan uzak, ya da yasama organlar gibi hergn gazetelerde beliren rgtlere varana kadar gruplar eit eittir. Derneklerin, rgtlenmi gruplar olarak toplum ierisindeki iktidar savana katlmalar doal olarak bir ksmnn iktidar paylamasna ve bunun da sonucu olarak sosyal ve siyasal hayata kendi grleri ve karlar dorultusunda yn vermelerine sebep olmaktadr. Dernekler insan gruplarn, insan zeksn, enerjisini, karlarn gdlen amalara ulatracak azmi bir araya getirdikleri iin "iktidar" yaplar olarak belirirler. ktidar'm devletin dnda olan rgtlerde de var olmas siyasetin ana sorununun devlet deil "iktidar" olduunu ortaya koymutur. nk devlet, "iktidar" uygulayan makinalardan yalnz bir tanesidir. Bu durumda "iktidar"m ne olduunu incelemek devleti incelemekten daha anlaml olacaktr.

67

Yukarda belirtildii gibi siyasal sistemde gruplararas ilikileri dzenlemede devlete byk grev dmektedir. Devlet, grup ilikilerindeki davranlarn normlarn saptar ve bu normlar bask gcyle destekler ve korur. Fakat devlet ykmlendii bu hakemlik grevi dolaysyla politikann yapld tek k u r u m deildir. Sendika bakanlar, odalar yneticileri, iletmeciler, niversite yneticileri, generaller ve din adamlar da politika yaparlar. Bylece resm olmayan organlarda da "iktidar" oluumu gerekleir. Toplumdaki gruplar inceleme bu "iktidar" oluumunu meydana karacaktr. Eer byle bir oluum varsa o zaman toplumda tek ynl bir bask olmad ve toplumun plralist bir dzen iinde olduu meydana kacaktr. Her grup ya tek bana ya da kendi grne yakn dier gruplarla birleerek toplum dzenini lehine evirmeye alr. Bu sreli bir mcadeledir. Ama devletin hakemlii altnda, atmaya, sivil savaa yer verilmeden srdrlr. Bu nedenle kamu politikas, grup mcadelesi sonucu beliren bir dengeyi temsil eder. Fakat bu denge kendisini salam olan gruplar tarafndan sreli olarak kendi karlarna daha fazla edirilmek iin zorlanmaktadr. Gruplar yasama organlarn ve y r t m e organlarn sreli ekilde zorlarlar, halkn daha fazla sayda kendi grlerini benimsemeleri iin aba gsterirler. Kalabalk ve dzenli gruplarn demokratik dzenlerde daha fazla arlklar vardr. Fakat btn bu dzen statik deil dinamiktir ve bugn kaybedenler yarn kazanabilirler. 4 ite bu toplumun dinamik grnts, toplumsalla siyasal arasnda srekli olarak oluan bir etki-tepki srecinin yansmas sonucu meydana gelmektedir. Gruplar, retim ilikilerinin meydana kard sosyal yapy kendi karlar dorultusunda etkilemek istemekte, bu dorultuda etkilenen siyasal yap da topluma tekrar kendi nitelikleri ynnde ekil vermeye ynelmektedir. Her etki srecinin altnda bir tepki oluumu bulunduundan ve bu nedenle etki-tepki srecini birbirlerinden kesinlikle ayrmak ve ayr ayr kompartmanlara koymak m m k n olamyacandan, toplumu statik bir resim gibi deil fakat dinamik bir geliim ve oluum ierisinde ele almalyz. MENFAAT VE BASKI GRUPLARININ TANIMI Menfaat ve bask gruplarn en eski devirlerden beri toplumda bulmak mmkndr. Fakat bu organize gruplarn byk saylara ulamas ve etkilerinin artmas yirminci yzyla ait olan bir gelimedir. 5 Bu gelimeyi toplumdaki byk deimelere balayacak olursak bu dei>68

melerin banda ihtisaslama, i blm ve giderek artan retim dalmnn oluturduu kar farkllamasn buluruz. htisaslama karlkl dayanmay gerektirdii ve dayanmann da kanlmaz olarak srtmeyi dourduu dnlrse yirminci yzyln atmac modern toplumlarnda bask gruplarnn belirli karlar savunmadaki nemleri daha iyi anlalr. Toplumun siyasal yapsn meydana getiren rgtler arasndaki v e idare edenle, edilenler arasndaki ilikileri tayin eden resm mekanizmann, modern devlette, bir sr gnll kurulula takviye edilmesi gerekmektedir. Bu gnll kurulular yalnzca yelerinin taleplerini resm otoritelere ulatrma grevini ykmlenmeyecek fakat onlar bu talepleri kabule zorlayc bask da icra edeceklerdir. Bu anlamda bir bask grubu, kk ya da byk, siyasal ya da siyasal olmayan, krsal karlar ya da metropol karlar destekleyen bir rgt, etkileme sahas bakmndan da mahalli, blgesel ya da ulusal olabilir. Fakat bask grubu bir siyas parti deildir. nk ulusal ya da mahall seimlerde kendi namna aday gstermez. 6 Yalnzca bir veya birden fazla siyas partiyi kendi savunduu kar benimsemesi bakmndan etkilemeye alr ve bunu da siyas p a r t i rgtnn dnda kalarak yapar. Hatta baz bask gruplar amalarna ulatklar zaman dalrlar. Menfaat Grubu - Bask Grubu Ayrm Menfaat grubu her atomize olmu karmak toplumda, yani stat dzeyinden endstri ana ulamakla snf dzeyine gemi her toplumda faaliyet gsteren, belirli talepleri olan rgtl ya da rgtsz bir topluluktur. 7 rnein, Trkiye ofrler Cemiyeti belirli ekonomik karlar paylaan, belirli bir staty igal eden grubu temsil eden rgtlenmi bir menfaat grubudur. br yandan Trkiye'de ziraatle uraan byk kyl ynlar rgtlenmemi bir menfaat grubu meydana getirirler. F a k a t demokratik hayatn oulcu yaps, saylar ok kabark olan bu kitleleri, rgtlenmemi olsalar dahi karar alma srecinin dnda brakma olanana sahip deildir. 8 Menfaat gruplar kanun koyucuyu ve toplumdaki dier iktidar merkezlerini kendi karlarn gerekletirme, koruma ya da fazlalatrma nedenleri ile etkilemek iin rgtlenip eyleme getikleri an "Bask Gruplarna" dnrler. 9 Bask grubu grevlerini de yerine getirmek iin yasama ve y r t m e erkini etkileyecek zel a j a n l a r kullandklar zaman "lobby", ya da Trkede kullanld gibi " K a n u n Simsarl" k u r u m u n u meydana getirirler. 1 0 Bask grubunun oluturduu bask, bir konuda organize olmu kamuoyunun siyasal yapya tanmas olaydr. "Lobby" ise kiisel temas sonucu otoriteleri etkileme amacn tamaktadr ve organize olmu bir kamu oyundan bamsz olarak da 69

gerekletirilebilir. Fakat gerekte "Lobby" bir bask grubunun almasnda eylem safhasn meydana getirir ve bu anlamda bir bask grubu rn ve metodudur. Yeni bask grubunda kstas ama, "Lobby" de ise kstas aratr.

MENFAAT VE BASKI GRUPLARININ TASNF Menfaat ve Bask Gruplarnn eitli kstaslara gre deiik tasnifleri yaplmtr. Bunlardan rnein V.O. Key bask ve menfaat gruplarn ncelikle bykler dedii Tarm, ii ve iveren sektrleri arasnda blp nemli bulduu dier menfaat ve bask gruplarnn hepsini de drdnc bir kategoride topluyor. Key, bask gruplarn yle katagoriletiriyor. 1 1 1) 2) 3) 4) Tarm i iveren (Business) Dierleri

a Eski Muharip b D politika c Din d Meslekler V.O. Key'in dnda daha oulcu bir yapya sahip menfaat ve bask grubu tasnifi bulmak mmkn. 1 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9
10

iverenler, iftiler, iiler, Serbest Meslek mensuplar, Belirli bir d politika konusunda gr birlii edenler, Ulusal bir davay gdenler, Eski muharipler, Dini veya ahlki bir ama etrafnda birleenler, Tketiciler K a m u ynetimleri ile belediyeleri yeniden rgtlendirmek isteyen vatanda gruplar, Hayr kurulular Devlet brokrasisi.

11 12 70

C.

Beard ise bask gruplarn drtl bir ayrma tab tutmakta ve onlar; ktisadi, Reformcu, Meslek Din

1) 2) 3) 4)

olarak ele almaktadr. 1 3 Yukarda belirtilen ayrmlardan da grlecei zere toplumun siyasal ve sosyal yaantsnda en etkili olabilecek bask gruplar genellikle retim ilikilerinin yanstt ekonomik sorunlar temsil eden bask gruplardr. Bir grup hareketini belirleyen en nemli etken kukusuz ekonomik bir etkendir. Bu nedenle kendi ekonomik yaantlarn gelitirmek, iinde bulunduklar retim t r yararna bask uygulamak, iftilerin de, iilerin de, iverenlerin de, memurlarn da ve kk esnafn da toplumsal yaantlarnda bir gerek olarak belirecektir. Fakat btn grup hareketlerinin temelinde kesinlikle ekonomik bir sorun yatt iddia edilemez. nk gruplar bask gruplarna dntren unsur yalnzca paylalan maddi kar deil fakat ayn zamanda paylalan tutumlardr. Tutumlar her zaman ekonomik bir kar yanstmad iin ekonomik sorunlara ynelmeyen bask gruplarnn varln da izah etmek m m k n olmaktadr. rnein "kiyle Mcadele Dernekleri", "Hayvanlar Koruma Dernei", "Mzik Sevenler Dernei", belli bir ekonomik kar taban olmayan fakat belirli konularda ayn ahlaki ve kltrel tutumlar benimsemi insanlarn meydana getirdikleri gruplardr. MENFAAT VE BASKI GRUPLARININ REKABET SYASAL HAYATTAK ETK ALANLARI VE GREVLER Bask gruplarnn toplum ierisinde gerekletirdikleri grevleri ve etki alanlarn ylece tanmlayabiliriz. (1) stenilen bir kanunun geirilmesi ya da istenmeyen bir kanunun iptali iin yasama organlarnda gsterdikleri faaliyet, (2) Modern devletin toplumsal hayatn her safhasyla yakndan ilgilenmesine zaman ve ihtisas asndan yeterli olmamas nedeniyle bask gruplarnn devlet rgtne kendi alanlar iin aydnlatma ve bilgi verme faaliyeti, 71

(3) Kendi sosyo-ekonomik karlar ile ilgili olan siyasal ve sosyal yapdaki kurumlarn kendi lehlerine ilemelerini salamak, oraya kendi grlerini destekleyen personelin atanmasn salamak, (4) dari yapnn kamu politikasndan azami lde yararlanabilmek iin devlet brokrasisini etkilemek ve bunu salamak iin idarenin soruturma ve aratrma komisyonlarna temsilci gndermek, (5) Yarg organlarna tesir ederek idari ilemlere emsal tekil edebilecek kararlarn kmasn salamak, (6) Kamuoyunu devaml olarak aktif durumda tutarak ona sosyoekonomik sre hakknda en yeni, en salam bilgileri vermek, belirli konularda uyarmak, (7) Kamuoyunu ve kamu taleplerini siyasal yapya tamak ve etkin olmasn salamak. Bu bask gruplarnn en nemli grevlerinden biridir. nk durmadan deien bir siyas ortamda semen deien ihtiyalarna zm getirilmesi iin drt sene bekleyemiyeceine gre menfaat ve bask gruplar kamuoyunun deien his ve ihtiyalarn siyas ve sosyal yapya derhal aksettirme grevini de aksamakszn yapma durumundadrlar. Bask gruplarnn etkilerini yneltmek istedikleri kurumlar her toplumun sosyo-ekonomik koullarna ve siyasal yapsndaki zelliklere gre deiir. Bunu her toplum iin fonksiyonel ve kyaslamak bir yaklamla saptamak mmkndr. Menfaat ve Bask Gruplarn her toplumun zel bnyesindeki ileyiiyine gre inceleyen siyasal bilimciler byle bir fonksiyonel ve kyaslamak yaklamdan hareketle o toplumdaki bask gruplarnn en etkili olduklar alan ve bunun nedenlerini saptamaya alrlar. rnein siyasal yaplarnn niteliklerinden tr bask gruplar Fransa'da, ngiltere'de, Amerika'da deiik fonksiyonlar ifa etmekte ve deiik etki alanlarna sahip olmaktadrlar. ngiltere'de ift partili parlementer siyas yap ve seimlerdeki ounluk sistemi her zaman gl iktidarlar yaratt ve salam parti disiplini sonucu bir "babakan diktatrl" meclise egemen olduundan bask gruplar yasama organlar ile olan ilikilerden fazla birey u m u t edemezler. 1 4 Bu nedenle bask gruplar etkileme arlklarn genellikle yasalarn teknik ynlerini gelitirme grevini ykmlenmi olan ngiliz devlet brokrasisine yneltirler. Halbuki Amerika'da temsilciler meclisi yeleri genellikle ngiltere'deki gibi bir siyasi parti aday olarak parlamentoya gelmeyip daha ok kendi mahall karlarn kollamak ve salamakla grevli bir delege olarak seildikleri iin bask gruplarnn etkileme alanna kolaylkla girerler. Ayrca zayf bir parti disiplini de kendilerini bu baskya ak brakmtr. 1 5 72

Fransa'da byk ve karmak sosyal blnmeler nedeniyle iinde bulunulan ok partili siyasal hayat kendiliinden her partiyi belirli bir ana karn temsilcisi durumuna sokmutur. Ayrca Fransa'da geerli seim sistemi olan "nisbi" sistem baz blgelerde bask gruplarnn mstakil parti haline dnp seimlere girme ve kazanma anslarn oluturmaktadr. 1 6 Bylesine ok ve farkl karlar kollayan partilerin bulunduu bir sistemde iktidarlar genellikle koalisyonlar halinde belireceklerinden bask gruplar Fransa'da yalnzca yasama organn deil fakat deiik karlar bnyesinde toparlayan kabineyi ve y r t m e organlarn da etkileme olanan bulacaklardr. 1 7 Bask gruplarnn toplumdaki ihtisaslama ve i blm sonucu beliren ve grup temeline oturan atmac bir modelde olutuklar nceden belirtilmiti. Bu nedenle bask gruplar, dernekler, byk lde, atomize olmu, kapitalist, sanayilemi ya da sanayilemekte olan toplumlarn rnleridirler.

KAPTALST VE SOSYALST ENDSTR TOPLUMLARINDA DERNEKLERN YER Kapitalist Toplumlarda imdiye kadar yer, yer deindiimiz gibi gnll kurulularn, yani derneklerin, kapitalist ve rekabeti toplumlarda atmay tayc, srdrc ve kanalize edici rolleri vardr. Byle rekabeti toplumlarda ihtiyalar, talepler, honutsuzluklar bu t r kurumlar kanalyla siyasal yapya tanr ve orada bu kurumlarn temsilciliini yaptklar sosyal glerin karlarna uygun ekilde kabul ettirilmeye allr. Kapitalist bir toplum b u r j u v a deerlerinin egemen olduu ve siyasal yapsnn rekabeti dzene uygun bir ekilde ak ve serbest olarak iledii bir sisteme sahiptir. Byle bir sistemde siyasal yapy parlamenter bir rejim belirler. Parlamenter rejimlerde iktidarn seimlerle el deitirebileceini gznnde bulundurarak bu t r rejimlerde srekli olarak bir iktidar mcadelesi verildiini ve eitli karlarn kendilerine toplumda uygun mttefikler arayarak devaml bir ounluk olma abas iinde bulunduklarn syleyebiliriz. Bu ounluk olma abas demokratik yollardan olduu iin baarya kavuma hali ancak uzlama ile m m k n olabilecektir. Bu nedenle iktidar sava veren siyasal partiler temsil ettikleri karlarla salyamadklar ounluu temin edebilmek iin ok ynl olma zorunda kalacaklar ve dier baz kar gruplarn m m k n olabilecek en az tavizle 73

kendi taraflarna ekmeye alacaklardr. Byle bir ortamda gnll kurulular, sendikalar, kendilerine en yakn siyasi partiye yanaacaklar ve onunla ak bir pazarla giriebileceklerdir. Bylece iktidar deiimleri rekabeti toplumlarda durmadan mttefik deitiren, birleen, ayrlan, atan, uzlaan gruplar vastasyla salanmaktadr. Byle bir ortamda derneklerin siyasal sistem ierisinde oynadklar roln ne derece gerekli ve nemli olduu aktr. Ak olan bir baka husus da derneklemenin ve gnll kurulularn sadece sistemi nasl etkiledikleri ve iktidar nasl paylatklar deil fakat byle rekabeti bir sistemde kanlmaz olarak meydana kacaklardr. "Endstrilemi Toplumlarda Grup atmasnn Kurumsal Temeli" ksmnda da zerinde durduumuz bu konuya daha fazla deinmeden, srf mukayese etme imknnn domas ve dernekleme srecinin neminin asl atmac toplumlarda belirdiini grebilmemiz iin, derneklerin sosyalist toplumlardaki roln de incelememizde yarar vardr. Sosyalist Toplumlarda Sosyal ve siyasal bilimcilerin aile, evre gibi ilksel gruplarn dnda ikincil gruplar diye niteledikleri sendikalar, dernekler ve btn gnll kurulularn, sosyalist rejimi uygulayan toplumlarda ok baka rolleri ve ok farkl ileyi ekilleri vardr. Bu farklln temelinde sosyalist dzenlerin rekabeti ve ak bir sisteme sahip olmamalar yatmaktadr. Snf karlarnn yok sayld yerde atma da doal olarak ortadan kalkacaktr. atma kalknca siyasetin yaamas iin gerekli i dinamik snecek, siyasal yap, kar savalarn srdren rgtlerin srekli iktidar uramndan yoksun kalacaktr. Bylece toplumdaki kar hiziplerini siyasal yapya tayan ikincil gruplara sosyalist toplumlarda gerek kalmyacak, hele "egemen snflarn silahl koruyucusu olan devlet, snfsz komnist topluma geite tamamen ortadan kalktktan sonra" ikincil gruplar da normal fonksiyonlarn yitireceklerdir. Fakat hi bir sosyalist toplum birgn geilecei mit edilen snfsz komnist topluma ulaamad iin, rekabete kapitalist sistemlerde va* olan ikincil gruplardan tamamen farkl da olsa bnyesinde bu t r rgtleri barndrmaktadr. nk kapitalist toplumlardaki kar tabanna dayanan snf atmalar artk sosyalist toplumlarda bulunmamaktadr ama sosyalist dzenin balang devirlerinde proleterya diktatrlnn bulunmas gerei, toplumda hala bask altnda tutulmas gereken bir takm kar glerin bulunduunu gsteren en ak kanttr. Fakat bu glere sosyalist toplumda, rekabeti toplumda mevcut mcadele ekli tannmamaktadr. Bu nedenle sosyalist toplumlarda ikincil rgtler, deiik 74

karlar siyasal yapya tama grevini deil fakat o deiik karlar eriten, ten ve sisteme yabanc olmayacak bir ekle sokmak grevini ykmlenmilerdir. Lenin 1919 balarnda sendikalarn b t n olarak mill ekonominin organlar haline gelmesini gerekli buluyor ve yle diyor "Sendikalar dier taraftan b t n emeki snfn toplumcu eitim organlar haline gelmelidirler." 1 8 Bunun dnda grdkleri ve sosyalist toplumda ok nemli saylan bir dier siyasal grevleri ise siyasal yapdan gelecek her trl direktif ve uyary lkenin en cre kelerine kadar uzanan bu rgtler kanalyla her eit gruba duyurmak ve onlar bu ynde eitmektir. SBKP'nin 1920 Nisannda toplanan 9. kongresi sendikalara hasredilmi ve Lenin'in bu konuda dncesini ifade eden bir karar yaynlanmtr. Bu karara gre sendikalar komnizmin okulu olarak niteleniyor ve parti ile beraber iileri komnizmin gerektirdii dzeye ykseltmek iin kltrel, politik, idari eitim vermekle gervli klnyordu. Ayn zamanda bu ikincil rgtlerin dier bir grevi ise siyasal ve ynetici kadrolara girebilecek nitelikteki bilinli ve baarl kiileri toplumdan szerek siyasal yapya gndermektir. Bu anlamda sosyalist toplumlarda ikincil rgtler bir "transmission belt" yani "gei kua" grevi grmektedirler. kincil rgtler ad altnda topladmz dernekler ve sendikalarn genel olarak, henz tam anlamyla atmasz ve snfsz toplum dzeyine gememi sosyalist toplumlarda eitici ve birletirici bir rol oynamalarnn nedeni sosyalist toplumlarn bnyesindeki niteliklerde yatar. Geri sendikalar snflararas ekonomik atmac temellerini bu tr toplumlarda yitirmilerdir ama t a m anlamyla snfsz ve atmasz topluma henz geilemediinden -ki bunu nerilen proleteryann diktatrlnden karmak mmkndr- sendika ve dernekler ii devletini yozlatrma eilimi olan her trl oluumun karsnda direnme ve onu yoketme grevi ykmlenmitir. Byle bir grev ykmlenmenin gereini Lenin 30 Aralk 1920'de Merkezi Sendika Konseyi yeleri 8. Kongresinde verdii nutukla yle aklyordu. "Devlet tamamen ii devleti deildir. Herey burdan kopuyor. Troki yoldan balca hatalarndan biri burada yatyor. Gerekte bizim devletimiz bir ii devleti deildir. Fakat bir ii kyl devletidir." 1 9 Lenin szlerine devam ederken, henz snfsz topluma ulamam, fakat kapitalist anlamdaki kara dayanan snf atmasn yok etmi sosyalist toplumlarda, sendikalara ve derneklere den grevler olduunu belirtiyor. Sendika ve dernekler ancak snfsz, komnist topluma geite topyekn ortadan kalkacaklardr. Ama o snfsz toplum dzeyine geene kadar yozlamaya kar kendilerine den grevi yapacaklardr. "Bizim parti programmza gre u sonu kyor ki biz brokratik yozlamaya yz tutmaya msait bir ii devletine sahibiz. yleyse pratik 75

olarak bu tarzda teekkl etmi bir devlet mevcutken sendikalarn savunacak hi bir eyi yok mudur? Btn ile rgtlenmi proletaryann maddi ve ideoloji karlarn savunmakta onlardan vazgeilebilir mi? Bu bizi 15-20 ylda ulaacamz idealin hayaline gtrr." 2 0 Aka grlmektedir ki snf atmasn kaldrm sosyalist toplumlarda dernek ve sendikalarn rol snf atmasn parlamenter bir at altnda srdren kapiatlist toplumlardaki dernek ve sendikalarn rolnden ok farkldr. Sosyalist toplumlarda tam anlamyla snfsz topluma geememenin sonucu olarak hal v a r olan sendikalar ve dernekler burada yalnzca dzenin yozlamasn nleyecek ve toplumu idealine ulatrmaya yardmc olacak, eitici, btnleyici ve gdml bir faaliyet iindedirler. Ayrca gnmzde, Dou Almanya, in Halk Cumhuriyeti ve Polonya gibi sosyalist lkelerde var olan ve "Hegemonya Sistemi" olarak adlandrlan, sun'i olarak yaratlm bir oulcu sistemden sz edilebilir. Bu tr bir sistem fiili bir tek parti sistemi olmakla birlikte iinde kendilerine iktidar olma ansnn hibir anlamda tannmad dier siyasal partilerin de yer ald bir siyasal yapya sahiptir. Bu partiler iktidar elinde tutan partiyle iktidar yarna tutuamazlar. Grevleri yalnzca kamuoyunun ekillenmesine yardmc olmak ve rejime ballk salayc fonksiyonlar yerine getirmekten ibarettir. rnein Polonya Komnist Partisinin yan sra komnist olmayan Kyl Birlii, Demokrat Parti ve Katolik mezhebini temsil eden siyasi dernek, egemen partinin aleyhine almadan, toplumu toparlayc ve mobilizasyonu arttrc bir fonksiyon ifa etmektedirler. Bu anlamda suni bir "Siyasi Partiler Piyasas" 2 1 yaratlm olmaktadr ve kukusuz byle bir suni siyasal piyasa ve pluralist grntnn rekabeti bir siyasal yapdan ne kadar farkl olduu aktr.

76

DPNOTLAR H.D. Lassvvell, Politics, New York, Whittlesey House, 1936, S. 1. G.A. Almond, "A Comparative Study of Interest Groups and the Political Process," APSR, March 1958, S. 275. 3 N. Abadan, "Devlet daresinde Menfaat Gruplarnn Rol" SBF Dergisi, Cilt 14, Say 1, 1959, Ankara, S. 236. 4 E. Latham, "The Group Basis of Politcs", APSR, June 1952, S. 381. f V.O. Key, Politics, Parties and Pressure Groups, New York, 1958, S. 142. 6 M.E. Dillon, "Pressure Groups" APSR, J u n e 1942, S. 472, 7 Y. Abadan, "Trkiye'de Siyasi Partiler ve Tazyik Gruplar", SBF, Yznc Yl Armaan, Ankara, 1959, S. 89. 3 N. Abadan, "Halk Efkr Mevhumu ve Tesir Sahalar", SBF Yayn, 1956, S. 153. 9 D. Truman, The Governmental Process, New York, 1951, S. 39. 10 N. Abadan, Op Cit., S. 234. 11 V.O. Key, Op. Cit., S. 24. 12 N. Abadan, Op. Cit., S. 237. 13 C. Beard, The American Leviathan, New York, 1932, S., 212. -4 Beer and Ulam, Patterns of Government, New York, 1962, S. 169-175. S.H. Beer, "Pressure Groups and Parties in Britain", APSR, Vol: 50, No: 1, 1956, S. 4. 15 N. Abadan, Op. Cit., S. 244. 16 H.W. Ehrmann, "Pressure Groups in France", AAAPSS, Sept. 1958, S. 141. 17 Beer and Ulam, Op. Cit., S. 420-24. 18 Lenin, Selected Works, Vol: 29, S. 109. 19 S. Schwarz, Lenine et le Mouvement Syndical, Edition "Nouveau Promethie" Paris, 1935, S. 84. 20 Ibid., S. 87. 21 N, Abadan, Siyaset Sosyolojisi ve Siyasi Partiler Ders Notlan, Teksir, 1968, Ankara, S. 149.
2 1

77

KISIN

TOPLUMSAL GELME VE BASKI GRUPLARI GELMESNE BR RNEK OLAY

NGLTERE'DE SENDKACILIIN GELMES

Siyasi partilerin artan "Siyasal katlma" karsnda nasl ve ne lde organize olduklarn daha nce ele almtk. Siyasal partilerin ortaya knn en byk nedenini meydana getiren ve her biri toplumdaki bir eksiklii, eitsizlii onarmak iin ortaya km olan ilk sendika ve birlik hareketlerine yine bir rnek olay erevesinde deinmeye alalm. ki Ulus ngiltere'de radikal reformlar kanlmaz bir duruma getiren nedenler bu lkenin snflar arasndaki byk uurumlarda aranabilir. Disraeli 1845 ylnda yazd "Sybil" adl romannda bu durumu aka ortaya koyuyordu. Kitabna ikinci isim olarak "ki Ulus"u koyarken toplumsal sorunlar abartmadna inanmak gerekir. Egemen snflarn ezici ynetimi erken Victoria dnemi ngilteresinde sokak gsterileri ve grevlere yol amt. alacak olan ey bu kar koymann hi bir zaman ak bir ihtilale dnmediidir. Hatta "Peterloo Katliam" bile 1819 da ciddi bir patlamaya yol amad. 1819 yaznda tannm radikal hatip Hunt' dinlemek zere Manchester'da St. Peter alannda toplanm olan 60.000 kiilik bir topluluk, Hunt' tutuklamaya gelen atl polislerin hcumuna urad. Onbir kii ldrld, yz kadn olmak zere drtyz kii yaraland. Bir Tory baars olan Waterloo'ya glge drd iin bir Tory yz karas olan St. Peter, halk mitolojisine "Peterloo Katliam" olarak geti. 1 nsan kiiliinde byk kntlere yol aan endstri ehirlerindeki sefil hayat, gelenekleri ldrp adetleri sarsmaktayd. Owen ve Sendikaclk Bu dnem, ngiliz sosyalizminin babas olarak bilinen Robert Ovven' karmza kartmaktadr. deali, gnll ve tamamen zgr olarak kendi kendini yneten ii rgtleri kurmaktr. 2 Ortaya att sosyalist dnce Fabianclara, onlardan da bugnk ngiliz ii partisine kadar uzanmtr. Owen'in ortaya att sisteme oranla daha siyasal bir gr benimseyen 81

Antony Ashly Cooper ise, devletin yasama yoluyla fabrikalardaki hayat ve alma artlarn denetlemesini zorunlu buluyordu. 3 1833 de fabrika kanunlaryla (Factory Acts) alma saatleri iiler yararna dzenlenince byk bir zafer kazand." Robert Owen'n at r ve kurmak istedii geni rgt, iinde bulunulan ortam bakmndan fazlasyla iddialyd. Kurduu mehur "Byk Milli Birlemi Sendikalar" (Grand National Consolidated Trade Unions) rgtnn modern anlamda bir sendikayla uzak yakn ok az bir benzerlii vardr. 1834 de kt rgtlenmi grevler sonucu ktnde bu birlik Owen tarafndan datlmt. k nedenlerinden biri de, hkmetin "Tolpuddle Yarglamas" sonucunda yaratlan terr havasdr. Birliin dalan paralar sessiz bir ekilde ayr ayr almalarna devam ettiler. Bu almalar b t n bir ekonomik sisteme kar direnme yerine retim aralarn kontrol edenlerle kollektif pazarla ynelmiti. Bu temeller zerinde bymee balyan modern sendikalar, gittike glenip, dayanmalarn arttrarak 1850'lerden sonra ii rgtlerinin hzla gelimesini saladlar. Bu yllarda nderlerini kendi aralarndan deil st tabakalardan seen iiler daha bir yirmi yl ekonomik yoksunluklarn gidermelerini siyasal reformlarda arayacaklard. 1835'lerde Owen devri sona erdi. rgtnn ok hzl gelimesi, rgtn iinde bir g ve dayanma olanann yerlemesine imkan vermemiti. Chartism Tahl Kanunlar Kartlar Birliinin ykselme devrinde aa orta snflara ynelmi bir baka hareket te eit derecede nem kazanmaktayd. Ans ingiliz siyasal tarihine "Chartism" diye geecek olan bu hareketin siyasal ve anayasal reformlar olan amalarnn kkenleri toplumsal ve ekonomik yoksunluklarda yatmaktayd. Sendikaclk abalarnda Owen'in baarszlndan sonra rgtn hayal krklna uram yeleri, hali vakti yerinde Londra iilerinin radikal eylemleri ve Lancashire ile Yorkshire'deki toplumcu eylemlerle el ele verdiler. William Lovett 1836 da "Londra i Birlii"ni kurdu, (London Working Men's Association). 6 ki yl sonra gene Lovett ve Francis Place "Halk Bildirisini" hazrladlar. 7 Birmingham Siyasal Birlii ve O'Conner'un nderlik ettii Leeds'deki hareket de Chartist eyleme katldlar. 8 "Bildiri" ulusal dzeyde bir eylemin sava naras haline geldi. Zorlanan ana sorunlardan en nemlisi 1832 Parlamento Reform K a n u n u n u n dzeltmedii seim ve parlamento sistemlerinin halkn yararna olarak yeniden dzenlenmesiydi. ngiliz d ticaretinin gelimesi sonucu artan cretler ve gelien hayat artlar 1848 de "Chartist" eylemi yktnda ngiltere'de sendikaclk iyice glenip yerlemi ve yeni reformlar salayacak g gelimiti. Kck 82

adaya akan imparatorluk gelirleri ekonomik yoksunlua dayanan bir kitle hareketi ansn tamamiyle ortadan kaldryordu. Fakat yukarda da grlebilecei gibi Chartism ngiliz toplumunda derin bir iz brakabilmiti. Victoria ngilteresinin tarihi ak iinde belirgin olan husus, maddi yeteneklerin artmas sonucu, bu maddi yetenekleri yaratm olan liberal ideoloji karsnda, gittike glenen bir ii snfnn rgtlenmesidir. Bunu Chartism'in yklndan hemen sonra gittike glenen bir sendikaclk akmnda gryoruz. i Partisinin Douu Artan siyasal haklar, ekonomik ve toplumsal sorunlarn harekete geirdii akmlar, ngiltere'de gitgide daha salam bir ekilde gelien parti rgtleri ve bir parti hkmeti sistemi yaratrken 19'uncu yzyln ikinci yarsnda ngiliz siyasal hayatna yeni bir unsurun katldn gryoruz. XIX. yzyln ikinci yarasnda daha hzl ve bilinli olarak gelime yeteneklerini bulan sendikaclk hareketi sonu olarak Laissez faire akm karsnda karlarn korumak zorunluluunda kalan bir snfn bir parti rgt iinde siyasal alanda temsil edilmesine yol at. Klasik liberalizmin yaratt bu snf eskisinden daha salam temeller zerine kurduu yeni sendikalarla bu yzyln ikinci yarsnda byk siyasal etkinlik kazand. 1841'de "Madenciler Sendikas" 1851'de "Birlemi Mhendisler Birlii" kuruldu. 9 Bu yeni sendikacln ilk amac parlamentoya temsilciler sokabilmekti. 1866'da kurulan, "Londra i Birlii" Londra'daki sendikalar, ikinci parlamento Reform K a n u n u n u desteklemek zere rgtledi. 10 Amac, kanun kabul edilip, oy hakk geniletildikten sonra parlamentoya iilerin seimini salamakt. Dier partilerden ayr, belirgin bir ii partisi kurulmak istenmiyordu henz. imdi ilk hedef parlamentoya radikaller ve liberallerle ibirlii yapacak bamszlar sokabilmekti. Sendikalarn siyasal sistemden talepleri genellikle, seim .blgelerinin daha adil olarak datlmas (youn ii ktlelerinin bulunduu endstri ehirlerine hak ettii saynn altnda temsilcilik verilmemesi), gizli oy, genel oy, ulusal bir eitim sistemi, konut ve fabrika koullarnn dzeltilmesi iin yasalarn kabul ve sendika haklarnn yasalarn kapsamna girmesiydi. Bu ekonomik sistemde temel deiimler isteyen bir sosyalist hareket deil fakat toplumsal ve siyasal reformlar gereklemi grmek isteyen bir ii hareketiydi. Hele ihtilalci bir hareket kesinlikle deildi. Liberaller tedenberi sendikalar ve ii birliklerini, yararl, bar, toplu pazarlk gruplar olarak kabullenmiler fakat militan gruplar haline dnmelerini nleyici tedbirle almlard. Bunlarn en nemlileri 1871 ylnda Gladstone'un geirdii Ceza K a n u n u n u Tadil Kanunlar (Criminal Law Amendment Act) ii snflar arasnda byk bir tepki uyandrd. Buna kar gelien muhalefet sonucu, 1869'da kurulmu olan Sendikalar 83

Kongresinin parlamento komitesi, parlamento iinde bir direnme rgt haline geldi. 11 Liberallerin kstlamalar karsnda ii sendikalar gl protesto gsterilerine ynelirken daha nce eksikliini duyduklar belirgin bir siyasal amaca kavumu oluyorlard. 1871'den sonraki yllar batan baa grevlerle doludur. Bu nedenden 1880'lere kadar iilerin kazandklar haklar, parlamentodaki, temsilcilerden tr deil fakat sendikalar aracl ile dorudan pazarlk ya da ii oylarn kapabilmek iin rekabete giren muhafazakar ve liberal partilerin arka arkaya verdikleri siyasal tavizlerin sonucudur. Klasik liberalizmi yok eden toplumsal gelime, ii ve sendika hareketleriyle radikal ve liberal siyasal hareketler arasndaki yakn iliki sonucu liberal sosyalizmin glenmesine yol at. Makinalama devri, ayn zamanda rgtlenme devriydi. Artk toplumsal ilikiler rgtler arasnda yrtlyordu. Liberal sosyalizmin tomurcuklanmas yeni bir gelimeye yol at. Kta Avrupasnda birinci Enternasyonalin, 1843 ayaklanmalarnda sosyalistlerin ve 1871'de komnistlerin oynad role ramen sosyalizm ngiliz siyasal hayatna 1880'lere kadar etkide bulunmamt. 1 2 Bu tarihten sonra parlamenter gelimenin en nemli unsuru siyaset sahnesinde bir ii partisinin belirmesi olmutur. Bu partinin temellerini, gelien sendikaclk hareketi ve bu hareketle kaynaan Fabianlar 1 3 (1884) Bamsz i Partisi (1893) ve Demokratik Federasyon 1 4 (1881) meydana getiriyordu. 1 5 Bunlardan "Bamsz i Partisi" byk ii nderi James Kair Hardie tarafndan, Bradford da yaplan bir sendika toplants sonucu, mahalli gruplarn birtek ulusal rgt halinde birletirilmesiyle meydana geldi. 16 ye saysnn 1.500.000'u bulmasna ramen 1895'de ancak 45.000 oy alan bamsz ii partisi hi bir milletvekili karamaymca, davalarn daha esasl bir ekilde ele almak isteyen sendika yneticileri 1899 Sendikalar Kongresinde ve 1900 yl Londra toplantsnda, uzun tartmalardan sonra, bugnk ii partisinin ekirdei olan "i Temsil Komitesi"ni kurdular. 1 7 1900'da kurulan ii temsilcileri komitesi 1906 seimlerinde gsterdii 51 adaydan 29'unu parlamentoya soktu. 1 8 Bu zaferde, muhafazakarlara kar verdii savata etkili olabilmek iin ii snf sorunlarna eilen liberal partinin de byk pay olmutur. 1906 seimlerindeki liberal-ii pakt olmam olsayd "i Temsil Komitesinin" bylesine bir baar kazanaca kans fazlaca iyimserlik olurdu. Bu zaferden sonra i Temsil Komitesi, adn i Partisine evirdi. Toplumsal reformlar yapabilme yeteneklerinin ne kadar abartlm olduu ksa zamanda meydana kan i Partisi bu devrede programn ancak liberal partinin koruyucu kanatlar altnda yrtebilmitir. Fakat partinin siyasal hayatnn ilk aamasndaki bu gszl ilerde kendinden beklenmekte olan atlmlara hibir zaman glge drmedi. 84

Gcn ii rgtlerinden alan belirgin bir siyasal partinin yaratlmas ngiliz siyasal hayatnda yeni bir unsurdu. Yeni parti, sendikalarn enerji ve umutlarn anayasal ve parlamenter kurallara yneltirken zamanla kitlelerin toplumsal refah ve gveninin dzenli ve zgl yasama sorunlar yaplaca hakknda kesin bir kan uyandryordu.

85

DPNOTLAR
1

4 5

Thomson, D., England in The Nineteenth Century, Barnard and Co. Itd. Aylesbury, 1964. S .38-39. Owen, XIX. yzyl ngilteresinde tannm bir dnr ve iverendir. Evlilii, zel mlkiyeti ve dini knayp kooperatif birliklerine dayanan idealist bir sosyalizm ortaya atmtr. Btn hayatn tek bir eyi gerekletirmek iin adam bir ngiliz asilidir. Btn 19. yzyl "Fabrika Kanunlarnn" babas saylmaktadr. Thomson, op. cit S, 47-47. Tolpuddle yarglamas 1834 ylnda ngiltere'de byk yank uyandrd. Bir avu Dorchester tarm iisi Owen'in Grand National Consolidated Trades Union'unun bir parasn meydana getirmek zere, George Loveless'in nderliinde bir sendika kurdular. Fakat sendikaya girenler iin gizli trenler yapp, ballk yeminleri ettirdiklerinden yarglandlar. Usulsz yemin trenleri dzenlediklerinden 7'er sene srgne mahkum olan bu tarm iileri ngiliz ii hareketi iinde Tolpuddle Martrlar olarak anlrlar.

Thomson, Op. Cit., S. 55. Ibid., S- 83. 8 Feargus O'Conner'un (1794-1855), Leeds'de yaynlad "Northern Star" gazetesi Chartist hareketin resmi organ haline gelmiti. 9 Thomson, Op. Cit., S. 145. 10 Beer, H.S., Modern British Politics, Faber and Faber, London, 1965, S. 110. 12 Leon Trotsky "Whither England" adl kitabnn 4. blmnde bu konuya deinerek zetle yle demektedir., "Teknolojik gelimeye nderlik eden ve dolaysyla teknolojisini adm adm gelitiren ngiltere'de yeni gelien snflarn siyasete katks da ar olmutur. Bu ar evrim st yap kurumlarnn toplum sorunlarna kendi statlerini de gznnde bulundurarak eilebilmelerini salamtr. Bylelikle evrim iinde bir denge kurulabilmitir. Sanayi devrimini ithal eden lkelerde, birden younlaan teknoloji karsnda evrim yerine devrim beklemek daha olaandr." 13 Fabian Society'nin kurucular olan kar koca Webb'ler ekonomi ve sosyoloji konularnda almaktaydlar. 1884'den beri ngiltere'de ii hareketini etkilemekte olan bu kurum o tarihlerde Sydney ve Beatririca Webb, Bernard Shaw gibi dnr ve yazarlarn etkisiyle ii hareketlerine, sorunlar daha geni bir adan grebilme yeteneini getirmilerdir. Gnmzdeki ngiliz ii partisinin de entellektel unsurunu meydana getiren Fabianclar ngiltere'de ii partisinin beyni olarak almlardr. 14 Social Democratic Federation'un kurucusu Mr. H.M. Hydhmandr. Eton mezunu bu sosyalist asil ngiltere'de baz kk hizmetlerin kamu mlkiyetine gemesini salamtr. Bu nedenden ortaya att akm (gaz ve su sosyalizmi) diye anlr., 15 Mmtaz Soysal, "ngiliz i Partisi" S.B.F. Dergisi, Cilt 12, No. 1, (Mart 1957), S. 77-78. 16 Ibid., S. 77. 17 Ibid., S. 78. 18 Thomson, op. cit., S. 187.
7

86

KISIM :

SYASAL PARTLER

TOPLUMSAL HAYATTA RGTLENMENN NEM kar gruplarnn siyasal yapy etkilemek iin zorlayacaklar ya da oluturmaya alacaklar yollardan en nemlisi bu etkiyi salamak zere baskda bulunacak rgtleri meydana getirmektir. ilerin ya da iverenlerin ekonomik ve sosyal karlarn savunmak iin kurulan ve birer bask grubu olan sendikalarn dnda mensuplarnn ekonomik ve sosyal karlarn savunmak iin kurulmu pek ok dernek vardr. Bu anlamda birer bask grubuna dnen bu tr derneklere rnek olarak esnaf derneklerini, tarm derneklerini, baz din derneklerini ve serbest meslek derneklerini sayabiliriz. Ayrca dolayl olarak mensuplarnn karlarn koruyan Komnizmle Mcadele Dernekleri gibi gruplardan da sz edilebilir. Daha nce zerinde durduumuz ikincil kurulular olan derneklerin ve sendikalarn kar savama arac olma nitelikleri, demokratik dzenin gerei olan pluralist toplumu yaratmas bakmndan nemlidir. Fakat dernekler yalnzca, iblm, ihtisaslama, ekonomik gelime sonucu, kar farkllamas younlam toplumlarda, farkl karlar siyasal yapya tayan bask gruplar grevini yerine getirmekle kalmazlar. En az bunun kadar nemli bir dier grevleri ise modern toplumun en byk hastalklarndan birini tedavi etmektir. Bu hastalk, kiilik krizinin yaratt, yabanclam bir dnyaya intibak problemidir. 1 Modernleen bir toplumda teden beri allagelmi deerler ve normlar yklmaya balar. Toplum byyp paralandka kiinin yakn evresi de deiiklik geirir. Milyonlarca insann krsal blgelerden ehirlere hcumunun sonucu ve byk metropollerin yaama koullar, byk aile dzeyini paralar, insanlar yzyze temasn getirdii yakn evre ve komuluk ilikilerini giderek kaybederler. Normlara ballk zayfladka su, intihar, akl hastalklar boanmalar da artar. Gayri ahsi ilikiler kiiyi toplumun kk ve nemsiz bir paras haline getirmitir. Bu yabanclamann ve intibakszln temelinde, modern toplumun beyinleri olan ok sayda deiik brokratik kuruluun kiileri, yalnzca rakkam olarak, cisim olarak, soyutlanm nesneler olarak grmesi ve yle davranmas yatmaktadr. nsanlar komularn tanmamakta, lokantalarda yabanclarla yemek yemekte ve fabrikalarda sk sk deien ii meslekdalar ile ba 89

kuramamaktadrlar. Toplumda bylesine bir soyutlanma, yabanclamay salamakta ve modern toplumun insan giderek bunalma dmektedir. 2 Ayrca kesif i blm insann yalnzca tek bir eyi renmesine ve yaamn ona dayandrmasna yol atndan insanlar okcas yarm bir cehalete itilip, mr boyu az zek ve bilgi isteyen ilerde otomatlamaktadr. 3 Bylesine bir monotonluk toplumda siyasal ve sosyal talepleri de monotonlatrmakta, sanat ve kltrn seviyesi derken siyasal alanda da yabanclamann getirdii, toplumdan ve zgrlklerden korkma ve bu tip insann tek tarafl porapagandaya ak ve yatk olma nedeniyle de diktatrlk tehlikeleri belirmektedir. Bu alanda gnmzn modern toplumlarnn bunalmlarn tehis eden siyasal ve sosyal bilimcilerin, yn toplumunun sorunlarn ortaya koyan almalar giderek nem kazanmaktadr. 4 YIIN TOPLUMU OULCU TOPLUM te modern toplumu bylesine sarm bu sosyal hastalk, gnll kurulular, dernekler aracl ile tedavi edilebilir. Atomize olmu, paralanm ve kopmu birimlerin anlamszca meydana getirdii yn toplum u n u kolaylkla gdlen ve istenilen yne gtrlen bir kuru kalabalk halinden kurtarabilmek iin toplum iinde rgtlenmeye gerek vardr. Yn toplumu zlm bir toplumdur. Ama her modern ve sanayilemi toplum bir yn toplumu deildir, insanlar e fikirleri ve e karlar olan gruplarla kendilerini zdeletirip kaynatrrlarsa toplum yn toplum u olmaktan kacaktr. Atomize toplum bu ekilde grup yapsnn getirdii ilikiler sonucu zlmekten kurtarlr. Kii grup iinde kendini ve karlarn topluma kar daha kolay ve gvenle korur. Grubun toplum hayatnda arl kiinin tek bana olan arlndan daha nemli olduundan sesi daha fazla duyulacak, temsilciliini yapt karlar ve grler siyasal ve sosyal yapda pazarlk konusu olabilecektir. Bylece zlm ve tek ynl bir propagandaya ak olduundan diktatrlk tohumlarn yeertmeye yatkn bir yn toplumu gnll kurulular eliyle toparlanacak, plralist bir yapnn egemen olduu dengeli, rasyonel ve shhatli bir toplum yaants oluacaktr. Eit fikirler ve karlar dorultusunda g birlii yapan bu rgtler ve kurulular, siyasete, iktidar olma amacyla arlklarn koyduklarnda ise SYASAL PARTLER olutururlar. PART TPLER Partiler her ne kadar benzer grnr ileri gerekletirirlerse de aralarnda farklar olduu belki ilk bakta bile anlalr. Partilerin kadrolar, 90

rgtlenme biimleri, ideolojileri, semen tabanlar bu farkllamay n plana karan balca unsurlardr. Bu alanda Fransz Profesr M. Duverger balca iki parti tipi zerinde durmaktadr. 5 Bunlar "Kadro" ve "Yn" partileridir. KADRO PARTLER Tarihsel olarak bu tip partiler siyasetin ok dar bir zmreye tannd endstri devrimi ncesi toplumlarnn rettii partilerdir. dedii vergilerin salad bir siyasal ve sosyal ayrcalkla siyaset yapmaya hak kazanm ve siyaset yapmasnda saknca grlmeyen ya da gerekten en fazla korunacak karlar onlarn olduu iin siyasette n plana kma zorunda kalm zadegnlarm, varlkllarn rgtledii, meydana getirdii partilerdir bu kadro partileri. Daha dorusu siyaset tarihinde balang ve oluum nedenleri byle olmutur. ye saysnn arttrlmas, semen saysna gre blgesel bir rgtlenme ann kurulmas bu t r partilerin amalar arasnda deildir. Onlar az sayda fakat sekin kiilerin disiplinsiz dayanmas ile ok sayda milletvekilini parlamentoya sokmaya alrlar. nk bu sekin ve deerli kiilerin oy toplamada yeterli olacaklar inanc egemendir. Gerekten de kitlelerin aktif siyasal katlm iinde bulunmadklar kk siyaset dnyalarnda bu partiler baar kazanmada fazla zorlanmamlardr, r g t n zayf, merkezin gl olduu bu t r partilerde parlamentodaki milletvekili de her zaman semenden de, parti yesinden de daha gl ve etkili olmutur. Batdaki ilk siyasal partiler bu grntde olmakla birlikte, sanayileme ve modernlemenin kanlmaz olarak ortaya kard farkl toplumsal boyutlar kadro partilerini zamanla derinden etkilemi ve onlarn byk lde yapsal deiimler geirmelerini salamtr. Daha geni oy tabanlarna yaklaabilme, yeni rgtlenme ve propaganda yntemlerinin kabul bu zorlamalarn balcalardr. Gerekten de amzn kitle partisi ile rekabet edebilmek iin kadro partilerinin byle bir deiim geirmesi de siyasal bir zorunluluk olmutur. Ama bugnk kadro partilerinin bazlarnda hal eskiden kalma birok nitelik h k m srer. Balar gevektir ve disiplin hal ok yksek deildir. Partiyi hal yldz kadrolar srkler. 6 deolojik bir tutarllk sz konusu olmad gibi politika zamana ve zemine gre kolaylkla biimlendirilir. Ama ift partili sistemin etkisinde kalan ngiliz muhafazakr partisi kanlmaz olarak disiplinli, rgtl ve zellikle meclis guruplar tutarl olmak zorunda kalmtr. an ve gelimenin bu t r etkisinde kalm olan baka kadro partilerinden de sz etmek olasdr. 91

KTLE PARTLER Toplumlarda sosyo-ekonomik gelime sonucu oy hakk geniledike kitle partileri de, siyasal yaamda kadro partilerinin yerini almaya balamlardr. Meruiyet sava veren yeni sosyal glerin, snflarn, sendikal ynlarn karlarn korumak iin ortaya kan bu partiler, kadro partisi gibi zengin ve zadegnlarn desteine sahip olamayacaklarndan, maddi olanaklara sahip olmak iin rgtlenme biimlerini gelitirmek zorunda kalmlardr. ok fazla sayda yeden srekli aidat toplama olarak zetlenebilecek bu maddi olanak arama ekonomik, politik ve sosyal karlar e dorultuda olan kitlelerin parti ats altnda disiplinli bir biimde toplanmasna olanak tanmtr. Bylece parti brokrasisi gelimi, rgt disipline olmu ve iktidar parti iinde tabandan ykselen kiilerin eline gemeye balamtr. Bylece meclis gruplar da rgte kat bir disiplinle balanr olmulardr. Ayrca bu durum kitle partisinin esnek olmayan bir ideolojiye de sahip olduu gereini ortaya koyar. Bu ideoloji dorultusunda eitim ve parti ii propaganda ve seminerler de rgt yapsn disiplinli ve canl tutmann yansra ideolojinin de pekitirilmesine katkda bulunur. Baz siyasal bilimciler, kitle partilerinin kar karya olduu bir nemli tehlikeye dikkati ekerler. O da kitle partisinin rgtn srekli denetleyen ve canl tutan grevlilerin, seimle ibana gelmi olsa bile uzun bir sre sonunda profesyonel ynetici konumuna geecekleri ve parti ii iktidar kt zerinde tabana aitmi gibi grnse bile bu yneticilerin zamanla profesyonel bir parti oligarisi oluturacaklar tehlikesidir. SYASAL PART SSTEMLER Parti sistemleri en yaygn olarak parti saysna dayandrlarak yaplan tasniflerdir; Tek parti, ift parti, lml ok parti, youn ok parti, atomize sistem gibi Siyasi partileri iinde yer aldklar, ya da kaynaklandklar toplumla ve bu toplumun iindeki dier siyasi partilerle olan etkileim srecine gre de sistemletirebiliyoruz. Byle bir siyasal partiler sistemini en ayrntl olarak ortaya koyan talyan bilim adam G. Sartori genelde yedili bir ayrm yapmaktadr. 1 Tek parti a) b) c)
92

Totaliter Otoriter Pragmatik

2 Hegemonya partisi 3 Egemen parti 4 ki partili sistem 5 Ilml ok partili sistem 6 Ar ok partili sistem 7 Atomlam parti sistemi 8 Tek Parti ve eitleri Rekabetten yoksun parti sistemleri Tek parti ve Hegemonya parti sistemi olarak bilinir. Ama bunlar da kendi aralarnda derin farkllklar olan trlere blnmlerdir. 1) 2) 3) Totaliter tek parti Otoriter tek parti Pragmatik tek parti

Bu tasnife gre zorlayc bir ideolojiye sahip ve kendisinden baka hi bir siyasi fikre yer vermeyen btnc bir sistem, Sovyetler Birlii ve Nazi Almanyasnda olduu gibi Totaliter; toplumun t m n kavrayan bir ideolojiyi gelitirmeksizin kat, tepeden inme bir ynetim uygulayan tek parti sistemini kabul etmi lkeler, spanya, Portekiz gibi Otoriter; belirli bir doktrine dayanmakszn, gnn koullarna gre etkinlik uygulayan tek parti sistemini gelitiren lkeler, 1946 ncesi Trkiye'de olduu gibi pragmatik bir tek parti sistemi uyguluyor saylrlar." Hegemonya Partisi Hegemonya partisi ise fiili bir tek parti sistemidir. Birden fazla parti bulunduu halde eklen ve de fiilen bir tanesinin dnda iktidarn kesinlikle verilmedii bir sistemdir. ktidarn el deitirmesi sz konusu deildir. Dier partiler kamuoyunun olumasnda, siyasal kanallarn almasnda rejime yardmc olmaktadrlar ama hegemonya partisinin stnl de tartma ve rekabet d saylmaktadr. Bugn, D. Almanya, Polonya, ve in Halk Cumhuriyeti bu t r bir hegemonya sistemine sahiptir ve dier partiler arasnda stnlk zorunlu olarak bu lkelerin Komnist Partisindedir. Hakim Parti Bu sistemde de birden fazla siyasal parti bulunur ve her siyasal parti iktidar iin serbeste rekabet edebilir. Ama toplum yaps ve o yapdan reyen siyasal tercih zaman zaman tek bir partinin demokratik olarak
93

uzun sreli iktidar dnemlerini gerekletirir. Bu durumda ok partili bir siyaset piyasasnda tek bir parti srekli egemen olduu iin fiili bir tek parti dzenini oluturmu olur. Hakim parti sistemi, B. Amerika'da olduu gibi iki partili bir sistem de de ortaya kabilir. Hindistan'daki Kongre partisinin olduu gibi ok partili bir sistemde de gerekleebilir. ki Partili Sistem Bu sistemlerde oylarn ounluu genellikle iki byk parti tarafndan bllr. Baka siyasi partilerin olduu dnlse bile onlar siyasal kazan olarak sembolik olmaktan te baar salayamamlardr. ki byk parti arasnda, ok kkl dnya gr farkllklar yoktur, hemen herkese "sen de gel" diyebilecek esnekliktedirler. Bu nedenle de iktidar yarn aralarnda, bakalarn devreye sokmadan uzun sre srdrebilirler. ABD, ngiltere Yeni Zellanda, Kanada, Avustralya parti sistemlerinde olduu gibi. Sartorinin Ilml, Ar ve Atomize parti sistemleri tasnifini ise N. Abadan-Unat yle anlatmaktadr : 1 0 Ilml ok Partili Sistem "ok partili sistemin lml ve ar trlerinin tartmasna girimezden nce bu konuda ileri srlen farkl tasniflere deinme zorunluu vardr. Parti sistemleri kavramn ilk nce ortaya atm bulunan M. Duverger'ye gre iki partiden fazla partiye sahip t m sistemler, ok partili kategoriye dahil edilmelidir. G. Sartori ise parti sisteminin tasnifini basit matematik kurallarna balamayp, belirli say gruplarna gre deerlendirmektedir. Sartori'ye gre 3-5 siyasi partiyi sinesinde barndran sistem genellikle kutuplam ve merkeze yaklak (centripatal) bir yap tamaktadr. Bu eit bir parti sistemi ayn zamanda lml bir ok partililik karakteri salamaktadr. Buna karlk alty aan bir sistemde bir yandan ikili bir kutuplama ortaya kmakta, ayrca siyasi glerde merkeze yaklaan bir nitelik yerine merkezden kaan (centrifugal) bir eilim gze arpmaktadr. Sartori'nin tanmna sadk bir lml ok partili sistem de en ok be partiyi barndrabilmektedir. Baka bir deyimle, "snrl" bir ok partilik yanstan bu siyasi durum iinde, partilerin platform ve davran belirli lde lml kalmaktadr. Asl nemli nokta lml sistemde, toplumsal gler arasndaki kutuplamann hkmet-muhalefet mihverleri etrafnda dnmesidir. Dolaysyla bu yorum asndan baklnca lml ile ar ok partili sistemi ayran balca zellik, iktidar elinde bulunduran partiye kar beliren muhalefetin tek ya da ayr ayr ularda bulunan ve bir94

birine kart bulunan iki k u t u p etrafnda toplanmas; baka bir deyimle merkezi temsil eden iktidar toplumsal glerin her eit direnme ve yerme kutuplar etrafnda yer almalardr. Ilml ok partili sistemde partiler arasndaki rekabet iki k u t u p etrafnda cereyan etmekte, dolaysyla iki kutuplu (bipolar) dur. Federal Almanya ve Belika parti, sve drt parti ile bu sisteme rnek gsterilebilir. Ar ok Partili Sistem (Extreme Multipartisme) An ok partili sistem kavramn en geni lde yorumlayan Sartori'ye gre bu sistemin balca yedi nitelii v a r d r : 1 Siyasi hayatta rol oynayan partilerin says kesinlikle be saysn amaktadr. (Say kriterinin kullanlnda siyaset alannda faaliyet gsterme endeksinin kullanld gznnde bulundurulmaldr) 2 Ar plralizmde partilerden biri (talya) ya da bir grup parti (Fransa ve Alman Weimer Cumhuriyeti) merkezi bir yer igal etmektedir. Dolaysyla lml ok partili sistemde olduu gibi sa sol nevinden bir kutuplama yerine en azndan l bir iliki emas k u r u l m a k t a d r : Sa, merkez ve sol. Bir sistemin merkeze dayanp dayanmadn tehis etmekte fazla glk yoktur. Eer muhalefet tek yanl (unilateral), yani saysna bakmakszn muhalefefette bulunan partilerin t m bir tarafta bulunuyorsa, sistem kutuplara dayanmaktadr. Buna karlk muhalefette bulunan partiler birleemiyorsa, nk merkezin iki yannda birbirleriyle uzlamaz Partiler bulunuyorsa, bu takdirde iki yanl (bi-lateral) bir dur u m var. Baka bir deyimle muhalefetler birbiriyle mcadele etmekte, dolaysyla sistem ok kutuplu (multipolar) bir hale gelmektedir. Bu noktada nemli bir hususa iaret etmek gerekir: Merkeze dayanan bir sistemde, merkezi temsil eden partinin bir merkez ideolojisi, doktrini ya da kanaati yoktur. nemli olan tek ey, bir partinin merkezi bir durum igal etmesidir. Zira bu mevkii ile rekabet d bir hale gelmektedir. Merkez partileri sadece koalisyon teebbslerinde faydal olmaktadrlar. Dolaysyla merkez partilerin varl, rekabet halinde bulunan partilerin merkeze yaklamalarn salamamakta, aksine pazarlk konusu olduklar cihetle, dier partilerin merkez ka eilimlerini glendirmektedir. 3 Ar plralizmin dier bir belirgin nitelii "anti-sistem" tipi muhalefet partilerini kuvvetlendirmesidir. talya'da bu eilim sola doru olmakta, Weimar Cumhuriyetinde bu eilim 1933'de saa doru olmutur. 4.c Fransz Cumhuriyetinde ise iki k u t u p arasnda eit ekilde dalmtr. Bu eit bir sistemde belli siyasi grler konusunda halkn uyum derecesi dk, siyasi sistemin meruluu fazlasyla tartma konusu haline getirilmektedir. Bu arada en krl kan partiler pek tabii belirli bir 95

sre iin arln korkusunu istismar ettikleri iin merkez partiler olmaktadr. 4 Yine ar plralist bir sistemde, uzun bir zaman sresi boyunca, merkez ka gler kuvvetlenmektedir. Bu kuvvetlenme belli bir ibaa haline geldikten sonra sistemi paralayabilir. rnein Weimar Cumhuriyeti ve 4.c Fransa Cumhuriyetinde olduu gibi. te yandan toplumun belirli taleplerinin gerekletirilmesi halinde u partiler bymee devam edebilir. Nitekim talya'da 1946'dan 1966'ya kadar geen yirmi yl iinde italya Komnist partisi oy saysn % 19'dan % 25'e karmtr, dier kutupta yer alan Neofaist partisi ise bu zaman sresi iinde oy orann aynen alakoymutur. 5 Ar bir plralist sistemde ayn zamanda siyasi sistem youn lde ideolojik bir hviyete brnmektedir. ok sayda siyasi parti barndran bir sistem zorunlu olarak ideolojik llere bavurma zorundadr. Byle bir parti snrl saydaki taraftarlarn ancak belirli doktrin ve istikbal projeksiyonlar ile ayakta tutabilir. Byle bir sistemde pragmatik bir siyasi yaklam, siyasi partileri snmee m a h k m edebilir. 6 Nihayet ar plralist bir sistemin belirgin zelliklerinden biri "sorumsuz" muhalefet tiplerinin tremesidir. Bu eit bir sistemde bir ksm partilerin iktidara gelme olasl hi yoktur. Dolaysyla bu sistemde ksmen yar sorumlu, ksmen de sorumsuz muhalefetler yer almaktadr. Dolaysyla iktidara kendilerini yakn sayan partiler daha ok "yar sorumlu", iktidara gelme olaslktan yoksun olanlar ise, "sorumsuz" muhalefet roln benimsemeyi tercih etmektedirler. Baka bir deyimle sistemin d erevesinde bulunanlar yar sorumlu, sisteme kar cephe alanlar ise sorumsuzluu tercih etmektedirler. 7 Ar plralizmin son nitelii "meru olmayan rekabef'tir. Partiler bu sistemde gerekletiremiyecekleri vaadler, duygu istismar, demogoji gibi usullerle demokratik oyunun t m kurallarn bertaraf etmektedirler. Atomlam Parti Sistemi Bu kavram, aslnda says yksek de olsa, henz billurlam, ynleri belirmi siyasi partilere sahip olmayan, buna karlk kamu hayatnda youn siyasi kprdamalara sahne olan lkeler iin kullanlmaktadr. zellikle yeni bamszla kavutuktan sonra ok deiik ve eitli sosyal gruplarn rgtlenmee altklar Afrika ve Asya lkeleri iin bu deyim snrl bir zaman sresi iin kullanlmaktadr. kinci safha olarak ar plralizme geen bu tip toplumlar, gl toplumsal kurumlarn yokluu halinde, sratle tek partili toplumlara dnrler." 96

DPNOTLAR E. Erikson, Childhood and Society, New York, Norton, 1963, S. 412-414. C.E. Black, The Dynamics of Modernization, Harper and Rof, New York. 1966, S. 32-33. 3 Ortega Y. Gasset, The Revolt of the Masses, C. Ailen and Unwin, London, 1961, S. 96, 141. 4 Marcuse, One Dimensionel Man, Beacon Press, Boston, 1964. E. Fromm Fear of Freedom, Routledge and Regan Paul Ltd., London, 1960, D. Riesman, The Lonely Crowd, Yale University Press, New Haven, 1952. 5 M. Duverger, Siyasal Partiler, (eviren E., zbudun) Ankara, Bilgi Yaynevi, 1964. 6 E. am, Siyaset Bilimine Giri, stanbul niversitesi Yaynlar, No. 2315, stanbul, 1977, S. 194. 7 . Turan, Siyasal Sistem ve Siyasal Davran, Der. Yaynevi, stanbul, 1976, S. 121. 8 G. Sartori, Parties and Party Systems, Cambridge University Press, London, 1976. 9 N. Abadan-Unat Siyaset Sosyolojisi ve Siyasal Davran (Teksir) Ankara SBF. 1982, S. 114. 10 Ibid., S. 119-122.
2 1

97

KISIM :

TOPLUMSAL GELME VE SYASAL PART GELMELERNE BR RNEK OLAY

XIX YZYILDA TOPLUMSAL SORUNLAR KARISINDA NGLZ SYASAL PARTLERNN EVRM

Siyasal parti gelimelerine rnek olarak ngiltere'nin seilmesi, endstri devrimini ilk gerekletirmi lke olduundandr. Yoksa dier lkelerde de siyasal parti sistemlerinin gelimesi hemen hemen ayn yollar izlemilerdir. Burada bu gelimenin ana nedenleri olan etkenleri ve buna bir cevap olarak beliren siyasal partileri anlatmak incelememizin konusunu meydana getirecektir. Siyasal partilerin gelimesinde endstri devriminin ne kadar etkili olduunu daha belirgin olarak grebilmek iin XVIII. yzyl ngiltere'sinin siyasal hayatn incelemekte yarar vardr. 1832'den nce ngiltere'de Siyasi Partiler Varmyd? 19'uncu yzyl ngilteresi'nin siyasal geliimine eilmeden nce, konu olan yzyla k t u t a r umuduyla, daha nceki yzyllarn ngiliz Siyasal yaantsna ne gibi katklarda bulunduunu incelemekte fayda olacam sanyorum. Burada bir dnm noktas olarak beliren 1832 yl ilk parlamento Reformunun saland yl olmasndan tr nem kazanmaktadr. Oy hakknn daha geni bir evreye tannmas daha etkili bir siyasal katlmay saladktan baka, artan semen karsnda, o ana kadar birer kar grubundan baka birey olmayan ingiliz Parlamento gruplarna organize olma zorunluluunu duyurduundan 1832 yln modern anlamda parti rgtlerinin belirmee balad yl olarak kabul edebiliriz. Onyedinci yzylda ngiliz Avam Kamarasn meydana getiren gruplara "Siyasi Parti" adn verebilmek olduka zor. Birok tarihi zellikle liberal tarihiler 1832'den nce "Whig" ve "Tory" diye adlandrlan iki siyasi partinin varln iddia etmelerine ramen, aratrmalar aka belirtmitir ki 1715 ylnda "Whig" diye anlan grup 1760'da "Tory", "Tory" diye anlan grup ta "Whig" diye anlmaya balanmtr. 1715'lerde kraln yetkilerini savunan, arka kan gruba "Whig" ad veriliyordu. "Tory"ler sreli olarak muhalefetteydiler. 1760'da ise, Fox adnda bir parlamenterin nclnde kendilerini "Whig" olarak adlandran bir grup, kraln yetkilerini savunan gruba "Tory" diyordu. 1 Bu dnemin ele geirilebilen par101

lamento tutanaklar incelendiinde Avam kamaras yelerinin hibir zam a n geleneksel bir Tory ya da Whig t u t u m u iinde oy kullanmadklarn, tam tersi olarak gnlk yaantlarnda kiisel karlar neyi gerektiriyorsa yle oy kullandklarn aka grebiliriz. 2 1832'de sce Parlamentodaki Gruplar Sir Lewis Namier'in XVIII. yzyl Ingilizi Avam kamarasnda grubun varlndan sz eden incelemesi ilk grubu "Saray ve Hazine" olarak belirtmektedir. Bu gruptakiler, Namier'e gre m a k a m sahibi olan, gelir ve statleri kral tarafndan salanan kiiler olduklar iin kral tarafndan seilen bakanlar parlamentoda desteklemek zorunluluundadr. Aktif politikaclarn meydana getirdii ikinci grup zellikle idarenin kilit noktalarna geebilmeleri iin aba gstermektedir. Fakat, bu grubun zlemini ektikleri kilit noktalarna atanabilmeleri iin yalnzca kraln gzne girebilmeleri yeterli deildi; kral sreli olarak destekleyen "Saray" grubunun dnda nc grubu meydana getiren "bamszlarn" hi olmazsa tarafsz kalabilmelerini salamalydlar. Bamszlar diye adlandrdmz bu nc grubun hkmetle normalin altnda bir ilikisi var. Avam kamarasna pek seyrek devam eden bu grubun yeleri Namier'in dediine gre yalnzca, toprak vergisi gibi kendilerini ilgilendiren konularda oy kullanyorlar, kendi karlarn aksattrmayan sorunlar karsnda gerekten ilgisiz kalyorlar. Onsekizinci yzyl ngiliz Avam Kamarasnda hakim olan bu grubu uygulamada iki gruba indirmemiz m m k n d r : "erdekiler" ve "Dardakiler". 3 "erdekiler" kraln itimadn kazanm bamszlarla aktif politikaclarn bir araya gelmesiyle belirmektedir. Tabii bu gruba "erdekiler"e deimez bir unsur olan "Saray" grubunu da eklemeliyiz. Byle likle siyasal sre gl bir kiinin etrafna toplad hayranlardan meydana gelmi kk gruplarn arasndaki atmadan baka birey deildir. Bu kk gruplar, yapabildikleri lde, Avam Kamarasndaki ounlua, yani, her ana gruba kendilerini sevdirmek ve kabul ettirmek zorunluluundadrlar. Bylelikle ynetim organlar birden fazla grubun koalisyonu olarak belirmektedir. Bir siyasi partinin hkmete gemek amacnda olan bir grup olduu sylenirse bu gruplara siyasi parti diyebilmemiz m m k n olacaktr. Fakat gnmzdeki parti sistemi, partilerin bir semen topluluuna, hkmeti kurabilmek iin bavurmalarn ngrr. Walter Sulzbach'm da belirttii gibi gnmzn siyasi partisi devlet gcn ele geirmek, hi deilse devlet gc zerinde etki sahibi olmak nedeniyle karlarn gerekletirmek iin birleen, devlet ve toplum bnyesinin oluumu hakknda ayn grlere sahip insanlarn oluturduu bir birliktir. 4 Partiler hk102

mete geebilmek iin semen kitlelerine hitabederlerken ellerinde belirgin bir programlar olmas da gerekir. Fakat nceden de belirtmi olduumuz gibi Onsekizinci yzylda ngiliz parlamento gruplarnn hibir belirgin ve sreli siyasal ynelimleri yoktu. Sistem tmyle rvet ve hediye datmyla ayakta tutuluyordu. Devlet ilerinin kk bir grup tarafndan yrtlebileceinin farkna varan ngiliz Babakanlarndan Danby ayn karlar savunan kk gruplarn rvet aracl ile destek bulduu ynetimini salamakta zorluk ekmemitir. Fakat, herkesi rvetle satn almann imkanszl meydanda olduundan Avam Kamarasnda bir muhalefetin n hibir zaman alnamamtr. Kabine Sisteminin Yokluu Bu devirde, ngiltere'de ynetim organnn btnyle kraln denetimi altnda olduunu gryoruz. Bakanlar teker teker kral tarafndan seilmekte ve bu nedenle kendilerini yalnzca ve ayr ayr krala kar sorumlu hissetmekteydiler. Kabinesini seerken kral hibir zaman parlamentoda ounluu elinde tutan partinin nde gelen yelerine grev teslim etmek zorunluluunu duymuyor yalnzca etkili, sadk ve gvenilir olarak tand kimseleri bakan yapyordu. Yerlerine koyabilecei daha iyilerini bulduu anda eski sadk bendelerini saf d brakmaktan hibir saknca duymuyordu. Kralla bakanlar arasndaki bu yakn iliki gerek Avam Kamarasnda gerekse de Lordlar Kamarasnda bakanlara kar tutarl bir muhalefetin ve denetimin gereklemesini imkanszlatryordu. 5 Aslen Alman olan George I ve George Il'nin hkmdarlklar sresinde ngiliz Kraliyet Kabinesinde belirgin bir deiiklik meydana geliyor. Kabine iinde yava yava bir birlik beliriyor. Varlklarn krala borlu olduklar iin herbiri ayr ayr krala sorumlu olan ve gene herbiri kabinede kraln casusu olarak alan bakanlar arasnda 1714'den itibaren bir kollektif sorumluluk ilkesi g kazanyor. H e m de sorumluluklar pek o kadar krala kar olmayp, dorudan parlamentoya kar. B u n u n nedenlerine indiimiz zaman onsekizinci yzyl ngiltere'sinde kraln ne kadar byk bir g olduu iyice belirecektir. Gerek I. George ve gerekse II. George ngiliz dilindeki yetersizliklerinden tr hibir ey anlamadklar kabine tartmalarn izlemekten kanmlar ve duygusal balarla balandklar Hanover'in sorunlarn daha yakndan izleyebilmek iin kendilerini d politikaya vermilerdi. 6 Kral etkisinin dnda kalan kabine de bu nedenden bir i dayanma ve kader birlii balamakta gecikmemiti. Fakat III. George'un baa gelmesiyle durumun yeniden deitiini gryoruz. ngiltere'de bytlm ve tam bir ngiliz terbiyesiyle yetitirilmi olan III. George i bana geldiinde, bir kral olarak ne yaplmas 103

gerektiini ok iyi biliyordu. Rvet mekanizmasnn eskisi kadar etkili olarak ilemesini salamaktan baka ynetim organlarnn her kademesiyle yakndan ilgilenmeye balad. Kabine ksa zamanda eski haline dnmt. 1783'de North-Fox koalisyonuna iten el ektirmesi, kraln parlamentoda ounlua sahip bir bakanlar kurulunu azledebilecek kadar gl olduunu gsterir. 7 Soruna baka bir adan eildiimizde kraln gcnn gerek kaynan grrz. ok dar bir evrenin oylaryla seilen ve zellikle mlk sahiplerinin temsilciliini yapmakta olan parlamentoda modern anlamda rgtlenmi siyasi partilerin yokluu, kabinede krala kar kabilecek parti ileri gelenlerine gereken destei salamyordu. Her esen rzgara gre yn deitiren, o gnn kar hesaplaryla bir o gruptan bir bu gruptan olan parlamento yeleri, kendilerini olduu kadar bakanlar da kraln karsnda silahsz brakyorlard. Parti sistemi ve onun bir sonucu olan kabine sistemi, oy hakknn daha geni bir evreye verilmesinin siyasal sistem iindeki arl kraldan parlamentoya geirmesine kadar, bugnk anlamda gelimedi ve parlamento, siyasi partiler kanalyla hkmet politikasn y r t r ve denetler hale dnmedi. Bir Babakanlk Kurumunun Varlndan Sz Edilebilir mi? 1832 yl ncesi ngiltere'de kabinelerin kalabalk, kt rgtlenmi, yelerin birbirine ok gevek balarla bal olduu ve zellikle kraln rvet sisteminin etkisi altnda ezilen birer "Genel Mdrler" kurullar olduunu grmekteyiz. "Genel Mdr" deyimini kullanmamzn nedeni parlamentoda tutarl ve istikrarl herhangi bir siyasi rgtn desteinden yoksun olan bu bakanlarn siyasal yaantlar asndan genellikle kraln ynetimine uyma zorunluluklardr. Kraln politikasn krala borlu olan, kraln karna uygun geldiinde grevine son verilen, btn bu nedenlerden Parlamentoya deil de krala kar sorumluluu olan bu kiilere modern anlamnda bakan diyebilmemiz ok zor. Bunlar parlamentoda, birtakm gruplarn, kar nedeniyle, ksa sreli olarak birlemeleri sonucu kral tarafndan greve arlm kiiler. Etkili bir rvet sistemini elinde t u t a n kral bu gruplar toplayp tekrar dataca ya da bir ksmn dier gruplarla deitirebilecei iin kabine yelerinin siyasi adan hibir garantileri yok. Kral ve Saray grubu kanal ile kazand sun'i destei, kabine yesinin bir sabah kalktnda kaybetmi olarak grmesi pek olaanst bir olay saylmamaldr. Kabinenin ve tek tek ele aldmz kabine yelerinin durumunun byle olduu bir ortamda bir "babakan"dan sz etmek bilmem ne derece geerlidir? XIX. yzyln ikinci yarsndaki Disraeli-Gladstone atmasna 104

kadar bir babakanlk kavram tam manasyla siyasi kltr ve stilde yer etmemitir. 8 Hatta parlamentodaki gruplar mkemmel ekilde ynetmeyi bilmi, uzun yllar kral ile parlamento arasndaki dengeyi salam Walpole'un bile bir babakan olmad ileri srlr. 9 Kabine arkadalarn kendisi semediinden kabinedeki bakanlar kendisine kar sorumlu deillerdi. Kendisi drlnce, gnmzdeki uygulamann aksine, kabine arkadalar istifa etmeyip, grevlerine devam ettiler. nk seimi kazanm bir parti programn yrtebilmek iin parlamentodaki ounluk partisinin lideri tarafndan, partinin ileri gelen, etkili olabilecek yeleri arasndan seilmi kimseler deillerdi. Deiik hizipler arasndan, ayr ayr seildikleri iin kollektif sorumluluklar yoktu- 10 te yandan babakann bir siyasi partinin lideri olmas da gerekli deildir. Seim kazanmasnn nedeni de bir parti programnn zaferi ya da gl ve iyi rgtlenmi bir siyasi partiye lider olmasndan tr deildir. 1784'te de Pitt'in d u r u m u bu iddiay aklayc bir rnek olarak kullanlabilir. Pitt'in babakan olmasn isteyen kral kendisini babakan olarak tayin ettikten sonra seimlere sokmu ve Pitt kraln rvet ve kar sisteminin hakim olduu seimlerden babakanl tasdik edilerek kmtr. 1688 ve 1832 arasnda buna benzer birok olay grmek mmkndr. Bu yllar arasnda ynetim organlarna atanm birok kimse atamalar yapldktan sonra seimlere gitmitir. 1695'te Sunderland ve 1741'de Walpole grev bana bu ekilde getirilmilerdir." Kabine ve babakanla ilgili olarak dier bir nemli nokta da kraln izlenecek genel politika ya da devlet ileri hakknda bu organlarn ne srecei grleri can istedii ya da iine geldii anlarda eyleme dkeceidir. Kral siyasi anlamda ok az olarak kabineye bal kalmtr. Kabinenin genellikle onun siyasi direktiflerini uyguladn, bakanlarn teker teker ona kar sorumlu olduklarn, gznnde bulundursak, babakanlk kurumunu aslnda kraln doldurduu daha belirgin bir hale girer. Bir Siyasi Parti rgt Sz Konusu Olabilir mi? XVIII. yzylda ngiliz Siyasal sistemindeki gruplar, bugnk anlamda bir kitle rgtne sahip deillerdir. B u n u n ksa olarak iki nedenini verebiliriz : (1) Oy hakk ok kk bir zmreye tanndndan kitlelere inmek iin bir aba gstermeye gerek yoktu. (2) Parlamento yeliine seilen kiiler herhangi bir siyasi partinin yesi olmadan nce parlamento yesi oluyorlard. Bu anlamda partiler (eer onlar byle adlandrmamz mmknse) hibir zaman ulusal dzeyde partiler olmayp, yalnzca parlamento partileriydi. 1 2 105

Baka bir adan baktmzda bu gruplarn, XX. yzyl siyasi partilerine oranla, disiplinsiz ve kolay zlebilir olduklarn grrz. Bunun nemli nedeni, yukarda da belirttiimiz gibi, parlamentoya girdikten sonra bir grubun yesi olan kiilerin, parti olarak dardaki semene kar bir sorumluluk duymayacaklardr. Byle bir sorumluluk duyulmadndan, grup iinde disiplini salayacak organlarn kurulmasna yanalmamtr. rnein, bugn ngiltere'de siyasi partiler (parlamento) iinde disiplini salayacak, kabine direktiflerinin partinin parlamenter yelerince benimsenip, uygulandn denetleyecek, oylamalarda yelerin davranlarn dikkatle izleyecek, "krba" (Party-Whip) diye isimlendirilen disiplin salayc unsurlar bulunmaktadr. 1 3 Ayrca bugn hkmette bulunan parti, lideri olan babakann da denetimi altndadr. Gcn tamamen parlamentodaki partisinden alan babakan tekelinde bulundurduu yetkilerle partisini bklmez bir btn olarak idare edebilecei bir ortama kavumutur. 1832, hatta ikinci parlamento reform yl olan 1867 ncesi ngiltere'de yalnz parti ii disiplin unsurlar deil, bir babakanlk kurumundan bile sz amak ne dereceye kadar doru olabilir? Parlamentodaki gruplar, kabine sistemi, babakanlk k u r u m u ve siyasi gruplarn organizasyonu asndan incelemeye altmz, 1832'den nceki ngiliz siyasi hayatnda, bugnk anlamda siyasi partilerin olmad belirgin bir hale geliyor. Alt yapda byk deiiklikler yapacak bir endstri devrimi daha gelmemi. Yalnzca mlk sahiplerinin oy hakk olduu bir dzende devlet, mlkiyet hakknn koruyucusu olmaktan baka birey deildir. Toplumu meydana getiren byk ounluk siyasi hayata "katlma" dzenine erimemi ve "vatandalk" statsne kamamtr. XIX. yzyl ngilteresi, byk toplumsal sorunlara eilmeye abalayan st yap kurumlaryla, bu yetersiz ve kendini yenileme abas iindeki feodal yapy endstri devriminin getirdii korkun bir potansiyelle temellerinden sarsmaya balayan alt yapnn uzun bir panaromasdr. Ele almaya alacamz sorun, XIX. yzyln ekonomik ve toplumsal dalgalanmalarna hakim olmaya alan modern ktle partilerinin, toplum dinamiklerine birer st yap kurumu olarak nasl ara olduklar ve srasyla bu toplum dinamiklerini nasl etkiledikleridir. Toplumsal sorunlara cevap olarak meydana gelen siyasi partilerin XIX. yzyldan nce ngiltere'de bulunmamasnn nedeni, XIX. yzyln sorunlarn ele aldmzda daha ak olarak belirecektir. 1832'yi Hazrlayan Sebepler Waterloo savandan sonra ngiltere'de byk ve sratli deiiklikler olmaya balad. Bir kere uzun sren bir bar dneminin sonucu olarak 106

nfusu byk bir gelime gsterdi. Bu biraz da gelien salk koullarnn sonucuydu. retim aralarnn her geen gn daha mkemmel bir hale gelmesi sonucu ngiltere, b t n dnyann retim atlyesi olarak kabul edilmekteydi. Joseph Bramah, Henry Maudsley gibi kiilerin icaatlaryla makina endstrisinin temelleri atlm ve makina yapan makinalar, sanayi devriminin yeni bir evrenini amt. Yeni gelien teknolojinin uyguland alanlara yatrlan kapital birikimiyle birok retim kollarnda seri imalta geilmi ve aile birimi iindeki retim kr getirmeyen dzeye inmiti. Kapital sahipleri ailelere evlerinde yapacaklar i vereceklerine, kendilerine ait i yerlerinde bir araya getirmilerdi. Bylelikle crete dayanan bir emeki snf meydana gelmi ve cret kapital ilikileri XIX. yzyl ngiltere'sinin siyasi dzenini etkileyecek ekilde gelimeye balamt. Ayrca, bulunan yeni ticaret yollar ve gelien denizcilikte yeni icatlar, seri retim gereini duyuruyordu. Bu da kk sanayi kollarnn retiminden de tede bir retime ihtiya gsterdi. thal edilen ham maddeler, mamul madde ve makina halinde ihra edildiinde retim aralarn ellerinde tutan snflara byk kr brakmaktaydlar. Donanmasnn denizlerde salad stnlk, emperyalist yaylma, bu kk aday, bir ok az yelimi ve yeteneksiz lke zerinde siyasal ve ekonomik bask uygulayabilecek bir dzeye karmt. Londra ehri dnya ticaretinin beyni olmutu. Devrimler ve h k m e t darbeleri geirmekte olan lkelere kyasla bar bir ortamda geliebilmesinin nedenleri, yumuak bir anayasann varlndan baka, ngiliz muhafazakrln yabanc muhafazakrlklardan ayran, iindeki deiime yatknlk unsurudur. Reform hareketlerinin younluk kazand bu yzylda, siyasi partilerin durumlar, savunduklar ilkeler, byk anayasa deimeleri getiren halk kitlelerinin talepleri arkasnda yatan nedenler, ve "Sorumlu Devlet" dzeyine gei, toplu olarak incelemee alacamz konular olacaktr. Bunu yapabilmek iin, siyas partilerin geleneksel inan ve politikalarndaki byk deiime yol aan nemli toplum hareketlerinin kayna olan "Tahl Kanunu" (Corn Law) na inmek yararl olacaktr. Tarm-Endstri atmas Napoleon Savalar srasnda ngiltere'de tarm byk bir gelime gstermi ve zamann toprak sahipleri ortaklktan nemli kr artlar elde etmilerdir. 1 4 Bu dzen ierisinde geni bir topraksz ii snf tredi. Bu kiiler ya bir cret karlnda toprak aasnn emrinde almak ya da yeni gelien ehirlere akn etmek zorunluluundaydlar. Sava iindeki ngiltere'yi doyurabilmek iin geni lde tahl reten toprak aalar sava sona erip tahl fiatlarmda belirgin bir dme olunca devletten ekonomik karlarnn korunmasn talep ettiler. tedenberi genellikle tarm107

sal glerin temsil edildii, Parsons, Squire gibi karn topraa balam ngiltere'nin krsal beylerinin dolutuu parlamento 1815'de "Tahl Kanunu"nu geirerek, yerli pazarlarda tahln bir quarter' 80 shillinge varmadan tahl ithal etmei yasaklad. 1 5 Savatan hemen sonra, tahl fiyatlarnn dmesi, toprak sahiplerinin ortaklktan kazandklar kiralar drm ve bunun sonucunda da krsal ngiltere'de isizlik ve iflaslar art gstermitir. Eldeki isizlerle ne yaplaca dnlrken, ktalarndan terhis olarak evlerine dnen askerler de soruna olumsuz bir katkda bulunmulard. B t n bunlar, ekmein fiyatn arttrm ve fakir halk, iftlik rnlerini satn alamaz olmutu. Kendi karlarn korumak iin endstri ehirlerinin iileri ve sanayi sahipleri zararna harekete gemi olan tarmsal gler, ngiltere'de sanayi karlaryla tarm karlar arasndaki ilk byk kopmay yaratmlard. Sanayiciler, dnya pazarlarnda en yksek kr salamak, dier lkelerin rekabetini nleyecek ucuzlukta retim yapmak nedenlerinden besin fiyatlarnn drlmesini istiyorlard. Fiyatlar dt takdirde ii cretleri de indirilebilecek, bu da sonu olarak daha ucuz retim yaplm olmasn salayacakt. Tarmsal gler ise tahl fiyatlarnn yksek bir dzeyde tutulmas iin siyas bask uyguladklarndan XIX. yzyln balar, ngiltere'de birbirlerine ldresiye dman iki apayr ekonomik kar grubunun meydana geliine tank oldu. Bu da sonu olarak, tahl kanunlarnn kaldrlmas iin harekete geen "serbest ticaret" akmna yol at. zet olarak; eyleme dklen durum, u iki ilkeyi kar karya getirmiti: Tahl Kanunu-Serbest Ticaret.
<

Alt Tabakalarn rgtlenmesi Balyor ngiliz siyasi tarihinin sokak gsterileriyle alan bu dneminde ehirlerdeki sermaye sahipleri, ticaret ve imalat karlar olanlar, hkmet yapsnn, mali ve ticari politikann, toplum ve hukuk sistemlerinin ivedi olarak yeniden dzenlenmesini istiyor bu alanda geni apta reformlar yaplmasn ngryorlard. Yozlam egemen snflarn ve tarmsal glerin ayrcalklarnn ortadan kaldrlmas toplum dzeninin salamlamas bakmndan nemliydi. Etkili siyasal rgtlenmeyi m m k n klacak olan bu ar eylemler gelien ngiliz parlamenter yaantsna byk lde katkda bulunacaktr. 1816 ylnda Oldham, Middleton ve Manchester de, desteklerini Lancashire'm endstri blgelerinden alan ve Tahl Kanununa kar direnen "Birlik" (Union) kurumlar kuruldu. 1 6 Bunlar bir sre sonra, Napoleon savalar srasnda Majr John Cartwright tarafndan kurulan Hampden kulpleriyle elele vererek Sir Francis Budett nderliinde gsteri yryleri, toplantlar yapmaa baladlar. 1 7 Bu direnme hareketlerine Thomas Wooler, Richard Carlile ve William Cobbett gibi siyasi yazarlar da nemli katklarda bulunuyorlard. 1 8 Bu seri halindeki dinamik halk hareketleri kamuoyunu etkileyen ve canlandran ana unsurlar ola108

rak bu yzylda ulalan birok reform hareketlerinin itici glerini meydana getirmilerdir. 1839'da Manchester'de kurulan "Tahl Kanunlarna Kar Olanlar Birlii" (Anti Corn Law League) bnyesinde imalat ve ticari snflarn b t n nemli elerinin temsilcilerini toplamt. 1 9 Serbest ticaret doktrini, yalnzca Tahl K a n u n u asndan deil, fakat en geni felsefi anlamyla bar, ulusal gelimeyi, ve gc arttraca gerekesiyle benimsenmiti. Kralie Victoria ngilteresinin ideolojik temelleri ucuz ekmek ve yksek cretler uruna eyleme dklen toplumsal direnme zerine kurulmutu. 1832 Vatandalk Statsne Doru lk Yneli Yeni toplumsal denge ve siyasal doktrinler, siyasal sistemi evrime zorlad. Parlamentodaki Whig grubu hal yasama organlarnda kiilerin deil mlkn temsil edilmesi gerektii grn savunuyordu. Tom Paine gibi "arlar" ise kiilerin temsil edilmesi grndeydiler. 2 0 Tek kii, tek oy ve genel oy, bir an nce geilmesini istedikleri sistemin ana ilkeleriydi. 1832'de Whigler ar bastlar. Arlar genel oy iin 1928'e kadar bekleyeceklerdi, 1832 reformu kiiler yerine mlkn temsil edilmesi ilkesini titizlikle korudu. 2 1 Kprdanmaya balayan toplum, tutucu egemen snflara daha bunu kabul ettirecek kadar bilinlenmemiti, rgtlenmemiti. Endstri devriminin toplum zerindeki izleri derinletike, siyasal davran ta ona gre nitelik deitirecek ve egemen snflar 1832'deki kadar ucuz kurtulamayacaklard. 1 Kanun semen saysn % 50 orannda arttrd. (nceki semen says pek fazla olmadndan bu reform sonucu byk halk kitleleri hal oy hakkn elde edememilerdi). nceki 435.000 semene reform sonucu 217.000 semen eklendi. 2 3 2 1832 Reform K a n u n u 43 yeni blgeye oy kullanma olana verdi. Bunlarn arasnda Sheffield, Manchester ve Birmingham gibi byk endstri ve ticaret merkezleri de bulunmaktayd. Bylelikle krsal blgelere ve kk tarm ehirlerine ayrcalk tanyan, nemlerine ve byklklerine oranla onlara daha fazla temsilci karabilmek hakk veren eski uygulama ortadan kaldrlarak sanayi ve tarm karlar asndan bir toplumsal denge kuruluyordu. H a t t a diyebiliriz ki sanayi ehirlerinin parlamentoya gnderdii Serbest Ticaretiler, terazinin kefesini sanayi karlarna doru belirgin bir ekilde indirmilerdi. 3 1832 Reform Kanunu, rvet, seimlerin sarayca denetlenmesi sistemini ie yaramaz bir hale getirerek kraln siyasi gcne de byk bir darbe indirmitir. 2 4 Yani kanun ile birlikte artan seim blgeleri saray denetimine engel olacak nitelikteydi. Kraln onlarla uraacak kadar, ge109

rek para, gerekse de rgt bakmndan, olanaklar yoktu. Seimler zerindeki etkisini kaybeden kral kabinesini kurma olanam da kaybetti. nceden istedii adam setirip, kabinesine alabilmekteyken imdi kendi yetenekleri ile seim kazanp parlamentoya gelmi kiiler karsnda gsz bir duruma dmt. Kraldan bamsz olarak kurulan kabineler dorudan parlamento iinde kendilerini destekleyen gruba sorumlu oluyorlar ve kabinede etkili bir kiinin ahsnda yava yava, bugnk anlamyla bir babakanlk k u r u m u douyordu. Kraldan bamsz olarak, seimle i bana gelen bir avam kamaras, lordlar kamarasna kar bir arlk kazanyor ve kral-avam kamaras-lordlar kamaras arasndaki l denge halk yararna olarak bozuluyordu. 2 5 rnein 1834'de kral Peel'i babakan olmaya davet ettiinde Peel kendinden ncekilerin aksine seimlerde ounluk elde edemedi. 2 6 Artk babakanlarn krala deil fakat semene dayanmalar gerektii aka belli oluyordu. 4 1832 Reform K a n u n u n u n b t n nemi u gerek gznnde tutulduunda belirir: Squire, Parson ve toprak sahipleri tarafndan yzyllardan beri ynetilen tarmsal bir lkenin; sanayi devrimi ve ticaret ortamnn yaratt snflarn ynetiminde bir sanayi lkesine dnmesi. Dier bir nemli nokta, Reform kanununun, artk geriye dnlmesi imkansz bir ortam yaratmasdr. Bu nedenle ilerdeki toplumsal sorunlara ve yeni reformlara ynelecek yolu amas gerekiyordu. Ve yle de oldu... 1832 Parlamento Reform Kanununa yol aan toplum kurumlarnn direnii ve uyguladklar yntemler, modern parti rgtnn temeli olarak saylabilir. imdi semen says, zellikle endstri blgelerinde arttna gre partiler asndan, daha byk rgtlerin kurulmas bir zorunluluk haline gelecekti. Bu zorunluluk da gnmzdeki modern ktle partilerinin temelinde yatan en nemli unsurdur. En Byk Saynn En Byk Mutluluu Tahl kanunlar aleyhtarlar hareketi ve Chartism'in sonular temelinde J. Bentham'n "En byk saynn en byk mutluluu" doktrininin yatt liberal deiimler olmutur. Bu srenin aydn retimi olan bu doktrin, sosyal reformlarn, toplumsal hizmet rgtlerinin temel felsefesi ve btn hkmet kurulularnn ana kayna haline gelmitir. Bundan nce devletin yalnzca ana grevi vard. Bunlar ulusal savunmay gerekletirmek, toplum dzenini salamak ve mlkiyet hakkn korumakt. Fakat imdi, Bentham'n teorisine gre eer devlet toplumun hi bir iine karmaz, kiiyi tamamen serbest brakrsa, kii kendi tayin ettii amalar kendisi kovalyarak elde edebilecei en byk mutlulua eriirdi. Bentham'a gre insanlar, temelde, sreli olarak mutluluu arar ve zdraplardan kamaya alrlar. Hangi amaca ynelirse mutlu olacan kii,

110

devletten daha iyi bilmektedir. Tamamiyle zgr brakldnda kukusuz kendisini en fazla mutlu klacak amaca ynelecektir. Devlet topluma ne kadar az karrsa, o kadar ok kii zgr olacak ve sonu olarak o kadar byk bir mutluluk yaratlacaktr. 2 7 Bu nedenden XIX. yzyl ngiltere' sinde b t n reform hareketlerinin ve yasalarn hareket noktas ve r u h u "En byk saynn en byk mutluluu" felsefesi olmutur. "Laissez fare" liberal doktrinin bu derece bir canllkla kabul edilmesinin nedeni, hzl bir ekonomik gelime ve m m k n olan en fazla sayda d pazar elde etme abasna bu doktrinin byk bir kolaylk salamasyd. Bu yzyln yarsnda, liberalizm ulusal zenginlie katkda bulunan her vatandaa en geni kapsaml kii zgrlklerinin salanmas anlamna geldi. Tahl kanunlarnn kaldrlmas ve serbest ticaret ilkelerinin benimsenmesi bunlarn ulusal refah ve ekonomik gelimeyi salayacana inanld iindi. Fakat ulusal endstrinin her trl denetim ve korunmadan uzak tutulmas ilkesine inan, toplumda yanl olarak, kiinin de ekonomik yaants iinde korunmaa muhta olmad kansn yaratt. Bu nedenledir ki toplum iinde kiinin gvenliini salayacak nemli admlar liberallerden deil fakat radikal Tory'lerden gelimitir. 28 Kiinin mutluluunu yaratma abas iinde olan liberal felsefe daha gereki bir ekilde ele alndnda devletin gayet geni lde toplum hayatna girmesinin gerei belirmeye balad. Benthamism: Mutluluk mu? Mutsuzluk mu? Bentham'n felsefesinin yetersizliklerini ilk iaret edenlerden John Stuart Mili, gzlerinin nnde hzla deien toplum koullar karsnda bu felsefeyi yeni batan dzenleme zorunluluunu duydu. Bunu yaparken gittike demokratik radikalizm saflarna doru kaymaktayd. Kii zgrlnn kiinin toplum iinde kendi karlarn serbeste izlemesinden daha baka birey olduuna kesinlikle inanmt. Kiiler ezici ekonomik koullar ve materyalist toplumun bir sonucu olan kk drc hayat koullarna kar korunmak gereindeydiler. XIX. yzyl ngilteresinde iyi bir toplum yaratabilmek iin Laissez faire ilkelerine kart olmas gereken ok geni kapsaml reformlar yapmak zorunluu douyordu. Sendikaclk ve kooperatifilik hareketlerinin ba savunucu olan Mili ortaya koyduu ilkelerle ngiltere'de Lock'tan ve 1688 ngiliz devriminden beri sregelmi demokratik gelenekleri, yeni gelien bir endstri toplumuna uydurma abas iindeydi. 29 Siyasal Partilerin rgtlenmesi: Peel'in babakanlndan hemen sonra Liberaller ve Muhafazakrlar liberal felsefenin ana ilkelerini genellikle kabul etmekle birlikte yalnzca

111

uygulamadaki hz ve yntemler zerinde farkl grler benimsemekteydiler. Bylelikle hakiki bir parti hkmeti sisteminin gelimesi mmkn oldu. Parti rgtlenmesini etkileyen ve parti hkmeti sistemine yol aan hareketler, konunun banda da belirtmeye altmz gibi, kklerini 1815 Tahl Kanunlarndan alrlar. Bunlar rgtlenmeye yol aan ve reform kanunlarnn yaratcs olan "Chartism" "Sendikaclk" ve "Radikal" akmlardr. Eer bu hareketler liberal ve muhafazakar partileri ar de recede etkilemise bunun nedenleri bu hareketlerin ulusal dzeyde gitgide byyen bask ve nemlerindendir. Yine bu nedenledir ki, bu erken XIX. yzyl hareketleri liberal ve muhafazakar partilerin gelimeleriyle tamamen iie rlmtr. XIX. yzyln ortalarnda her iki parti de bu akmlar dikkate almazlk edememiler ve genileyen oy hakknn yaratt yeni siyasal gleri saflarna ekebilmek iin bu akmlarn taleplerine boyun emilerdir. 1861'de liberaller ve 1863'de muhafazakarlar "Kayt Kurumlar" kurarak mahalli parti rgtlerini daha salam bir ekilde denetleme yoluna gittiler. Muhafazakar "Kayt K u r u m u " daha sonra "Merkez rgt" ismini ald. Grevi her seim blgesinde sreli bir muhafazakar k u r u m bulunmasn salamakt. 1874'de "Liberal Kayt K u r u m u " da "Liberal Merkez K u r u m u " adn alarak Liberal Parlamenter Parti ile seim blgeleri arasnda iliki grevini yklendi. 3 0 ki partili hkmet sisteminin klasik modeli 1867'de muhafazakr Disraeli ve liberal Gladstone arasndaki byk dello srasnda belirmiti. 3 1 1867 parlamento reform kanunundan sonra ilk olarak geni ve rgtlenmi parti organizasyonlarna ihtiya duyuldu. 1867 reformu semen saysn nerdeyse iki misli arttrm olduundan mahalli parti tekiltlarnn saylarn da arttrmak gerekiyordu. rnein Birmingham ehrindeki "Liberal Birlii" ksa zamanda u gerei g r d : Taraftarlarn esasl bir ekilde rgtleyip, semenlerinin planl bir ekilde dalmn salad takdirde Birmingham'daki aday da kendi aralarndan karabileceklerdi. 32 Fakat bunu yapabilmek iin taraftarlarm ok dikkatli bir ekilde rgtlemeleri gerekiyordu. Bu rgtlenme Birmingham liberal "Caucus" meydana getirdi. "Caucus"un semenleri rgtlemesi o derece baarl olmutu ki yntemleri gelitirilerek baka yerlerde taklit edilmi ve bylelikle parti rgtlenmesinde yeni bir dnem almt. Mahalli komiteler ve yelerinin zgrlkleri siyasi partilerin merkez rgtleri yararna ve parti disiplini adna kstlanmt. 1867'de "Muhafazakar ve Kurucu Dernekleri Ulusal Birlii" (National Union of Conservative and Constitutional Associations) kurulduktan on 112

yl sonra "Liberal Dernekleri Ulusal Federasyonu" (National Federatioo of Liberal Associations) meydana getirildi. 33 H e r iki parti de 1880'lerden sonra byk lde merkezilemi modern yaplarna kavumulard. Bundan nce kamuoyunu etkilemek ve propaganda yapmak amacyla her iki parti rgt de mahalli dzeyde belirgin bir politika benimsememilerdi rnein 1831'de kurulmu olan "Carlton Club" yalnzca mahalli kayt dernekleri kanalyla semenlerin kayt ilemleriyle urard. 3 4 "Carlton Club" merkez rgt, parti politikasna yn verebilecek ya da parti yelerini, parti grlerini kabul etmeye zorlayacak yetenekte bir rgt deildi. Muhafazakarlarn bu merkez rgtn kopya ederek kurduklar "Radical Club" ve Whigler tarafndan kurulan "Reform Club" da yetenekleri bakmndan "Carlton Club" dan tede bir rgt olamad. 1852'de kurulmu olan Muhafazakr Merkez idare K u r u l u n u n ana ilemi ise, bir sre yalnzca seimlerde gsterilecek adaylar saptamakt. Fakat grm olduumuz gibi semen saysnn artmas sonucu toplumsal sorunlar ulusal dzeye ktnda siyasi partiler de bu hzl gelimeye paralel bir ekilde rgtlenip gelimilerdir. Klasik Liberalism'i Ykan Nedenler hracat iin ulusal yetenek zorlanmaa ve ngiltere'nin dier uluslar zerindeki stnl azalmaa baladnda liberalizm de nemini yitirdi. Varlmak istenen hedefler iin "Serbest ticaret" ve "En byk mutluluk" ilkeleri artk yeterli deildi. Yaratlan servetle ne gibi toplumsal hizmetlerde bulunulaca saptanmadan m m k n olan en byk yaratma hizmetlerde bulunulaca saptanmadan m m k n olan en byk mutluluu yaratma abalarnda bir anlam kalmamaktayd. Bir sre iin liberal doktrinler, deniz ar ticaret ve ekonomik gelime nedenleriyle, ngiliz politikasna yararl olmulard. Fakat artk ortam hzla deimekteydi. Bilimsel ilerleme, zgr dnce ve saldrgan milliyetilik liberal Victoria ngiltere'sinin yardm severlik, dindarllk, insanoluna gven ve acma faziletlerini temelinden sarst. Liberalizmin lmnn dier bir nemli nedeni de ngiltere'ye bu tarihe kadar stnlk salayan maddi yeteneklerin yava yava yitirilmesiydi. 1889 Boer sava ngiliz imparatorluunun genileme dneminin sonu saylabilir. Hemen nerdeyse btn evrene hkmedecek durumda olan "Gnei Batmayan imparatorluun" yalnzca Boer savandaki subay kadrosunun 1/3'i trahomadan zaafiyete kadar bereit hastalktan ikayetiydi. 35 Bu herkesin kendi mutluluunu kendisinin kollamasn ngren, yalnzca st yaldzl, bir dnemin ac sonucuydu. Endstri devrimini tamamlam Mann teki yakasndaki uluslar ngiliz d pazarlarna uzun sreden beri gl birer rakip olmulard. lk balardaki materyal stn113

lk ortadan kalknca ngiliz endstrisini d rekabetten koruma gerei ortaya kt. "Koruma Kanunlar", liberalizmle yaptklar savata, muhafazakrlarn dayandklar nemli seim sloganlarndan biri olacakt. Ulusal btnlk de sarsnt geiren bir dier unsurdu. rlanda nce "zerklik" (Home Rule) daha sonra, "tam ayrlma" isteiyle ayakland. 3 6 Liberal parti, zellikle Gladstone nderliinde, 1914'e kadar parlamentoda Parnell'ci rlandallarn desteini salamak iin, rlanda'nn zerklik isteini destekledi. 37 Gladstone mehur Newcastle programnda, (1891) rlanda'ya zerklik verilmesi ilkesini aka benimsemiti. 3 8 rlanda, 1914'e kadar ngiliz politikasn en ok megul eden sorun oldu. Partiler aras olduu kadar partiler iinde de byk ayrlklar yaratan bu sorun ngiliz imparatorluunun kaderi hakknda grleri bakmndan ngiliz siyasal partilerine temel nitelikler kazandrmt. rlanda konusunda Liberal Parti ikiye ayrld. Zaten ngiltere'de dinsel ve isizlik nedenlerinden rlandallara kar bir hareket balamt. Muhafazakarlar d politikada emperyalist bir genilemeyi ngryor ve bu nedenlerden rlanda'ya muhtariyet verme yolunda olan Liberallerle (Gladstone taraftarlar) bu konuda byk atmalar douyordu. Ortamn uygunluundan da yararlanan Joseph Chamberlain Liberal Partinin radikal kanadna nderlik ederek Gladston'a kar kt. 39 Gmrk Korunma Kanunlar Liberallerin rlanda sorunu zerinde paralandklar yllarda bir dier nemli sorun da, kta Avrupasnm rekabeti karsnda gerileyen ngiliz mparatorluunun ekonomik durumuydu. Kta Avrupasnm ucuz rnleri ngiliz pazarlarn da doldurmaya balam ve sonu olarak ngiltere'de kapanan fabrikalar ve isizlik artmaya balamt. Bir zamanlar yararl bir silah olan "serbest ticaret" artk geri tepiyordu. D pazarlar birbiri ardna kapanrken ngiliz endstrisini korumak kaygs bagstermiti. Yeni slogan artk "serbest ticaret" deil "drst ticaref'ti. rlanda'ya zerklik verilmesi konusunda byk tepkiyle karlanan ve partisi ikiye ayrlan Gladstone 1886'da bu nedenlerden seimleri kaybetti. Muhafazakr ve Liberal-Birliki (Joseph Chamberlain'in nderliini yapt liberaller) bir h k m e t kuruldu. 1903 J. Chamberlain bir gmrk korunma kanunu tasars kard. 40 Bu liberalizmin savunduu ilkelere dorudan bir saldr niteliindeydi. J. Chamberlain'in ortaya att bu tasary 1890'lardan beri sendikalar da talep etmekteydiler. 4 1 thal edilen besin maddelerine gmrk konulmas ngrlyordu. thal edilen ilenmi maddelere ise ortalama olarak % 10 vergi konulacakt 4 2 Bu arada muhafazakarlar geirdikleri "Yabanclar kanunu" ile de

114

(Aliens Act, 1905) yabanc iilerin ngiltere'ye akmn durdurdular. 4 3 iler yararna muhafazakarlar tarafndan alman bu tedbirlerin izlerini ngiliz iisinin siyasal davrannda bulmak hal mmkndr. Muhafazakrlar ngiliz seimlerinde ortalama ii oylarnn % 30'nu alrlar. 4 4 Son Liberal Zaferi Liberaller emperyalist genileme konusunda Boer savalar srasnda bir kere daha paralandlar. Liberal partinin Boer taraftar kanad "Bamsz i Partisi" ve Loyd George tarafmdan destekleniyordu. 4 5 Kendi aralarndaki ayrlklarn dnda da liberaller, muhafazakarlarn, "gmrk kanunlar", "yabanc iilere (rlandal) kar korunma" ilkeleriyle mcadele etme zorunluluundaydlar. Bu mcadelelerinde kii zgrlklerinin nemle korunmas, ulusal endstrinin korunmasndan daha nemli bulunabilirdi. Zaten muhafazakarlarn, "koruyucu" davranlar sonucu "ekonomik skma" eski nemini yitirmiti. Halk yeni yeni belirmeye balayan "Refah Devleti" kavramyla ilgileniyordu. Sosyal hizmetlerin gelimesi, kii zgrlnn artmas en ok istenilen, en ok gerekli bulunan ilkelerdi. Liberaller zellikle bunun zerinde durdular. i oylarn ele geirebilmek iin iki parti aralarndaki byk mcadeleyi; muhafazakarlar ngiliz iisinin ekonomik zgrln d etkenlere kar gmrk kanunlaryla savunarak, liberaller ise sosyal hizmet kurumlar ve kii zgrlkleri getirerek yrtyorlard. Bu mcadeleyi aslnda muhafazakarlar adna Disreali balatmt. Toplum sal, fabrika dzenleme kanunlar, sendikalar, onun zamannda geliip glendiler. Byk ii ktlelerine ilk olarak oy hakk tanyan 1867 Parlamento Reform Kanunu da Disraeli tarafndan salanmt. 4 6 1906'da muhafazakarlar btn abalarna ramen iktidar liberallere kaptrdlar. Yeni gelien ngiliz ii partisine de saflarnda yer veren liberalleri toplumsal reformlara arlk veren politikalar iktidara getirmiti. Fakat bu liberallerin son zaferi olacakt. "En byk saynn en byk mutluluu" artk "serbest ticaret" ve "laissez faire" sloganlaryla e anlamda kabul edilmiyordu. Bunlar yalnzca Bentham tarafndan yazld gnlerde ilerici saylabilirlerdi. imdi ise devlet, kii zgrln toplum asndan salamak greviyle ykmlenmiti. Toplum iinde kiiyi kendi mutluluunu aramas iin zgr brakmak artk bir anlam tamyordu. Eer Lanchashire elik frnlarnda ngiliz iisini az bir cretle almaya iten alksa o toplumda kii zgrlnden bahsetmek b t n moral ilkelerle alay etmek olurdu. Toplumcu Fabianclara nderlik eden Oxford idealistlerinin temsilcilerden T.H. Green "toplum hazinelerini yaratanlarn byk ounluunun o hazinelerden pay almadn" ne sryordu. Daha moral, daha fazla yaratma gc olan bir toplumun var olmas 115

iin yaratlan toplumsal kymetlerden herkes yararlanabilmeliydi. 4 7 Gelien ve glenen toplumsal snflar devletten kendileri iin yeni haklar istiyor ve devleti kendi mutluluklar iin bir ara olarak grmek istiyorlard. Bu yzden devlet yeni grevlerine kendini uydurmak iin organlarn ve tut u m u n u yenilemek zorundayd. Bu parlamentonun niteliklerinde ve yapsnda nemli deiikliklerin yaplmasn gerektirmekte ve btn bunlar daha mkemmel bir seim sistemi ve daha gelimi bir kamuoyunun yaratlmasn ngrmekteydi. Bunlarn salanmas iin ise siyasal partilerin yeniden organize edilmelerinin gereklemesi, gelimesi zorunluydu. 4 8 Genel olarak XIX. yzyln sonu Liberalizmin kn grd. Liberalizmin k aslnda bir siyasal partinin knden de tede bireydi. Belli bir devrin sonunu iaretliyordu. Liberalizmin balca miraslar, radikal sosyalist ve ii hareketleri, dier lkelerdeki benzer hareketlerden bnyelerinde tamaya devam ettikleri koyu bir liberal eilimden tr ayrlrlar. Ayn eyi ngiliz muhafazakarl iin de syleyebiliriz. Bnyesindeki reformlara, yeniliklere yatknlk unsuru onu da yabanc muhafazakarlklardan kesinlikle ayran bir etkendir.

116

D P N O T L A R C.G. Robertson, England Under the Hanoverians Methuen and Co. Ltd., London, 1925, S. 183. 2 Sir L. B. Namier, Englad I The Age of American Revolution, London, S. 234-47. 3 Ibid., S. 234-47. 4 Nermin Abadan, Anayasa Hukuku ve Siyasi limler Asndan 1935, Seimlerinin Tahlili, Sevin Matbaas, Ankara, 1966, S. 13. 5 D.L. Keir, The Constitutional History of Modern Britain Since 1485, Adam and Charles Black, London, 1961, ss. 331-34. 6 Robertson, op. cit., ss. 16, 55; Keir, op. cit., S. 379. 7 Keir, op. cit., S., 379. 8 H.J. Laski, Parliamentary Government in England, Ailen an Unwin Ltd., London, 1946. 9 Keir, op. cit., ss. 297-98. 10 H.R. Greaves, The British Constitution, Ailen and Unwin Ltd. London, 1958, ss. 93-96. 11 Keir, op. cit., s. 320. 12 Greaves, op. cit., ss. 113-124. 13 Herbest Morrison, Government and Parliament, Oxford University Press, 1954, S. 211. 14 David Thomson, England in the Ninoteenth Century, Barnard and Co., Ltd., Aylesbury, 1964, S. 35. 15 I quarter: 12.7 kg. olan bir tahl ls. 16 Bunlar genellikle 1815 Tahl Kanunlarna kar direnen gruplard. Tahl Kanunlar uygulanan bask sonucu birka kere nitelik deitirmi ve 1846'de endstri karlarnn ar basmas sonucu tamamen kaldrlmlardr. 17 Thomson, op. cit., S. 24. 18 Thomas Wooler, "Black Dwarf", ad gazetesinde (1817-24), Richard Carlile, "Republican", William Cobbet ise "Political Register" da bu . sorunlara eiliyorlard.. 19 D.C. Somervell, English Thought in the Nineteenth Century, Methuen and Co. Ltd., London, 1940, S. 86. E0 Ibid., ss. 30-31., 21 Samuel H. Beer, Modern British Politics, Faber and Faber, London, 1965, ss. 17-20. 22 Thomson, op. cit., S. 74. 23 Ibid., S. 75. 24 Keir, op. cit., ss. 373-74. 25 Bu dnemden sonra Lordlar sreli olarak geriliyerek siyasal etkinliklerini kaybedecekler ve ellerinde kalan son yetkileri de 1911 parlamento Reformlaryla Avam Kamarasna devredeceklerdir. 26 Keir, op. cit., S. 406. 27 Jones, W.T., Masters of Political Thought, Haughton Mifflince, Boston, S. 376. 28 Beer, op. cit., ss. 39-43.
1

117

29

H. Sabine, A History of Political Theory, George G. Harrap and Co., London,

1960, SS. 591-99.

30

W. lvor Jennings, The British Constitution, Cambridge University Press, 1954, S. 54. 31 Jennings, ibid., S., 58. 82 Greaves, op. cit., ss. 122-23. 83 Beer, op. cit., S, 47. 84 Keir, op. cit., S. 468. 35 C.A. Moser, Social Conditions in England and Wales, Clarendon Press, London, 1958. 86 Keir, op. cit., ss. 532-533. 87 Thomson, op. cit., ss. 182-183. 38 Beer, op. cit., ss. 56-57. 39 Thomson, op. cit., S. 199. 10 Sommervell, op. cit, S. 190. 11 J. Chamberlain, 1903'de "Tariff Reform Leauge" i kurdu. Asl amac gmrk kor u m a yoluyla mparatorluk iinde birletirici bir g elde etmekti. Ama korunma talep eden sanayiciler de harekete katlnca "League" e yava, yava serbest ticarete kar olanlar hakim oldular. 42 Thomson, op. cit., S. 199. 43 Ibid., S. 198. 44 S. M. Lipset, Siyasi nsan, Trk Siyasi limler Dernei Yaynlan, Say 8, Ankara, 1964, S. 211. 45 Thomson, op. cit., ss, 208-209. 46 Wilfred Harrison, The Government of Britain, Hutchinson and Co., Ltd., London, 1960, S. 12. 41 Sabine, op. cit., ss. 610-11. 18 i Partisinin ngiltere'de rgtlenmesi olay Blm 4, Ksm B'de ayrntl olarak anlatlmtr.

118

KISIN :

PARLAMENTO

PARLAMENTO Geri eski Yunan ve Roma'da temsili hkmetleri andran baz rnekleri bulmak olana vardr ama temsili hkmetlerin asl balang noktas orta alarn kta Avrupa'sdr. Bu balang da halkn birden bire kendi kendilerini ynetmeye karar vermesiyle balamamtr. Aksine, byle bir k u r u m u n olumasna orta a hkmdarlar nayak olmulardr. Topluluklar ve mlkleri temsilen hkmdar tarafndan greve arlan bu temsili heyet, demokrasinin gerei olarak deil fakat hkmdarn topraklarnda barn salanmas, adaletin uygulanmas ve saltanat hazinesinin dolmas gayesi ile toplanmaktaydlar. nk en despot hkmdar bile, tebaasn snrsz olarak smremiyeceini, tebaasnn da kendilerine zg bir takm karlar olabileceini, vergi alrken, asker toplarken adalet datrken onlar temsil ettii ileri srlen bir heyetten yardm grmesi, en azndan fikir almas gerektiinin bilincindeydi. Fakat byle bir uygulama sanldnn aksine snrl bir demokratik ierii bile tamaktan uzakt. Baz ortaa dnrleri, rnein John of Salisbury, mutlak hkmdar toplumun temsilcisi olarak grmlerdi. 1 Hkmdar ne yaparsa toplum adna yapard ve buyruklar da toplumun buyruklaryd. Yalnz gzden kaan, toplum adna hareket eden hkmdarn hareketlerinden topluma kar sorumlu olmad idi. H k m d a r toplum iin sorumluydu ama topluma kar herhangi bir sorumluluu yoktu. Daha sonra topluma kar sorumluluu olduu iddiasyla beliren kurumlarda bile demokratik ierii bulmak kolay olmayacakt. rnein, ngiliz parlamentosu da "temsili" olduunu iddia ettii 6. yzyl boyunca yalnzca dar bir snfn, mlk sahibi snfn, temsilciliini yapmt. 2 Amerikan anayasasnn mimarlar da temsili hkmetten yanaydlar. Fakat toplumun ana unsuru olan halk kitlelerinden gnahlar gibi korkuyorlard. Federal hkmetin yapsn kurarken en byk gayeleri ounluun gcn kaynanda, yani seimlerde ve federal ynetim mimarisi iinde krmakt. 3 Bylece her temsili hkmetin mutlaka demokratik olduunu syleyemiyeceimiz gerei ortaya kmaktadr. Temsili hkmetler de znonarici, aristokrat ve ounlua dayal yneticileri engelleyici biimde oluturulmu ekilleri ile karmza kabilirler. 121

Ama unu rahatlkla sylemek m m k n d r ki, en azndan grntde, amzda temsili hkmet artk niteliklerini ve rengini byk lde tabanlardaki ynlardan almaktadr. Getiimiz son yzyl iinde demokratik lkelerin parlamentolar greceli olarak oligariden pluralizme kaymaktadrlar. insanolunun geirdii byk deiim, sanayi devriminin kanlmaz sonular, ynetimi byk aristokrat ailelerin elinden alm, yeni atlgan snflara, burjuvalara devretmi, ksa bir sre sonra onlar da iktidar geni kitlelerle, iilerle, emekilerle paylamaya zorlamtr. Sanayileme ilk nce serveti statden ayrm ve iktidara servet sahibi yeni elit, burjuvazi egemen olmu, daha sonra saylarn stnl ilkesi ar basnca iktidardan servetleri de, statleri de olmayan snflar pay almaya balamlardr. Parlamenter demokrasiler sanayilemi, oulcu toplumlardaki gl sosyolojik tabanlarna oturmadan nceki oligarik dzende, siyasal g bi "Eitsizlikler toplam" haline snrl bir snfn elindeydi. 4 yle bir toplumda eer kii dier bir kiiye bir hususta stnlk salamsa ok byk bir olaslkla her hususta stnlk salam oluyordu. rnein : Varlkta stnlk salam olan kii, eitimde de, statde de, meruiyet de de, bilgide de, olaylar kontrol etmede de, makamda da stnlk salyabiliyordu. B u r j u v a devrimi bu stnlkleri paralad. Stat ve eitim kkl ailelerde kald ama servet ve makam b u r j u v a l a r kapt. Eski plepler, yani proleteryann ykselii ise bu "eitsizlikler toplamn" bsbtn paralad. Bylece, toplumsal glerin iktidar iin att ve yart rekabeti temsili sistemde saylarn gc, halk kitlelerine, siyasal kaynaklara egemen olma ansn verdi. Bir yzyl iinde, snrl bir zmre tarafndan denetlenen siyasal sistem, deiik siyasal kaynaklardan beslenen ok paralanm, organize gruplarn ve kitlelerin denetimine geti. Ksacas sisteme oulculuk egemen oldu. Belki eitlik gelmedi ama "eitsizlikler toplam" datlarak eitsizliin blok cephesi krld. Deien sosyal ve ekonomik koullarn yaratt bu ortamda, insanolunun tarihteki "temsil" niteliine en uygun kurumlar geliti, parlamentolar gerekleti. TRKYE'DE PARLAMENTO 1876'dan bu yana kesintilerle, 1920'den bu yana 12 Eyll 1980 mdahalesi dnda ise kesintisiz olarak Trkiye'de parlamenter bir yaammz 122

var. Parlamentoya ilk sahip olduumuz gn, parlamentoyu sosyolojik olarak hak etmi bir toplumumuz yoktu. Sanayi devriminin yaratt snfl toplumlarn ok gerisindeydik. O nedenle kurulurken de toplum olarak fazla ilgilenmedik, ksa bir sre sonra kapatldnda da yine toplum olarak fazla yadrgamadk. 1908'de bir yenisini kurduk. Eskisinden daha uzun sreli oldu ama toplumla organik balarn kuramayan kapal bir kutu olarak kald. 1920'de Anadolu bozkrnda tekrar kurduumuzda yine toplumca gereksinim duyulan bir siyasal k u r u m olduundan deil fakat yce bir misyonu olduundan benimsendi ve desteklendi. Daha sonralar gen cumhuriyetin laik ynetiminin kayna ve modernleme atlmlarnn destekisi olarak bir sre yadrgand, tepki grd, tek parti hkmetleri ile zdeletirildii iin hatta dmanlk ekti. Ama gelien Trk toplumunda zellikle ok partili siyasal hayata girdikten sonra, parlamento toplumun en sayg duyulan ve benimsenen siyasal kurumlarndan biri oldu. nk gelime, byme ve farkllamayla giderek oulcu bir yapya kavuan Trkiye kendi iine kapal ve kendi kendine yeterli kapal pazar topluluklar emberini krp, hzla rekabeti bir sistem ierisinde "atan" snflar toplumuna dnmekteydi. Siyaset artk kudretli bir hkmdarn ya da liderin tekelinde deil, onu kendi snfsal ya da kitlesel karlar dorultusunda kullanma kararnda olan ynlarn hizmetindeydi. Trkiye "atmac" toplum tipine girdike siyasallat. Siyaset kitle karlar iin bir ara haline geldi. Siyasetin nem kazanmas ile bata parlamento, siyasal kurumlar nemli boyutlar kazandlar. Gelien kurumlar ve siyasetin deien ehresi siyasal davranlara yeni boyutlar getirdi. Toplumun gelime dzeyinin gstergesi olan modern kurumlar ve aklc davran biimleri, ekonomik ve sosyal yndan kalknmakta olan Trk toplumunun doal rnleri oldular. PARLAMENTO - TOPLUM ETKLEMES Kendine zg ilevleri salkl bir biimde yrtebilen parlamentolar ak ve atmac bir toplumun rndrler. Kendi karlarnn bilincinde olan farkllam toplumsal glerin siyasal davran kalplar ile beslenir, modern siyasal ortamn aralar olan siyasal kurumlar tarafndan ayakta tutulurlar. Buraya kadar yazdklarmzn nda v a r m a k istediimiz noktay yle vurgulayabiliriz. Hangi toplumsal gelimelerin ve ne t r bir organik yapnn r n olduunu ilerde daha etrafl olarak ele alacamz parlamento, bir siyasi st yap kurumudur. Belli toplumsal, ekonomik ve si123

yasal gereksinimlere cevap olarak gereklemi ve o ynde ilev gren bir siyasal rndr. Bu anlamda genelletirirsek aklc siyasal davranlarla beslenen dinamik, ak ve atmac bir toplumun r n olmas beklenir. Ama parlamentolar da siyasal kurumlar olarak birbirlerinden ok farkl grntler sergilerler. Bir ok benzerlikleri olduu gibi hi benzemeyen bir ok ynleri de vardr. Kimi tek partilidir. Kimi ift partili, kimi de ok partili. Kimisinin ise Afganistan'da olduu gibi hi partisi yoktur. 3 Baz parlamentolar, hkmetler toplumdaki elitlerin grlerini alabilsin diye kurumlamlardr ve yalnzca ya da byk lde elitlere aktrlar. Baz parlamentolar ise iktidar uygulamalarnda kitlelerin onaym almak zere kurumlamlardr ve byk lde kitlelere ve halka aktrlar. Toplumlarn yapsal zelliklerine gre parlamentolarn yetki ve grevleri de birbirinden ok farkl olabilir. Baz parlamentolar politika saptamada ulusal dzeyde oluturulmu bir forum gibidir, bazlar ise o politikay onaylamadan te yetkisi olmayan souk damgadan farksz kurumlardr. Baz parlamentolarca en nemli grev olarak bilinen yasamaya katk ve ierik salama etkinlii, dier baz parlamentolarda belkide hi yaanmamtr. Bu anlamda ABD Temsilciler Meclisi, Fransz Beinci Cumhuriyet Meclisi, Supreme Soviet ve Afganistan'n Halk Kamaras birbirine hi benzemeyen kardeler gibidir. 6 Yine baz parlamentolar toplumda yeni oluan elitlere ya da elit olmayanlara karar alma srecine katlma hakkn salayan ve onlar merultran kurumlar olarak grev yaparken, bazlar ise parlamenterleri yalnzca ynetimle seim blgesi arasnda basit bir arac ya da laf getirip gtrc olarak grmektedir. Yine baz toplumlarda parlamentolar glenen ve ykselen snflarn elinde modernlemenin ve demokratik oulculuun ncln yapmakta, baz toplumlarda ise reformlara ve dolaysyla gelimeye lesiye dman geleneksel elitlerin esiri olmaktadrlar. 1 Ksacas parlamentolar da iinde yer aldklar toplumun ekonomik ve sosyal yapsndan ekillenmekte, z kazanmaktadrlar. Bu nedenle toplum u n yapsna bakarak parlamentonun neden o yap ve davranta olduunu anlayabileceimiz gibi, parlamentonun ilevine bakarak toplumun nitelikleri hakknda da nemli bulgulara ulaabilmekteyiz. Ayrca siyasal davran da toplum yapsnn bir aynasdr. Bu anlamda, bir toplumdaki yelerin siyasete nasl bakt, hangi siyasal ve sosyal kurumlara gven duyup, sahip kt da toplumsal ekonomik ve siyasal yapy aksettirebilmektedir. Parlamentoya duyulan sayg ve gven ve parlamentonun aktif bir biimde yaamas iin sunulan toplumsal destek de kklerini toplumsal yapdan almaktadr. Toplumun siyasal kltr, siyasal deer ve inanlar, kiinin doal olarak eilimlerini de etkileyecek 124

ve siyasal kiiliini belirleyecektir. Daha sonraki toplumsal yaamnda kii, eitimi, stats, evresi, meslei ile ilgili olarak siyasal davranna yeni boyutlar kazandracaktr. B t n bu gelimeler olumlu olur, retim ilikileri ile belirlenen toplum yaps ak, oulcu ve demokratik olarak kalrsa, o toplumda parlamento iin sayg ve destek bulmak m m k n olacaktr. Tabii parlamento da kiinin siyasal bekleyileri, tercihleri dorultusunda tatmin edici bir uygulama gsterebilirse parlamentoya salanan destein daha da glenmesi beklenebilecektir. 8 Bylece parlamento-toplum ilikilerinin nitelii de hem parlamentonun fonksiyonunun nedenleri hem de toplumun iinde bulunduu sosyo-ekonomik dzen konusunda bize somut bilgiler verebilecektir. PARLAMENTOLARIN YAPISAL VE LEVSEL AILARDAN FARKLILAMALARI Parlamentolar tarihi geliimleri iinde nasl bir bnyesel deiim geirmilerdir, modernleen toplumun parlamentolar zerindeki etkileri ne olmutur, ye nitelikleri ne tr deikenlerle etkilenmi, toplumun gelime dorultusunda ne t r elitlerin etkisine almlar ve siyasal iktidarlarn gcne gre fonksiyonlarn nasl ayarlamlardr? Siyasal iktidarlarca nasl snrlandrlm ve pasifize edilmiler ya da farkl ortamlarda siyasal ynetimle nasl rekabet edebilmi, idareye ne lde yn verebilmilerdir? Bu sorularn ve yaklamlarn nda parlamentolarn deien toplum koullar ile birlikte deien yapsal ve ilevsel durumlarn ve kurum olarak parlamentonun bnyesinde gerekleen bu farkllamann etkileyecei yrtme-yasama ilikilerinin parlamentolara siyasal fonksiyon asndan hangi farkl boyutlar ve nitelikler kazandrabileceini saptamaya alacaz. A) a) MODERNLEME SREC VE PARLAMENTO Parlamento yelerinin Deien Kompozisyonu

Siyasal modernleme, 9 parlamentolar asndan ele alndnda iki genel yaklam zerinde durur' Bunlardan birincisi elit gruplarnn toplumsal ve ekonomik nitelikleridir. Yani parlamentoya yansyan elit guruplarnn modernleme sreci ile olan yakn ilikileri ele alnmaktadr. Geleneksel elitlerin, modern toplumun yeni t r elitleri tarafndan deitirilmesi, kalplam, elit karlarnn siyasal ve ynetimsel alandan temizlenmesi ve yerine profesyonel politikaclarn ve yneticilerin gemeye balamas, toplumsal ve ekonomik gelimeyle beraber siyasal elitlerin kompozisyonunda balayan deiim bu t r yaklamn kapsamna girmektedir. 1 0 125

Gerekten de modern toplumlarda eski amatr kadrolarn yerlerini profesyonel politikaclar almaktadr, zellikle hukukularn yelik iinde artan yeri toplumun ekonomik adan canl bir ak toplum olduunu iaretlemesi gibi, kamu yneticilerinin de saylarnn parlamentoda giderek artmas, toplumun genileyen kentsel yapsnn da bir ifadesi olmaktadr. b) Parlamentonun Kurumsallamas

kinci bir yaklam ise parlamentonun geirdii kurumsal deiimin incelenmesidir. Modernleme srecinin birbirini tamamlayan eitli unsurlar vardr. Kurumlama asndan bunlar yapsal farkllama, k u r u m iin siyasal katlmann genilemesi ve uygulamann aklc olmas gibi gelimelerdir. Parlamentonun da zaman ierisinde "kurumlamas" demek, daha bamsz, daha karmak, daha evrensel, daha istikrarl ve karar alma srecini daha aklc ve pratik kurallara dayandrm olmas demektir." Parlamentonun giderek daha bamsz olmas; toplumda saylar gelime sonucu artan sosyal guruplarn ve farkl karlarn da temsilciliini yapabilmesidir. Bylelikle dar kadrolu elitlerin tekelinden km olacaktr. Parlamentonun daha istikrarl olabilmesi iin de parlamentoya ye olabilmenin byk rekabete dayanmas ve yelerin yaptklar ilerde ihtisaslamaya balam olmalar gerekmektedir. K u r u m iin siyasal katlmann genilemesi ise k u r u m u n giderek topluma daha almasn gsterir. Daha yaygn ve daha alt tabakalardan ye ekebilen, yalnzca yksek renim grmlerden deil fakat orta dereceli eitim grmlerden de bnyesine katlma salanabilen parlamento bu adan kendisi iin salanan siyasal katlmay da geniletmi olacaktr. Bu ayn zamanda da bir demokratikleme lsdr. Fakat parlamento yelerinin eitim ve meslek konularndaki farkllamalar adeta bir "buzul" kmesinin hareketi kadar yava olmaktadr. rnein, eitim, hukuk, i adam, ifti, dier meslekler diye ok geni olarak yaplm bir snrlandrma ierisinde Amerikan Temsilciler Meclisi yelerinin 1790'dan 1950'ye kadar arpc hi bir deiiklik gstermedikleri ne srlmektedir. 1 2 Fakat ye seilmede eski elitlerin etkisinin kaybolmas, byk ve zengin aile yapsnn baarda mutlak etkili olmasnn ortadan kalkmas, eitimin ve eitliin yaygnlamas, parlamentolar zerinde, siyasal katlmaya daha ak olma ynnden byk katklarda bulunmulardr. Parlamentoda hizmet sresinin uzamas ise parlamentonun artan nemini ve prestijini ortaya koymakla birlikte parlamentarizmin de artk profesyonel bir i haline dnm olduunu gsterir. 126

Kurumsal deiim bir baka adan, bir baka yaklamla da inceleneb i l m e d e d i r . J. Blondel parlamenter davranlarn incelenmesi sonucu ortaya uluslararas bir parlamento tipolojisi ls sergilemitir. 1 3 B) PARLAMENTER DAVRANI VE PARLAMENTONUN SYASAL ETKNL

Parlamenter davran incelenmedii srece parlamentolarla ilgili bir sr anahtar soru da cevapsz kalacaktr. rnein parlamentonun belli bir toplumdaki "nemi" ve "arl" parlamentonun yapsndan, ounluun hacminden ve yelerin sosyal kkenlerinden bamsz olarak ele alnrsa baz nemli bulgular gzden karlm olabilir. Parlamentolar siyasal srele farkl analitik dzeyde ilgilenirler. 14 Birincisi, parlamentolarn, eitli fikir ve grlerin kanun yapclarna ulatrld bir "input" mekanizmasnn bir paras olmasdr. kincisi, parlamentolar yasa-koym srecini denetler ve etkilerler. Bu denetleme eer sistem liberalse parlamento genel kurulundaki tartmalardan komite almalarna kadar uzanan geni ve etkili bir alanda yaplabilir. Eer sistem otoriterse denetim ve siyasi pazarlklar el altndan, ynetim ve brokrasi ile parlamenterlerin zel grmelerinde salanmaya allr. ncs, parlamentolarn yasalar yap srecinin bizatihi kendisi, yani yasalarn geirili biimidir. Bir baka deyile sz konusu olan parlamentolarn yasama ile ilikili rolleridir. Parlamentonun hkmetin yasa tekliflerini nleme ve deitirme gc varmdr? Yoksa hkmet hangi teklifi getirirse getirsin yasay istedii gibi karabilmektemidir? Parlamentonun bu "nleme" gc dnda bir de "balatma" gc vardr. Bu adan milletvekillerinin yasa tekliflerinin says ve bu tekliflerin yasalama oran bizi parlamentonun "balatma" gc hakknda da bilgi sahibi edecektir. 1 5 Parlamentonun egemen bir ynetime kar baml ve tabi olduu ortamlarda, ynetimin yasa teklifleri hem sunulduklar gibi hem de rahat geerler. Milletvekilinin ya da muhalefetin yasa teklifinin yasalat da nadir olaylardandr. Ama zgr, ynetime kar gl ve o nedenlede bamsz parlamentolarda ynetimin sunduu yasalar kolayca deitirilebilir ya da tamamen durdurulabilir. "Milletvekilinin" teklifinin ise yasalama olasl olduka ciddidir. 127

"zgr" parlamentolarda tartma, "tabi" parlamentolardan daha uzun zaman alr, yasa teklifleri parlamento tarafndan bu sre ierisinde enine boyuna tartlr ve gerekli bulunan deiiklikler yaplr.
TABLO : (1)

PARLAMENTER DAVRANI

Kaynak: J.Blondel. Op. Cit.. s. 81.

Yukardaki tabloda da grlecei zere Blondel'in eitli toplumlarn parlamenter davranlarnn incelenmesi ve parlamentonun yasama ile ilikili rolnn saptanmas bize eitli uluslarn "tabi" ya da "zgr" parlamento niteliklerini bulabileceimiz bir tipoloji olana sunmaktadr. Bu tablodan da grlecei zere milletvekilinin zel yasama tekliflerinin yasalama oran ykseldike, h k m e t tekliflerinin yasalama oran dtke, muhalefetin deiiklik tekliflerinin gerekleme oran ykseldike ve tartma sresi uzadka parlamento da "tabi" bir grnmden "zgr" bir grnme gemektedir. "Tabi" parlamentoda ise yukarda saylanlar dk dzeyde kalmakta ynetimin tasarlar byk oranda yasalamakta ve hi bir ekilde gereklemeyecek olan muhalefet teklifleri ylp kalmaktadr. a) Ynetim Karsnda Yasama Asndan Parlamento

Yeryznde uzun sreden beri, byk lde evrensel bir parlamento "krizi" srmektedir. 1 6 Bu "kriz" parlamentolarn "ynetim" yani "h128

kmet" nezdinde byk lde 'tabi" duruma dmelerinden kaynaklanmaktadr. Parlamentolar 19. yzyln sonlarna kadar yasamay "balatm a " asndan stn durumda grndler. Ynetim yalnzca parlamentonun bir komitesi halindeydi ve parlamenter ounluklarn sreli denetimi altndayd. Fakat parlamentonun bu stnlnn mr ksa oldu. Byk semen kitlelerinin siyasal katlmay geniletmesi sonucu parlamentolar bir trl atlatamadklar bir krize girdiler. 17 Yirminci yzyln balca zellikleri olan ihtisaslama, lider merkeziyetilii ve toplu sorumluluk parlamentolardan umulan demokratik bekleyilere bir son verdi. Parlamentonun "ynetimler" karsnda, onlarla ilikileri sonucu oluan karakteri, belirgin davran ve yapsal kalplar sergilemektedir. Bu kalplar M. Weinbaum ilgin gzleminde be kategoriye ayrmakta ve her birini; Tip I; Egdml, Tip I I : Tabi, Tip I I I : Teslimiyeti, Tip IV : Belirsiz, Tip V : Rekabeti-egemen olarak nitelemektedir. 1 8 I sayl tipte parlamento, ynetimle ilikileri asndan daha ok bir ibirlii ve karlkl dayanma ierisindedir. likilerin temel noktas, birbirlerinin karlkl haklarna duyulan sayg ve yasama srasnda bavurulan karlkl grleridir. Yasama teklifleri genellikle ynetimden balatlsa bile bu tip parlamentolar teklifleri deitirme ve durdurma glerini korurlar. Ve ynetim de nemli yasamalarda parlamentonun hissiyatn lmeden tekliflerini parlamento nne getirmez. Egdml parlamentolar nadiren tek bir ounluk partisine sahiptirler. Bu nedenle karlkl sayg ve ortak karar almak bir gelenekten deil bir gereksinmeden kaynaklanmaktadr. zellikle parlamenter ounluklarn kaypak ve parti disiplininin eksik olduu bu t r parlamentolarda egdml davrana duyulan gereksinim, ynetimle yasama arasndaki kuvvetler ayrln da ortadan kaldrr. Bakanlar parlamento ounluunun tahammlleri lsnde grev yapabilir. kinci tip "tabi" parlamentolarda birinci tipte var olmayan bir unsur ortaya kar : Disiplinli bir ounluk partisi. Ve bu ok nemli bir deiiklik kazandrr parlamentonun grnne. Siyasal partinin gc ve stnl, parlamentonun gcn krar. Ynetimin elindeki kesici silah olarak bu ounluk siyasal partisi, parlamentonun grevlerini bir ok ynden elinden alr. Parlamenter ve ulusal liderlik birleir, hkmet program ile yasama program aynileir. Ynetimden gelen yasama tekliflerini deitirebilme olanana sahip "tip I " etkenlikleri bu "tabi" parlamento tipinde artk mevcut deildir. Milletvekilinin kiisel gr129

nn de artk deeri kalmamtr. Milletvekili eer ounluk partisi iindeyse etkili olabilme ansna sahiptir. Birinci tip parlamentolarda grlmeyen bir baka durum ise "tabi" parlamentolarda u ekilde ortaya kar : Parlamento ounluk partisinin yandalarna ya da yan kurulularna boyun emek zorunda kalr. Hkmet yeliklerine atama konusu da parlamentodan ounluk partisine geerse, parlamenter etkinlik artk parlamento iindeki ounluk partisinde olduu kadar ayn partinin parlamento dndaki gcnn de etkisi altndadr. Fakat yine de ynetimin bu parlamenter ounluk karsnda korkular, kukular vardr. Ynetim bu ounlua ramen her istediini yapamaz. nk ounluk partisinde de bakaldrmalar, istifalar olabilir. Bu nedenle ynetim gl olmakla birlikte, gcn ald bu ounluu tatminsiz brakmamaldr. III. tip "teslimiyeti" parlamentolarda ise bu ounluu tatmin edememe korkusu bile yoktur. Bu tr parlamentolar ynetime tamamen teslim olmulardr ve ne programlar ne de varlk nedenleri, gayeleri vardr. Ynetim yalnzca grnte bu tip parlamentolardaki ounlua dayanr. Fakat parlamento hi bir zaman o ynetimin kayna deildir. Tersine o ynetimin sonucu olarak var olur. nk parlamentoya kimlerin gireceine ynetim karar verir, seimleri "manipule" eden ynetimdir. Mkafatlar ve her trl bask ynetimin tekelindedir. Ynetim, muhalefeti belki topyekn ortadan kaldrmaz ama parlamentodan, kendi dayanr grnd ounluk tabannda, atlak bir ses kmasna da izin vermez. III. tip parlamentolar seremonyal ilevler grerek rejimin meruiyetine katkda bulunurlar. zellikle etnik aznlklarn temsilinde baarl bir grnt, ama yalnzca bir "grnt" verebilirler. lf IV. tip parlamentolarda ise "ynetim" her an dalmaya hazr bir hassasiyet iindedir. nk parlamento-ynetim ilikilerini kuracak sre ve deerlerde bir belirsizlik vardr. II ve III. tiplerde bulduumuz ounluk partisi IV. tip parlamentolarda ya ok partili bir kargaalkta yok olmutur ya da parlamentoya parti disiplini tanmayan hizipler egemen olmulardr. Parlamenterler ya sekter ya da mahalli politikalar ile uramaktadrlar. Bu tr parlamentolar yasamay "balatma" iin ynetime nadiren izin verirler. Paralanm grntleri tutarl politikalarn yrtlmesine olanak vermez. IV. tip parlamentolar soruturmalar ve gensorularla ynetimin engellenmesi konularnda grev yapmada en byk ustalklarn tezgahlarlar. Bu tr parlamentolarn yeleri ilerini kiisel dzeyde zmleme zorunda kalrlar. Brokrasi ile kurulan ilikilerde mahalli sorunlarn halletme yoluna giderler ve karlk olarak da siyasi koruyuculuk grevini stlenirler. Fakat iliki siyasal sistemde tedirginlikler yara-

130

tan bir kuku ve gvensizlik ilikisinden teye gidemez. Bu tr parlamentolara verilecek en iyi rnek Fransz Drdnc Cumhuriyet Parlamentosudur. Eski bir Fransz Babakan bir zamanlar hkmetin grevini ancak, parlamento tatildeyken yapabildiini sylerken bir Fransz yazar da turist olarak gittii ingiltere'de, Buckingham saraynda muhafzlarn nbet deiimini, Fransa'ya dndnde de Babakanlarn deiimini seyrettiini yazyordu. 2 0 V. tip parlamentolar ise IV. tip parlamentolarn eitli zelliklerini tarlar. Her ikisinde de iktidar karkl ve deien parlamenter ounluklar vardr. Yine her ikisinde de mahalli karlarn dnen ve parti disiplinine yabanc parlamenterler bulunmaktadr. Ynetim gsz ve parlamento-ynetim ilikileri tkanktr. Fakat V. tip parlamentolarda bu t r atma ve ekime daha rgtl ve metodiktir. Parlamenter ounluklarn taleplerine cevap veremeyen kabineler hemen deitirilerek parlamenter "gereklere" uygun hale getirilirler. Rekabeti-egemen parlamentolarda parlamenterler tpk bir i adam gibidirler. Parti ve program ballklar gl olmad iin mahalli karlar kadar kendi karlarn da kollarlar. Bu tr parlamentolar ynetimden gelen yasa tasarlarnn ieriini ve r u h u n u sreli olarak deitirirler. Sistemin dier kurumlar ile de srekli pazarlk iindedirler. Btn sorunlarn zmnde grme, pazarlk ve karlkl taviz sz konusudur. F a k a t ynetimi rahatlatmak iin hemen syleyelim: bu t r bir parlamento 20. yzylda kelaynak kuu kadar varl tkenmi bir fenomendir. zetlersek, Blondel'in modelinde olduu gibi, parlamentonun alma srecindeki etkisi, a) b) c) d) Yasamay balatmak Yasalar deitirme, engelleme ve durdurmak Ynetimi, meclis aratrmas, gensoru gibi aralarla denetlemek Brokrasinin yetkilerini, personelini ve btelerini deitirebilmek karar

erevesinde aratrlabilecektir. Bu ereve ierisinde Weinhaum'un eitli uluslarn parlamentolarnn beli tipoloji ierisinde aldklar yeri gsteren tablosu aadadr.

131

TABLO:2 KARAR ALMA SREC ZERNDEK ETKNLKLERNE GRE PARLAMENTO TASNFLER T P : II TIP: I Yaygn Temsil TIP: V

KANADA PARLAMENTOSU J A P O N DET ALMAN BUNDESTAG FRANSIZ 5. CUMHURYET

A.B.D. TEMSLCLER MECLS HOLLANDA PARLAMENTOSU

(1961-65) TRKYE B.M.M. Zayf Yasama KENYA PARLAMENTOSU LBNAN PARLAMENTOSU RAN MECLS MISIR PARLAMENTOSU SUPREME SOVIET

Gl Yasama FRANSIZ DRDNC CUMHURYET WEMAR CUMHURYET AFGAN MECLS

T P : III Zayf Temsil

Kaynak: VVeinbaum, Op. Cit., s. 61.

TP : IV

b)

Siyasal Oluumu Etkileme (Belirleme) Ynnden Parlamento

Parlamentonun nemli fonksiyonlarndan bazlar ynetimi denetlemek ve eletirmek, hkmetleri kurup, drmek ve toplumun byk sorunlarn tartmaktr. Parlamento ulusun ayn zamanda bir dert dinleme komitesi ve fikir platformudur. 2 1 Parlamentolarn bir baka nemli grevi de toplum iinde rejim konusunda "Meruiyet'in yaratlmasna yardmc olmak ve yarnn st siyasal kadrolarnn ve nderlerinin yetiecei bir siyasal okul fonksiyonunu srdrmektir. 2 2 Ama parlamentonun en nemli olarak tanmlanan grevi yasama ve yasamay etkileme grevidir. 132

TABLO:3 PARLAMENTO ETLER

SYASAL SSTEMN NTEL YRTMENN NTEL KAPALI PARLAMENTO YOK; J U N T A YA DA BR KLK YNETYOR AIK

IHTSASLAMAMI

HTSASLAMI PARLAMENTOSU YOK; KABLE MECLS YA DA HALK MECLS

HTSASLAMI

LASTK DAMGA PARLAMENTO

ARENA TP PARLAMENTO YA DA TRANSFORMATF PARLAMENTO

N.W. Polsby, "Legislatures", in F.I. Grenstain and N.W. Polsby, eds., Handbook of Political Science, Vol. I. 1975, s. 269.

Parlamentolar yalnzca toplumun gelimilik dzeyinin bir aynas olarak yapsal farkllamalara sahip olamazlar. Rejimin "ak" ya da "kapal" olmas da onlarn yaplarn, i rgtlenmelerini etkiler. rnein modern bir toplumda ynetim ve parlamento "ihtisaslam" olacaktr. Geleneksel bir toplumda ise i blm ok snrl olduu iin "ihtisaslam" bir ynetime gerek duyulmayacaktr. Bu arada rejimin biimi de hem modern hem de geleneksel toplumlarda ynetimin ve parlamentonun niteliklerini yeni batan dzenleyen bir etken olmaktadr. Bu modeli tabloya dkecek olursak yle bir grnt sergilememiz m m k n olacaktr. Rejim "kapal" ve toplum "ihtisaslamam" olursa ynetim "rza" yerine daha ok gelenee ve baskya dayanacaktr. Zaten "kapal" toplum u n anlam halkn ynetim zerindeki etkili olabilme ara ve yollarnn ortadan kaldrld ya da hi bir zaman varolmad bir toplum yapsdr. Bu tr toplumlar doal olarak parlamento retmezler. Parlamento eer var olmasna izin verilmise dekoratif nitelikte bir lastik damga parlamentosu olacak ve ynetime bir miktar "meruiyet" salayaca hesaplanan seremonyel fonksiyonlardan baka ilevi olmayacaktr. Eer rejim "kapal" ve toplum "ihtisaslam" ise parlamentolar hem snrlandrlm hem de gsz ve "tabi" kurulular halindedir. Yani yine bir anlamda lastik-damga parlamentolardr. rnein ihtisaslam, modern ama kapal bir rejime sahip Sovyetler Birlii'nin en byk yasama organ olan Supreme Soviet'i ele alalm. Supreme Soviet byk lde ssl ve dekoratif bir fol stlenmitir ok nemli konular ele alr grnr. Sovyetler Birlii hkmetini onaylamak, be yllk planlar tartmak, yllk bteyi grp karmak onun grevleridir. Ama b t n faaliyetleri nceden hazrlanm, en ufak bir atma ve srtmenin bile incelikle ayklanm olduu ve iyi ezberlenmi bir msamere gibidir. yi almayan bir bakanln ok lml bir eletirisi bile sanki Supreme Soviet grevini yerine getiriyor havasnn yaratlmas iin ustalkla bu msamereye eklenmi bir replik gibidir. Seimlerin olduu gibi, Supreme Soviet'in toplanmas da ulusal birlii sembolize etmekten te gitmez. H k m e t teklifleri ittifakla benimsenir ve ittifakla geirilir. nk Supreme Soviet'in grevi sormak deil grevi yerine getirmektir. 2 3 Merkezi Afrika Cumhuriyeti, Kongo, ad ve Gabon parlamentolar konusunda yaplm bir aratrma ise bu t r lastik-damga parlamentolarn tamamen etnik dengeyi oluturan "grntsel" parlamentolar olduunu ortaya koymaktadr. 2 4 Brezilya parlamentosu da tek nemli fonksiyon olarak gelecekteki yneticilerin talim ve renim sahas olarak grev yapmaktadr. 2 5 134

 b r yandan rejim "ak" olup da toplum "ihtisaslamam" olursa bildiimiz karmak yntemli, modern parlamentolar bu t r toplumlarda bulmamz olanaksz olacaktr. Geleneksel toplumlar, geleneksel siyasal kurumlar yaratrlar. Ama toplum "ak", yani halk ynetimde sz sahibi olduu iin ortaya geleneksel demokratik kurulular kacaktr. Bu anlamda bu tr toplumlarda ak forumlar, ak halk meclisleri, ak kent ve ky toplantlar halkn siyasete katlmasna araclk edeceklerdir. Toplum h e m "ihtisaslam" hem de rejimi "ak" olduu takdirde bunun siyasi yapdaki doal sonucu da modern parlamentolar olmaktadr. Fakat bu modern parlamentolar da temsil ettikleri siyasal glerin aritmetik younluklar karsnda ya yalnzca, grlerin akland, tartmalarn yapld fakat ynetim ne isterse onun gerekletii "Arena" tipli parlamentolar olmaktadrlar ya da yine siyasal gcn dal biiminden yararlanarak "tabi" parlamento tipinden kp "transformatif" yani siyasal oluumu etkileyici parlamentolar haline dnebilmektedirler. 26 ngiliz parlamentosu "arena" tipli parlamentonun dnyadaki en somut rnei olmaktadr. nk egemen ift partili sisteme sahip bu lkede seimlerden sonra siyasal partilerden biri mutlak olarak parlamento gndemine hakim olabilmektedir. Amerikan Temsilciler Meclisi ise federal siyasal yapnn zellikleri ve gl komite sistemi sayesinde ve asl nemlisi ounluun her zaman ABD Cumhurbakan ile ayn siyasi partiden olmamas nedeniyle yasalar ve siyasal oluum zerinde belirleyici etkinlikler yapma gcne sahip bir parlamentodur. Bu nedenle de "Transformatif" parlamentoya somut bir rnek olarak gsterilebilir. Bu tipolojinin nda ksaca zetlersek; yasamay etkileme ve belirleme gcne sahip parlamentolarn ana nitelikleri yle tanmlanmaktadr : 1) Koalisyon yelerinin says arttka, niteliklerden

1) Siyasi parti ynetimi nyerarik ve merkeziyeti uzaklatka,

3) ounluun yaps belli konularda tam bir kararllk ierisinde olmadka, parlamentolar giderek "transformatif" yani yasama zerinde belirleyici bir grnt kazanmaca balyacaklardr. nk bu niteliklere sahip parlamentolar karsnda y r t m e erki daha zayf, pazarlklara daha ak bir statye girmekte ve parlamento ekip evrilmesi daha zor bir kurulu haline dnmektedir. rnein Amerika Birleik Devletlerinde siyasi partiler kendi ilerinde koalisyonal, esnek ve merkeziyeti olmayan partilerdir. ngiliz siyasal partileri ise kat, hiyerarik ve daha az koalisyonal partilerdir. Her iki lkenin siyasal 135

partilerinin bu nitelikleri de parlamento yaplarnn "arena" ya da "transformatif" olmasna byk etken olmutur. PARLAMENTER DEMOKRASNN TOPLUMSAL MERUYET KAYNAKLARI Demokratik kurumlar kendi destekleyicilerini tatmin edici rnler rettikleri srece deer kazanrlar. Baka trl sylemek gerekirse herhangi bir siyasal sisteme ballk, o sistem, var olan toplumsal ve sosyoekonomik dzenin srekliliini salyaca ya da istenen bir deiimi gerekletirebilecei kansn verebildii srece devam eder. Bu anlamda demokrasi de sonuca ulamak iin kullanlan bir aratr. nsanlar hedeflerine demokratik kurumlarca ulaamayacaklarn anlaynca demokrasi de hasr alt edilecektir. Bu ortamda ideal durum byk ounluklarn hem demokratik kurululara hem de sosyo-ekonomik dzenin yer ald rejime meruiyet kazandracak destekte bulunmalardr. Toplumsal dzen haksz olarak nitelendirilmedii srece ve bir takm kar sahipleri lml bir toplumsal deiim srecini kendi karlarn tehdit eden bir tehlike olarak grmedikleri srece bu destek rahatlkla salanabilmektedir. Fakat hem dzen, hem de demokratik kurulular ounluk tarafndan gayrimeru olarak nitelenirse, byk bask dnemleri dnda, ne rejimden, ne de toplumdan bir istikrar beklemek hayal olur. Bu meruiyet ve destek kavramlarna bir baka adan bakacak olursak, toplumlardaki sosyo-ekonomik koullardan doan birikimlerin "talepler" ve "destekler" halinde siyasal sisteme ulatrldklarn ve "girdi" olarak sistem tarafndan szlerek toplandklarn grrz. Bu girdiler "sistemin" yarataca "kt'larn ham maddelerini olutururlar. Bu anlamda girdiler, siyasal sreci harekete geiren kvlcmlardr. Bylece toplumsal koullarn oluturduu girdiler, siyasal sistemin ileyiine biim verip, deitirirler. "Girdiler" nceden de belirlendii gibi iki trden olumaktadrlar. a) "Talepler", siyasal sistemi zorlayan ve toplumda beliren deiik koullar sonucu siyasal sistemi o koullara uydurmak isteyen basklardr. b) "Destekler" ise siyasal sistemin ileyiinden m e m n u n olan toplumsal unsurlarn koullarn deimemesi iin yaptklar basklardr. te bu "girdilerin" sonular "ktlar" yaratr. Bunlar ise siyasal yapnn kararlar ve uygulamalardr. Bu uygulamalar sonucu toplumsal "girdiler" yeniden etkilenecek ve yeni nitelikler, deiiklikler kazanacak136

lardr. Sistemin bu "girdi-kt" ilikisi, ya da "etki-tepki" ilikisi t m ile ele alndnda toplumlarn siyasal ve sosyal dzenlerinin srdrlmesini, gelimesini ve ilerlemesini salayan dinamiin t m n inceleyen sistem analizleri ile karlarz. te bu sistem analizlerinde de nemli bir yeri olan ve sistem "girdilerinin' nemli bir boyutunu oluturan "destekler", "meruiyet" kavramlarnn znde yatan en nemli unsur olmaktadrlar. 2 7 nk "destekler" artt lde siyasal kurumlarn meruiyeti de orantl olarak artmaktadr. Sisteme "meruiyet" salayan "destek" kavramn bir baka fakat benzer dzeyde analitik olarak ele alrsak toplumun ounluu tarafndan. demokratik siyasal kurululardan ve sosyo-ekonomik dzenden esirgenen meruiyet derecesine dayanarak, drt farkl evrenin varln ileri srebiliriz. 28 a) b) c) d) Toplumsal ve Siyasal kn Unsurlar Toplumsal ve Siyasal kn Sreci Demokrasinin Sonu Yeni Kurulacak Denge Sreci

Bir toplumda kurumsal olarak demokratik kn nasl bir sre izleyeceini bu modele gre ele alalm. a) 1) TOPLUMSAL VE SYASAL KN UNSURLARI: Meruiyet:

Gelenekler, kiisel karlar, hissi ya da gereki dayanma ve ballk kalplar bir dzenin ayakta kalmas iin her zaman yeterli olmazlar. Ek olarak ok nemli bir baka inanca da gerek vardr. O da dzenin "meruiyetine" inanmaktr. 2 3 Bir demokratik lider bu "meruiyet" unsurunu yle tanmlyor. "Yasalar uygulamann en etkili yolu devletin polisini, milli muhafzn kullanmak deildir. Bu etkili kii sizsiniz. Bu etkenlik beendiimiz yasalarla beenmediimiz yasalar bir arada benimsemi olma gzpekliimizden kaynaklanmaktadr". 3 0 "Meruiyet" toplumun her yesi asndan gn be gn deiir. ye bugn onayladn yarn reddedebilir. Fakat "meruiyet" yelerin davranlar ve tutumlar dnda var olmad iin rejimler ayakta kaldklar srece bu meruiyete sahip olurlar. Bu anlamda hkmetlere, liderlere, partilere ve politikalara destek ok sratli bir biimde salanabilir ya da 137

ekilebilir fakat bunlar sistemin meruiyetine duyulan inanc deitirmezler. Kukusuz, "siyasal toplumsallama" bu "meruiyet" unsurunda ok etkili olmakta, zellikle uzun gemii olan demokratik dzenler, eitim sistemleri, kitle haberleme teknikleri ve yksek toplum kltrleri ile demokratik idealleri yaygn ve benimsenebilir hale getirmektedirler. Toplumda tek bir kaynaktan beslenen hi bir meruiyet t r yoktur. 3 1 nsanlar herhangi bir rejime ballklarn karmak ve ok ynl deerlere dayandrarak srdrrler. 3 2 Bu aklamalara gre o zaman "meruiyetin" tanmlanmasn yle yapabiliriz : Meru bir ynetim en az kt olduuna inanlan bir ynetimdir. Ve yine buna gre "demokratik meruiyet" belli bir tarihsel dnemete belli bir toplumda, toplumsal hedeflere ulamada baka hi bir ynetimin belli bir ynetim kadar baarl olamayacana duyulan ounluk inancdr. 3 3 Bu noktada siyasal sisteme nitelik kazandran bir baka unsur daha ortaya kmaktadr : Duyarllk. 2) Duyarllk:

Zaman am ierisinde "duyarllk" da "meruiyete" olan inanc glendiren, destekleyen ya da zayflatan bir unsur olmaktadr. Duyarllk byk lde siyasal sorumlulua dayanr. Demokratik rejimlerde, zellikle seimlerle salanan bu sorumluluk kavram, ynetici kadronun, ounluun karlarna ynelmi toplumsal poilitkalar yrttklerini kantlamalarn salar. ounlua kar sorumlu olan yneticiler baarl olabilmek iin en azndan ounluk karlarnn tatmini dorultusunda "duyarl" olmaldrlar. Duyarllk bu anlamda siyasal sistemin karlat sorunlara siyasal kurumlarn zm bulma kapasitesidir. Duyarlln zayfl "destei" de zayflatr. "Meruiyet" ve "duyarllk" buna gre analitik olarak ayr ayr ele alnabilir fakat sistem ierisinde ok yakn bir etki-tepki ilikisi iindedirler. 3 4 3) Beceri ya da Etkinlik :

"Beceri" de sistemin birbaka unsuru olarak karmza kyor. Aslnda "etkinlik" ile ok yakndan ilikili olan bu nc unsur, formle edilmi politikalar istenilen sonular ile uygulama kapasitesine verilen addr. En iyi yasalar bile sistemde bu unsur kullanlmyorsa uygulanamazlar. Uygulanamadklar zaman toplumsal bekleyilerle, eksik kalm, giderilememi tatminler arasnda srtmeler kar, tatminsizlik byk boyut138

lara ular. Bu becerisizlik ve dolays ile etkin olamay devletin otoritesini sarsar ve sonu olarak "destek" kaybna yol aarak "meruiyet"ini zayflatr. 4) Parti Sistemleri:

Toplumsal ve siyasal kn ya da gleniin temel unsurlar olan meruiyet, duyarllk, etkinlik ve beceri kukusuz toplum ierisinde baka siyasal kurumlar tarafndan da etkilenirler. Bunlardan demokratik istikrarszl ve dolays ile siyasal k en ok etkileyen kurumsal unsurlar siyasal partilerdir. rnein "ift parti" sisteminin demokratik dzenin salkl ilemesine katks aratrldnda bu bize ilk bakta olumlu bir izlenim vere ektir. nk ilk bakta salkl ve etkin "Westminster" modelini greceiz. Fakat her iki partinin de maksimal ideolojik uzaklkta olduunu ve ldresiyle bir iktidar kavgasnn iinde bulunduunu dnecek olursak bu t r kavgann Kolombiya'da olduu gibi bir i savala noktalanmas beklenebilir. 3 6 Byle bir ortamda, ne pahasna olursa olsun ar bir ok partili sistem zm olarak belirebilir. Sistemdeki kutuplama korkusu nedeni ile spanyol meclisinin, parti blnmeleri endiesine ramen 1976 da dar blge sisteminden nisbi temsil sistemine gemesinin de nedeni bu olmaktadr. Baz sistemlerde de demokrasiye en byk tehlike baka sistemlerin kurtarcs olan ok partili siyasal dzenden gelmektedir. Geri byle bir siyasal parti enflasyonu demokrasilerin knn tek nedeni olamaz. Weinar Cumhuriyetinin kmesine byk katks olmutur ama talya yle bir sisteme ramen siyasal varln kntden koruyabilmitir. 3 6 Bu konuda zerinde durulacak en nemli nokta siyasal ve toplumsal klerde parti sistemlerinden tede, siyasal sistem ierisinde rejime "inansz" ya da "yar inanl" siyasal partilerin bulunmasdr. ok partili siyasal sistemlerde parti rekabeti ve aznlk radikalizmi nedenleri ile bu tr "inansz" ya "yar inanl" partileri bulmak daha doal olduundan, lml bir ok partili sistemin stnde bir parti oulculuu barndran sistemlerde toplumsal ve siyasal k hzlanmaktadr. 3 7 Rejim deiiklikleri, "meruiyetin" bir ksm siyasi kurumlardan baka bir ksm siyasi kurumlara nakli ile gerekleir. Bu deiiklik rejime "inansz" olan bir ya da birden fazla muhalif unsurlarn eylemi ile meydana gelir. Kriz anlarnda rejimin bu t r muhalifleri, etkili destekler salayarak ve taraftarlarn youn bir biimde seferber ederek iktidara el koyabilirler ya da toplumun ballk kavramlarn blerek toplumu i sa139

vaa gtrebilirler. Baz durumlarda ise demokratik yntemlerle gelmi yneticiler byle kitlesel bir, "sisteme kar inansz", muhalefetle karlatklarnda oyunun demokratik kurallarn deitirmede baarl olmular, demokraside yeni bir toplumsal ve siyasal denge kuran yeni bir sisteme geebilmilerdir. Fransa'da Drdnc Cumhuriyetten Beinci Cumhuriyete geite olduu gibi. Siyasal partiler ya da kiiler yerine siyasal sistemi eletiri, sisteme bal partilerdeki politikaclar karalama, parlamenter sreci tkama, sisteme inansz partilerin nerilerini ykclk gayesi ile destekleme, yine ykclk gayesi ile dier "inansz" partilerle ortak eylem kurma, yeni bir ounluun salanamayacan bile bile dier "inansz" partilerle ortak olarak hkmeti drme ve kriz yaratma, sisteme "inansz" siyasal muhalefetin tipik davranlardr. Buna siyasi tarihte nemli bir rnek olarak Weimar Cumhuriyetinde Nazi ve Komnistlerin Weimar partilerine kar ortak tavrlar ve parlamenter sistemi tkayp, altrmamalarn gsterebiliriz. Sisteme "yar inanl" muhalefet ise "inansz" muhalefetin izledii yntemleri benimsemeyen fakat kendi siyasal karlarn tatmin ettii iin onlar aktan knamayan ve onlara kar imdilik tedbir dnmeyen muhalefettir. Buraya kadar, gelime sreci ierisindeki bir siyasal sistemin meruiyet, duyarlk ve beceri unsurlarnn sistemin destek unsurlarnn lehine ve aleyhine nasl deiebileceini vurgulamak istedik. Bu arada rejimin kne katkda bulunabilecek nemli unsurlar olarak parti sistemlerini ve rejime muhalefet trlerini de ksaca ele aldk. imdi modelimizin ikinci ksmna geip, k srecini inceleyebiliriz. b) TOPLUMSAL VE SYASAL KN SREC :

Toplumlarn stesinden gelinemeyecek en nemli sorunlarndan biri toplumun gereksinimleri ile o gereksinimleri karlamaya yetersiz kaynaklar arasndaki mutlak dengesizlik olmaktadr. zellikle youn nfus sahibi nc dnya lkeleri byle durumlarda d yardm almadan varlklarn srdrememektedirler. Baz toplumlarda byle ortamlardan kaynaklanan bu t r zorluklar, sosyal ve ekonomik yetersizliklerin fark edilmeyii, sahte umutlarn yaratlmas ve suun bakalarnn stne atlmakla savlacana olan inan sayesinde bsbtn bymekte, altndan kalklamaz hale dnmektedir. zmlenemeyen yapsal sorunlar "duyarll" zedeler ve uzun dnemde "meruiyeti" sarsar. Byle bir ortamda ekonomik koullarda, byk depresiyonlarda ve hzl enflasyonlarda olduu gibi byk deimeler 140

olursa ya da kaybedilmi veya uzun srm savalar sonucu genel tatminsizlik kitlesel tethi'e dnyorsa ve b t n bu oluumlar sisteme kar "inansz" muhalefet rgtleyebilirse o zaman toplumsal ve siyasal k sreci tamamlanm olur. nk "meruiyet" ve onu destekleyen "beceri" ve "duyarllk" ortadan kalkmtr. Ama onlar ortadan kaldran yalnzca genel sosyo-ekonomik koullardaki k deildir, "inansz" sistem muhalefetinin roln ve uygulad yntemleri de unutmamak gerekir. Bu nedenle "Toplumsal ve Siyasal k Srecinin" baka boyutlarna deinmek gerekmektedir. 1) Siyasal Tedhi ve Etkileri:

Hitler "Reichskanzlerei" ya bir darbe sonucu yerlemedi. Ya da Mussolini Roma'daki Quirinal'i faist taburlarn hcumu ile ele geirmedi. Tersine, "Roma'ya kraln kard davet zerine yatakl vagonunda ml ml uyuyarak gitti". 3 8 Ama politik tedhi her iki toplumda yapacan oktan yapmt. Her iki toplumda da srekli siyasal terr sonucu ynetimin etkinlii km, bu k sonucu meruiyet erozyona uram ve iktidar boluunu dourmutu. "Meruiyet" gnlk uygulamalardaki "duyarllk" ve "beceri" nedenleriyle ayakta kalmaz. Daha ok gemi dnemlerin etkinlikleri ve tatminlerinin siyasal hatralarda yer etmi olma derecesine dayanr. 3 8 Gemiteki uygulamalar ile ynetim eer ounlukta byle bir tatmin yaratmsa yleyse kriz annda ounluk ynetime ve sisteme balln biraz daha srdrecek ve inansz muhalefetle birlemeyecektir. nk sistemin, kendi iinde krizi atlatabileceine gemi tecrbeler nda inan ve umudu vardr. Ama tedhile uzun sre alkalanm bir toplumda gemi olumlu tecrbeleri hatrda tutmak da ok mkl olacaktr. 2) Organize Devlet Gc zerinde Etkinliin Kalkmas:

Modern devletin en nemli niteliklerinden biri devletin meru gleri olan polisin ve ordunun siyasal otoritenin emrinde olmasdr. Eer ynetim bu gleri kullanmada zorluk ekiyorsa ya da bu gleri kullanmak iin o glerin yneticileri ile pazarlklar yapmak gerekiyorsa o zaman siyasal sistem ciddi bir meruiyet krizi ile kar karyadr. Eer ynetim ayn zamanda paramiliter disipline girmi ve rgtlenmi gruplarn siyasal sonular iin eylem yapmalarna da gz yummusa "meruiyet" gerekten byk lde yitirilmitir. Bu t r rgtler sisteme kar deil fakat sistemi savunmak iin dahi kurulmu olsalar giderek demokratik yntemlerle seilmi ynetimlere kar bamsz olacak, kendi ideo141

loji ve amalan adna yaptklar eylemlerle "meru" otoriteyi zaafa srkleyeceklerdir. 4 0 3) Demokratik Kriz ve ok Uluslu Devletler :

Demokratik bir sistemin ayakta durmasndaki nemli unsurlardan biri de bataki ynetim hangi dnya grnde olursa olsun, yurttalarn kendi devletlerine olan ballklarnn dier bir devlete olan ballklarndan daha stn olmas gereidir. Kendi snrlar ierisinde bir devletin meruiyeti, rejimin meruiyeti iin bir n kouldur ve zellikle btn yurttalarna sivil zgrlkler gvencesi vermesi gereken demokratik rejimler iin ok nemlidir, zellikle ok uluslu devletlerde rk ve milliyeti bir grup kendi devleti ile deil de komu bir devletle kendini zcleletiriyorsa siyasal istikrar ve sistem meruiyeti nemli tehdit altnda demektir. 4) Kriz, Parti Sistemi ve Hkmet Oluumu:

Rejimi ayakta tutmak isteyen glerin, "inansz" muhalefetin ve artan tedhiin yaratt amansz sorunlara zm bulmada karlat glkler ve olanakszlklar hkmetleri istikrarsz hale getirir, t e yandan koalisyonlar kurmak, siyasal partilerdeki blnme, fraksiyonlarn oalmas ve semenlerin ar ulara kaymalar sonucu daha da zorlar. Byle durumlarda demokratik sistem sadan ya da soldan gelecek otoriter rejimlere kar korunmak iin bazen kendisi otoriter bir rejim haline dnr. 1934 ylnda Estonia ve Latvia demokrasilerinin parlamento d faist tehdidi krmak iin otoriter bir dzeni benimsemeleri gibi. 41 Bu gibi durumlarda, zellikle askeri liderlerin "rejimin" yannda y e r alacaklarna "devletin" yannda yer almay tercih etmeleri otoriterlie geii kolaylatran bir nemli etkendir. c) DEMOKRASNN SONU:

zlemeyen sorunlar, rejimi ykmak iin bu sorunlar smren bir "inansz" muhalefet, rejimi destekleyen partiler iinde bir demokratik inan rmesi, "duyarlln" yitirilmesi, zellikle tedhi karsnda beceri kaybnn egemen olmas ve bunlarn sonucu olarak meruiyetin k, toplumu genel bir gerginlik ortamna srkler. Byle bir ortamn belirgin nitelikleri, artan sylentiler, sokaklarda panik, ihanet sylentilerine rahata inanma, kiisel ve organize terr, bunlarn sonucu ya da btn bunlara katk olarak ekonominin k ve "inansz" muhalefetin rgtl ve planl eylemleridir. Byle bir ortamda ynetici liderler ynetimin temel sorunlarna 142

zm getirme yerine siyasal krizi atlatmann yolunu aabilirler. lk akla gelenler idareyi glendirmek, anayasay deitirmek, kanun gcnde kararname karmak, mahalli ynetimleri deitirmek ya da ordu komutanlar iinde atamalar yapmaktr. Eer bu yaplanlar rejime "inanl" partilerle tam bir dayanma iinde yaplabilirse, siyasal liderler sorumluluk yklenirlerse ve n yargsz olarak, iktidar hesab yapmadan "inansz" muhalefete kar durabilirlerse, o zaman demokrasinin sonu gelmez, yeni kurulan bir "denge sreci" ile rejim ayakta durmaya alr. ktidar kayb ve iktidar boluu giderilmi olur. Yahut Weimar Cumhuriyetinin son dneminde olduu gibi bu "denge ;-reci" rejimin tabann genileterek "inansz" muhalefete koalisyon olana tanmaktr. Bu bir anlamda "iktidar sunutur." Ama Hitler rneinde greceimiz gibi sratle "iktidar kapmaya" dnme olasl ok gldr. 4 2 d) YEN KURULACAK DENGE SREC:

Demokrasinin yeniden dengelenmesi sreci, demokratik siyasal sistemin temel unsurlarnn devamn ve istikrarn ciddi olarak tehdit eden bir krizden sonra, bu temel unsurlarn varln daha baka meruiyet, etkinlik ve beceri dzeylerinde srdrecek bir siyasal sretir. 4 3 Yeniden dengeleme sreci, belli bir rejimin k ya da kkl bir deiim geiriidir, ama demokratik meruiyeti ve temel kurumlar yaamaya devam ederler. k izleyen "yeniden dengeleme" sreci anayasaya kar, ya da anayasa d yollarla gerekleebilir. Karizmas, demokrasi d ortamdan kaynaklanan bir liderin idareye el koymas ya da silahl kuvvetlerin bir darbeyle duruma hakim olmalar gibi. Bylece yeni sre yasa d yollardan balam olabilir, ama hemen sonra demokratik srecin ilerlik kazanmas ile merulamaktadr. Bu anlamda demokratik yeni denge srecinin gerekleebilmesi iin yeni sistem hemen demokratik ilkelerle ynetilen bir sisteme dnebilmelidir. De Gaulle'n 1958'de iktidara gelii, ngiltere'deki hkmetin muhafazakrlardan iilere geiine benzemez. Hatta Nixon'un grevden uzaklatrlmas sonucu bakanl Ford'un alna da benzemez. De Gaulle demokratik kurallara dayanarak iktidar olmamtr. Ama De Gaulle ile birlikte demokrasinin Fransa'da temel unsurlar ile yaamaya devam etmesi, "yeni kurulan demokratik denge" srecine nemli bir rnektir. Bu ksmda buraya kadar szn ettiimiz ve demokratik bir dzenin kurumsal erevesini oluturan byle bir modeli, somut olarak uygulayacamz bir toplum olarak 1930'larn Almanyas elverili bir rnek olarak belirmektedir. 143

D P N O T L A R L.A. Beard and J.D. Leure, "Representative Government in Evolution" Legislative Behavior, Glencoe 1959, s. 23. 2 T.C. Sommervell, English Thought in the Nineteenth Century, Methuen and Co. Ltd. London, 1940, s. 30-31. 3 L.A. Beard, Op. Cit., s. 23. 4 R.A. Dahi, Who Governs, Yale University Press, New Haven and London, 1962 s. 13. 5 Marvin G. Weinbaum, "Classification and Change in Legislative Systems: With Particular Application to ran, Turkey and Afghanistan" in Legislative Systems in Developing Countries, Ed. by. R.G. Boynton and Chong Lim Kim, Duke University Press, Durham, 1975, s. 31-68. 6 ibid., s. 32. 7 S.P. Huntington, Political Order in Changing Societies, New Haven Conn, Yale University Press, s. 388-392, 402. 8 E. Kalaycolu, "Why Legislatures Persist In Developing Countries: The Case of Turkey" Legislative Studies Quarterly, V : 1, February, 1980. ,J Bu konuda kaynaklar olduka zengindir, zellikle bkz. Gabriel A. Almond, Scott C, Glanagan, and Robert J. Mundt, eds,, Crisis, Choice ,and Change ; Historical Studies of Political Development, (Boston, 1973), zellikle 1-42; C.E. Black The Dynamics of Modernization: A Study in Comparative History, (New York, 1966); Frank Bonilla, The Failure of Elites, (Cambridge, 1970); Frederick W. Frey, The Turkish Political Elite, (Cambridge, 1965); J. Bogers Holingsworth, ed., Nation and State Building in America: Comparative Historical Perspectives, (Boston, 1971); Samuel P. Huntington, Political Order in Changing Societies, (New Haven, 1968); Seymor Martin Lipset, ve Robert E. Scott, "Political Elites and political Modernization: The Crisis of Transition," Seymour Martin Lipset and Aldo Solari. eds., Elites in Latin America, (New York. 1967), 177-45.
13 1

Harold D. Lasswell, Daniel Lerner, and C. Easton Rothwell, The Comparative Study of Elites: An Intorduciton and Bibliography, (Stanford, Cal. 1952); T.B. Bottomore, Elites and Society, (London, 1964) : Lewis J. Edinger, ed., Political Leadership in Industrialized Societies: Studies in Comparative Analysis, (New York, 1967); Suzanne Keller, Beyond the Ruling Class: Strategic Elites in Modern Society, (New York, 1963), Dwaine Marvick, ed,, Political Decision-Makers, (Glencoe, III., 1961); Joseph A. Schlesinger, Ambition and Politics : Political Careers in the United States, (Chicago, 1966).

A.G. Bogne, J.M. Clubb, C.R. Mckibbn and S.A. Traugott, "Members of the House of Representatives and the Process of Modernization", The Journal of American History, s. 275-302. Vol. 63, No: 2, September, 1976. 12 Ibid., s. 282, 13 J. Blondel, "Legistative Behavior", Some Steps Towards a Cross-National Measurement", Government and Opposition, VVinter, 1969-70. 14 Ibid., s. 69. 15 Ibid., s. 79. 16 D.B. Truman, "Introduction: The Problem; It's Setting", s. 1-2, in D.B. Truman, ed., The Congress and America's Future, Englewood, Cliffe NJ., Prentice Hail. 1965.

11

144

K.D. Bracher, "Problems of Parliamentary Democracy in Europe", s. 245-264, in S.R. Branbard ed A New Europe?. Boston, Beacon Press, 18 Weinbaum, M.G. "Classification and Change in Legislative Systems: With Particular Application to Iran, Turkey and Afghanistan" in Legislative Systems in Developing Countries, Ed. by G.R. Boynton and C.L. Kim, Duke University Press, Durham, 1975, s. 33. 19 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz.: B.A. Packenham, "Legislatures and Political Development", s. 521-82, in A. Kornberg and L.D. Musolf eds., Legislatures in Developmental Perspective, Durham, N.L., Duke University Press, 1970., 20 EG. Bellquist, "Congressionalism and Parliamentarism", Legislative Behavior, Ed., J.C. Whalke and H. Eulau, Clencoe, 1959, s. 38. 21 Mili, Considerations on Representative Government, Chicago. Regnery, 1962, s. 111. Bu konudaki fonksiyonel yaklam iin bkz. J. Wahlke, The Legislatiye System, New York, VViley, 1962 ve yapsal yaklam asndan bkz. Packenham, "Legislatures in Political Development" in A. Kornberg and. L. Musolf, eds., Legislatures in Developmental Perspective, Durham, 1970, s. 521-582 ve Loewenber. Parliament in tle German Political System, Ithaca. New York, 1937, ve Modern Parliaments, Change or Declie?, New York, 1971. E3 M. Fainsod, How Russia is Ruled?, Cambridge. Mass, 1953, s. 325-26. 24 N.W. Polsby, "Legislatures", in F.I. Greenstein and N.W. Polsby, eds., Handbook of Political Science, Vol: I, 1975, s. 267. 25 Packenham, Op. Cit., s. 530-31. 26 Polsby, Op. Cit., s. 277. 27 D. Easton, A Systems Analysis cf Political Life, John Viley and Sons, New York, 1965. D. Apter, "VVhy Political Systems Change, "Government and Opposition, Vol. 3., No. 4., 1938. R. Dahi, Modern Political Analysis Prentice Hail, New Jersey, 1964. L. Pye, "Typologies and Political Development", IPSA, Seventh World Congress. Brussels, 1967. Rj Merton, Social Theory and Social Structure, The Free Press, New York, 1968. Ayrca Bkz. . Turan, Siyasal Sistem ve Siyasal Davran, stanbul niversitesi Yayn No. 2263, Gryay Matbaaclk, stanbul, 1977, s. 16-29. 88 J. Linz., "Crises, Breakdown and Reequiliberation", s. 3-124, in Breakdown of Democratic Regimes, Ed. J. Linz and A., Stepan, John Hopkins University Press, London, 1978.
29

17

M. Weber, Economy and Society, ed., Roth and C. Wittich, New York, Bedminster Press, 1968, s. 212-13. 30 J.F. Kennedy, Oxford, Mississippi olaylarnda verdii bir sylevden, New York Times, 1 October, 1962, s., 22. 31 V. Pareto, The Mind and Society: A T eaties On General Sociology, 2. Vols., New Dover, 1965., s. 585. 32 rnein Ulusal devletin kuruluu srasnda Anadolu hareketinin desteklenmesi, stanbul'un dini ve padiah alet eden psikolojik engellerine ramen ok ynl ve karmak ulusal deerlerden kaynaklanmtr. Bkz. . Turan, Cumhuriyet Tarihimiz, alayan Kitapevi, stanbul, 1969, s. 45-68. 33 J. Linz, Op. Cit., s 18

145

Sistemlerin toplumsal dinamiklerinin bu adan incelenmesi konusunda bkz. G.A. Almond and S. Verba, The Civic Culture; Political Attitudes and Democracy in Five Nations, Princeton Univ, Press, 1963. 35 Linz, Op. Cit., s. 26. 39 Ayrntl Bilgi iin Bkz. G. Sartori, Parties Party Systems, A Framevvork for Analysis, Cambridge University Press, London, 1976, s. 131-145 ve G. Sortori, "European PoUtical Parties: The Case of Polarized Pluralism", J. Lapalombara and M. Weiner, ed,, Political Parties and Political Development, Princeton Uni versity Press, New Jersey, 1972. s. 137-176. Ibid., s. 27. Ibid., s. 56. 59 A.O. Hirschman, Exit, Voice and Loyalty, Cambridge, Mass., Harvard University Press, 1970, s. 91. 40 W.S. Ailen, The Nazi Seizure of Power: The Experience of a Single, German Town, 1930-35, Chicago, Quadrangle, 1965. " Linz., Op. Cit., s. 70. 42 rnekler 1922 talya's ve 1948 ekoslavakya'sdr. 43 Linz. Op. Cit., s. 122-25.
S!l 87

34

146

KISIN :

TOPLUMSAL GELME VE PARLAMENTO GELMESNE BR RNEK OLAY

PARLAMENTER DEMOKRASNN KURUMSAL YAPISINI KERTEN TOPLUMSAL GELMEYE SOMUT BR RNEK : NAZ ALMANYASI

Almanya'da Nazilerin iktidara geli olayn parlamenter Demokrasinin toplumsal meruiyet kaynaklar asndan ele alrsak karmza yle bir gelime sreci kmaktadr : a) Almanya'da Toplumsal ve Siyasal kn Unsurlar :*

Bir siyasal sistemin demokratik potansiyelinin gc, demokratik kurumlara bal, rejime "inanl" partilerin ald oylarla llebilir. Siyasal sistemin ne kadar ok unsuru demokratik kurululara balysa, kurumlam demokratik potansiyel de o lde gl olacaktr. Fakat Weimar Cumhuriyetindeki parti sisteminde, siyasal dzende etkili olarak kurumlam farkl dnya gr b u l u n m a k t a y d : Demokratlar, Otoriterler ve Komnistler. Demokrat kamp; Sosyal Demokratlar, Katolikler ve Sol Liberaller koalisyonu idi. Bu "Weimar koalisyonu" 1918 de silahszlanmay stlendi, 1919'da yeni cumhuriyetin demokratik anayasasn gerekletirdi. 1920'ye kadar da ok g koullar altnda demokratik dzen savunuculuunu yapt. Fakat birbirlerinden ok farkl siyasal grleri olan ve uyumlu bir siyasal program olmayan partilerden olumu bir koalisyondu bu. Siyasal dzenin "otoriterler" kampnn dzene "inanc" yoktu. Mttefiklere denen tazminattan, ekonomik ba bolua, siyasal becerisizlikten, orta snflarn sosyalist reformlardan rahatsz olmasna kadar her konuyu smryorlar ve modernlemeye uzanan katksz bir "Alman" yolu olduuna inanyorlard. Elitist, parlamento ve oulculuk dman, devletin mutlakiyeti olmasn arzulayan bir dnya grne sahiptiler. te yandan "komnist kamp" da siyasal sisteme "inanszlar" safmdayd. Hatta
* 1930'larn Alman toplumu ve siyasal-ekonomik gelimesi ile ilgili btn bilgiler M.R. Lepsius, "From Fragmented Party Democracy to Government by Emergency Decrees and National Socialist Takeover: Germany", s. 34-80., The BreaUdcvvn of Donocratic Regimes, Ed. by. J. Linz and A. Stepan London, 1978.

149

zellikle Weimar dneminde giderek daha az tavizkr olmaya baladlar. 1924'den 1928'e kadar Stalinciliin de byk etkisi ile sosyalistlerden giderek uzaklatlar ve 1929'dan sonra sosyalistleri en nemli dman hedefi haline getirdiler. deolojik bakmdan olsun, rgtsel adan olsun Alman Komnistleri skca kaynam durumda idiler. "Otoriter kamp" 1928-29'da aka sisteme dmanlna balad. Nazi partisinin glenmesi ile "Otoriter kamp" yeniden rgtlendi ve enerjik bir biimde birleti. Demokratik kamp ise tkand kald. Almanya'nn iindeki alkantl ortam nedeni ile siyasal ve ekonomik alanlarda "etkinlik" ve "beceri" salamas ok gt. Kald ki kendi aralarnda bile anlamalar glkle srdrlyordu. Katolik merkez partisinin grleri dinsel snrlarla, sosyal demokratlarn ise snfsal snrlarla evrili idi. Demokratik potansiyelin temeldeki gszl nemli kriz dnemlerinde demokratik rejimin elastikiyetini snrlamaktayd. nk siyasal dzene dnk demokratik bir kavram birlii olmad iin h k m e t deiimlerine izin verecek yeni siyasal koalisyonlar kurmak olanakszd. H k m e t deiiklii srekli olarak bir rejim tehdidini de beraberinde tamaktayd. Halbuki istikrarl bir demokratik rejim, rejim deiiklii sz konusu olmadan, h k m e t deiikliklerine olanak tanyan bir rejimdir. Srf bu anlamda Weimar istikrarl, etkin ve becerili bir demokrasi deildi. Ve bu nedenle meruiyetini de sratle yitiriyordu. Almanya'nn snrsz nisbi temsil sistemi, siyasal partilerin saysnn artmasna sebep olduu gibi partileri de kendi iinde tutarszla ve hiziplere itmekteydi. 35 milyon oydan 60 bin oya sahip olmakla bir parti parlamentoda bir koltuk kazanabiliyordu. 1930'da 100 biner oydan daha az oy alm ondokuz siyasi parti vard. Bu parti enflasyonu ve byk siyasi partilerin kendi i ekimeleri Weimar hkmetlerini byk istikrarszlklara itti. Her nemli politika uygulama dneminde "demokratik koalisyon" iinde yeni hkmetler oluturmak gerekiyordu. Bu nedenle ou zaman bu hkmetler aznlk hkmeti olma durumunda da kalabiliyorlard. 1930'da, byk bir ekonomik krizin de krkledii baaa giden bir siyasal ortamda, parti sistemi bsbtn dald. Kendi eski snrlarnn siperlerinden kmayan geleneksel partiler toplumda etkili olamyorlard. Semen ya seimlere katlmyor ya da byk bir hzla giderek yeni dzen savunuculuu yapan radikal partilere kayyordu. Naziler byk bir gelime gstererek ken partiler sistemini yava yava kendi saflarnda toplamaya baladlar. nceleri kk radikal par150

tilerin oylarn sonra da muhafazakr partilerin oylar ile birlikte orta snf protestan oylar toparlamaya baladlar. Komnistlerle birlikte Naziler 1932'de rejime "inansz" muhalefeti ounlua dntrmlerdi.
TABLO: 1 DEMOKRATK REJME NANSIZ MUHALEFETN GC Reichstag seimlerinde oy yzdeleri: 1928 D.N.V.P. N.S.D.A.P. K.P.D. NANSIZ MUHALEFET 14.2 2.6 10.6 27.4 1930 7.0 18.3 13.1 38.4 1932 (a) 5.9 37.2 14,2 57.3 1932 (b) 7.2 33.0 16.6 57.0 1933 8.0 43.9 12.3 64.2

Kaynak: M.R. Lepsius, Ibid., s. 51.

b)

Almanya'da Toplumsal ve Siyasal kn Sreci:

Siyasal parti dzeninin bu lde paralanm olmas ve partilerin parlamenter hkmetlerde grev yapmakta isteksiz olular, hkmetleri hep zayf klm ve 1930'da Weimar rejimini srdren partiler bile demokratik ynetimi askya alp bir bakanlk sistemine geii arzu eder olmulardr. Kaybedilmi bir sava toplumsal ve ekonomik olarak ie sindirmek, terr dalgalar, sol ayaklanmalar, sa darbe giriimleri, enflasyon, isizlik bu ke byk lde katkda bulunmulardr. 1930'da Brning'in anslye olmas ile de ynetim parlamentoya dayal olmaktan kp Cumhurbakanna dayal bir hale girmitir. Bylece parti sisteminin paralan, hkmet etmekten kanma ve kanun kuvvetinde kararnameler ile kriz zm uygulamalar, toplumsal ve siyasal k srecinin temel unsurlar olmulardr. Bu arada Alman ekonomik kn de gzden karmamak gerekir. nk ekonomik knt olmad takdirde Nazi hareketinin bu lde etkili olabilecei beklenemezdi. Nazi hareketinin bymesi ile Alman isizlik grafii arasndaki byk u y u m buna en byk kanttr. Gerekten de, Tablo 2'de aka grlecei zere Nazi Partisinin ald oy ile Almanya'daki isiz says arasndaki saysal yaknlk ilgi ekicidir. Her ikisinin de 1932'ye kadarki sre ierisinde omuz, omuza trmanlar, Nazi Partisinin isiz kitlelerin saysal artndan ne lde yararlandn aka gstermektedir. 151

TABLO:

(2)

K a y n a k : League of Nations,- Economic WorId Survey, 1933 - 34 Zik. M.R. Lepsius, Ibid., s. 54.

Geneva, 1934.

Ayrca 1929 yl esas alnrsa belli bal kapitalist dnya gleri arasnda Alman milli gelirinin 1930-32 arasnda ne lde dm olduu grlr.
TABLO: 3 MLL GELR, 1923-32 (1929 = 100) 1929 ALMANYA A.B.D. NGLTERE FRANSA SVE 100 100 100 100 100 1930 92 94 98 99 107 1931 75 78 87 93 108 1932 61 60 85 84 100

Kaynak : League of Nations, Ibid., s. 158. Zik. M.R. Lepsius, Ibid., s. 66.

1922-28'de tarmsal kriz nedeni ile iddet gsterileri krsal alanlara da srad. Faiz ve vergilerin denemeyii yznden tarm arazilerinin 152

ipotek nedeniyle satlar balad. Bankacla, faize lesiyle dman bir krsal hareket ar anti-semitik grlerle birlikte 1930'da artk Nazi partisinin yanndayd Enflasyonu dizginlemek iin merkez bankasnn kredi faizlerini arttrmas ile bankaclk da byk boyutlu bir krize girmi, yatrmlarn durmas sonucu endstri olumsuz ynde etkilenmi ve endstri iilerinin yan sra hizmet sektrnde istihdam edilen "beyaz yakal" yurttalar arasnda da byk isizlik balamt. TABLO:4
ALMAN SANAY RETM (1928 = 100) 1929 TOPLAM SANAY RETM RETM MALLARI TKETM MALLARI 1930 87.0 84.3 91.0 1931 70.1 62.3 81.7 1932 58.0 47.3 74.1 1933 65.7 53.1 80.0

100.1
102.4 96,6

Kaynak: E. VVagemann, ed., Konjunktur Statistiches Handbuck 1936, Berlin, s. 49. Zik. N.R. Lepsius, Ibid., s.( 67.

Bu isizlik sonucu sokaklardaki tedhi eylemlerini besleyecek byk bir insan potansiyeli olumutur. Gerek Nazilerin (SA) l a n iin, gerekse de komnistlerin Kzl Cephe Sava Birlikleri iin bitmez tkenmez insan kaynaklar bu isizlik sayesinde siyasal terrn emrine verilmitir. Terr rgtleri bu insanlara yiyecek, giyecek vermiler; fakat hepsinden nemlisi onlar bir eye ait olma, ballk duyma zlemlerinden yakalamlardr. Sokaktaki terr ve organize devlet gc zerinde siyasal etkinlik giderek tkenmitir. te yandan isizlik sendikalarn gcn krm, onlar genel bir greve gidebilme gcnden yoksun brakmtr. Patronlar ise tersine ii piyasasnn bu durumundan glenmiler ve trmanan Nazizmle perde arkas pazarlklara oktan balamlard. Bu arada Alman anayasasnn cumhurbakanna 48'inci maddesi ile verdii zel yetkiler nem kazand. Bu yetkiler cumhurbakanna anayasal olarak, devlet gc korunsun ve siyasi partilerle parlamento karsnda devlet dengesi kurulsun diye verilmiti. te anayasann bu garip ikilemi demokrasinin k srecinin nemli bir unsuru oldu. nk parlamentoda tkanan parlamenter tabanl hkmetler kolay yolu kamada ve ynetimi cumhurbakannn tayin ettii 153

hkmetlere brakma yoluna bavurduklarnda, rejime "inansz" muhalefetin iktidara gelme sreci hzlanm oldu. Cumhurbakanna dayal hkmetler nedeniyle iktidar kayna parlamento olmaktan kt, idarenin eline geti. Parlamento krizi, anayasal kriz haline dnt. Demokrasi dman muhafazakr gler siyasal sistemi, partiler st hkmetleri olan ve plebisit ile meruiyet kazanan cumhurbakanlarna bal bir yar-parlamenter dzene evirmek istediler. Daha radikaller ise bakanlk ynetimini sreli bir diktatrle dntrmek istiyorlard. Sistemin baskya ak bu kapsndan Naziler kolayca girdiler ve kprdamaya mecali olmayan parlamentoyu ezip getiler. Hitlerin mevcut durumun rm olmasndan yaknmalarn, Parlamento 1930-32 arasndaki grntsyle oktan hakl karm ve parlamenter sistem Nazilerin iktidara geliinden ok daha nce kmtr.
TABLO s 5 PARLAMENTO GCNN EROZYONU 1930 PARLAMENTO'NUN GERD YASALAR CUMHURBAKANI KARARNAMELER PARLAMENTO'NUN TOPLANDII GNLER Kaynak: M.R. Lepsius, Ibid., s. 73. 98 5 94 1931 34 44 41 1932 5 66 13

c)

Almanya'da Demokrasinin Sonu :

Almanya'da demokrasinin sonu, 1930'da Weimar koalisyonunun dalmas, 1931'de Otoriter-muhafazakr kampn Nazizm tarafndan "mass" edilmesi ve 1932'de de Hitlerden baka hi bir alternatifin kalmadna gsterilen yaygn inan sonucu geldi. Muhafazakr Otoriter gler nce Hitler'i kullanmay, sonra onu yola getirmeyi denediler ve sonunda da ona teslim oldular. Parlamenter demokrasiden Bakanlk kararnameleri sistemine gei, Anayasay da bask altna alm ve Hindenburgun durum u n u kuvvetlendirmiti. te yandan Hitler, Nazi partisi iindeki sosyalist eilimlileri 1930'dan bu yana elimine etmiti. Endstriel karlara statusquo'nun srecei garantisini vermi, silahl kuvvetlere zerkliini koruyaca sznde bulunmu ve kiliseye kar tarafsz bir t u t u m taknmt. Otoriter kamptaki sosyalist ve liberal dmanln iyi kullanyordu. Fakat bir yandan da endstriyi devlet sosyalizmi ile tehdit edebilir, SA'larn ordunun bana bel haline getirebilir ve Kiliseyi de yaratt yeni t r bir Cermen fanatizmi ile rktebilirdi. 154

d)

Almanya'da Yeni Kurulacak Denge Sreci:

1932'de Alman toplumsal knts iinde Hitler'den baka hi bir alternatif yoktu. Ve tabii banda Hitler'in bulunduu bir rejimden de "yeni kurulacak bir demokratik denge sreci" beklemek yersiz olacaktr. Yersiz olacan da iktidara Nazilerin geliinin 28'nci gnk Reichstag yangn b t n plakl ile ortaya koymutur. Nazi ynetiminde Anayasa askya alnm, hkmetler anayasaya baml olmaktan karlm, partiler kapatlm, sendikalar datlm, ordu ve yarg Hitler'in ahsna ballk yemini etmiler, kitle haberleme denetim altna alnm ve kamuoyu etkisiz hale dntrlmtr. Bylece siyasal sisteme parlamenter demokrasiden tamamen farkl bir ierik getirilmitir. Bir baka deyile Almanya'da demokratik rejime destek salayan kurumlarn toplumsal etkenlerle teker, teker kp, meruiyetlerini kaybetmeleri sonucu otoriter ve totaliter bir rejim parlamenter demokrasinin yerini almtr.

155

KISIM :

DN'N KURUMSALLAMASI VE TOPLUMSAL GELME LE GERD EVRM

SOSYAL YAPI VE DN

Din ve sosyal yap arasndaki ilikileri saptama urana giren saysz yazar ve dnr genellikle iki ana yaklamdan birini benimsemilerdir. Bunlardan ilki akln ve r u h u n maddeyi yarattn ngren idealist bir yaklamdr ki din ve sosyal yap arasndaki ilikiler konusunda dinin sosyal yapy belirlediini ve yarattn savunur. kinci yaklam ise sosyal yapnn ve evrenin dini belirleyeceini dinin ancak sosyal yapnn kendine zg niteliklerini ieren ve bu niteliklere gre ekil bulan bir inan ve deerler sistemi olduunu savunan materyalist, yani maddeci dnya grdr. Dinin toplum ya da toplumlarn din stne etkilerini inceleyen saysz yazar arasnda, kukusuz, en nemlileri "kapitalizm'in gelimesi iin elverili ortamn Protestanlk tarafndan yaratldn" varsayan Weber, bu gre katlmayan ve "kapitalizmin ortaya k iin elverili ortamn tarihsel geliim iinde yaratldn, rgtlenmi dinin buna direndiini ve nihayet dinsel retimin deien koullara ayak uydurmak zorunda kaldn" syleyen Tavmey 1 ve nihayet "Dinin insan yaps olduunu, insann doa ile mcadelesinde aklayamad bir takm olgular doast bir yaratn r n n e mal ettiini, smrlen snflarn elinde dinin bir bayrak ya da bir parola olduunu" anlatan Marx-Engels ikilisidir. 2 DNlN TOPLUMA ETKLER Toplumsal geliim ve deiimin dnce ve deerleri deilde, dnce ve deerlerin toplumsal geliimi saladn savunan ve bu alanda zellikle dinin ekonomik gelime alannda nasl etkili olduunu saptamaya alan Max Weber, kukusuz soruna bu yaklamla eilenlerin en nemlilerinden biridir. Weber'in Din ve Kapitalizm arasnda kurduu balanty genellikle u ekilde zetlemek m m k n d r : Reformasyon hareketi sonucu bamszlklarna kavuan Hristiyanlk, zellikle bunun belli baz trleri, dier 159

dinlere kyasla kapitalizm'in gelimesi iin daha elverilidir. Protestant Etii ve Kapitalizmin Ruhu adl eseri bata olmak zere din zerine dier btn yaptlar bu genellemeyi kantlamak iindir. Weber dinsel fikirlerin kapitalist gelimeyi ne lde etkilediini aratrm, ekonomik bir ethos'un ya da r u h u n olumasnda bu dinsel fikirlerin ne gibi bir pay olduunu incelemitir.. Ekonomik faktrn nemini inkar etmemekle birlikte, Weber, kapitalizmin ortaya knda ve gelimesinde en az ekonomik faktr kadar psikolojik faktrn de etkin olduunu belirtmitir. Ona gre, Calvin'in en nemli etken olarak belirdii dinsel akmlar, ticaretin hzlanmas ve sanayinin yaylmaya balamasnda byk lde etkili olmutur. 16. Yzylda, aslnda hristiyan dinini deien toplumsal koullara uydurmak iin giriilmi olan "Reform" hareketi, temelde Kilise ile, ykselen ve serpilen burjuvazi arasnda bir atma olarak belirmitir. Nedenlerine daha sonra eileceimiz bu atma 1517 ylnda, Luther'in Papala ve kilisenin domalarna, kar k olan "Reform" hareketi ile balam, etkilerini b t n Bat Avrupada gstermi, Calvinist hareketi ve ngiliz Puriten akmn da kendi dorultusunda oluturmu ve etkilemitir. Hristiyan dininde, "Protestant" mezhebinin oluumuna yol aan bir dinsel isyan olan "Reform" hareketinin nedenlerine eilmeyen Weber, bu yeni mezhebin Bat Avrupa ekonomik ve sosyal yaants zerinde oynad rol ele alm ve dinde gelien yeni deerlerin ve inanlarn toplumu kapitalist aamay gerekletirmesi ynnde nasl etkilediini incelemitir. Protestanln Bat Avrupaya kazandrd yeni kltrel boyutlar ve deerler Weber'in grne gre kapitalist birikimi hzlandrm ve burjuvazinin gcn ald bireyci giriim ve kltr pekitirmitir. Bu bireycilik, insanlarn Tanrya kar tek balarna sorumlu bulunduklar ilkesinin benimsenmesi sonucu gereklemitir. Ayrca, ncil'de nemle zerinde durulan ve kapitalizmin gelimesinde etkili bulunan ilk ilke "mit edenlerden bakasna yardm etmeyiniz" ilkesidir. Amerika'daki Protestan sektlerinde, kendi dndaki baz gelimelerden dolay iflasa srklenen kiilere sekt mensuplar (drstln, alkanln ve dine balln gsterdii srece) yardm etmilerdir. Bir sekte ballk, o kiinin ahlki faziletini, bir mala iki ayr fiyat talep etmeyeceini, hile yapmayacan, kredisinin salam olduunu gsterir. Bu nedenle ayn sektin mensuplar yalnzca kendi sektlerinde bulunanlar ile alveri ederler. Bu ise belirli baz sekt mensuplarnn, tannan ayrcalklar sonucu, zenginlemesine ve dinsiz i adamlarnn ayn rahatlklardan ve olanaklardan yararlanmamasna yol aar. 160

Dier taraftan, Protestanln kapitalist gelime bu anlamda en byk katks, baarnn ve almann bir ibadet olduu inancn yaymasnda yatmaktadr. 3 Bu anlaya gre Tanr kendisini m e m n u n eden kiileri zenginletirmektedir. Tanry m e m n u n etmek ise almakla mmkndr. Bu dnyada hemcinslerinden bir ivi daha fazla akan insan Tanrnn o lde daha makbul kuludur ve bylece insanlar Tanr tarafndan makbul sayldka zenginlemekteler ve zengin olduka da makbullemekte ve sevilmektedirler. almayan insann ise yemek yemee bile hakk yoktur. alma ve zenginlemeye tevikin yan sra protestanlk, israf, lks iinde yaamay da yasaklad iin kapital birikimini de salayan nemli bir etken olmutur. Protestanln Bat Avrupa ekonomik koullar zerinde gelitirici bir etken olmas din'in yalnzca geliimin itici gc olarak tanmlanmasna yol amamaldr. Gene Weberci bir model ierisinde ve Weberci bir anlayla, slm dininin de Osmanl ve dier slm topluluklarnn ekonomik koullar zerinde kapitalist geliimi durdurucu bir etken olduu ileri srlebilir. rnein topraklarn varisler arasnda eit olarak paylalmasn ngren slm miras h u k u k u n u n mlk paralayc etkileri olmu, paralanan ve nemini yitiren mlk hi bir zaman kapital birikimini salyacak olanakta olmamtr. br taraftan faiz yasann ekonomik geliime ne lde ar bir engel olduu aktr. Faiz yasa yznden sermaye, ticaret alanndan ok, deerli eya almna yneltilerek dondurulmu, bir b u r j u v a devrimine yol aacak sermayeci snflar slm toplumlarnda yeterince gelimemitir. slm dini ayrca Peygamberinin geleneinin safln ve akln sonuna kadar korumu ve bu nedenle dier kltrel ortamlara alamamtr. Geleneksel bir kltr ve otoriter bir normatif sistem ierisinde slm toplumu, farkllama ve deime srecine girememi ve m m e t toplumunu, evrensel normlarn egemen olduu bir toplulua dntrememitir. 4 Hem slm toplumlarndaki sosyo-ekonomik gelimeyi olumsuz bir ekilde etkiledii ne srlen islm dini hem de Weber'in toplumsal koullarn deiimini protestanln ilkelerine balyarak yapt aklama yalnzca tek tarafl birer aklamadr. Kukusuz toplum iinde yaygn bulunan inanlar ve deerler toplumda yer alan kiilerin davranlarn ve vaziyet allarn belirleyen balca etkenlerdir. Ama o deer ve inanlarn da toplumsal koullardan bamsz olarak olumu olduklarn kabul etmemiz bir hayli g olacaktr. DEOLOJ OLARAK DN Deer ve inanlarn toplumsal yap ile olan ilikisine imdilik dein161

m eden, dinsel inan ve deerlerin toplum ierisinde davranlar ve tutumlar zerinde nasl etkili olabileceklerine eilelim. "Deer" kavramndan anladmz deiik birimlere ya da davran kalplarna verdiimiz nisbi kymetin tanmdr. Deerler toplumsal klt r n bir parasn meydana getirirler. K l t r ise kiinin, toplumun bir yesi olarak edindii bilgiyi, inanc, deerleri, sanat, ahlk anlayn, rf ve adetleri, yasalar ieren karmak bir btndr. 6 Bu anlamda kii kendine zg yaama koullarn kaynam bulunduu toplumun kltr kalplarna dayanarak salamaktadr. Ve gene bu anlamda kiilik, kltr yapsnn bireysel bir ifadesi, kltr ise kiiliin kollektif ifadesi olmaktadr.' Din ise sosyolojik anlamda kiinin k l t r n n bir paras ve nemli bir sosyal k u r u m olarak grubun ortak maldr. Byle bir gruba doan ocuk grubun dinsel deer ve inanlarn kabul eder ve benimser. Bylece doduu grubun doru ve yanl olarak tanmladklar eyleri renir, neyin iyi, neyin kt ve neyin yaplmayp, neyin yaplmas gerektiini anlar. 8 Bunlar yapmad ve benimsemedii takdirde de o grubun yesi olamyacaktr. Bylece dinsel inan ve deerlerin b t n bir toplum iin uyuumcu, kaynatrc v e dzenleyici bir rol bulunmaktadr. Fakat dinin bu dzenleyici rol, dinsel deer ve inanlarn toplumun dier deer kalplarna uygun olduu srece ileyebilmektedir. Aksi halde dinsel deer ve inanlar toplumda blc, paralayc ve geliimi engelleyici bir rol oynamaktadrlar. Dinsel deerlerin, toplumun dier deer sistemleri ile ak bir elikiye dmedii bir ortamda, toplumsal yaantya anlam kazandrarak ve ne yaplmas gerektiine ait direktifler vererek kiinin davran ve vaziyet al zerinde byk etki sahibi olduu kukusuz aktr. 1 0 Bu anlamda din, toplumun kltr yaps iinde yaygn bir deer ve inan sistemi olarak kaynatrc ve eitici rollerinin yan sra kii davranlarna, ya aktan aa verdii buyruklarla ya da topluma m p h e m ve mistik bir ekilde yayd inanlarla yn veren geni kapsaml bir ideoloji olacaktr. Bunu daha etrafl bir ekilde, dinin ekonomik koullara yn verdiini neren M. Weber'in yan sra, siyasal deerlerin din tarafndan ekillendirilmesin! ele alan Bellah'da da grmek mmkndr. 1 1 Bellah'a gre Japonya'da Shinto dininin toplumsal ve dinsel deer sistemleri ierisinde salad nem ve arlk b t n bir toplumu etkisi altnda bulunduracak ve toplumdaki davranlara yn verecek niteliktedir. rnein in'de bir ocuun anne ve babasn, ne koullar altnda olursa olsun, sonuna kadar savunmaya ynelten dinsel deerler, Japonya'da si162

yasal bir grnm kazanmakta ve Japon ocuuna Shinto dini, imparatora kar kan anne ve babay terketmeyi emretmektedir. 1 2 Bu arada u da belirtilmelidir ki dinlerin, toplum zerlerindeki etkisi yalnzca soyut bir gnah kavram ve bu gnahn getirecei uhrevi cezann korkusu deildir. Toplumdaki utan duygusuna hitap ederek denetimlerini daha etkili bir ekilde yapan dinler, sorunlar yer yzne indirebildikleri iin kii davranlar zerinde daha da etkili olabilmektedirler. rnein, gene Shinto dini kiinin utan hislerine hitap eden bir dindir. Japonya'da utanlacak bir d u r u m a den kimseyi ailesi de reddettii iin kii kendini Shinto dininin elinden utanma yetenei olmayan bir kii olsa dahi kurtaramamaktadr. Bellah, Japonya'da okula giden olunun ardndan yle baran bir anneyi rnek vermektedir : "Eer baarl olmazsan eve hi dnme." 1 3 Meiji dneminde siyasal btnln salanmas iin tekrar n plana alman imparatorluk k u r u m u n u glendirmek iin yaygnlatrman Shinto dininin, getirdii deer ve inanlar bakmndan toplumu istenilen ynde etkiledii aktr. Ama unutulmamaldr ki Shinto dinini de toplumsal koullar nemli bir duruma getirmilerdir. Bu anlamda toplumsal koullarla deerlerin ve dinin arasnda karlkl bir etkileme ilikisi grlmektedir. Fakat imdilik bu karlkl etkilenme srecine deinmeden, maddeci gre, yani dini toplumun yaratt grne deinmek gerekmektedir. TOPLUMUN DNE ETKLER Toplumun dini oluturduu gr kendini en gl ekilde T.H. Tawney'in, Marx'n ve Engels'in eserlerinde gstermitir. Ancak var olan eylerin alglanabileceini ve duyumlanabileceini ve bu nedenle Tanrnn varlnn alglanamad srece ispat edilemiyeceini syleyen Feuerbach, 1 4 Marx ve Engels'i bu konuda byk lde etkilemitir. Din kurumunu bir st yap olarak niteleyen Marx ve Engels, dini sosyo-ekonomik koullar yanstan ve onlara dayanarak deien bir deer sistemi olarak almlardr. Engels'in Anti-Dhring de, zet olarak belirttii gibi, btn dinler insanlarn zihinlerinde gndelik hayatlarn denetleyen d glerin fantastik (akl-tesi) bir yanss, dnyevi glerin doast gler olarak yansmasdr. Tarihin balangcnda byle yansyan ve sonraki gelimelerde tanrlar nezdinde kiiletirilen gler aslnda doann gleridir. Evrimin daha ileri aamalarnda, eitli tanrlarn btn doal ve toplumsal yklemeleri, soyut insann bir yanss olan hereye kadir tek tanrya aktarlr. 163

Toplum, btn retim aralarn plnl bir temele gre kullanmaa baladnda ve kendi yarattklar retim glerine kle olmaktan t m insanlar kurtardnda, ite o zaman dinde hala yansmakta olan son yabanc g te yok olacak; onunla birlikte, yanstlacak birey de kalmadndan din de yok olacaktr. lkel insann gznde doa gleri yabanc, mistik ve stn grnr. Doa glerinin kiiletirilmesi, bir baka deyile somutlatrlmas istei, her toplumda tanrlar yaratmtr. Tanry bir yerden baka bir yere iten sadece doa glerinin gerekten bilinmemesidir. Gerek dnyann dini yanss, ancak gnlk hayatn pratik ilikileri insanlara kendi aralarndaki ve kendileriyle doa arasndaki anlalr ve akla uyar ilikileri gstermeye balaynca ortadan kalkar. Maddi retim srecine dayanan bir toplumun hayat sreci, bir araya gelmi zgr insanlarn retimi olarak ele alnmadka ve onlarn bilinli, plnl denetimleri altnda bulunmadka mistik peesinden syrlamaz. Teknoloji insann doay ele al tarzn, hayatn srdrmek iin giritii retim srecini ve insann toplumsal ilikilerini ekillendiri tarzn aklar. Bir baka deyile, insann doa glerini denetim altna ald her alanda dinsel etki zlr. Dinin deiime uramas ve dinsel etkenliin giderek yok olmas toplumun feodal bir dzenden kapitalist bir b u r j u v a dzenine geme sreci ierisinde gerekleecektir. "Burjuvazi, egemenliini pekitirdii her yerde, t m feodal, ataerkil ve uhrevi ilikilere son vermi, insan "doal stler"ine balayan feodal ilikiler karmaasn hunharca paralam ve insanla insan arasnda yaln kiisel kar ve nakdi deme dnda hibir ba brakmamtr." Bir baka deyile, din dmanln tarihin genel ak iinde b u r j u v a snf yapmtr. 1 5 Gene tarihin genel ak iinde grmekteyiz ki dinler gnn artlarna cevap verebilmeleri lsnde deiime uramaktadrlar. rnein din, toplumsal evrime paralel olarak gelimi ve nce feodal toplumlarn hiyerarik blnmne ve sonra da protestanlk erevesinde b u r j u v a dzeninin gereksinmelerine ayak uydurmutur. Dinlerin deiik toplumsal koullar altnda deiik niteliklere brnmesi olayn, Batdaki gelimelere bakarak yarglayabiliriz. Batda din bayra altnda yrtlen sava ve mcadeleler, eskimeye ve gelien retim glerine kstek olmaa yz t u t m u bir ekonomik dzene kardr. Weber'in Batda kapitalist r u h u gelitiren etken olarak ileriye srd Protestan etik, aslnda Tawney'in de srarla zerinde durduu gibi, eskimeye ve gelien retim glerine kstek olmaya yz tutmu bir feodal 164

dzene, gelien burjuvazinin bakaldrmas sonucu benimsenen ve kendini yeni ekonomik dzene uydurmu bir dinsel reti ve deer sistemidir. Hristiyanln Kendini Burjuva Koullarna Uydurmas Din'i maddi dnyann bir yansmas olarak grenler, dinsel alanlarda meydana gelen deimeler ile ekonomik rgtlenme biimleri ve ekonomik kuramlar arasndaki balanty incelemekte ve ekonomik alt-yapda meydana gelen deimelerin, ister istemez, dinsel grleri etkilediini ve deitirdiini yarglamaktadrlar. Bir baka deyile, ekonomik deimelere paralel olarak ve onun hemen ardndan dinsel grler de evrilmekte ve ekonomik deimelerin din retisi tarafndan hakl gsterilmesi yoluna gidilmektedir. Tawney ile Weber arasndaki en temel ayrlk, birincisinin temel olarak ekonomik deimeyi almas, ikincisinin ise ekonomik deimeyi dinsel retinin znde aramas eilimidir. Din'e materyalist gr asndan bakanlar iin Hristiyanlk, ezilen kitle/erin bir hareketidir. Balangta klelerin ve zgrlne yeni kavumu klelerin, t m haklarndan yoksun braklm yoksullarn, Roma tarafndan boyunduruk altna alnm ya da datlm kiilerin dini olarak ortaya kmtr. Hristiyanlk ikenceden, skntdan ve yoksulluktan kurtuluu vaadetmektedir. Kurtulu yeri ise. bu dnya deil, izleyen dnya olacaktr. Bu dnyada ekilen skntlarn dier dnyada dllendirilmesi ve sonsuz mutlulua kavuturulmas, ezilen ve horlanan kitleler iin bir cankurtaran simidi olmutur. Bylece toplumsal gereklere st yapda bir cevap olarak beliren din, toplumdaki kurtarclk fonksivonunu giderek feodalite ve kilisenin yararna ileyerek yitirmi ve 16. yzylda toplumdaki yeni sosyo-ekonomik koullar karsnda buhranl bir devreye girmitir. Tawney'e gre dinsel kurumlar ve ekonomik rgtlenme biimi arasndaki elikinin en belirgin ekilde suyzne kt dnem onaltmc. onyedinci yzyllardr. Orta adan onyedinci yzyla kadar politik teoriye ekil veren dinsel (teolojik) kalplar artk yklm, politik bilim birinci plana karken dinbilim de eitli bilimler arasnda yalnz bir tane, hem de nemsiz bir tane olmak durumuna indirgenmitir. 1500-1550 dneminde gzlemlediimiz nemli olgu (fiyat ykselii, sermaye ve faiz, ngiltere'de toprak sorunu), ekonomik karlarn birinci plana kmasna yol am ve gelien bu yeni karlar ile dinsel kurumlar, zellikle geleneksel olanlar arasnda eliki ve srtmeler belirmitir nemle zerinde durulmas gereken nokta udur : Toplumsal koullarda meydana gelen yzyllk deimeler sonucu, toplumun onaltmc yzyldaki yaps ile geleneksel toplum kuramlar arasnda kesin bir a165

tma ortaya km, rgtlenmi din buna direnmi ve yeni toplumun eitsizliklerini "eskiye dn" yolu ile gidermek iin arlarda bulunmu ve bunu baaramaynca da kendini yeni koullara ayarlamak zorunda kalmtr. Gelien burjuvazi karsnda nemli mali kaynak ve topraklara sahip kilise geri plna dmemek iin ilk Hristiyan retisi olan, bireylerin tm eitliini savunmu fakat ekonomik gelimenin piyasa glerinin gayr ahsiliini n plana karmas ile dinsel retinin mutlak bir ekilde bireyci olmas ister istemez kabul edilmitir. Bir yandan ticaretin gelimesi ve yeni snflarn iktidara arlklarn koymas, dier yandan da insann doaya egemen olmas sonucu dinin izah etmekle ya da denetlemekle ykml olduu alanlarn daralmas bu devrimin gereklemesine yol amtr. Kilise ats altndaki kollektivizmden bu artlar altnda bireycilie geilmesi olaan bir gelimedir. Onaltmc yzyln ilk eyreinde ortaya kan dinsel deimeler bu nedenle ve ister istemez bireycilie yer vermek ya da olmak seimi ile kar karya braklmlardr. Bat Avrupa'da dindeki "Reform" hareketine koyulacak tehis, yeni b u r j u v a ekonomik koullarn snrlayan bir dnya grnn yeni koullar destekleyecek ekilde deiime uraddr. Dnyann deitii bir dnemde birikimciliin "gnah"tan "tanrsal grev"e dnebilmesi nemlidir. yle ki, kapitalizm tarihsel ve toplumsal koullarn deimesi sonucu ortaya km fakat bu deimeler sonucu oluan dinsel gr deimeleri, bu gelimeyi (kapitalizm) hzlandrmtr. Temeli yaratan deil, temelin harcn kuvvetlendiren unsur dindir. Bu anlamda da, gene, nceden belirtildii gibi, toplumla din arasnda karlkl bir etkileme sreci belirmektedir.

166

DPNOTLAR M. Weber, The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism New York, 1958. T.H, Tawney, Religion and the Rise of Capitalism, London 1938. 2 Marx ve Engels'in bu konuda verdikleri nemli yaptlar unlardr. F. Engels, Almanya 'da Kyl Sava, eviren, erif Hulusi, Pey el Yaynevi, stanbul, 1967. F. Engels, Anti-Dhring. eviren, M.R., Barener, Sol Yaynlar, Ankara 1966. K. Marx ve F. Engels, Manifesto, ev. Tekta Aaolu, n c Kitabevi, stanbul 1970. K. Marx ve F. Engels, Alman deolojisi, ev. Selahattin Hilav, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1968. 3 Max Weber'den zikreden Mardin, Din ve deoloji, Sevin Matbaas, Ankara, 1969, S. 24. 4 E.IJ. Rosental, Political Thought in Medieval islam, Cambridge, Cambridge University Press, 1958. 5 Glenn, M. Vernon, Sociology of Religion, Mc. Graw Hill Comp., New York, 1962, s. 7, 6 Edward. B. Tylor, Primitive Culture, 7 th ed., Brentano's, New York, 1924 s. 1. 7 G. M. Vernon, Op. Cit., s. 22, 8 Y. Kemal Beyatl, "Ezansz Semtler" ttihat, 2 Nisan 1968. 9 G.M. Vernon, Op. Cit., s. 90. 19 Ayrntl bilgi iin bkz. erif Mardin, Op. Cit., s. 1-9. 11 Robert, N. Bellah, Tokugawa Religion, The Values of Pre-Industrial Japan, Free Press and Falcon's Wing Press, 1957. 12 Ibid., s. 82, 13 Ibid., s. 57. 14 Feuerbach, Hristiyanhn z, s. 139-140. 15 K. Marx ve F. Engels, Manifesto, Op. Cit., s. 43-44.
1

167

KISIM :

TOPLUMSAL DEM VE DNSEL GELMELERE RR RNEK OLAY : TRKYE'DE DNSEL AKIMLAR'IN TOPLUMSAL TEMEL

OSMANLI TOPLUMUNDA SANAYLEME NN GEREKLEEMED?*

Osmanl toplumunun sanayilememesinin ardndaki gerei Osmanl devletinin asker-brokrat niteliinde aramak gerekmektedir. Ana grfvleri asker ftuhat ve din'e ve devlete en uygun ekilde hizmet olan bu kiilerin sanayilemeden snfsal bir kar beklemiyecekleri aktr. Bma ramen, Avrupadaki sanayi devriminin ykc etkilerine kadar, Osmanl toplumunda devlet denetimi altnda bulunan ve hatta Avrupa'ya byk lde ihracatta bulunan bir sanayiden sz etmek mmkndr. Ama ne zaman ki tarm fazlasnn oluturduu bir sermaye Batda kentlere akmaya balam ve bunun sonucu olarak sanayi merkezleri serpilmi ve bymtr; o zaman Osmanl sanayii abuk ve ucuz retim yapan batl tezghlarn ve yksek frnlarn ekonomik etki alanna ve bu ekonomik gleri koruyan ve temsil eden Batl devletlerin de siyasal etki alanna girmitir. te Avrupa'nn ekonomik stnln, ona ak pazar olarak bylesine abuk ve ezilmek pahasna kabullenen Osmanl mparatorluunun kn ve onu izleyen gerikalma srecini, toplumun "devlete tabi millet" niteliinde aramalyz. Batda ekonomik deiim ve geliimler sonucu beliren sermaye sahibi bir snf, sosyal ve siyasal yaantya giderek egemen olup kendi kar ve ihtiyalarn temsil edecek kurumlar devlet yapsna kabul ettirirken, bizde toplumsal ve ekonomik hayatn tek egemen unsuru olan saray ve kapkulu, toplumda kendilerinden bamsz oluacak her birikimi ve akm kskana denetleyen ve datan bir grnt ve davran iindedirler. Ticaret sektrn akl almaz bir krtasiye ve vergileme sistemiyle denetleyen, sanayi kollarnn rekabetini ve retimini merkeze bal bir ahilik sistemi ile snrlayan ve tarmsal alana miri toprak dzeni ile egemen olan Osmanl Devleti, yalnz batdaki sanayilemenin ilk koulu olan sermaye* Bu ksm, yazarn "TRKYE'DE RGTLENM DNN SOSYO EKONOMK TABANI SBF Yaynlar No. 323, Sevin Matbaas, Ankara 1971'den ok ksa zetlenerek hazrlanmtr. Tm verilerin kaynaklar ad geen yaynda bulunmaktadr.

171

nin belirli ellerde toplanmasn nlemek ile kalmam, fakat o sanayilemeyi yaatacak ve hzlandracak olan bir bat parlamenterizminin ana unsurunu meydana getiren bir b u r j u v a snfnn da domasn nlemitir. KNCL GRUPLARIN YOKLUU VE DEVLETN NEM Osmanl devletinin retimde ve ticaret hayatndaki bu kskan denetimi sonucu saray ve kapkulu egemenliine rakip olabilecek hor sosyoekonomik gelime daha doum annda yok edilmi ve batda devlet toplumun deien ekonomik yaps ile glenen snflarn eline gee: ken Osmanl Devleti egemenlii tekelinde tutan ve paylalmayan bir iktidar yaps olarak kalmtr. Batdaki b u r j u v a patlay sonucu devlet iktisaden egemen glerin mlklerini koruyan bir jandarma grnmne brnrken Osmanllarda Devlet, b u r j u v a toplumuna set eken ve bu nedenle topluma sanayileme olana vermeyen bir b a r a j olmutur. Ayrca bat toplumlarnda bulduumuz baz kurumlar, sanayilememe ve onun bir sonucu olan farkllaamama nedeni ile Osmanl Devletinde grmek m m k n deildir. Bu kurumlar, fertle devlet arasnda tampon grevini yerine getiren ve "ikincil gruplar" diye adlandrdmz kurumlardr. Bunlar arasnda dernekleri, sendikalar, eitli bask gruplarn, belediyeleri saymak mmkndr. Ekonomik gelimenin yaratt sosyal hareketlilik ve farkllama, batda, bu gruplar ve kurumlar sayesinde, devletin kaytsz artsz egemenliini krm, ticaret ve sanayi ile gelien ehirler kendi zel kanunlarn karmak yetkisini salamlar, belediyeler kurmulardr. htisaslamann ve i blmnn beraberinde getirdii kar farkllamas ayn karlar ve grleri savunanlarn rgtlenmesi gereini duyurmu, bylelikle oluan farkl gruplar topluma, batda, giderek dengeci, pluralist bir grnm kazandrmlardr. ite Osmanllarda bu ikincil kurumlarn sosyo-ekonomik yetersizlikten tr bulunmay, ikincil kurulularn batda yaratt deerleri, tutumlar, istemleri Osmanl toplumunda bulmamz olanaksz klmtr. Kii ile devlet arasndaki bu kurumlarn bulunmay devleti siyasal, sosyal ve ekonomik sahalarda btnyle ba bo brakm, toplumdaki btn iyiliklerin de, ktlklerin de balca kayna devlet olmutur. Devleti kii karlar lehinde etkileyecek ve kiiyi devlete kar koruyacak ikincil gruplarn yokluu nedeni ile Osmanl devletinde halkn arad koruyucu snak, mmet yaps ve ona bal olan tarikatlar olmutur. 172

Osmanllarda olduu gibi dier Dou islm toplumlarnda da halkn snd m m e t yaps, Batda olduu gibi, kiilerin belirli bir toplumsal amala kar birlii ve ibirlii yapmak iin biraraya geldikleri topluluk deildir. mmet ierisinde kiiye, bireye ait olmann verdii duygusal bir ba salanr. Kii bu anlamda toplumun ekilsiz bir parasdr. Meydana gelen bu topluluun ba Allahtr. Bu topluluu meydana getiren mminler ise kendilerini Allaha mutlak bir ekilde teslim etmilerdir. Burada herey Allaha aittir ve Allahn yasalar olan eriatla idare edilir. Bu nedenlerle, sosyo-ekonomik yetersizliklerden dolay kiinin sadakatini ekebilecek, karlarnn savunulmasnda yardmc olacak ikincil gruplarn Osmanl toplumunda bulunmamas, m m e t yapsna byk nem ve ballk kazandrmtr. Mutlak olarak dinin ekillendirdii mmet yapsndan zndklk ya da benzeri bir sulama ile karlmak, kiinin toplum iinde snaca baka bir rgt olmamasndan tr korkun ar bir cezadr. Bu nedenle Osmanl toplumunda dinsel ilkeler her alanda mutlak sayg ve itaat grm, ynveren, adalet datan, eiten ve ceza veren kurallar olarak Osmanl toplumunda egemen olmulardr.

BATIYA AILMA VE TOPLUMSAL SARSINTI Genellikle ftuhat gelirleri ile beslenen bir lke olan Osmanl imparatorluu 16. yzylda doal snrlara ulap, gelien bat teknolojisinin glendirdii batl ordularla baa kamaz olunca duraklamt. Bu duraklama, Avrupa'daki sanayi devriminin rekabet kabul etmez sonularnn sanayilemeyen toplumlar zerindeki ezici etkileri grlmeye balayana kadar srd. Ondan sonra kanlmaz olarak ancak "iman dolu gsmzle" kar koymaya altmz bir gerileme devri balad. stnln hemen her alanda Osmanl devletine kabul ettiren Batya kar duyulan hayranlk ve zenti Osmanl batclarnda "kntye kar" tedbir olarak "Batl Kurumlarn" topluma ihal edilme tezini glendirdi. Zannedildi ki Bat uygarln ve gcn yanstan modern kurumlar Osmanl toplumuna ithal edilirse biz de onlar gibi uygar ve gl olabileceiz. Fakat yanlg uradayd ki Avrupa'daki siyasal ve sosyal kurumlar, oradaki toplumsal bnyenin rettii, yeni gelien sanayici ve retici snflarn karlarna ve sorunlarna cevap olarak oluan kurumlard. Yani toplum ierisinde beslendikleri ve yaamak iin g bulduklar geni bir taraftar kitleleri vard. 173

Osmanlda ise bu batl kurumlar yaatacak bu t r toplumsal gler ve karlar henz olumamt. Toplumun yapsal zelliklerini ve niteliklerini bir tarafa brakp kerameti bu kurumlarn kendilerinde arayan Osmanl batclar yanldklarn anlayana kadar Batlama hareketi Osmanl toplumuna sarsc ve paralayc etkisini kabul ettirdi. KLTR KLEMES Batnn ucuz ve bol mal srm karsnda rekabet edemeyen Osmanl, siyasal bask ile 1838'de gmrk duvarlarn da kaldrnca clzlamaya balam olan sanayi gcn bsbtn yitirdi ve ftuhat gelirlerinden sonra gmrk ve tekel gelirlerini de kaybetmi oldu. Hazineye gelir salama nedeniyle topraklardaki "miri" dzen daha 16. yzyl sonlarnda bozulmutu ve topraklar "iltizam"a verilmeye balanmt. Tarmsal rn denetleyen ve "mltezimlerin" yan sra d devletlerin ticari karlarn kollyarak zenginleen ve siyasal g kazanan, ou aznlk tebaaya mensup, bir ticaret snf devlet gcn iyiden iyiye etkilemeye balad. Toplumsal ve siyasal dzen alt st oldu. Batya alma sonucu giyiniiyle, konuuuyla, davran ile ve sahip olduu deerler ve kltr ile toplumun ana ksmn meydana getiren tabakalardan giderek ayrlan ve yabanclaan zmreler ve tabakalar belirdi. Siyasal yapda, kendini devlet karlarna adam, "boynu kldan ince" olan geleneksel kapkulunun yerini uluslararas diplomasinin sivrilttii, hayatlar ve gelirleri yasal teminat altnda olan byk brokrat aileler ald. Paylalmayan, tekelci iktidarn sahibi olan Osmanl devlet yaps zayflad, paraland ve e t k i n l i ini yitirdi. ken devlet yaps, toplumda kendi yerini alabilecek nitelikte bir alternatif, bir ulusal g yaratamam olduu iin korkun atrdiarla ken bu kof gvdeyi ayakta tutmak m m k n olamyordu. Mali ve siyasal perianl "Dyunu Umumiye" idaresi perinledi. Kurumlama hareketlerinin sonucu, toplumda kkleri bulunmayan batl kurumlarn getirilmesi, byle kurumlarn toplumdaki sosyo-kltrel yap ile ak bir elikiye dmeleri, Osmanl toplumunda bir kltr ikilemesi yaratt. nk bu kurumlar batda kapital sahibi olup sosyal ve siyasal haklar ksntl burjuvalarn ihtiyalarna cevap veren kurumlard ve grld gibi, Osmanllarda ise bu kurumlar yaatacak toplum apnda byle bir sosyo-ekonomik zorunluk henz yoktu. Smrnn, siyasal ve ekonomik sarsntnn aclarn ok yakndan tanyan halk ynlar batlamanm bu ireti grntsne iddetle kar ktlar. lkenin giderek yoksullamasn bu yeni kurumlarn varlna balayan geni bir muhalefet, dini esaslara dayanarak b t n suu eriattan 174

ve dinden uzaklamada bulmaktayd. Batl kurumlarn ve bat iktisadi gcnn toplum zerinde etkin olmaya balamas Osmanl toplumunun statik dzenini paralam, ekonomik hareketlilik ve kapitalist bask sonucu halkn yaamnda byk deimeler balamt. Yz yze olan ticari ilikinin, uluslararas ticaretin de koyulatrd bir gayr ahsi smr ortamna dnmesi halkn byk ksmn tedirgin etmi, deien ve yabanclaan sosyo-ekonomik koullar halk tarafndan "gvurlama" olarak nitelenmi ve batlamann sebep olduu bir sosyal hastalk olarak grlmtr. Gnmze kadar uzanan slmi akmlar propagandalarn ve eitimlerini genellikle islm dininin "vahet ve bedeviyet halindeki bir kavmi" dnyann en byk, en gl imparatorluklardan biri haline getirmesine dayandrmaktadrlar. Bu anlamda islmclk akmlar gerek Osmanl devletindeki kn gerekse Cumhuriyet Trkiyesindeki bozuk dzenin nedenlerini islmi ilkelerden uzaklalm olmasna ve bnyemize uymayan batclk zlemlerine balamlardr. Hatta batlamay savunan ve Osmanl toplumunu bu ynde etkilemi Yeni Osmanl akmnn nclerinden Namk Kemal bile savunduu bat kurumlarn islm temellere oturtmak istemekte bir saknca grmemitir. Bunu bir tezat olarak grmeyiinin nedeni ise, byk bir olaslkla, sanayi devriminin, batda yaratt kltr ve deerlerin Osmanl toplumunda bulunmamasdr. te bu yokluk sonucudur ki batl kurumlar, Namk Kemal ve arkadalar tarafndan, toplumda farkllamama ve sanayilememe sonucu, tek egemen deer sistemi olarak bulunan islmi ilkelere dayandrlmak istenmi, ve tabii b t n iyi niyetlere ramen gayretler sonusuz kalmtr. CUMHURYET TRKYESNDEK GELMELER Cumhuriyet Trkiyesinde de statik, yalnkat ve allm dzeni ykmaya ve sarsmaya devam eden batlama hareketi ve onun yansra sosyo-ekonomik ve kltrel yeteneksizliklerden dolay yklann yerine boluu doldurabilecek nitelikte yeni kurumlar hemen oluturamayan bir toplumsal bnye, aclar ve sarsntlar devam eden halk, balarna gelenlerin yine batlamadan geldiine inandrm ve durumlarndan hon u t olmayan ynlar yeni cumhuriyet dzenine radikal bir dinsel tepkiyle kar kmlardr. Batlamaya kar tutucu bir direni olarak balayan bu muhalefet giderek "gerici" bir tepki halini alm ve ayn zamanda "topyac" bir anlam kazanmtr. Burada "topya", batnn maddecilii ve kt taraflarnn alnmas sonucu ksrlaan ve bu nedenle ken, dalan bir toplu175

nun, slm dini sayesinde tekrar altn devirlerine ulatrlmas ideal ve istemi anlamndadr. Cumhuriyet devriyle birlikte dinsel akmlarda beliren ve tutuculuu gericilie dntren bu fonksiyon deiimi, kendini en belirgin ekilde. gnmz Trkiyesinde, kapitalist kalknmann en youn olduu, iinde bulunduumuz yllarda gstermitir. OK PARTL HAYAT VE "SA" TEPK ok partili hayata kadar kendilerine yabanc bulduklar batya ak dzeni kanl bakaldrmalarla ykmak isteyen radikal sa, yalnz bununla yetinmemi, fakat ok partili hayata her gei denemesinde birer liberal muhalefet olarak beliren siyasal partilere damgasn vurarak yolundan saptrm ve kapatlmalarna sebep olmutur. Ekonomik ve sosyal olanakszlklar nedeniyle glenemeyen esnaf ve sanatkar snf, devletten de kendi karlar dorultusunda bir politika salayamaynca, kendilerini ezen batlama ve yenileme ortamna kar duymakta olduklar honutsuzluun ana kaynan devlette aramlar ve gelien burjuvazinin kendine paravan yapt sivil-asker brokratlar sulayarak batlamann ve deiimin getirdii sarsntlar ve aclar onlardan bilmilerdir. Ticaret ve toprak burjuvazisinin glendii yllar olan tek parti devrinde "radikal sa muhalefet" iin iin kaynam ve kendi karlarna ters den bir ekonomik geliime ve sosyal deiime kar kma iin uygun bir ortamn yaratlmasn beklemilerdir. Bu frsat ikinci dnya savann da getirdii elverili koullardan yararlanan ve artk tek partinin dar kalplar iinde barnamyacak kada?- serpilmi ticaret ve toprak burjuvazisinin Demokrat Parti hareketi ile domutur. Aslnda snfsal karlar bakmndan islamc cephe ile hi bir ilgisi bulunmayan D.P.'de rgtlenen bu burjuvazinin, asker-brokrat CHP'ye kar y r t t muhalefet yine dinsel bir nitelie brndrlm ve mcadele, topluma "yabanc" olanlara, "frenkmereplere" kar verilen bir mcadele ekline sokulmutur. Geri DP'nin temsilciliini yapt burjuvazi Trk toplumunda batlamadan yarar gren bir snftr ama "batc" olarak grnmenin gereksizliini hatta zararn da gayet iyi bilmektedir. Bu nedenle D.P.de rgtlenen burjuvazi "radikal sa" tatmin etmek iin batlamann grntsne kar imi gibi davranmakta ve fakat batlamann nimetlerinden fazlasyla yararlanmaktadr. Bu arada enflasyonist patlama ve uursuz olmasna ramen Trk toplumunun o zamana kadar grm olduu en hzl gelime sreci, aslan payn ticaret ve tarm burjuvazisine salarken, refah krntlarn da halka 176

kadar samaktayd. te bu refah krntlardr ki halk ynlarna DP'yi tercihlerinin isabetini gstermi ve bu nedenle radikal sa, asker-brokrat batclara gsterdii tepkiyi D.P.'ye gstermemitir. Fakat plansz kalknmann sonucu beliren ekonomik tkanklk siyasal hayat da etkilemi, iktidarn muhalefeti susturma abalar da anayasa dna knca ordu mdahalesi kanlmaz olmutur. 1860 SONRASI TRK TOPLUMSAL GELM 1960 sonras Trk toplumsal hayatnda ekonomik ve sosyal gelimeler, toplumumuzdaki "radikal sa" glerin nicelik olarak daha az fakat bilin ve eylem olarak daha gl olmalarn salamtr. Bunun ana nedeni, halk ynlarnn DP zannettikleri A.P.'nin artk bir D.P. olmamasnda yatmaktadr. lk kalknma yllarnda, halk sat refah krntlar ile az ok tatmin eden D.P.'nin devam saylan AP, sanayileen bir toplumda byk i evrelerinin temsilciliini yklenerek toplum ierisindeki kar kutuplamasnn younlamasn salam, sanayilemenin baz evreler zerinde yaratt stat kaybnn ve kntnn sebebi olarak bilinmitir. A.P. geri ticaret, toprak ve sanayi burjuvazisini bir koalisyon halinde bnyesinde bulundurarak iktidar devir alm bir partidir ama kapitalist gelimenin b u r j u v a snf iinde yaratt bir i elikiden tr bu koalisyon 1970 Trkiyesinde artk atlamaya balamtr. nk byk sanayi ve ticaret burjuvazisi 1965'den bu yana Trk ekonomik yaantsna arln koymutur. Btn D P . devri boyunca ve son bir ka yla kadar A.P. iktidar iinde atmasz ve koalisyon halinde beraber bulunan egemen snflarn sanayi burjuvazisinin gelimesi sonucu ittifaklar elimeye dmtr. Sosyo-ekonomik gelime sreci ierisinde kanlmaz olarak ortaya kan ve A P.'yi de uzun bir sreden beri etkilemekte olan burjuvazi arasndaki bu atlama, snfsal karlar temsil etme bakmndan D.P.'ye oranla A.P. ye daha baka bir grnt vermitir. BURJUVAZ TTFAKI ZLYOR 1960 sonras ekonomik gelime, burjuvaziyi, ekonomik kar farkllamas nedeni ile paralamaya balam ve ekonomik taban zayflamaya balayan kk burjuvazi ile ekonomik gelimeden en byk paylar alan sanayi ve d ticaret evreleri siyasal ve ekonomik ittifaklarn zmeye balamlardr. nk bir toplumda gelien byk sanayi kanlmaz ola177

rak toprak ve kk sanayi burjuvazisini smrecektir. nk artk onlarn beslendii tabandan beslenmemektedirler ve Trkiye sanayilemenin tarm smrerek gerekleecei noktaya oktan ulamtr. Alacak bir alimnyum fabrikasnn yakn zamanda koca bir bakrclar arsn kapataca, bir plastik sanayinin o blgedeki mleki, yemenici, derici gibi esnafn ekmei ile oynayaca dnlrse kk ticaret ve sanayi burjuvazisinin de byk sanayi burjuvazisine ters den karlar savunaca aktr. Sanayilemenin, kapital birikiminin artrd retim sonucu toplumsal tketim fazlalaacak, zellikle ehirlerdeki pazarlama koullar spermarketleri ve byk ticari irketleri n plana itecektir. Younlaan uluslararas ticaret, ithalat ve ihracat alannda zengin ve gl bir snf yaratrken i piyasalarda da ekonomik hareketlilii kontrol eden ve hizmetinde ticari koullar en yeni tekniklerle kendi irketleri lehine eviren, hangi maln ne zaman, hangi koullar altnda srleceini bilimsel ynden aratran uzmanlar bulunduran yeni bir ticaret burjuvazisi belirmektedir. Ayrca tketim alan, imdilik yalnzca byk ehirlerde de olsa, Ordu Pazarlar, Gima, Tarko, spermarket zincirleri gibi byk irketler ve kooperatifler tarafndan nemli lde etkilenmektedir. Bu gelimeler kk ticaret burjuvazisini de olumsuz olarak etkilemekte, esnaf ve kk tacir her geen gn kapitalist geliimin oluturduu byk ticaret burjuvazisi tarafndan biraz daha ezilmekledirler. Byle bir ortamda byk burjuvazi ile kk burjuvazi ayrlacak ve bunu kanlmaz olarak bir atma izleyecektir. Byk sanayi burjuvazisinin ne lde glendiini anlyabilmek iin ise 1963 ylndan bu yana hzlanan geliimine ksaca bir gz atmak yeterlidir. 1963 ylndan buyana 10-19, 20-49 kii altran i yerlerinin paynda bir azalma meydana gelirken, 50 kiiden fazla altran iyerlerinin katksnda bir artma olmutur. Nisbi neminde en fazla d olan i yerleri 10-19 kii altran kurumlardr. Buna karlk en ok artanlar, nce 200-499 kii, sonra 1000 ya da daha fazla altranlardr. Bu ekilde, genel olarak baktmzda 1965'lerden sonra Trkiye'de b u r j u v a snf ierisinde kar farkllamasndan doan bir zlme grmekteyiz. Byk ve kk burjuvazi arasndaki bu zlmenin sonucu kendisini A.P.'deki byk atlama ile belirtmi ve genellikle kk burjuva kkenden gelen ve o snfn karlarn temsil eden 41 kiilik bir parlamenter grup, artk byk b u r j u v a giriimlerinin daha fazla temsil edilmekte olduu A.P.'den kopmular ve Demokratik Partiyi kurmulardr. 178

RADKAL SA YEN DZENDE KMLER TEMSL ETMEKTEDR? Son sosyo-ekonomik gelimeler halk ynlarnn byk ksmn batl kurumlara kar eski dmanlklarndan artrken ayn zamanda yeni bir yabanclama ve kiilik bunalm meydana getirmitir. Bu yeni bunalm sonucu nicelik olarak daha az fakat nitelik olarak daha tutarl bir gurubun artk kapitalist kalknmaya kar daha bilinli bir vaziyet aldklar grlmektedir. Kapitalist gelime toplumun statik bnyesinde byk patlamalara sebep olmu, gelien ulam ve haberleme sonucu inanlar ve deerler yklm, kapitalist tarm sonucu kk iletmeler yer yer kapanm, sanayileme, ve byk ticaret baz esnaf zerinde olumsuz etkilerde bulunmutur. Bu yeni koullara adapte olamayan insanlar yklan evrelerinde eski alkanlklarn ve ilikilerini bulamam, yabanc bir toplumda kendilerine bir kiilik edinme abasna dmlerdir. Byyen toplum karsnda kendilerini gsz hissedenlerin, yeni dzeni anlamsz bulanlarn, yklan, yok olan, rf, adet ve normlar yeniden kurmak isteyenlerin v e kendilerini toplumdan kltrel ve sosyal bakmlardan soyutlanm grenlerin, yani btnyle topluma yabanc olanlarn imdadna gene din komutur. Fakat bu geleneksel bir toplumdaki gibi dine kaderci bir balanma deildir. Radikal sa bugn Trkiye'deki en bilinli eylemcilerin ideolojisidir. Gelien kapitalizm karsnda t u t u n a m a y a n ve giderek kaybettii karlarn korumak iin direnie geen kk burjuvazinin tmnn, dinsel bir cephe arkasnda sosyo-ekonomik sisteme muhalefet ettiklerini nermek gereki bir yorum olamaz. Baka bir ekonomik sistem ierisinde, tarm sektrne prim vererek ve kapitalist patlamay yavalatarak dengeli, ar ve uzlatrc bir politikann izlenmesi kk b u r j u v a arasnda bir ok taraftar bulabilir. Fakat gelien kapitalizmin kendilerinde yaratt stat ve gelir kaybn ahlkszlk, ktlk gibi unsurlara balayp, knty bat ekonomik sistemine almada gren ve ounluu esnaf ve kk ifti olan kitleler dinsel bir muhalefete katlacaklar, ekonomik karlarn din aracl ile savunacaklardr. Sanayileme karsnda baz blgelerde snmekte olan esnaf ve sanatkr evrelerinin temsilcisi olarak Trk siyasal hayatnda belirmi olan dinsel rgtlenmeler, altlarndan hzla kayan sosyo-ekonomik taban dinsel bir ideoloji ile tutmaya alanlarn gayretleri olarak belirmektedir. Kapitalizmin yaratt deiim sonucu, iinde yaadklar geleneksel ortam da kaybeden baz kk esnaf, el sanatkrlar ve kk iftiler kendilerine yabanc ve haksz gelen yeni ortamda kiilik krizi geirmekte, sosyal yap ierisinde tutunacak bir yer aramaktadrlar. 179

Islmn toplum ierisinde yaygn bir deer olmasnn yan sra deiime muhalefetin dinsel olmasnn nemli bir baka nedeni bulunmaktadr. slm dini statik bir toplum yaants salayacak ekonomi ve hukuk kurallarn iermektedir. Tanr hkmdardr ve toplumda herkes kendini ona adamtr. Onun kitab olan ve b t n gerekleri ifade eden Kur'an hkmleri deimez ve nemini yitirmez birer kuraldr. nk insanlar yaratan Tanr hereyi insanlardan daha iyi bilir ve grr. te bu deiimi nleyici nitelii islm dininin kmekte olan snflar arasnda siyasal bir dnya gr olarak benimsenmesine ve kapitalist geliimin yukarda belirtilen deimelere yol amas, bu deimelerden zarar grenlerin, deiimi engelliyen islmi ilkeleri siyasal eylem olarak benimsemelerine sebep olmutur. Kapitalist gelimeyle birlikte artan kuran kurslarnn ve mam Hatip Okullarnn nedeni genellikle burda yatmaktadr.

TRKYE'DE RADKAL SA NEDEN GERCDR? Kendilerini nce ezen ve mutsuzlua iten batlamaya, sonra proleterletirmeye balayan kapitalizme kar amanszca direnmi olan Trkiye'deki radikal sa, tutucu ideolojilerini terketmi durumdadrlar. Bunu yle aklamak m m k n d r : Kendilerinin deerli bulduklar dzeni ve kurumlar deiime kar iddetli savunan tutucularn, bu uralarnda baarszla uradklar takdirde bir ksm, yeni beliren dzeni, evrenin ileyiinin kanlmaz sonucu olarak kabul edeceklerdir. Fakat eski ideallerini hala benimsemekte devam eden yenik dm tutucu, ister istemez, bir "gerici" olacaktr. Yeni gelien dnyay eletirecek ve gelecekte, eskiden var olmu olduuna inand bir yaam iin harekete geecektir. Btn deiimler "statusquo"dan ayrlmay ngrrler. Bu anlamda, ilerici deiim ile, gerici deiim arasnda deiim dinamii asndan hi bir geerli ayrm yoktur. Her ikisi de deiimdir ve bu gerici deiime ynelen islmclar da bu anlamda birer radikaldirler. Radikal sa, tutucu sadan ayran dier belli bal hususlar unlardr: Tutucu sa, genellikle, eitim grm, ekonomik alanda baarl, teknolojiye ak bir orta snf ideolojisi ise; radikal sa da, dnya gr sosyo-ekonomik yetersizliklerden tr snrl olan, ekonomik ve teknolojik alanlarda baarl ve etkili olamam, bu nedenlerle ezilmi ve stat kaybna uram bir snfn ideolojisidir. Tutucu sa, evresine adapte olmasn bilmi ve onun tarafndan ezilmemi, radikal sa ise zamann btn sosyal glerine dmanlk duymu, evresine adapte olamamann psikolojik sarsntlarn geirmitir. Bu anlamda radikal sa "yeni bir dini kabul eden toplumlarda eski inancn tanrlar ve yeni dinin eytanlar" olarak belirmektedirler. De180

imeden yarar grmeyen ve olumsuz ynde etkilenen snflar, ideal model olarak gemiteki bir altn devri aldklar iin (ki bu model islmn yedi dvele meydan okuduu adr) deiim ve bu modelden giderek uzaklama en byk hata ve su saylr ve bozulmann temelinde de geleneklere sayg ve inantan uzaklama grlr. RADKAL SA KEND NDE BLNMEKTEMDR? Farkllamam ve duraan toplumsal yaps nedeni ile batlama hareketlerinin yaratt bunalmlara, "tutucu" bir ideoloji ile kar koymaya alm olan Osmanl slmclarnn Cumhuriyetle birlikte balayan ve zellikle 1960'lardan sonra bsbtn hzlanan geliime kar srdrdkleri tepkinin nasl "gerici" bir nitelie brndn gstermee altk. Fakat zerinde durmamz gereken dier bir nemli nokta, Trkiye'de radikal sa cephenin yalnzca slmclardan olumaddr. Trkiye'de radikal san bir kanadn meydana getirdiini nerebileceimiz "Milliyeti Toplumcular" da zerinde durmamz gerektiren bir sosyolojik unsurdur. "slamclar" ile "Milliyeti Toplumcular" arasndaki sosyolojik benzerlik, "Milliyeti Toplumcularn"da ayn "slmclar" gibi, ideolojilerine, kk b u r j u v a unsurlar arasnda taraftar bulabilmeleridir. Marxist anlamdaki snf atmalarnn kesinlikle karsnda olan "Milliyeti toplumcu" gr ve ideoloji, smflar, zmreler ve tabakalar aras bir dayanmann ngrld "uyuumcu" bir toplum dzenini savunmaktadr. Toplumdaki farkl sosyal gler arasndaki bu dayanma milliyetilik gibi idealist deerler ve esaslar ile salanacaktr. "Btn Trkler bir Ordu"dur. Bu "Ordu"nun muzaffer olmas iin youn bir dayanmaya ve ortak bir gayeye ihtiya vardr. Bu nedenle kar farkllamalarna dayanan snf atmalar yerine "Ordu"yu ortak gayeye ulatracak snflararas yardmlama gerekmektedir. Toplum ierisindeki farkllamalara ise, yine bir Ordunun iindeki gibi, rtbe ve stat fark gz ile baklmaktadr. Bu da gerekli bir unsurdur. nk erat' zafere gtrecek nder ve kumanda heyetinin "Milliyeti Toplumcu" grte byk bir arl vardr. Toplumdaki deiimlere ve farkllamalara byle bir ideoloji ile eilmesi "Milliyeti Toplumcular"a kapitalist patlama sonucu madur duruma dm kk retici ve ticaret erbab arasnda taraftar kazandrmtr. Durumlar gn getike ktye giden ve kapital'e kar byk hn beslerken sola almalardan da (ellerindeki kk mlkiyetleri yitirecekleri inanc ile) korkan bu kk b u r j u v a unsurlar, kendilerini de yaatacak ve statlerini koruyacak uyuumcu bir toplum modeline giderek daha ok yaklaacaklardr. Toplum dzenini, aynen islmiyet gibi, statik ve 181

dayanma esasna gre kuracak, fakat Islmi kurallardan uzak byle bir ideolojinin, toplumda islmc akmlar besleyen ayn sosyo-ekonomik kaynaktan desteklenmesi doaldr. Byle bir yaklam ve yorum Avrupa'daki "Nasyonal Sosyalist" ve "Faist" geliimlerin toplumsal tabanlarna eilinince daha da bir aklk kazanacaktr. Geni evrelerce genellikle zannedildii gibi Avrupa'daki faist hareketler sermaye evrelerinin yn verdii ve oluturduu hareketler deildir. Belki faist iktidarlara sermaye evreleri daha sonra damgalarn vurmulardr ama Avrupa'da "faizmi" iktidara getiren kadrolar asl, byk sermaye ile komnist tehlike arasnda ezilen orta ve kk b u r j u v a unsurlara dayanmlardr. rnein krsal italya'da faizme en byk destei ipotek ve faiz altnda inleyen zgr kk iftiler salamlardr. Trkiye'de islmc cephe ile milliyeti toplumcu cephenin ayn sosyolojik kaynaktan beslendiini nermekle birliket aralarndaki byk farka da deinmemiz gerekmektedir. tslmclarm istei, kapitalist bir dzende tek tarafl ileyen kredileri ve bankacl faiz yasa ile snrlamak, ekmekleri ile oynayan kapitalist patlamay din devletinin dizginlerine vurmak, ktlk ve namussuzlukla edinildiine kesin inanlar olan sermaye karsnda be paralk olan itibarlarn tekrar kazanmak ve islmi dzenin getirecei statik bir toplum yaps ierisinde herkesin yerli yerini bildii eski gzel gnlere ulamaktr. Trkiye'de dinci radikal sa bu anlamda gelime karsnda, stat gelir ve itibarlarn yitirmi bir ksm kk tacir, iletmeci, esnaf ve el sanatkrnn nclnde rgtlenmektedir. Ayn tabana dayandn ne srdmz milliyeti toplumcular ise, Trk-Islm sentezcilerinin dnda islmc cepheden siyasal 'inan ve grleri bakmndan kesinlikle ayrlmaktadrlar. Modern toplumun oluturduu kanlmaz bir sonu o toplumdaki kiilerin kendilerini yurttalar ve uluslar ile zdeletirebilme yetenekleridir. Bu yetenein "slmclar" arasnda bulunmayaca kesindir. Stat kayb ve ekonomik gerileme ile toplumun gelien ksmyla aralar giderek alan Trk Islmclar, kendilerine kar ileyen bir dzene tmyle kar koyarlarken ve onu yeniden islm milliyetilii ile yourarak ekillendirmeye alrlarken "Trklk" gibi "Kavmiyet Davalar" ile uramayacaklar aktr. Kurtulu yolunda esas olan Islmiyettir. Trklk ise tslmiyetin iinde erimeye m a h k m bir aznlktr. Trkiye'deki islmc182

larn ven milliyeti toplumcu grtekileri "kuru" ve "ruhsuz" milliyetiler olarak isimlendirmeleri de bu gre dayanmaktadr. slmclarla, milliyeti toplumcular arasndaki ideolojik ayrln, her iki akmnda taraftar kitlesi zerinde nitelik ve nicelik bakmndan oynadn sandmz bir baka rolne deinmek gerekmektedir. Halkn islmclara gsterdii lde eilimi milliyeti toplumculara gstermemesinin nedeni, byk bir olaslkla, milliyeti toplumcularn sivil-asker devlet brokrasisinin gcn artrma sonucunu douracak bir "stn devlet" anlayna sahip olmalardr. Byle bir anlayn, bir ksm halkn siyasal hatralarndaki "devlet" tecrbelerine aykr decei beklenebilir. Milliyeti toplumcular askerci ve brokrat bir devlet anlayna yaklatran bu nitelikleri, radikal sa cephe ierisinde kuvvet dengesinin islmclarda kalmasn salamtr.

183

BBLYOGRAFYA*

* Bibliyografya ksmna yalnzca temel saylabilecek nitelikte snrl kitap ve makale alnmtr. Bu kitapta ele alnan konularla ilgili olarak kullanlan ok sayda bavuru kayna dipnotlarda ayrca verilmektedir.

KTAPLAR Alkan, Trker ve Dou Ergil, Siyaset Psikolojisi, Siyasal Toplumsallama ve Yabanclama, Turhan Kitabevi, Ankara 1980. Bendix, Reinhard, Nation-Bulding and Citizenship: Studies in Our Changing Social Order, John Wiley, New York, 1964. Black, C.E., The Dynamics of Modernization, Harper-Row, New York, 1969. Dahi, R.A., Modern Political Analysis, Prentice-Hall, N J 1963. Dahi, R.A., Who Governs?. Yale University Press, London, 1962. Dahrendorf, Ralf, Class and Class Conflict in a n Industrial Society, New York, 1967. Easton, David, The Political System, New York 1953. Easton, D., A. Systems Analysis of Political Life, John Wiley, New York, 1965. Frey, Fredrick., The Turkish Political Elite, M.I.T. Press, Cambridge, Mass., 1965. Fromm, Erich, Escape From Freedom, New York, 1941. Key, V.O., Politics, Parties and Pressure Groups, New York, 1962. Kongar, Emre, Trkiye'nin Toplumsal Yaps, Bilgi Yaynevi Ankara, 1979. Lane, Robert E., Political Socialization, Oxford University Press, New York, 1960. Lane, R.E. Political Life, The Free Press, New York, 1959. La Palombara, Joseph ve Myron Weiner, Political Parties and Political Development, Princeton University Press, Princeton, N.J., 1966. Lasswell, Harold D., Politics: Who Gets What, When, How The World Publishing Co., New York, 1962. Latham, Earl, The Group Basis of Politics, Cornell University Perss, Ithaca, 1952, Larner, Daniel, The Passing of Traditional Society, Modernizing the Middle East. The Free Press, Glencoe, III. 1958. Lewis, Bernard, The Emergence of Modern Turkey, London, 1968. Lipset, Seymour M., Political Man, Gordon City, New York, 1959. Loewenberg, Gerhard (ed.). Modern Parliaments : Change or Decline?, Atherton. New York, 1971. Merton, R.K., Social Theory and Social Structure, 4th Printing, Revised and Enlarged Edition, New York, 1961. Mills, C. Wright, The Power Elite, Oxford University Press, N.Y., 1956. Moore, Barrington, Jr., Social Origins of Dictatorship and Democracy, The Penguin Press, Ailen Lane, London, 1967.

187

zbudun, Ergun, Siyasal Partiler, Sosyal Bilimler Dernei Yaynlan, Ankara, 1974. Sartori, Giovanni, Parties and Party Systems, Cambridge University Press, Lordon, 1976. Sencer, Muzaffer, Dinin Trk Toplumuna Etkileri, stanbul, 1968. Tunaya, T.Z., Trkiye'de Siyasi Partiler, stanbul 1962. Turan, lter, Siyasal Sistem ve Siyasal Davran .. ktisat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1977. Ttengil, Cavit Orhan, Az Gelimi lkelerin Toplumsal Yaps, stanbul, 1966. Ycekk, Ahmet N Trkiye'de rgtlenmi Dinin Sosyo-Ekonomik Taban, 19461968, SBF. Yaynlar, Ankara 1971.

M A K A L E L E R Abadan, Nermin, "Devlet daresinde Menfaat Gruplarnn Rol", Cilt 14, Say 1, Ankara, 1959. SBF Dergisi

Daver, Blent, "Az Gelimi lkelerde Siyasi Elit", SBF Dergisi Cilt 20, No. 2 Ankara, 1965. Huntington, S.P., "Political Development and Political Decay", World Politics, (April, 1965), s. 386-430. n

Kalaycolu, Ersin, "Why Legislatures Persist in Developing Countries : The Case Of Turkey", Legislative Studies Quarteriy, Vol. 1, February 1980. Linz, J., "Crisis, Breakdown and Reequilibration", Breakdovm of Democratic Regimes (eds. J. Linz ve A. Stepan), John, Hopkins University Press, Londor., 1978. Mardin, erif, "Center-Periphery Relations: A Key to Turkish Politics", Deadalus, Winter 1973. Verba, Sidney, "Comparative Political Culture", Political Culture and Political Devolepment (eds. L. Pye ve S. Verba). Princeton University Press, Princeton, N. J 1965. Weber, Max "Class, Status and Party", Class, Status and Power : Social Stratification in Comparative Perspective (eds. R. Bendix ve S. M. Lipset), New York, 1966. VVeinbaum, M. G., "Classification and Change In Legislative Systems: With Particular Application to ran, Turkey and Afghanistan", Legislative Systems i Developing Countries (eds. G.R. Boyton ve C.L. Kim), Duke University Press, Durham, 1975.

188

I
I

E
1

A.. S.B.F. ve BASIN - YAYIN YKSEKOKULU BASIMEV, ANKARA - 1987

Fyatl : 1200