AYENUR KORKMAZ STANBUL BLG NVERSTES TARH

TRK MLLYETLNN KKENLER YUSUF AKURA (1876-1935) Franois Georgeon Yusuf Akurann Hayat Yusuf Akura 1876 ylnda Rusyada Volga kysndaki Simbirsk kentinde Tatar burjuvas bir ailenin ocuu olarak dnyaya geldi. 1876 yl Rusya Trkleri ve Osmanllar iin nemli bir yld. Rusyann 1865 ylnda balatt Trkmenistan igali bu yl bitmi, Rusya ticaret penceresini Orta Asyaya doru geniletmiti. Rus tccarlar devletin de ynlendirmesiyle Trkmenistan pazarna girerken bir yandan da Rus ynetim ticaretini desteklemek ve blgeyi Ruslatrmak iin demir yolu yapmna balad. Bylece Trkmenistan igalden sonra giderek Rus ekonomisine entegre oldu. Rus igalinden en ok etkilenenler ise Tatarlar oldu. Rus ticaretinin blgeye nfuz etmesi, Orta Asya ticaretinde ehil olarak bilinen Tatarlarn ekonomik anlamda iini bitirmeye yetti. Yusuf Akurann babas da Tatarlarn yaad ekonomik bunalm tecrbe edenlerdendi. Tatar burjuvazisi Rus emperyalizmine kar Rusyadaki tm Trk ve Mslman pazarlar tek atda rgtleyerek ayakta kalabileceklerini dnyorlard. Bu nedenle Tatar burjuvazisi 80lerden itibaren etkin bir biimde Rusya Mslmanlar Pantrkizm ideolojisinin propagandasna giriti ve slami mcadeleyi etkin klmaya alt. 1. 1860larda Rus ynetimi yeni gelitirdii Rus- Tatar okullar sistemine gemiti. Nikolay vanovi lminskiy adl Din Akademisi profesr bu eitim sisteminin mimaryd. lminskiye gre Rusya idaresinde yaayan ve Rus olmayan milletleri Ruslatrmann tek yolu vard: Rus dilini retmek ve Hristiyanlatrmak. Tatarlar Panslavizm politikasna kar kendi eitim okullarnda reformlar yapmaya baladlar. Konuma diline yakn bir yaz dili rettiler, modern bilim derslerini mfredatlarna aldlar. Panslavizm dalgasyla gelen

1 Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri Yusuf Akura 1876-1935. eviren Alev Er. Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Ocak 1986. Ankara s. 12-13

Hristiyanlatrmaya kar da slami alanda nemli lde deiiklikler yaptlar. 2 Osmanl mparatorluunda da 1876 nemli yllardan biriydi. Kanun-i Esasi uygulamasyla meruti sisteme geilmiti. ki yl sonra merutiyete geileceine sz vererek tahta geen II. Abdlhamit meclisi sresiz tatil edecek, bu durum sonradan ttihat Terakki Partisini kuracak olan Jn Trklerin muhalefetinin olumasna ve bymesine sebep olacakt. Akurann babas 1878de bir yolculuk srasnda ld.Babas lnce ileri kt gitti, ailenin geimi zorlat ve bor almak zorunda kaldlar. Borlarn deyemeyince 5 yl sonra annesiyle birlikte stanbula g ettiler. Akurann annesi stanbulda Dastanl bir Trk ile evlendi. Akura, stanbulda Mahmutpaa ve Yusufpaadaki ilkokul yllarndan sonra askeri rtiyeye girdi.1892 ylnda Kuleli Askeri daresine, 94te Harp Okuluna, iki yl sonra da temen rtbesiyle Erkan- Harbiye Mektebine girdi. Osmanl mekteplerinde okumak Yusuf Akurann dilini, ivesini etkilemi ve kendisini Osmanl ve stanbullu hissetmesine yol amt. Osmanl askeri mekteplerinin hepsi yurtsever 3 okullard. renciler bu okullarda siyaset konuuyor, imparatorluun durumunu tartyorlard. Nitekim 1908 Temmuz Devrimi ile baa geecek ttihat Terakki Cemiyeti de bu yurtsever askeri okullarda yetimi muhalefetten oluacakt. Akura bir grup Askeri Tbbiye rencisi tarafndan balatlan Jn Trk hareketini Erkan- Harbiyede okurken desteklemeye balamt. Abdlhamit rejiminin basksna kar mcadelede bu askeri okul rencileri ile birlikte hareket ettii iin 1896 ve 97 yllarnda tutukland ve Divan- Harbde yargland. mparatorluun aleyhine komplo kurmaktan sulanan Akura seksen arkadayla Trablusgarp-Fizana srgne gnderildi. 1898 ylnda Abdlhamit ile Jn Trklerin uzlamaya varmasyla affedildiler ancak srgne gnderildikleri memleketlerde yaamak zorundalard. Akura affedilmesinden sonra Trablusgarpta retmenlik yapmaya balad.Bu srete Trablusgarpta Meruti rejimi geri getirmek iin youn aba gsteren Recep Paa ve ttihat Terakki Cemiyetinin yedinci ubesini kuran Mazharpaazade evket Bey ile iletiime gemiti. Arkada Ahmet Feridle yaynlamaya baladklar bir gazetede imparatorluun siyasi durumu zerine yazlar yazyorlad. 1899da Ahmet Feridle birlikte kaykla gizlice Fransaya kaacaklard. 4

2 3

Franois Georgeon. s.13-14. Bu terimi Franois Georgeon Trk Milliyetiliinin Kkenleri Yusuf Akura 1876-1935 kitabnda kullanmtr. Bkz.s.19. Franois Georgeon. s.18-21.

Fransa Jn Trk hareketinin ideoloji merkeziydi. Muhalefetin iki kanad vard: bunlardan biri Ahmed Rza, dieri Prens Sabahattin evresiydi. Sabahaddin Beye gre zm liberal bir adem-i merkeziyetilikteydi.5 1902de Paristeki Jn Trk Kongresinde mparatorlukta ounluu oluturan Trkler adna kendileri iin istedikleri btn haklar Mslman olsun olmasn btn yurttalar Osmanllar iin istediklerini syleyecekti. Ahmet Rza ise tersine imparatorluun paralanmasn nleyebilecek tek zmn otoriter bir merkeziyetilik olduunu savunmaktayd. Yusuf Akura muhalefetin hiziplemesinde Ahmet Rza kanadnda yer ald. Ahmet Rzann yaynlad Meveret Dergisinde, Jn Trk gazetelerinde ve ura-y mmette yazmaya balad. 6 Akura Fransada eitimini tamamladktan sonra Rusyaya gitti.1904-1905 yllarnda Kazandaki Muhammediye Medresesinde Tarih, Corafya, Trk Edebiyat dersleri veriyordu.Bir yandan da arlk rejimindeki siyasi olaylar gzlemliyordu. lkede 1905 devrimi ynetim deiti ve siyasi arenada grece bir rahatlama oldu. Akura yeni parlamentoda Rusya Trklerinin ileri gelenleri ile bir araya gelip Rusya Mslmanlar ttifak adl bir parti kurdu. Ayrca 1905 devriminin verdii rahatlkla yeniden gazete karmaya balayan Trkler arasnda Yusuf Akura ve arkada Seyit Geray Alkn da vard. ki arkada Kazan Muhabiri adl gazeteyi arlk rejimi yeniden bask yapmaya balayana kadar, iki yl boyunca yaynladlar. 7 1904te Msrda yaynlanan Trk Gazetesine Tarz- Siyaset adl makale dizisini gnderdi. Makalede imparatorluun nndeki seeneklerin Osmanlclk, slamclk ve Irk Esasna Mstenit Trk Milliyetilii olduunu ve bunlardan en uygunun da sonuncusu olduunu savunuyordu. Osmanl tarz milliyetilikten daha ok ie yarayacak olan etnik tarz
milliyetilik hem Avrupay blmeye yarayacakt, hem de zaten etnik kkenlerin ou Mslman olaca iin slamiyet de bir at grevi grecek bu tarz bir etnik milliyetilie yardmc olacakt. Bylelikle zaten slam da iine alm olan Trklk imparatorluun kurtulmasnda temel at olabilirdi. 8

Akura 1908 Temmuz Devriminde stanbula dnd, stanbulda eitli okullarda dersler verdi. Darul Fnunda ve Mlkiye Mektebinde siyasal tarih dersleri verdi.Ayrca stanbula varr varmaz Veled elebi ve Necib Asm gibi eski dostlaryla birlikte Trk

5 6 7 8

Franois Georgeon. s.22 Franois Georgeon. s.22. Franois Georgeon. s.54. Holly Shissler, ki mparatorluk Arasnda: Ahmet Aaolu ve Yeni Trkiye s. 12..

Derneini kurdu. Ardndan 1911de Trk Yurdu Cemiyetini ve Mart 1912de Trk Oca Derneini kurdu. 9 1916 ylnda Rusya Mahkumu Mslman Trk Tatarlarn Hukukunu Mdafaa Cemiyeti adl bir siyasi rgt kurarak Rusyaya gitti. Bir yl kadar Rusyada kald.Yine 1917 Ekim Devriminden sonra sava tutsaklarnn deiimi iin Kzlay temsilcisi olarak Rusyaya gitti. 1919 sonunda stanbulun igalinden sonra pek ok aydn gibi ngilizler tarafndan hapsedildi.1920de Milli Mcadeleye katlmak iin Anadoluya geti.Burada Hariciye Vekaletinde Genel Mdr olarak grev yapt.1923te stanbul CHP milletvekili olarak atand. Akura 1931de Atatrk tarafndan Trk Tarih Kurumunu kurmakla grevlendirilen heyette yer ald.1932 ylnda kurumun bana getirildi. Akurann fikirsel olarak Trkiye Cumhuriyeti resmi ideolojisine katksnn byk olduu dnlrse, kendisine verilmi olan Trk Tarih Kurumu bakanl grevinin, merkezin olduka dnda bir grev olduu anlalacaktr. Mustafa Kemalin niin byle bir karar verdii sorusunu da iyice dnmek, irdelemek gerekir. Trkiye Cumhuriyeti: Gizliden Dlama
Akura Osmanl ve Trkiye modernlemesine, ulus devlet bilincini kazandrm olmas asndan temel ta rol oynamasna ramen Cumhuriyet rejiminde yeterli ilgiyi grmemi, Niyazi Berkesin deyimi ile unutulan adam 10 olmutur.Bu ilgi eksikliinin bir sebebi Cumhuriyet rejiminin Pantrkizm ideolojisinden vazgemi olmasdr.

Osmanl mparatorluunun 20.yyda tutulan ideolojisi Pan-Trkizm artk Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllarnda radikal Trklerin savunusu haline gelmiti. Akura da bu radikallerden biri olarak grlecekti. 11 Birinci Dnya Sava ncesinde yazd Tarz- Siyasette Trk Milliyetiliini Rusya Trkleri ile Osmanl mparatorluunun geleneklerini, ekonomik, toplumsal ve kltrel kazanmlarn bir potada eritmek olarak, yani Pantrkizmin nda gryordu. Mustafa Kemalin ise seimler ncesinde 1931de halka seslenirken dile getirdii Yurtta sulh, cihanda sulh sz cumhuriyet rejiminin snrlarn ve yeni hakim ideolojisini belirlemiti. 12 Cumhuriyet rejiminin kafasnda artk Osmanl toplumunda ve Anadolu
Franois Georgeon. s.66. Niyazi Berkes, Unutulan Adam, Sosyoloji Konferanslar, Say 14, 1976 Franois Georgeon.Yusuf Akura, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 5.Cilt:Milliyetilik. s. 505. Franois Georgeon.Yusuf Akura, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 5.Cilt:Milliyetilik. s. 513.

10 11 12

corafyasnda yaam Trklerin birlii vard. Ayrca Akurann topik olduunu kendisinin de fark ettii Pantrkizm ideolojisinden ziyade; Ziya Gkalpin daha popler, daha romantik ve stelik daha hukuki olan milliyetilii, Trk toplumunun brokratik eilimlerine ve kk burjuvazinin zlemlerine daha uygun dyordu. 13 Taha Parlaya gre de Kemalistlerin cumhuriyetilii ve milliyetilii Gkalpin izdii snrlar iinde kalmt. 14 Akuray Cumhuriyet rejiminden dlayan ikinci sebep kkten bir tarm reformunun gerekli olduunu savunmas ve CHP ynetiminin bu reformu yapmaya yanamamasdr. Akuraya gre modern devlet; demokratik, milli, bamsz, ekonomik zgrlklerin koruyucusudur.Trkiyenin modern bir devlet olabilmesi iin, nndeki balca engeli, yani gerici snflar (yobazlar ve feodalleri) tasfiye etmek gereklidir. Ve bu tasfiyeyi gerekletirmek iin onlarn iktidarlarn kkten ykarak, baka bir deyile bir tarm reformu yapmak gereklidir. Toprak aalarnn yerine kk toprak sahibi kyller ve ulusal burjuvazi getirilmelidir. 15 CHP ynetimi Bamszlk Sava boyunca toprak aalarndan byk destek almtr, bu yzden de onlar karsna alacak bir reformu gerekletirmeyi gze almamtr.

Georgeon Eletirisi Franois Georgeonun 1979 ylnda Paris niversitesinde doktora tezi olarak yazd Trk Milliyetiliinin Kkenleri Yusuf Akura 1876-1935 kitab, Akurann hayat zerine younlamsa da temelde Osmanl son dnem ve Trkiye Cumhuriyeti ilk dnem siyasetleri ve ideolojilerini anlama odakl yazlmtr. Kitap savunmac ve romantik tavrlardan arnm bir
kalemle yazlmtr. Georgeondan nce de, sonra da Yusuf Akura zerine kapsaml, dikkat

ekici bir akademik metin yazlamad iin bu kitap halen en temel referans kayna olma zelliini tamaktadr. 1986 ylnda Trkeye evrilen kitabn genelde yararland kaynaklar Akurann yaam boyunca dergilerde, gazetelerde yazd yazlar olmutur. 16 Ancak Georgeon Akurann
biyografisini yazarken zorlandn, nk yaamnn ilk yirmi ylna ait bilgileri ancak Defter-i

13 14 15 16

Franois Georgeon.Yusuf Akura, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 5.Cilt:Milliyetilik. s. 514. Kerem nvar, Ziya Gkalp, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 5.Cilt:Milliyetilik. s. 35. Franois Georgeon.Yusuf Akura, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 5.Cilt:Milliyetilik. s. 513. Akura hayat boyunca ideolojilerle ilgilendii iin, kaynak olarak Trk Yurdu, Srat- Mstakim, Meveret, ura-y

mmet, Tercman, Siyaset ve ktisat dergilerinin kullanlmas isabetlidir.

Amalim ya da Ta Kendim adl not defterinden bulabildiini yazar. Bu yzden de Akurann ocukluunu kkszlk17 olarak tanmlamtr.

Georgeon, kitabnn giri ksmnda Osmanlnn son yllaryla erken Cumhuriyet dneminde ortaya atlan fikirler, projeler ve kurtulu senaryolar arasnda Akura Tarz- Siyaset makalesinde siyasal seenein (Osmanlclk, slamclk ve Trklk) getiri gtrlerini yan yana koyarak karlatrmal bir biimde inceleyerek Trkln en makul seenek olduu kansna varan Akuray zgn bir aydn olarak nitelemektedir. Georgeona gre baz gelimeleri nceden kestiren bir aziz gibidir o. 18 Ziya Gkalpin Osmanlclk ve ok uluslulukla urat dnemde Akurann etnik-milli temellere dayanan bir devlet tasavvuruyla ortaya kmas Georgeonu hakl karmaktadr. Ancak Akura Fransa Ecole Libre des Sciences Politiquesde ald milliyetilik derslerinin, Rusya Tatarlarnn reform hareketlerinin, Osmanlda Trklk savunusunun pek de zgn olmayan ama pragmatist bir sentezini yapmtr. Kanmca Akura yaad blgelerde edindii farkl ideolojik perspektiflerin bir sentezinden ibarettir. Dnya Sava ncesinde Almanya yanls bir d politikay savunan Akura, Ekim Devrimiyle beraber Rusya yanls bir d politikadan yana tavr almaya balamtr. Bu tavr deiiklii her ne kadar stratejik ve oportunist bir tercih gibi grnse de aslnda temelinde Akurann Sovyet Devrimine duyduu hayranlk yatmaktadr. 19 Akura ne ubat Burjuva devrimine ne de Ekim Devrimine katlmamt ancak Rus Devrimi srasnda Boleviklere olumlu tutum taknmt. Ayrca Rusyadaki Trk esirlerin durumunu grmek zere gittii Rusyada bir yl boyunca i savan ortasnda grev yaparken Ahmed Zeki Velidinin ban ektii trden macerac eylemlere atlmaktan kanyordu. Bunula birlikte Tatar dostlarna Boleviklerle anlama yollar bulmalarn neriyordu. 20

Akura 1902 ylnda ttihad ve Terakki Cemiyetinin bir toplantsna katlm ve Osmanl mparatorluunu canlandrmann, ykmdan kurtarmann yolunun Osmanlclktan getiini savunmutur.21 Ancak tam da iki yl sonra Kahirede yaymlanan Trk dergisinde Tarz Siyaset yazsnda Osmanlcln hayata geirilmesinin mmkn olmadn, nerisinin Osmanl tarz milliyetilikten ok etnik tarz milliyetilik olduunu sylemitir. Zira ona gre, bu tarz milliyetilik
17 18 19 20

Franois Georgeon. s.15. Franois Georgeon. s.2. Franois Georgeon. s.122-125. Franois Georgeon. s.122. Shissler, ki mparatorluk Arasnda: Ahmet Aaolu ve Yeni Trkiye s. 12..

21Holly

hem Avrupay blmeye yarayacaktr, hem de zaten etnik kkenlerin ou Mslman olaca iin slamiyet de bir at grevi grecek bu tarz bir etnik milliyetilie yardmc olacaktr. 22

Yine genliinde Pan-Trkizm idealiyle ekillenen Trk-Mool birlii zlemine, 1923te kurulan Mustafa Kemal Trkiyesinin Anadolu Milliyetilii ile uyumad iin ket vurmutur. Artk Hitit Smer gibi Anadolu medeniyetlerinin Trk olduunu iddia eder olmu, Trklerin binlerce yldr Anadoluda yerleik olduu tezini savunmaya balam, genliindeki Trk- Mool birlii argmanlarn unutmutur. Georgeona gre Akura, duruma gre pozisyon almay iyi bilen bir burjuva stratejisti olmas ve ttihat ve Terakkiye her daim mesafeli tavr nedeniyle Kemalist rejimde de kendine uygun bir mecra bulabilmitir.
23

Akura dncesinde rk temelli bir milliyetilikten, sosyal darvinizme, demokratik oulculua kadar birok yaklamn karmak sentezini grmek mmkndr. Georgeon kitabnn giri ksmndaki 24 Akurann zgn bir aydn olduu argman kitabn son ksmnda
25

yanllanm, Georgeon tarafndan u deerlendirme yaplmtr: Yusuf Akurann bir

dnr olarak zgn bir yan yoktu. Toplumsal ya da siyasal teoriyle uramamt. 19. yzyln fikri cephaneliine ellerini hzla daldrm ve kendi tasarsna uygun decek silahlar ekip almt. Milliyetilik teorileri arasnda rk kavramna arlk vereni benimsemi, onun Trk milliyetilii davasna daha iyi uyarlanacan dnmt. Marksizmden snf mcadelesi kavramn dn alm ama bunu ulusal burjuvazinin hizmetinde kullanmt Trk milliyetiliinin teorisyeni olmaktan ok onun stratejisini izen kiiydi. 26

22Holly 23 24 25 26

Shissler, ki mparatorluk Arasnda: Ahmet Aaolu ve Yeni Trkiye s. 12..

Franois Georgeon. s.128. Franois Georgeon. s.2-3 Franois Georgeon. s.137. Franois Georgeon. s.137.

KAYNAKA - Berkes, Niyazi. Unutulan Adam, Sosyoloji Konferanslar. Say 14. 1976. - Shissler, Holly. ki mparatorluk Arasnda: Ahmet Aaolu ve Yeni Trkiye. Istanbul Bilgi nivesitesi Yaynlar. 2005 Georgeon, Franois. Yusuf Akura, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 5.Cilt:Milliyetilik. letiim Yaynlar. stanbul nvar, Kerem. Ziya Gkalp, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 5.Cilt:Milliyetilik. letiim Yaynlar. stanbul Georgeon, Franois. Trk Milliyetiliinin Kkenleri Yusuf Akura 1876-1935. eviren Alev Er. Tarih Vakf Yurt Yaynlar Ocak 1986