ANKARA

NVERSTES

SYASAL

BLGLER

FAKLTES

YAYNLAR:

513

A T A T R KD N E M E K O N O M P O L T K A S I V E T R K Y E ' N NE K O N O M KG E L M E S
A, . Siyasal Bilgiler Fakltesi ve Trkiye Ekonomi kurumu

ANKARA

NVERSTES

SYASAL

BLGLER

FAKLTES

YAYINLARI:

513

A T A T R KD N E M E K O N O M P O L T K A S I V E T R K Y E ' N NE K O N O M KG E L M E S S E M N E R
A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Maliye Enstits ile Trkiye Ekonomi Kurumu Tarafndan Ortaklaa Dzenlenmitir.

ANKARA - 1982

A.. S.B.F. BASIN VE YAYIN YKSEK OKULU BASIMEV, ANKARA - 1982

 N S Z

Atatrk'n 100. Doum Yldnm dolays ile dzenlediimiz, geni yanklar uyandrarak srdrlm bulunan, Atatrk Dnemi Ekonomi Politikas ve Trkiye'nin Ekonomik Gelimesi Seminerinin teblileri Atatrk'e armaan olarak bu kitapta sunulmaktadr. Ancak Ses bantlarmdaki kaytlarn zlememesi dolays ile Sayn Devlet Bakan Mehmet zgne'in Atatrk ve Atatrklk konusundaki ksa fakat zl konumasn yaymlayamadmz iin zgnz. Bu kitabn bu alanda alma yapacaklara k tutmasn ve yeni aratrmalar tevik etmesini dilerim. Prof. Dr. Necdet SEEN Siyasal Bilgiler Fakltesi Dekan ve Trkiye Ekonomi K u r u m u Bakan

 N D E K L E R

NSZ
NDEKLER PROGRAM Prof. Dr. Necdet SERN Semineri Sunu Konumas Atatrk'n ...

I
V VII XI

Doumunun 100. Yldnmn Kutlama Milli Komitesi Genel 1 7 23 35 45 63 79 89 105 133 151 185 191 207 219

Sekreteir Sayn MSLH SER'in Seminerde Yapt Konuma Prof. Dr. smail TRK Atatrk ve Trk Mali Sistemi Do. Dr. Grgn ELEBCAN Atatrk Dneminde Para-Kredi Siyaseti ve Kurumlama Hareketi Prof. Dr. Erdin TOKGZ Atatrk'n Tasarruf Politikas Do. Dr. Nahit TRE Atatrk Dneminin (1923-1938) D Ekonomik likiler Politikas Prof. Dr. Uur KORUM 1923-1929 Dneminde Trkiye'de Sanayii ve Sanayi Politikalar Do. Dr. elik ARUOBA Cumhuriyetin Kurulu Yllarnda Trkiye'nin Tarmsal Yaps ve Tarma Ynelik Politikalar Prof. Dr. Avni ZARAKOLU 1929/30 Dnya Ekonomik Krizi Karsnda Trk Ekonomisi ve Alman Krizle Mcadele Tedbirleri Do. Dr. Beir HAMTOULLARI Atatrk Devletilii ve Ekonomik Bamszlk Dr. Ai Nejat LEN 1923-1938 Dneminde Birinci ve kinci Sanayi Planlar Selahaddin BABROLU Atatrk Dnemi ve Sonras Kamu ktisadi Teebbsleri Prof. Dr. Ziya BURSALIOLU Atatrk Dnemi Eitim Politikas Dr. Orhan ZKAN Atatrk Dneminde Salk Politikas Prof. Dr. Ahmet DEMR Atatrk Dneminde Trkiye'de Enerji Politikalar Prof. Bedri GRSOY Muharrem Kararnamesi'nin 100. Yl

ATATRK DNEM EKONOM POLTKASI VE TRKYE'NN EKONOMK GELMES SEMNER P R O G R A M

23 HAZRAN 1981 - SALI 10.00 Semineri Sunu Konumas Prof. Dr. Necdet SERN, Trkiye Ekonomi K u r u m u Bakan 10.10 A Konumas Devlet Bakan Sayn Mehmet ZGNE Atatrk ve Atatrklk KONUKLARIN KONUMASI 10.30 BRNC OTURUM Bakan Prof. Dr. Fahri Halil RS, Trkiye Ekonomi K u r u m u kinci Bakan KONUMACILAR 1. Prof. Dr. smail TRK, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Atatrk'n zmir ktisat Kongresini A Konumas ve Atatrk Dnemi Maliye Politikas 2. 3. Do. Dr. Grgn ELEBCAN, A.. Hukuk Fakltesi Para-Kredi Politikas ve Kurumlama Hareketi Prof. Dr. Erdin TOKGZ, H.. Ekonomi Blm Kendine Yeterli Olma Fikri ve Tasarruf Politikas

12.00 TARTIMA 14.00 KNC OTURUM Bakan: Prof. Dr. smail TRK, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi

VII

KONUMACILAR 1. Do. Dr. Nahit TRE, A.. Hukuk Fakltesi D Ekonomik likiler Politikas 2. Prof. Dr. Bedri GRSOY, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Muharrem Kararnamesi ve D Borlarn denmesi 3. 4. Prof. Dr. Uur KORUM, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Sanayi Politikas Do. Dr. elik ARUOBA, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Tarm Politikas

16.00 ARA 16.15 TARTIMA 24 HAZRAN 1982 - ARAMBA 10.00 BRNC OTURUM Bakan: Prof. Bedri GRSOY, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi KONUMACILAR 1. Prof. Dr. Avni ZARAKOLU, A.. Hukuk Fakltesi Dnya Ekonomik Bunalm Karsnda Trkiye 2. Do. Dr. Beir HAMTOGULLARI, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Ekonomik Devlet Fikri, Devletilik ve Karma Ekonominin Douu 3. Dr. A. Nejat LEN, T. Ekonomi K. Vakf Yn. Kur. yesi 1. Be Yllk Sanayileme Pln 4. Selahaddin BABROLU, Babakanlk Y. Denetleme Kur. Eski yesi K a m u ktisadi Teekklleri 11.45 ARA 12.00 TARTIMA 14.00 KNC OTURUM Bakan: Prof. Dr. Vahdet AYDIN, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi

VIII

KONUMACILAR 1. Prof. Dr. Ziya BURSALIOLU, A.. Eitim Fakltesi Dekan Eitim Politikas 2. Dr. Orhan ZKAN, Salk B. Salk Pro. Tbbi st. G. Mdr Salk Politikas 3. Prof. Dr. Ahmet DEMR, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Enerji Politikas

16.00 ARA 16.15 TARTIMA ve KAPANI

IX

SYASAL BLGLER FAKLTES MALYE ENSTTS GENEL SEKRETER VE TRKYE EKONOM KURUMU BAKANI PROF. DR. NECDET SERN N SEMNER SUNU KONUMASI

Sayn Bakanm, sayn konuklar, TRT ve basnmzn deerli temsilcileri, seminerimizi onurlandrdnz iin hepinize teekkr eder, sayglar sunarm. Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Byk nder Atatrk, devlet kurululama, eitim kurumlarna ve toplumun kalknmasnda byk etkileri olan gnll kurululara daima nem vermi, onlar tevik ederek, ileri lkelerdeki benzerleri dzeyine ulamalarm ngrmtr. Bu kurululardan birisi yz yl aan bir sre nce kurulmu ve yurdumuzun batllama ve kalknma abalarna byk katklarda bulunmu ve Atatrk'n daima takdir ve desteini kazanm bulunan Siyasal Bilgiler Fakltesi'dir. Fakltemiz bu destei ylesine hak etmitir ki Byk nderimiz, Gen Trkiye Cumhuriyetinin ada uygarlk dzeyine ulamasnda rol ve nemi gittike byyen Mlkiye'nin adn yeni grevine uygun dmesi iin Siyasal Bilgiler Okulu olarak deitirmitir. Bugn, Ankara niversitesine bal bir faklte olarak faaliyet gsteren Siyasal Bilgiler Fakltesinin Maliye Enstits, Byk Atatrk'n 100. Doum Yln kutlama faaliyetlerine "Atatrk Dnemi Ekonomi Politikas ve Trkiye'nin Ekonomi Gelimesi" konusunda bir seminer dzenliyerek katlmaya ve semineri yine Atatrk'n kuruluuna nclk ettii Trkiye Ekonomi K u r u m u ile ortaklaa srdrmeye karar vermitir. Byk Atatrk'n emirleriyle ve himayelerinde 12 Aralk 1929 ylnda kurulmu bulunan Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti. 12 Haziran 939'da Ulusal Ekonomi ve Aratrma K u r u m u adm alm, 18 Ocak 1955'de kurulu ama ve hedeflerini koruyarak, 17 Temmuz 1939 tarihinde Ankara'da kurulmu bulunan Trk ktisat Cemiyeti ile birleerek adn Trkiye Ekonomi K u r u m u olarak deitirmitir.

XI

Kamu yararna alan bilimsel amal bir dernek olan Trkiye Ekonomi Kurumu, bilimsel yntemlerle Trkiye ekonomisi ve sorunlarna katklarda bulunmaya, zmler getirmeye kendisini adam ve her dnemde nemli almalar yapmtr. 1979'da Uluslararas Ekonomi Dernei'nin yesi olma hakkn kazanan Kurum, ulusal dzeydeki ilevlerine, bundan byle, uluslararas boyutlar kazandracaktr. Gemite, Trkiye'nin ekonomik yapsnda nemli yer tutan kesimlerle ilgili kongreler, sergiler, seminerler, her yl 15 gn sren yerli mallar sergisi dzenlenmesi; ilk ve orta okullarda tutumluluk ve yerli mal kullanmnn alanmas ve Trk mallarnn d dnyaya tantlmasnn yan sra 1930 Sanayi Kongresi, 1931 Birinci ktisat Kongresi, 1934 Sergisi, 1944- Trk Kooperatifilik Kongresi, 1953 Sergisi Trkiye Ekonomi Kurumunca veya K u r u m ' u n katklaryla dzenlenmitir. Yabanc lkelerin ounda, bir ka yz yllk yaam geride brakm sosyal ve bilimsel amal kurum ve kurulular vardr. te Siyasal Bilgiler Fakltesi 123, Trkiye Ekonomi K u r u m u da 53 yl gibi kmsenmiyecek onur dolu hizmetlerle dolu bir gemii geride brakmakta; ayn g ve inanla, Atatrk'n ve O'nun ilkelerinin aydnlatt kl yolda, gelecek yllarda da hizmet vermeye ynelmektedirler. Szlerime son vermeden nce, bu semineri Atatrk ve Atatrklk konusunda bir konuma ile aacak olan 100. Yl Kutlama Koordinasyon Kurulu Bakan ve Devlet Bakan Sayn Mehmet zgne'e, seminerin dzenlenmesi ve ileride baslmas ile ilgili olarak vaadettikleri destek nedeni ile Siyasal Bilgiler Fakltesi Dekan Sayn Prof. Dr. Cevat Geray'a, Maliye Enstits ve Trkiye Ekonomi K u r u m u Ynetim Kurullarna, ayrca konferans salonlarn seminerimize tahsis eden ve maddi destek salayan Odalar Birlii, Trkiye retmenler Bankas, Ankara Sanayi Odas ve Ankara Ticaret Odas yneticilerine teekkr eder, sizleri sayg ile selamlarm. Prof. Dr. Necdet SEKN S.B.F. Maliye Enstits Genel Sekreteri ve Trkiye Ekonomi K u r u m u Bakan

XII

Atatrk'n Doumunun 100. Yldnmn Kutlama Mill Komitesi Genel Sekreteri Sayn Muslil Fer'in Seminerde Yapt Konuma
Cumhuriyetimizin kurucusu Ulu nder Atatrk'n Doumunun 100. Yldnmn Devlete ve Millete, ona kar, sonsuz kran duygular iinde kutluyoruz. Bu kutlamalar erevesinde, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Maliye Enstits ile Trkiye Ekonomi K u r u m u n u n "Atatrk'n Ekonomi Politikas ile Trkiye'nin Ekonomik Gelimesi" konusu zerinde tertip ettikleri bu semineri son derece memnunlukla karlanacak bir teebbs olarak gryorum. phe yokturki Atatrk'n en byk eseri olan modern Trkiye Cumhuriyeti varlnn btn gleri gibi Ekonomik politikasn kaynan da, O'nun yaratc, aklc, insancl ve uzak grl dehasndan almtr. Atatrk'n ekonomik politikasnn grld bu gzel vesileden esinlenerek O'nun ekonomik politikasndan soyutlanamayacak olan sosyal politikasna ksaca bir ka szle deinmeyi bana den zevkli bir grev savyorum. 1935 ylnda (bundan 46 yl nce) gen bir hukuku olarak Ankara'ya gelip ktisat Bakanlnda grev aldm zaman, Atatrk'n btn Trk genliini kuvvetle kendisine eken idealleri etrafnda t m Devlet mekanizmasn Trkiyenin zlenen mutlu geleceine doru nasl hzla hazrlamakta ve altrmakta olduunu yakndan grmek mutluluuna erimitim.

O zamanki Ekonomi (ktisat) Bakanl byk bir savan karargh halinde yaygn ve etkin bir faaliyet iinde bulunuyordu. ve d ticaret, sanayi, liman ve deniz ulatrmas, enerji, i mevzuat hazrlklar, kooperatifilik ve turizm gibi eitli konularda almalar yaplyordu. "Hayatta en hakiki mrit ilimdir" diyen, ilim ve ihtisasa byk deer veren Atatrk'n direktifleri altnda, yurdumuza davet edilmi yabanc uzmanlarn da grleri alnarak, Trkiye'nin ekonomik bakmdan adalamas, ve yurdun iktisadi bamszl yolunda programlar ve tedbirler hazrlanyordu. Hitler Almanyas'nda deta istenilmeyen adam durumuna den bir ok deerli ilim adamlar, eski darlfunun yerine yeni kurulan niversitemizde olduu gibi, modern bilimsel metodlarla almay benimsemi olan Atatrk Trkiyesinin ktisat Bakanlnda da, kendilerine elverili bir hizmet ortam bulmulardr. Harp sonras Almanyasmn ilim ve idare tecrbesini memleketimize aktaran bu deerli ihtisas adamlarndan Prof. Ernest REUTER, Vonder Porten, Dr. Fritz Baade, Dr. Wilbrandt, Dr. Epinstein, ve i kanunu tasars hazrlklarnda kendisi ile birlikte almak frsatn kazandm Dr. Oscar Weigert gibi ahsiyetlerin nemli katklarn burada bilhassa belirtmek isterim. u kadar ki Atatrk'n ekonomik ve sosyal politikas, uzman raporlarnn bir araya getirilmesinden meydana gelmi bir mozaik deildir. Onun Trk Milli Toplumunun gl ve mutlu olmasn salayacak amalar etrafnda temelleri atlm bir ekonomi ve sosyal politikas vard. 23 Nisan 1920'de kurulan Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin balangcndan itibaren Kurtulu Savann btn milli fedakrlklar zerine eken zor artlarna ramen, Atatrk tarafndan tesbit edilen bu genel politika, Trk Milletini kaytsz artsz siyasi bamszlk hedefine gtren politikann iktisadi bamszlmz salayacak bir iktisadi kalknma politikas ile tamamlanmasna ve milletimizi ada medeniyet seviyesinin stne karmay hedef tutuyordu. Atatrk'n bu genel ekonomik politikas, onun 17 ubat 1923 tarihinde zmir'de toplanan Trkiye ktisat Kongresinin a konumasnda en zl ifadesini bulmutur. Yabanc uzmanlar ise bu milli politikann ancak emrinde ve hizmetinde olarak, ada bilimsel metodlara uygun tedbirleri tespit iin grlerini bildirmek durumunda bulunuyorlard.

Burada o zamanki ktisat Bakanlnn faaliyetlerini gzden geirdiimiz zaman da anlalaca gibi, ekonomik politika ok geni kapsaml olarak ele alnmtr. Sayn Celal BAYAR'm ktisat Bakan olarak sorumluluunu ald bu faaliyetler iersinde her trl ticari ve snai mevzularla beraber Trk mallarnn standardizasyonu, ihracatn murakabesi, sat ve kredi kooperatifleri kanunlarnn hazrlanmas plnl ekonomi hazrlklar, kamu iktisadi kurulularnn organizasyonu ve denetimi, ekonomik hayatn nabzn tutacak konjonktr dairesinin kurulmas gibi eitli yeniliklerle dolu bir alma sahas, gittike geliiyordu. Ben, burada btn bu ilgin konulara deinmeksizin sadece bana ayrlabilecek be dakika iinde Atatrk dneminin sosyal politika bakmndan nemli baz ynlerini hatrlatmaya alacam. Atatrk, Kurtulu Savamzn kan ve ate dolu artlar iinde sosyal politikaya nemli bir yer vermi, Ereli Kmr Havzas iilerinin haklarna dair 151 sayl kanunun karlmas suretiyle, kmr havzasndaki ii ve iveren ilikilerini, iilerin asgari cretleri ile salk ve gvenlikleri, i kazas tazminatna ait hkmler kanuni teminata balanmt. Osmanl devrinde bir genel mddrlk eklinde ynetilen salk ileri, Salk ve Sosyal Yardm Bakanl ad altnda kurulan yeni bir bakanlk iinde tekiltlandrlmt. Sadece bu gelime bile onun vatanda salna ve sosyal yardm ihtiyacna ne kadar byk bir nem verdiinin delilini tekil eder. Bu bakanla bal olarak kurulan ksz yurtlar ile Milli Eitim Bakanl erevesindeki darleytamlarm (yetim okullarnn) ynetiminde mhim admlar atlm, 1921 ylnda Himayeyi Etfa Cemiyeti (Trkiye ocuk Esirgeme Kurumu) Atatrk'n direktifleri ile kurularak Devletin sk gzetimi altnda faaliyete geirilmi, korunmaya muhta ocuklar mevzuunda bu kurum tarafndan nemli hizmetler ele alnmtr. Cumhuriyet dneminin en byk eserlerinden biri olan 1930 tarihli ve 1593 sayl Umumi Hfzsshha Kanunu, memleketin salk meselelerini, genellikle iilerin, zellikle kadn ve ocuk iilerin salk ve gvenlikleri dahil olmak zere bir ok nemli tedbirleri kanunlatrmt. Savalarn krp geirdii ve yzyllarn ihmali ile kaynaklar tkenmi bir milletin salkl nesiller yetitirmesi iin lkede etkin bir salk denetiminin kurulmas, verem, frengi, stma gibi yaygn hastalklarn kknn kurutulmas, tedavi edici ve koruyucu hekimlik hizmetlerinin Trkiye'de ilk defa batl b i r anlayla tekilatlandrlmas, Umumi Hfzsshha K a n u n u n u n sosyal politika ve salk politikas bakmndan getirdii deerli yeniliklerdir. Bylece modern dnyada insan haklarnn ok nemli bir unsuru olan salk hakk dorultusunda ilk hukuki ve fiili dzenleme Trkiye'de Atatrk zamannda baarlmtr.

1935 ylnda ktisat Bakanlnda yeni kurulan ve iler Brosunda grev aldm zaman, ilk i olarak o zaman devam eden Kanunu tasars zerindeki almalara katldm. Daha nce 1924 ve 1932 yllarnda hazrlanarak Meclise sunulan ve kanunlaamayan tasarlardan sonra 1934 ylnda hazrlanarak o zaman Babakanla bal bir danma kurulu olan Al ktisat Meclisinden geirilen K a n u n u tasars, daha nceki Kanunu tasarsndan farkl bulunuyordu. zmir ktisat Kongresi kararlarnn ii haklaryla ilgili baz ynlerini de yanstan eski tasarlar, daha ziyade liberal bir gre dayanyordu. zerinde almalara balanlan son Kanunu tasars ise bilhassa 1924 tasarsndan ok farkl olarak, devleti bir gr temsil etmekte ve i hayatn ilgilendiren hemen btn meseleleri ayn kanunun iinde tutarl bir ekilde dzenlenmeyi amalamakta idi. Kanunu tasars, hkmete Meclise sunulan metnine bal kalnmakszn, Trkiye Byk Millet Meclisi Karma Komisyonunda adeta yeni batan kaleme alnrcasma deitiriliyor, Hkmet adna yeni metinler hazrlanarak komisyona sunulup mzakere ediliyordu. kanunu tasars memleketimizde henz balang safhasnda bulunan sanayilemenin o zaman iin yaratt sosyal meselelere zm bulmaktan ziyade sanayiin ilerde yaratabilecei meseleleri nlemek gibi bir amaca ynelmiti. 19. Yzyln Avrupasnda ortaya kan liberalizmin bir taraftan iiyi m m k n mertebe ucuz elde edilmesi gereken bir ticaret mal sayan, dier taraftan ii-patron snflar arasnda snf mcadelesi yaratan artlar, Trkiye'de yoktu. Siyasi mcadeleye dnen ekonomik mcadeleleri ve sendikalizmin siyasi basklarn yaam olan Trkiye'de geerli olan sosyal politika, Atatrk'n zmir ktisat Kongresinde parlak ekilde ifade ettii gibi milli dayanmay esas tutan bir sosyal adalet politikas idi. i haklarnn yannda, iinin ve iverenin ortak menfaatlerini Devletin hakemliinde badatran Kanunu, memleket kalknmasnn temel olan almann ve iktisadi faaliyetin korunmasn balca hedef olarak almt. Bu ilke i kanununun 91. maddesinde yle ifade ediliyordu: "Ulusal alma btnlnn dzen altnda yrrtlmesini salamak zere, i hayatnn kanun hkmlerine ve memleket menfaatlerine uygun olarak yrtlmesini Devlet takip tefti ve murakabe eder." Karma komisyondan geirilerek 8 Haziran tarihinde Byk Millet Meclisince kabul edilen ve 15 Haziran 1937 den itibaren yrrle giren 3008 sayl K a n u n u n u n dier bir zellii de Medeni Kanun, Ceza Kan u n u ve Ticaret K a n u n u konularndan farkl olarak, herhangi yabanc bir kanun metninden Trkeye evrilmek suretiyle vcuda getirilmemi olmasdr. Bu kanun eitli yabanc memleketlerin i kanunlarnn mukayeseli incelemesine ve milletleraras alma tekilt szlemelerine geni

lde uygun olmakla berabe, her eyden nce o zamann memleket artlar ekonomik ve sosyal ihtiyalar esas tutularak hazrlanmt. Kanunun hazrlklar ile grevlendirilen i ve iiler brosunda yabanc uzman olarak alan Prof. Dr. Oscar" Weigert, Milletleraras alma tekiltnda yllarca Alman hkmetinin temsilcisi olarak vazife grmt. Kanuna konulan ilkelerin milletleraras alma szlemeleri ile kabul edilmi standartlara uygun olmas bakmndan kendisinin grlerinden faydalanlmtr. Atatrk dneminin ekonomik ve sosyal politikaya dnk icraat arasnda Toprak Reformu, Kooperatifilik, Okuma-Yazma Seferberlii, Halk Eitimi gibi davalarn yannda ada dnyann sosyal ilkelerine uygun bir K a n u n u n u n gerekletirilmesi Kemalist rejimin bir baars olmutur. Gerekten iilerin asgari cretleri, gnlk ve haftalk azam alma sresi, ii sal ve i gvenlii tedbirleri, iilerin akit ve cret haklarnn teminata balanmas; i ve ii bulma hizmetinin Devlet eliyle yrtlmesi, eitli risklere kar alanlar koruyan Sosyal Sigortalar sisteminin kabul, i ihtilflarnn uzlatrma ve mecburi tahkim yoluyla zmlenmesi gibi ana hkmler, o gnn artlar bakmndan memleketimizi dnyann ileri lkelerindeki sosyal politika standartlarna yaklatran nemli admlar tekil etmitir. Bu arada Kanunumuzda sendikalara ve grev hakkna yer verilmemi olmas, grev ve lokavt yasa konulmas gibi noktalarda zaman zaman eletiriler ileri srlmtr. Fakat lkemizin 1936 yl artlar da gz nnde tutulacak olursa, bu eletirilerin gereki deer tamaktan uzak olduu grlr. Btn dnyada bar tekdit eden harp hazrlklarnn younlatrd, tarmsal bir ekonomiye dayanan Trkiye'de yapsal bir isizliin varl ve kalifiye insan gc ihtiyalarnn ise yeterince karlanamamas, lkenin iktisadi gelimesinin henz verimsiz bir balang safhasnda bulunmas karsnda o zaman iin grev ve lokavt haklarnn iiye ve milli ekonomiye yarar salyabilecei iddia edilemez. Mecburi uzlatrma ve tahkim mekanizmas ve i yerinde, ii temsilcilii faaliyetlerinin sosyal bar bakmndan eitici bir tecrbe tekil etmitir. Geirilen bu tecrbe ileride grev hakknn olumlu ekilde kullanlabilecei artlar yaratma bakmndan bir alt yap hazrl anlamn tamaktayd. Atatrk'n i hukuku alanndaki ii-iveren-Devlet lsne dayanan sosyal politikas onun her alanda bar olan felsefesinin sosyal bara ynelik bir uygulamas olmutur. Atatrk adaletli bir bara her zaman taraftar bulunurdu. K a n u n u getirdii sosyal adalet, sosyal barn pein teminat deerini tayordu. O, kadn haklar da dahil, btn demokratik insan haklarn, bir mcadele sonucu olarak deil, kendi dnya

grnden gelen halk bir inisiyatifle nceden tanmasn bilmitir. Memlekette onun yaratt kkl ekonomik ve sosyal deiiklikler, insan haklarnn uzun vadede eitimle glenen alt yaps olarak, bu h a k l a n bilinlenen vatandan ve devletin karlkl sorumluluu temellerine oturtmutur. Atatrk, ekonomik ve sosyal kalknma ve sosyal politika anlaynn esasn tekil eden dayanmac fikirlerini, zmir ktisad Kongresindeki a nutkunda u szlerle belirtmitir : "Bizim halkmzn menfaatleri birbirinden ayr snflar halinde deil, bil'akis varlklar ve almalarnn muhassalas birbirine lazm olan snflardan ibarettir. Bu dakikada dinleyicilerim iftilerdir, sanatkrlardr. Tccarlardr ve iilerdir. Bunlarn hangisi tekinin muarrz olabilir? iftinin sanatkra, sanatkrn iftiye, iftinin tccara ve bunlarn hepsinin birbirine ve iiye muhta olduunu kim inkr edebilir? Bu gn mevcut olan fabrikalarmzda ve daha ok olmasn temenni ettiimiz fabrikalarmzda kendi iilerimiz almaldr. Mreffeh ve memnun olarak almaldr. Ve btn bu saydmz snflar ayn zamanda zengin olmaldr. Hayatn gerek tadn tadabilmelidir ki, alma iin kudret ve kuvvet bulabilsin." Atatrk Kongrede yapt bu tarihi konumasnda milletin birlik ve beraberlii ile kazanlan askeri zaferde olduu gibi, milleti refaha kavut u r m a k iin giriilecek iktisadi savata da, Millete Birlik ve Beraberlik iinde hareket edilmesi gereini vurgulam bulunuyor. Onun iktisadi ve sosyal kalknmadaki gr snf mcadelesini reddeden solidarfist (dayanmac) bir toplum felsefesine dayanmaktadr. Onun ii-iveren ve devlet lsnn uzlatrc temelinden kaynaklanan sosyal politikas yle umuyoruz ki bugne kadarki gelenee uygun olarak yarn iin de Cumhuriyet Hkmetlerinin sosyal bar reetesi olacaktr.

Atatrk ve Trk Mal Sistemi

Prof. Dr. smail TRK

1922 yl sonbaharnda Trkiye Kurtulu Savan fiilen sona erdirir ve yeni bir dneme girerken Osmanl mparatorluundan iyi bir miras devralmyordu. lkenin te birine yakn bir ksm dman tarafndan yaklm ve yklm, sosyal sabit sermaye esasen yetersiz olmasna ramen, kurtuluta tahrip edilmekten kurtarlamam, gemi ynetimin olduka byk d borcu yeni ynetim tarafnda kabul edilmiti. Trablusgarp, Balkan, Birinci Cihan ve Kurtulu Savalar Trkiye'de ehit girmedik aile brakmamt. Anadolu ve Trakya topraklar zerinde yayan 12 milyon civarndaki nfusun byk ksm, ocuklardan, yallardan, kadn ve sava malllerinden meydana geliyordu. Cumhuriyetin ilk yllarnn ekonomik verileri ise yle idi : Adam bana gayrsafi mill hasla 65 dolar, 108 Trk lirasndan ibaretti; gayrsafi mill haslann % 67'sini tarmsal gelirler, % 23'n hizmet sektr gelirleri, % 10'unu ise sanayi sektr gelirleri tekil ediyordu. Toplam nfusun % 82'si kylerde yayor, okur-yazar oran ise % 11'i gemiyordu. Atatrk ve onun yakn arkadalar kazanlan zaferin byklne inanmakla beraber, asl m h i m olan hususun kazanlan asker zaferin "iktisad bif zaferle talandrlmas" noktasnda birleiyorlard. Gemite kazanlan zaferlerin ve uranlan hezimetlerin altnda ekonomik faktrlerin nemli rol oynadnn kesin bilinci iinde idiler. 1923 ylnn balarnda Lozan'da smet Paa'nn bakanlnda srdrlen bar mzakereleri iktisad sebepler yznden kesintiye urad; bar mzakerelerinde Trkiye'nin kapitlsyonlar ilga etmesi, gmrk bamszlna kavumas, d borlarn tasfiye etmesi, Musul Misak- Mill hudutlar iinde olduu iin, Musul'un terkedilmemesi, konular zerinde anlamaya varlam-

yordu. Halbuki, Trkiye'de yeni kurulan devletin gerekten bamsz olabilmesi, ve bamszln srdrebilmesi iin gl bir ekonomiye sahip olmas gerekiyor, bunun iin de ihtilfl noktalarn mutlaka Trkiye'nin arzular ynnde zme kavumas zorunlu hale gelmi bulunuyordu. Kurtulu Sava zaferle sonulanr sonulanmaz stanbullu Trk tccarlar, Mill Trk Ticaret Birliini kurdular. Amalar yabanc ekonomilerle d ekonomik ilikileri srdren aznlklarn tasfiyesi ile meydana gelen boluu doldurmakt. Mill Trk Ticaret Birlii Ocak 1923'te Ticaret-i Hariciye Kongresi tertiplemee karar verdi. Bu arada Ankara Hkmeti bir yandan Lozan'da karlalan glkleri Trk ve dnya kamu oyuna duyurmak, dier yandan Trk ekonomisinin eitli sorunlarn tartmak zere geni kapsaml zmir ktisat Kongresinin hazrlklar iinde idi. Bu kongre 17 u b a t - 4 Mart 1923 tarihleri arasnda, zaferin noktaland yer olan, zmir'de topland ve Mill Trk Ticaret Birlii bu kongreye itirak etti.zmir ktisat Kongresine ifti, tccar, sanayici ve ii delegelerinden oluan 1135 kii katld, dinleyicilerle birlikte kongreyi 3500 kii izliyordu, bunlarn 500 kadar kadnd. Atatrk zmir ktisat Kongresini a nutkunda iktisad konularn nemini belirtti ve Trkiye'nin nemli iktisad sorunlar zerinde durdu. Atatrk'ten sonra konuan devrin ktisat Vekili Mahmut Esat Bey, yeni kurulan devletin uygulayaca iktisad sistem zerinde durdu ve bu konudaki fikrini aka belirtti: Yeni Trkiye, muhtelit bir iktisat sistemi takip etmelidir. ktisad teebbs ksmen devlet ve ksmen teebbs ahs tarafndan deruhte edilmelidir. Mesel, byk kredi messesatn, sanayi teebbsatn ilh ... Devlet idare edecektir. nk memleketimizde iktisad vaziyeti bunu istilzam ediyor." Bu derece nemli bir konunun Mahm u t Esat Bey tarafndan aklanmas herhalde Atatrk'n bilgisi dnd deildi. Kald ki, zmir ktisat Kongresiin kabul ettii Misak- ktisad ; , yani ktisad Pakt ile gene bu kongrece kabul edilen ifti, tccar, sanayici ve ii gruplarnn hazrladklar esaslar yakndan tetkik edildii vakit, zmir ktisat Kongresinde sistem ynnden temeli atlan iktisad atnn Karma Ekonomi olduu grlr. Atatrk'n dolaysiyle, yeni Trkiye'nin ada iktisad dnce sistemine getirdii en byk yenilik budur. Demokratik rejimle idare edilen az gelimi memleketler iktisad kalknmalarn bu sistem iinde gerekletirmekte ve iktisad kalknmada devlete den grevleri kamu sektr faaliyetleri iinde yrtmektedirler. Buna mukabil, Batnn sanayilemi toplumlar ekonomilerindeki istikrar, tam almay, srekli bymeyi, sosyal bar ve sosyal ilerlemeyi, ekonomilerinin hakim tepelerini veya kilit endstrileri kamu sektrne brakm olmaya medyundurlar. Trkiye'nin sosyal ve siyasal gelimesinde zaman zaman kopukluklarla karlalm olmasna ramen, bu

sarsntlara gs geren salkl bir toplum yapsnn meydana getirilmesinde temelleri Atatrk tarafndan atlan karma ekonomi sistemimizin katks byktr. Konunun bu ynn ve nemini belirttikten sonra ktisadi Paktn ieriine deinelim. ktisad Pakt'ta : Lekesiz bir istikll, Mill Hkimiyetin hibir eye feda edilemiyecei, Btn gayretlerin iktisaden memleketi ykseltmek gayesine matuf olduu, Vakit, servet ve ithaltta israftan kanmann gereklilii, Mill servetlerin tannmas zorunluu, Hrszlk, yalanclk, riya ve tembelliin en byk dman olarak tannmas, Trkler'in irfan ve marifet k olduklar, Nfusumuzun artmas ile berabe, salmzn korunmas gerektii, Trk'n dman olmayan milletlere daima dost, ecnebi sermayesine aleyhtar olmad, Trkler'in ilerde inhisar istemedikleri, - Trkler'in hangi snf ve meslekte olurlarsa olsunlar birbirleriyle candan sevitikleri, gibi hususlar yer alyordu. zmir ktisat Kongresine katlan ifti, tccar, sanayici ve ii gruplarnn faaliyetlerine ilikin esaslar kabul edildi. Bu esaslarn en nemlileri aada belirtilen noktalar etrafnda toplanyordu. yle ki : Aar'n lav, Temett vergisinin, gelir vergisine tebdili, Reji idare ve usulnn ilgas, Hmi gmrk tarifelerinin kabul ve bu konuda d mdahalelerin reddi, Bir ticaret ana bankasnn kurulmas, Kambiyo merkezleri, bilhassa nakit ve tahvilt borsalarnn milliletirilmesi, byk ticaret merkezlerinde esham ve tahvilt borsalar almas, Kendi limanlarmzda kabotaj hakkmzn kullanlmas, Tevik-i Sanay Kanunu'nun gnn ihtiyalarn karlar hale getirilmesi, ve be sene sonra 25 yl sre ile uzatlmas, Ser sene sergiler almas,

Sanayi Bankasnn tesisi, gnnn sekiz saatten ibaret olmas, Haftada bir gn iilere istirahat mddeti verilmesi, banda sakatlanan iilerin sermayedarlar ve messeseler tarafndan hayatlarnn emniyet altna alnmas,

Sendika hakknn tannmas. Yukarda, zmir ktisat Kongresince kabul edilen iktisat prensiplerinin bir nshas Babakanla, bir nshas da Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna sunulmutur. Bu prensiplerin Cumhuriyet Hkmetlerinin iktisat politikalarna damgasn vurduu muhakkaktr. Nitekim, zmir ktisat Kongresince kabul edilen esaslar ile Cumhuriyet Halk Partisi Program, Bankasnn kurulmas, aarn lav, Kazan Vergisinin, Tevik-i Sanayi Kanununun, Umum stihlk Vergisinin, Gmrk Kanununun kabul, Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas'nn kuruluu, Menkul Kymetler Borsas Kanunu, Demiryollar politikas, Kabotaj hakk, zmir'de her yl enternasyonal fuarn almas arasnda bir ba kurmamak veya bulmamak m m k n deildir. Bu prensipler ve uygulamalar sadece ekonominin dzenlenmesine ilikin karar ve uygulamalardan ibaret deildiler. Bu karar ve prensiplerin bir ksm dorudan doruya ekonomiye mdahale etme, teebbs kurma ve iletme ile ilgili idiler. Bu sebepten tr, esaslar zmir ktisat Kongresince tayin edilmi olan sistem KARMA EKONOM SSTEM oluyordu.
* * *

Devletin mal hayatnn iinde cereyan ettii mal ereveye bte denmektedir. Bte gelir ve gider tahminidir. Bte gelirlerinin toplanmas bir mkellefiyet, giderlerin yaplmas ise bir mezuniyettir. Bu nedenle, herhangi bir kurulu btesindeki denekten fazla harcama yapamaz. Onun iin, btenin tahmin dnda dier bir zellii, harcamalara tahtid getirmesidir. stelik btenin uygulanabilmesi iin parlamentoca tasdik edilmi olmas gerekir. Ayrca, gelirlerle giderler arasnda denge salanmas, gelirlerle giderler arasnda bir ak var ise, bu an bte kanununda ne ekilde kapatlaca aka belirtilmelidir. Bteleri bte yapan bu temel nitelikleri Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin ilk btelerinde gremeyiz. nk 1920 ve 1921 ylma ait bteler mal yln sonunda kabul edilip yrrle girmilerdir. Baka bir deyimle bu yllarn bteleri avans kanunlar yoluyla uygulanm mal yl iinde yaplan harcamalar yl sonunda avans kanunlarndaki deneklerden mahsup edilmitir. 1921 btesinde btenin gelir ve gider tahmini bile yoktu. Bu hususlarn bu yla ait kesin hesap kanunu tasarsnda

10

yer almas uygun grlmt. 1922, 1923 yllarnda da bte hazrlayp uygulamaya sokmak m m k n olmad; bu yllara ait devlet harcamalar avans kanunlar ile verilen deneklerle yrtld. Bu bakmdan Ankara'da kurulan yeni devletin ilk normal btesi, Cumhuriyetin ilk btesi olan 1924 ylna ait btedir. Bununla beraber, 1920 yl btesinde devletin mal hayatn kontrol altna alan baz zellikler bulmak mmkndr. Nitekim, bu yla ait bte kanununda Osmanl Meclisince kabul edilen vergi, resim ve harlara msteniden tahsiltn devam edecei hkm yer almtr. Bylece, kamu mkellefiyetlerinde kanunilik ilkesi korunmutur. Bu tahsiltn keyfilikten kurtarlmas bakmndan, Bte Kanunu ile tahsiline mezuniyet verilenlerin dndaki bilumum vergi, resim ve har ve saire tahsilinin yasak olduu aklanm, bunun dndakilerin tahsiline, ne maksatla olursa olsun emir verenlerin Hyaneti Vataniye Kanunu mucibince cezalandrlacaklar ifade edilmitir. Kolordu ve dier mstakil frkalar muhasiplerinin dier daire muhasipleri gibi Maliye Bakanlnca tayin edilmesi de bu kanunla kabul edilen prensipler arasndadr. Devlet btesinin btnl ve genelliinin korunmas ynnden Dyunu Umumiye daresi'nin tahsiltn muntazaman makbuz mukabili Maliye Veznesine yatrmak kayd ile, Maliye Bakanlna bal olarak vazifesine devam etmesi ve personelin maa ve masraflarn btedeki tahsisatndan alnmasna msaade olunaca aka belirtilmiti. Devletin btnl ve devlete giriilecek her eit tasarrufun kanunilii, meruiyeti aleniyeti Ankara'daki yeni devletin alma usul ve hayat felsefesi olmutur. 1924 Btesi 11,2 milyon, 1925 btesi, 33,9 milyon lira ak idi. 19261929 yllarna ait bteler denk ve birazck da fazlalkla balanm bteler idi. Bylece, btede denklik ilkesi gerekletirilmi Trkiye Cumhuriyeti DENK BTE - DZGN DEME dnemine girmiti. 1924-1929 yllarna ait bteler giderleri ynnden tetkik edildikleri vakit birinci sray % 19-30 arasnda mill savunma giderleri, ikinci sray % 7,5-15,8 oranlar arasnda bayndrlk giderleri, nc sray % 5-14,6 oranlar arasnda dyunu umumiye giderleri, drdnc sray % 3,1-4,9 oranlar arasnda mill eitim giderleri alyor. Btelerin bu terkibi gz nnde tutulduu vakit, Cumhuriyet hkmetlerinin Lozan'da Osmanl mparatorluundan devralnan 85,6 milyon .altn liralk d borlarn yknden kurtulmak ve Trk maliyesini bamszla kavuturmak bakmndan ok byk bir gayret iinde bulunduu grlr. Gerekten bu yllara ait btelerde baz yllar Dyunu Umumiye daresinin giderleri, Maliye Bakanl bte giderlerinden daha byk olmutur. Devlet btelerini disiplin altna almak ve memleketimizde Bte Hukukunun kurallarn yerletirmek bakmndan kaydedilen nemli bir

11

gelime 1927 ylnda Muhasebe-i Umumiye Kanununun kabuldr. Aslnda bu kanun 1909 tarihli Muhasebe-i Umumiye Kanununun gnn ihtiyalarn karlar hale getirilmesi amacn gtm. Kabul edildii tarihten bu yana yrrlkte kalmak suretiyle hayatiyetini srdrmtr. Bte H u k u k u n u n bir eit anayasas olan bu kanunda, btenin hazrlanmasna, mzakere ve tasdikine, uygulanmasna ve denetlenmesine ilikin hkmler yer alm, gelirlerin ne ekilde toplanaca, harcamalarn ne ekilde yaplaca aka dzenlenmi, klasik btelerin nceden Mezuniyet, Yllk, Genellik, Ademi Tahsis ... gibi prensiplerine sadk kalnmtr. Bir memleketin sanayilemesinde Gmrk vergilerinin zel bir yeri vardr. Her memleket sanayilemesinin ilk safhalarnda koruyucu gmrk vergilerinden yararlanma zorunluunu duymutur. Trkiye, Lozan Andlamas ile Kurtulu Savan sona erdirirken, bu andlamaya ek olarak bir de ticaret muahedesi imzalamt. Bu anlama Trkiye'nin be yl sre ile etkili bir koruma politikas uygulamasn nlyordu. Zira bu anlamaya gre Trkiye, Britanya, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya'ya 1 Eyll 1916'daki Osmanl gmrklerini taahht ediyordu. Ayrca belirli istisnalar dnda yurda mal sokmaya ve yurttan mal karmaya ilikin yasaklar kaldrlmt. Anlamadaki bu hkmler hkmetin 1929 ylma kadar etkili d ticaret ve sanayileme politikalar takibetmesine engel oldu. Bunun zerine GMRK BAIMSIZLII elde edilir edilmez 1929 ylnda Gmrk Tarifesi ve thalt Umum Tarifesi Kanunu yrrle girdi bu kanun spesifik yapda bir gmrk tarife kanunu olup, kabul edildii tarihte mal ve koruyucu amalar birlikte gerekletirebiliyordu. Bylece, devlet btesi haslat bol bir vergiye kavuuyor, bamszlna glge dren bir durumdan kurtuluyordu. Bu konu Trkiye bakmndan o derece nemle ele alnmtr ki, 1930 lu yllarn banda tekel konular ile birlikte GMRK VE TEKEL BAKANLIININ kurulmasyla sonulanmtr. Maliyesi Dyunu Umumiye'ye bal hale gelmi, d ticareti ve sanayii Lozan Andlamasna ek ticari protokolden tr serbest alamayan Cumhuriyet Hkmetinin ilk yllardaki ayakbalar sadece bu belirtilen konulardan ibaret deildi. Yeni kurulan devletin kendi adna mstakil bir para politikas yrten yksek bir para makam da yoktu. Bu i imtiyaz mukavelesi ile Osmanl Bankasna braklm durumda idi. Bilindii zere bir memleketin en yksek para makam Merkez Bankasdr. Her memlekette para ihrac imtiyaz bu bankaya verilir. Bu banka para arzm ve kredi hacmini kontrol altnda tutar. Faiz haddinin tesbiti, ak piyasa muameleleri, reeskont politikas, devletin haznedarl, gelirlerinin toplanmas, giderlerinin denmesi, kambiyo kontrol ilemleri hep Mer-

12

kez Bankasna verilir. Bu banka istikrarl bir para politikas uygulayarak ekonominin dengeli ve ahenkli bir ekilde gelimesini salar. Merkez Bankas olmayan bir devlet bir anlamda mstakil bir para politikas olmayan devlet demektir. Halbuki para politikas bir memlekette tasarruflarn artrlmas, artan tasarruflarn yatrmlara ynlendirilebilmesi bakmndan nemli bir politika olduu gibi, dier iktisat politikas tedbirlerinin etkinliinin artrlabilmesi bakmndan da nemli bir aratr. Atatrk ve arkadalar mal mknszlklar iinde kurtulu savan srdrdkleri iin tasarrufun nemini iyi kavramlar, tasarruflar azaltan ENFLSYONDAN KAINMILAR salkl bir kalknma politikasnn ancak salam bir para ile m m k n olacana inanmlar, bu ii devlet adna mstakil bir ekilde yrtecek bir kurulua brakarak, 1930 ylnda Merkez Bankasn kurmulardr. Yukarda ele aldmz konularla yakn ilgisi ynnden iki nokta zerinde kurmak istiyoruz. Atatrk, lke yararna olmak artyla yabanc sermayeye kar deildi; lke yarar ile badamayan imtiyazl irketlere kar idi. Onun iin, bunlar bir yandan devletletirirken dier yandan yabanc sermayeyi yurda davet etmekten ekinmemiti. zerinde duracamz ikinci nokta d borlanmalarla ilgilidir. Atatrk Osmanl borlarnn tasfiyesinden yana idi. nk, uygun artlarla aktedilmemiler devletin bamszlna halel getirmilerdi. Buna mukabil, uygun artlarla d kredi bulduu vakit almaktan kanmad ve 1934 ylnda Sovyet Rusya ile sekiz milyon altn dolarlk d kredi mukavelesi, ngiltere ile de 1936 ylnda 16 milyon ngiliz liralk d kredi mukavelesi yapt. Rus kredisi Kayseri, Malatya, Nazilli pamuklu dokuma fabrikalarnn kurulmasnda, ngiliz kredisi Karabk demir ve elik fabrikalarnn inasnda kullanld. Cumhuriyet Hkmetlerinin sanayi ile ilgisi ilkin 1925 ylnda balad. Bu tarihte kurulan Sanayi ve Maadin Bankas zel sektre sna kredi aacak, devletin kendisine devredecei fabrikalar iletecek ve zel sektr teebbslerine ortak olarak sna faaliyetlerde bulunacakt. 1932 ylna kadar faaliyette bulunan banka, kendisine devredilen fabrikalar anonim irket haline getirip zel sektre aktaramad; buna karlk, yeni teebbslere katlarak memlekette birok yeni tesis kurulmasna yardmc oldu ve devlet mlkiyetindeki sna teebbslerin ticar ve sna usullerle ynetilebileceini ispatlad ve Trkiye'de devlet iletmeciliinin ilk tecrbelerini verdi. Trkiye'de sna kredi sorunu bitrl zme kavuturulamyordu. Onun iin, 1932 ylnda karlan iki kanun, Trkiye Sanayi ve Maadin Bankasn lavediyor ve bunun yerine. Devlet Sanayi Ofisi ile Trkiye Sanayi Kredi Bankasn kuruyordu. Kurulan bu iki kuruluun ikisi de baarl olamad. 1929 buhran memleketi;

13

zellikle iftiyi byk lde sarsmt, reticinin mahsul deerlendirilemiyor ve memleket sanayileme yolunda mesafe katedemiyordu. Sanayimizi arzu ettiimiz ekilde gelitirmek ve ok nemli sna tesisleri kurabilmek iin devletin bizzat teebbse gemesi gerektii anlald. Bu maksatla Amerikallardan oluan bir uzmanlar heyetine Trk ekonomisi hakknda bir rapor hazrlattrld, Sovyet uzmanlarna da devlete kurulmas tasarlanan sanayi tesisleri ile ilgili incelemeler yaptrld. Bunun zerine Birinci Be Yllk Sanayi Plan hazrland. Bu, aslnda sanayi plan deil, sanayi program idi. 1933 ylnda Smerbank kuruldu, sanayi sektrne kredi verecek ve sanayi plann uygulayacak, bunun iin sna kurulular kuracakt. Smerbank' 1935 ylnda Maden Tetkik Arama Enstits, Elektrik ileri Etd daresi izledi, maden ve elektrik iletmelerim kurmak ve iletmek amacyla da Etibank kuruldu. Birinci Be Yllk Sanayi Plan hazrlanrken i ve d finansman kaynaklar zerinde iyice dnld ve gereken i ve d finansman kaynaklar saland. Birinci sanayi plannda tekstil sanayii, kendir-keten sanayii, demir-elik sanayii, porselen-ini sanayileri, sellloz ve kt sanayii, eker sanayii, sngercilik ve glya sanayileri yer almtr.
9

Sanayi Plannn uygulanmasna 1934 ylnda baland ve programda yer alan tesislerin hemen hemen hepsi be ylda tamamlanarak iletmeye ald. 1938 ylnda kartlan 3460 sayl kanunla iktisad nitelikteki devlet teekkllerinin statleri saptand, bunlara "ktisad Devlet Teekklleri" ad verildi. Bu teekkllerin sermayesinin tamam devlete ait oluyor, teekkllere tzel kiilik veriliyor, muamelelerinde zel hukuk hkmlerine tabi tutuluyor ve zerk bteli kurulular haline getiriliyorlard. ktisad Devlet Teekklleri lkenin zm bekleyen ekonomik sorunlarnn devlete ele alnmas sonunda ortaya kmlar, Trkiye'nin ihtiyalarndan domulard. Yeni uygulanmaya balanan iktisat politikasna DEVLETLK dendi. Devletilik Cumhuriyet Halk Partisi programna 10 Mays 1931, Anayasa da 5 ubat 1937 ylnda girdi. Bu devletiliin doktriner yn yoktu. Sanayi plan iktisad kalknmaya yardmc kurumlar kurmak, rnek tekil edecek, nc, promotr teebbsler meydana getirmek, zel sektrn baaramad ekonomik faaliyetleri stlenmek amacyla hazrlanmt; uygulamas da baarl oldu. Bunun zerine 1936 ylnda kinci Be Yllk Sanayi Plan hazrland. Bu planda madencilik, konut, yakt, toprak, gda, kimya, gemi ina sanayii yer alyor, blge elektrik santrallar kurulmas yoluna gidiliyordu. kinci Cihan Sava kinci Sanayi Plannn uygulamasn geni lde aksatt, Trkiye'de devlet btesi araclyla ekonomide sermaye birikimi hzlandrlamad ve hatta biraz yavalad. Halbuki, geri kalm bir ekonomide, kaynak tahsisinde piyasa ekonomisini esas kabul etmek, bu-

14

gnk deyimle iktisad kalknmada devlete den fonksiyonlar devlet btesinden ayrlan fonlarla meydana getirilen kamu sektr iinde yerine getirmek temelleri zmir ktisat Kongresinde atlan Trk karma ekonomi sisteminin zn oluturuyor. RAGNAR NURKSE'nin de belirttii gibi iki cihan sava aras dnemde Trkiye dnda talya ve Polonya ... gibi memleketlerde de olduka geni bir uygulama gryordu. Sistem doktrin kalplar iinde kapitalizme veya sosyalizme gei iin ara bir sistem, gei dnemi sistemi deil, Trk ekonomisinin ihtiyalarndan doma, kalc ve kalknmaya g katc, sosyal denge salayc, Atatrk Trkiye'sinin iktisad dnce sistemine katksn tekil eden ve KARMA EKONOM SSTEM ad altnda kinci Cihan Savandan sonra Bat Avrupa Ekonomilerince de benimsenen sistemin zn oluturuyordu. Trkiye'deki devletiliin zellii, orijinallii ve iktisad dnceye katks burada idi. 1929-1938 yllar arasndaki mill savunma giderlerinin genel bte deneklerine ortalamas % 32 dir. 1939 ylnda personel giderlerinin genel bte denekleri toplamna oran % 15 tir ve Trkiye'de olduka ucuza alan bir kamu ynetimi olduunu gstermektedir. Trkiye'de genel biite'den yaplan yatrmlarn 1929-1938 yllar arasndaki genel bte denekleri toplamna olan oran % 16 dr. Ayn dnem iin katma bteli kurulularda % 39'a ykselmektedir. Konu konsolide bte iinde ele alnd vakit, konsolide bte yatrmlarnn konsolide bte denekleri toplamna oran % 20'ye yaklamaktadr.
* * *

Cumhuriyetin ilk yllarnda Trk Mal Sistemi yukarda akland ekilde geliirken Cumhuriyetin ilk btesi olan 1924 ylma ait btenin gelir yaps yle grlmektedir : TL. Olarak Vastasz vergiler Damga vergisi, harlar, kaydiyeler, para cezalar Vastal vergiler nhisarlar Messesat Emlk ve eyay devlet haslat Mteferrik gelir stirdat stihlk rsumu Gelirler Toplam 43.950.500 3.210.000 28.170.000 16.044.100 703.000 4.480.000 5.204.296 219.714 14.461.000 129.214.000

15

1924 ylnda 1938 fiyatlar ile gayrisaf mill hasla 1 milyar 204 milyon liradr. Vergi gelirleri toplam ise, 89.771.500 TL. dir. Bu durumda genel bte vergi gelirlerinin gayrisaf mill haslaya oran anlamndaki gayrisafi vergi yk, % 7,5 civarndadr. Bu ise, ok dk bir vergi ykdr. Toplam vergi gelirleri iinde, dolaysz vergilerin pay % 49'dur. Bu vergi grubu iinde bina ve arazi vergileri, temett vergisi, hayvanlar vergisi, ar, madenlerden alman vergiler yer almaktadr. ar ve anam yaklak olarak dolaysz vergiler haslatnn % 80'inini salamaktadr. Her iki verginin de haslat bol olup, mkellef zerine oturmu, din nitelik tayan vergilerdir. Dolayl vergiler grubu iinde tmbeki bayileri zerlerinden alnan vergiler, gmrk vergileri, gemi harlar, salk harlar ,deniz ve kara avcl vergileri yer almaktadr. Bu vergiler grubunda gmrk vergilerinin pay % 90'dan fazladr. 1924 btesinde istihlk resimleri (zel harcama vergileri) kahve, ay, kakao, eker, akaryakt, sigara kd, oyun kd, kibrit ve kav tketimi zerinden alnan vergiler toplam vergi gelirlerinin % 17'sini tekil etmektedir. 1924 yl gelir btesini incelerken dikkatimizi eken baka bir nokta tekel gelirlerinin yksekliidir. Tekel gelirlerinin vergi gelirlerinin yaklak olarak % 18'ine yakn bir gelir saladn ve genel bte gelirlerinin % 12'sinin zerinde bir paya sahip olduunu gryoruz. Bir cmle ile zetlemek gerekirse, 1924 yl gelir btesi, da kapal, tarmsal yapdaki az gelimi bir memleketin gelir btesidir, vergi yk geni lde tarm sektr zerindedir. Halbuki, 1923 ylnn 29 Ekiminde Trkiye'de Cumhuriyet iln edilmi, Trk kyls siyasal alanda tebalkta vatandala ykselmitir. Bu durum, Trk kylsnn srtndaki adaletsiz vergi yknn hafifletilmesine yol aacaktr. Bu nedenle, cumhuriyet iln edildii ilk ylda byk vergi reformlarna gebedir. Nitekim, aar 1925 ylnda 552 sayl kanunla ilga edilmitir. Bu vergi kaldrld 1925 mal ylnda genel bte gelirlerinin % 25'ini vergi gelrileri haslatnn % 50'sini salyordu. Aar'n kaldrlmas Trk maliyecilerini yeni vergi mevzular bulmaa zorlad. Yeni bulunan vergilerin banda Osmanl mparatorluundan devralman temett vergisi mevzuunun geniletilerek kazan vergisine tebdili geliyordu. Temett vergisi yaps itibariyle ticar ve sna kazanlar vergilendiriyor, vergi tarhiyat karine ve gtr usule dayanyordu. Verginin gelir esneklii dkt, matrah donmutu. Bu sebeple kazan

16

vergisi kabul edilirken gz nnde bulundurulan hususlardan birisi haslat bol bir vergiye kavumak ve Trk Vergi Sistemini bat memleketlerinde uygulanan gelir vergisi sistemine yaklatrmakt. 1926 ylnda kabul edilen kazan vergisi ahs irketleri ile sermaye irketlerinin kazanlarn, genel, katma ve zerk bteli daire ve kurumlarn kazanlarn, kamu yararna alan derneklerin kazanlarn, gerek kiilerin ticar ve sna kazanlarm, serbest meslek kazanlarn, arz gelirleri ve cret gelirlerini mevzuu iine almt. Kazan vergisinde beyan usulnde vergi tarhiyat uygulamas geni tutulmutu, baar salanamad. Bu usul 1927 de sadece irketler iin zorunlu hale getirildi dier mkellefler karine usulne ve gtr usule gre vergilendiriliyorlard. Kazan vergisi mphemdi. Vergi denetlemesi zayft. Karine veya gtr usulde vergilendirilenler bazan gerek usuldekilerden daha fazla vergi dyorlard. Bu aksaklklar gidermek zere vergi 1934 ylnda tadil edlidi ve 1950 ylna kadar yrrlkte kald gelir vergisine geie zemin hazrlad. Osmanl imparatorluundan Cumhuriyete intikal eden haslat bol, idaresi nisbeten kolay, vergilerden biri de anamdr. Osmanl mparatorluu'nun son yllarnda bu verginin bte gelirleri iindeki pay % 8 idi. Bu vergi 1924 ylnda Saym vergisine dntrld. Saym Vergisi dolaysz vergiler arasnda Msakkafat ve Arazi Vergilerinden sonra salad haslat ynnden ikinci srada bulunuyor. Kazan Vergisi ise ancak nc srada yer alabiliyordu. Cumhuriyetin ilk yllarndaki dolaysz Trk Vergi Sistemi Arazi ve Bina Vergilerinden, Saym Vergisinden ve Kazan Vergisinden olumutur. Cumhuriyet Ynetimi'ne intikal eden vergilerden biri de Arazi Vergisidir. Arazi Vergisi'nin genel bte gelirleri iindeki pay Osmanl mparatorluu'nun son yllarnda % 10 civarnda idi. Aar'n kaldrlmasyla devlet gelirlerinde meydana gelen azalmay telfi etmek zere Arazi Vergisinin genel bte gelirleri iindeki pay Osmanl mparatorluu'nun son yllarnda % 10 civarnda idi. Aar'n kaldrlmasyla devlet gelirlerinde meydana gelen azalmay telfi etmek zere Arazi Vergisinin nisbetleri eskiden r'e tabi olan arazi ve eskiden r'e tabi olmayan arazi tasnifine gre yeniden tesbit edildi; 1931 ylnda Arazi Vergisi Kanunu modernletirildi; ama;, arazinin deerini geliri zerinden hesaplayp, Rrazi Vergisini irat zerinden denen bir vergi haline getirmekt. Trkiye'de arazinin deer 1936 ylnda yaplan tahrirle belirlendi, verginin nisbeti iratl veya iratsz arazi durumuna gre deiiyordu. Vergi, l zel daresi Vergisi haline getirildi.

17

Osmanl mparatorluu zamannda Msakkafat Vergisi ad altnda binalardan vergi alnrd. Vergi kymet zerinden deil gayrisafi irat zerinden hesaplanrd. Msakkafat Vergisi Cumhuriyet'in ilk yllarnda Arazi Vergisi ile birlikte toplam dolaysz vergiler haslatnn te birini salyordu; 1931 ylnda kabul edilen Bina Vergisi K a n u n u safi irat esasn getirdi. Verginin nisbeti safi iradn % 12'si idi. Bu vergi binalardan alman ktisad Buhran Vergisi ile birlikte 1935 ylnda l zel dareleri vergisi haline getirildi. Aar'n kaldrlmas zerine ticaret ve sanayi sektrnn vergi yk artrlr, Kazan Vergisi temel bir vergi eidi olarak gelitirilirken, esas sorunun iktisad bakmdan memleketin sanayilemesi olduu gzden rak tutulmad. Bu amala, 1927 ylnda Tevik-i Sanayi K a n u n u karld: ve uyguland. Bu kanuna gre eitli sanayi messeseleri Arazi Vergisinden, Msakkafat Vergisinden, Kazan Vergisinden, bu vergilerin zel idare ve belediyelere ait munzam kesirlerinden, maktu zam vergisinden, ruhsatiye ve damga resminden muaft. Ayrca, sna messeseler memleket dahilinde bulunmayan veya kfi miktarda istihsal ve imal edilemeyen maddeler iin Gmrk ve Duhuliye Resmin'deki muaflk hkmlerinden yararlanyorlard. Tevik-i Sanayi K a n u n u 1942 ylma kadar yrrlkte kald. Bu kan u n uygulamasnn baarl olduu sylenemez. Bunun eitli sebepleri vardr. Bir kere Trkiye'de 1927 ylnda tevik tedbirlerine kar duyarl bir i adam ve sanayici kadrosu yoktu. kinci olarak 1929 buhran tevik tedbirlerini tesirsiz hale getirmiti. stelik memleketimizde endstriyel hizmetler ve altyap yatrmlar gelimemiti; onun iin, iadamlar birlikte veya tek balarna sna yatrmlar yapamyorlard.
* * *

Aar'm kaldrlmasyla vergi gelirlerinde meydana gelen boluu sadece Kazan Vergisini kabul etmekle doldurmak m m k n deildi. Onun iin, Aar'm kaldrlmasyla birlikte kabul edilmesi ilk dnlen vergilerden biri Muamele Vergileri oldu ve 1926 ylnda Umum stihlk Vergisi adyla, elle tipindeki Muamele Vergisi Trk Vergi Sistemi iine girdi. Bu vergi ile her trl ticar ve sna faaliyetler her safhada vergilendiriliyordu; verginin nisbeti % 2,5 idi. Umum istihlkler dnda husus istihlkler ve elenceler de 1926 ylnda karlan bir kanunla vergilendirildi. elle vergileri tipindeki muamele vergileri toplu muamele vergilerine gre uygulamas g vergilerdir; iyi bir muhasebe ve kayt sistemi, etkin bir vergi idaresi ister; 1926 Trkiyesinde bu artlar yoktu. Bunun zerine bu vergi ilkin tadil edildi, sonra 1927 ylnda kaldrlarak kinci Muamele Vergisi kabul edildi. Vergi tipi itibariyle bir KATMA DEER VERGS

18

idi. Vergi kk imaltlar ve ihracata da uygulanyordu. Vergi kk imaltlarda baarl olamad, ihracatn gelimesini de nledi. Bu yzden 1931 ylnda yrrle giren nc Muamele Vergisi ihracat m u a melelerini vergi d brakt ve vergi belli bir bykl am iletmelere uyguland, kk ve byk iletmeler arasnda vergi adaletini salamak zere byk iletmelerin satlarnn onbin liraya kadar olan vergiden istisna edildi. Btn bunlara ilveten gelimesi arzulanan faaliyet kollar da vergiden istisna ediliyordu, iletmelerin sat deerinin belirli bir yzdesi ilk madde indirim olarak kabul edldi. Bu deiiklklerle verginin haslat byk lde dt ve vergi Katma Deer Vergisi prensiplerinden bir hayli uzaklat. Muamele Vergisi haslatn artrmak ve vergiyi daha mtekmil hale getirmek zere 1934 ylnda Drdnc Muamele Vergisi kabul edildi. Bu kanunla kk iletme muafl daraltld; be beygirlik motr gc kstasna ek olarak altrlan ii saysnn on kiiyi amamas kstas getirildi. Yeni kanunla ilk madde indiriminin tamam sat deerinden dlyordu. 1940 ylnda kinci Cihan Savann sebep olduu giderleri karlamak zere Muamele Vergisi yeniden dzenlendi. lk madde indirimi kaldrld, toptan ticaret verginin mevzuu iine alnd, kk iletme muafl daraltld, istisna ve muaflklar yeniden dzenlendi. Verginin nisbeti sava yllarnda mteaddit defalar ykseltildi. Vergi, uygulamada sanayilemeyi nledi, iletmeleri paralad, vergi kaakln yaygmlatrd. Onun iin bu vergilerin terkedilmesi gerekiyor, bat memleketlerindeki gelimelere uygun olarak bu gelimelerin Katma Deer Vergisi ynnde olmas lzmd. Bu salanamad. Cumhuriyetin ilk yllarnda Aar'dan boalan yeri doldurmak zere devletin mal monopollere ok byk nem verdiini gryoruz. Esasen zel harcama vergileri ile mal monopollerin az gelimi ekonomilerde Muamele vergilerinin yerini almas veya snrl olarak uygulanan Muamele vergilerini tamamlamas hadisesiyle karlalr. Nitekim, cumhuriyetin balang yllarnda ttn ve mamulleri, tuz, eker, petrol ve benzin, oyun kd, kibrit, fiek ve patlayc maddeler, ispirto, alkoll ikiler, posta hizmetleri, telgraf ve telefon mal monopole tabi idiler. 1929 yl btesinin toplam gelirleri 220 milyon TL. idi. Bunun mal monopoller 61 milyon lirasn salyordu. Muamele ve stihlk Vergisinin ayn yl btesine salad gelir 38 milyon TL. Kazan Vergisinin salad gelir ise 13 Milyon TL. idi. Zamanla uyuturucu maddenin imal ve ithali, kahve ve ayn ithali, reticiden satn alnmas ve ilenmesi Tekel daresine verildi. kinci Cihan Savann sona ermesini izliyen yllarda, baz mallarn retiminin ithalinin, ihracnn ve alm satmnn zamanla mal monopollerden ktn gryoruz. Halen t t n mamulleri, alkol ve alkoll ikiler ve ay zerinde devlet tekeli vardr.

19

Trkiye 1929 ylnda gmrk bamszln elde edince Gmrk Tarifesi ve thalt Umum Tarifesi K a n u n u n u kabul etti. Bu kanun spesifik yapda bir gmrk tarife kanunu idi; mal ve koruyucu amalar birlikte gerekletirebiliyordu. Nitekim, 1936 ylnda Gmrk Vergisinden genel bte gelirlerinin % 23' orannda gelir elde edilirken 1952 ylnda Gmrk Vergilerinin genel bte gelirlerine oran % 12'ye dt. Gmrk Vergisi zamanla enflsyon yznden anm, koruyucu ve mal gayelerini gerekletiremez hale gelmiti. Nihayet, 1954 ylnda memleketimizin bilhassa sna ve tarmsal alandaki gelimesine spesifik tarifeden ziyade, kymet esasna dayanan bir gmrk tarifesinin daha etkili olaca anlalm ve ayn yl Brksel Nomanklatr kabul edilerek yrrle girmitir.

SONU 1 Esaslar zmir ktisat Kongresinde tesbit edilen sistem Karma Ekonomi sistemidir. 2 Trkiye, kelimenin hakik anlamnda btelere kavumutur. Cumhuriyetle

3 Cumhuriyetin ilk yllarnda btelerin denk, demelerin dzgn olmasna zen gsterilmitir, kamu ynetiminde etkinlik salanabilmitir. 4 Cumhuriyetin ilk yllarnda Dyun-u Umumiye giderleri devlel btelerinde nc sradadr. Bu sebeple d borlarn tasfiyesine nem verilmitir. 5 Gmrk bamszl nemi ilk kavranan konulardan biri olup, bamszlk elde edilir edilmez, gmrk sorunlar bir bakanlk dzeyinde ele alnmtr. Aar'n ilgasyla mali tekeller nemli bir konu olarak ele alnmtr. 6 ktisad kalknmann salam bir para ile gerekletirilmesi mmkn olduundan mstakil alan ve salkl bir para politikas uygulayacak olan Merkez Bankasna kavumak temel ama olmutur. 7 1929 buhran iktisad kalknmada devlete den grevlerin daha belirgin bir ekilde ortaya kmasna sebep olmu, devletilik Cumhuriyet Halk Partisinin Programna ve Anayasa'ya girmitir. 8 Aar, kaldrlmadan nce genel bte gelirlerinin % 25'ini vergi gelirlerinin ise % 50'sini salyordu. Bu sebepten tr aarn ilgasndan doan boluk dolaysz vergiler arasnda Kazan Vergisi, Saym Vergisi,

20

Arazi ve Bina Vergileri ... gibi vergilerle doldurulurken, dolayl vergiler erevesinde Muamele Vergilerine, Gmrk Vergilerine arlk vermek suretiyle ayn ama gerekletirildi; mal monopoller de bu maksatla kullanld. 9 Atatrk lke yararna olduu srece yabanc zel sermayeye kar olmad. mtiyazl yabanc zel irketlere kar idi. Atatrk devletleraras borlanmalara da ,uygun artlarla saland vakit kar kmad, uygun olmayan artlarla salanm olduu iin Osmanl borlarnn tasfiyesiyle sonulanan bir d bor idaresine girdi. 10 Trk mal sistemindeki adalama ve modernleme Cumhuriyetle, Atatrk'le balad, ayn ynde ve dorultuda gelimesini srdryor; zaman zaman yenileme ve modernlemedeki ge kalmalara ramen.

21

Atatrk Dneminde Para-Kredi Siyaseti Ve Kurumlama Hareketi

Do. Dr. Grgn ELEBCAN

I.

GR:

Trkiye Cumhuriyeti tarihinin Atatrk Dnemi diye adlandrlan 1923-1938 kesimi, kurumlar yeterince olumam, hemen hemen tmyle tarma dayal, geni lde da baml ve geri bir ekonomiyi sanayilemi, da kar bamsz, rgtlenmesini gelitirmi, ileri bir ekonomiye dntrme abalarnn balatld yllar olmutur. Bununla birlikte, Atatrk Dnemi'nin zellikle ilk yllarnda, "yar smrgelikten yeni kurtulmu, bamszln alm, fakat geri ve az gelimi bir memleketin hzla kalknabilmesi, mill ekonomisini tekil edebilmesi iin seilecek yollar, takip edilecek usuller belirli deildi". 1 Gerekten, ancak II. ci Dnya Sava'nn bitiminde ilgilerin ve dikkatlerin zerinde younlat "kalknma ve gelime" konusu, o zamanlarn iktisat kuramnda henz yeterince ilenmemiti. Ayrca, sz konusu dnemde iktisat biliminin bulgular Trkiye'de gerektii lde bilinmiyordu. Zaten, "memleketin hzla kalknabilmesi iin seilecek yollar, takip edilecek usuller belirli" olsayd bile, bunlar uygulamaya koymak iin gerekli olan olanaklar ve kadrolar yetersiz, uluslararas koullar elverisiz idi. Bu nedenlerle, Atatrk Dnemi'nin nemli bir blmn iktisad siyaset araylar, saptanan amalara ulamak iin gerekli olanaklarn yaratlmas ve gelitirilmesi, yeni kadrolarn oluturulmas, uluslararas alanda ortaya kan deimelere kar benimsenecek t u t u m u n belirlenmesi ve ekonominin kurumsallatrlmas almalar doldurmutur. Btn bu abalar, kendi balarna ele alndklarnda, iktisat tarihi asndan ilgin inceleme konulardr. Ayrca bu a .S. AYDEMR: Tek Adam, 3. c cilt (1922-1938), 5. ci Bask, stanbul 1975, sh. 366.

23

lmalar, ekonomide yarattklar yei olanaklar ve kurumlarla, bazlarnn eksik ve yetersiz ya da yanl ynlendirilmi olmasyla daha sonraki dnemlerde izlenen iktisat siyasetini ve elde edilebilen sonular byk lde etkilemi bulunmaktadr. Dolaysyla, ekonomimizin 1938'den sonraki ve bugnk durumlarn aydnlatacak Atatrk Dnemi'nde aramak gerekmektedir. Ne var ki ,sz konusu dneme ilikin incelemeler yaparken yararlanlabilecek istatistik verilerin kapsam ve gvenilirlik derecesi olduka snrldr.

II.

BANKACILIK SSTEMNDE GELMELER :

Bir lkede para ve kredi siyasetinden szedebilmek iin bankaclk sisteminin belirli bir gelime aamasna erimi olmas gereklidir. Oysa, Cumhuriyet'in, kurulduu ylda Trkiye'de bankaclk sisteminin henz bu gelime aamasna ulamad, para ve kredi hacmini ekonominin gereksinmelerine gre ayarlama yetkisiyle donatlm bir k u r u m u n varolmad, stelik lkenin tam anlamyla parasal bir ekonomiye geememi olduu grlmektedir. Gerekten, 1924 yl sonunda Trkiye'de stanbul Emniyet Sand dnda 19 ulusal banka faaliyette bulunmaktayd. kisi Cumhuriyet'den sonra kurulan bu 19 bankadan yalnz birisinin 320, altsnn 1 il 4 ubesi vard. Geri kalan 12 bankann merkez dnda ubesi yoktu. Ulusal bankalarn biri komandit ortaklk, tekileri ise anonim ortaklk olarak kurulmutu. 19 ulusal bankann nominal sermaye toplam 38.475.000. denmi sermaye toplam 21.910.248, at krediler toplam 25.113.216, yedek akeler toplam 173.114 TL. s idi. Ulusal bankalarn nominal sermayesi 30 milyon ile 30 bin, denmi sermayeleri ise 17.942.811 TL. ile 30.000 TL. arasnda deiiyordu. Nominal sermayenin % 78'i, denmemi sermayenin % 82'si, yedek akelerin % 63', mevduatn ( = m e v d u a t ve alacakl hesaplar) % 31'i, alan kredilerin % 73', ubelerin % 96's tek bir bankaya (Trkiye Ziraat Bankas) ait bulunuyordu. 2 Grld gibi, 1924 yl sonunda lkemizde ulusal bankaclk sistemi gerekte hemen hemen tek bir bankadan olumaktayd. teki ulusal bankalar, genellikle, yerel lekde faaliyet gsteren nemsiz kredi kurulular idi. te yandan ulusal bankaclk sisteminin 1924 ylnda pek fazla etkin almad da anlalmaktadr. Gerekten de, 19 ulusal banka 13.157.198 TL. s tutarnda mevduat toplam olmakla birlikte denmi sermaye ile yedek akeler toplamnn biraz fazlasn kredi amakta kullanabilmitir.

2 T.C. Merkez Bankas :Blten No : 19, Nisan 1936, Ankara 1936, Sh. 32-33.

24

1924 yl sonunda Trkiye'de yabanc sermaye ile kurulmu 15 banka faaliyet gsteriyordu. 3 Bu bankalarn yalnz 2'sinin merkezi stanbul'da, 13'nn merkezi ise yurtdnda bulunuyordu. Bir baka deyile, 13 yabanc banka, yurtdnda kurulmu bankalarn Trkiye ubeleri idi. Yabanc sermayeli 15 banka, ilemlerini yabanc paralarla yapyor, muhasebe kaytlarnda sermayelerini de yine yabanc para cinsinden gsteriyorlard. Bu uygulama 1933 ylma dek srd. 1933 ylnda karlan Mevduav Koruma Kanunu, yabanc bankalarn Trkiye'deki ubelerine tahsis ettikleri sermayenin Trk parasna evrilmesi ve bu ubelerden birisinin teki ubeleri temsile izinli ve yetkili ynetim merkezi olarak gsterilmesi ykmlln getirmiti. Osmanl Bankas ile Selnik Bankas dnda kalan 13 yabanc bankann 1935 ylndan nceki dnemde yaptklar faaliyetleri ve elde ettikler; sonular gsteren saysal bilgiler elde bulunmamaktadr. Ancak, yalnz Osmanl ve Selnik Bankalarndan nominal sermayelerinin tm ulusal bankalarn nominal sermayelerinden daha ok, denmi sermayelerinin tm ulusal bankalarmkinden % 60 daha fazla, yedek akelerinin Trk bankalarnnkinden % 2446 daha yksek olduu saptanabilmektedir. Ayn biimde, alan kredilerin iki yabanc bankada ulusal bankalardakinden % 358, mevduatn % 666 daha fazla olduu grlebilmektedir. Bu bilgilere bakarak Cumhuriyetin ilk ylnda Trkiye'deki bankaclk kesimine yabanc kurulularn egemen olduu, ulusal bankalarn ise sistem iinde ok nemsiz bir yer tuttuu sylenebilmektedir. Yabanc sermaye ile kurulan bankalarn ya da Trkiye'deki yabanc banka ubelerinin daha ok lkedeki aznlklar ile yabanclarn finansman gereksinmelerini karlamaa yneldikleri anlalmaktadr. 4 Cumhuriyet ynetiminin kurulmasna ramen lkemiz ekonomisinin yabanc bankalar iin ekiciliini srdrd, 1924 ylnda iki yabanc bankann Trkiye'de ube asndan belli olmaktadr. Gerekten de, 1925 ylnda yabanc banka daha lkemizde ube am ve bylece yabanc banka says 18'e ykselmitir. Bu say, 1929 ylndaki azalma eilimi ortaya kncaya dek Cumhuriyet dneminde ulalan en st dzeyi oluturmutur. 1925 yl ulusal bankaclmz ynnden ok nemli bir gelimeye tank o^mu, devlet sermayesi ve devlet eliyle "mme messesesi" olarak kurulan ilk banka olan "Trkiye Sanayi ve Maadin Bankas" 1925'de faa-

Bu bankalarn adlar iin bk. Dr. . AKG: Cumhuriyet Dneminde Bankaclk Alannda Gelimeler, Ankara 1975, Trkiye Bankalar Birlii Yayn No: 71, sh. 64, Tablo: II. 4 B. ULUTAN: Bankacn tekml, Ankara 1957, sh. 158.

25

liyete gemitir. 5 Bu arada ulusal banka saysnda bir art eiliminin ortaya kt ve yeni yerel bankann kurulduu grlmektedir. Ancak, 1925 ylnda da ulusal bankalarn mutlak ve oransal nemsizlikleri srp giderken Osmanl ve Selnik Bankalarnn hzl bir gelime izgisi izlemilerdir. 1926 ve 1927 yllar ulusal bankacln gelimesi asndan greli bir durgunluk dnemidir. Buna karlk, 1928 ylnda ulusal bankalarn says 39'a ykselmi, "Emlk ve Eytam Bankas" ad altnda ve anonim ortaklk biiminde yeni bir kamusal banka kurulmu, ulusal bankalarn sermaye, yedek ake, kredi ve mevduat toplamlarnda belirgin artlar gerekletirilmitir. Ancak, 1926-1928 yllarnda faaliyete geen bankalarn, tpk daha nce kurulan bankalar gibi rgtlerini gelitiremedikleri, ok sayda ube ama yoluna gitmedikleri dikkati ekmektedir. Ayrca, Cumhuriyet tarihinde ilk kez iki bankann limited ortaklk biiminde 1928 ylnda kurulduu grlmektedir. 1929 yl lkemizdeki yabanc banka saysnn azalmas bakmndan ilgi ekicidir. Gerekten, bu yl iinde iki yabanc banka Trkiye'deki ubelerini kapamtr. Ancak, bu gelimenin lkemizde izlenen belli bir siyasetin sonucu olmaktan ok "Dnya ktisat Bunalm'ndan doduunu sylemek doru olur. Aslnda, ulusal bankaclmzn da bu yl uluslararas bunalmdan etkilendiini gsteren belirtiler vardr. Fakat, Trk bankacl Byk Bunalm'n gerek etkisine 1930'dan balayarak girmitir. 1930 ylnda banka krlar azalm, mevduatda ufak da olsa bir d ortaya kmtr. Eldeki snrl istatistikler, bankaclmzn 1937 yl sonuna kadar skntl bir dnem geirdiini gstermektedir. Trkiye'deki ubelerini kapatan yabanc bankalarn says da bu yllarda giderek artmtr. Yabanc banka says 1931'de 15'e, 1933'de 10'a 1936'da 9'a dmtr. Bu bankalarn krlarnda nemli azalmalar, bazlarnda ise zarara gei grlmektedir. 1930 yl ulusal bankaclmz ynnden bir dnm lindii gibi, 30.VI.1930 gnl ve 1715 sayl yasayla ulusal lamda bir Merkez Bankas lkemizde kurulmutur. 6 Ancak sa, T.C. Merkez Bankas'na verilecek yetkiler bakmndan noktasdr. Bive gerek ansz edilen yaolduka ekin-

5 Bu bankann kuruluu iin bk. K. BORATAV: Trkiye'de Devletilik, Gerek Yaynevi, stanbul 1974, sh. 115-117; A. ZARAKOLU: Cumhuriyetin 50. ci Ylnda Memleketimizde Bankaclk, Ankara 1974, Trkiye Bankalar Birlii Yayn, No : 61, Sh. 22-25. e T.C Merkez Bankas'nn kuruluuyla sonulanan ilgin gelimeler iin bk. S. LKN : Trkiye'de Merkez Bankas Fikrinin Geliimi, Trkiye ktisat Tarihi Semineri (8-10 Haziran 1973) 'den ayr bas, Ankara Mart 1975.

26

gen davranmt. rnein 1715 sayl yasada Hazine bonolarnn Bankaca iskonto edilebileceine ilikin bir hkm yoktu. Bu yetki daha sonra 2062 sayl yasayla verilmi ve 1936 ve 1938 yllarnda karlan 2998 ve 3492 sayl yasalarla geniletilmitir. Bir baka rnek vermek gerekirse 1715 sayl yasa, Devlet kesimindeki teebbs ve messeselerin Hazine kefaletini haiz bonolarn reeskont etmek veya avansa kabul etmek yetkisini Banka'ya tanmamt. Bu yetki, ok sonralar, 1938 ylnda ve 3492 sayl yasayla T.C. Merkez Bankas'na verilmitir. Kurulu yasas, T.C. Merkez Bankas'nn Osmanl Devleti zamannda karlm banknot miktarm arttrmasn da son derecede snrlamt. T.C. Merkez Bankas'nn faaliyete getii 1931 yl ulusal bankaclmz iin bir gerileme dnemi olmakla birlikte banka saysnn bu ylda 45'e kt grlmektedir. Ancak, gerilemenin srd 1932 ylnda banka says yeniden 43'e dmtr. Ayn yl 7.VII.1932 gnl ve 2064 sayl yasayla Sanayi ve Maadin Bankas kaldrlarak yerine Sanayi Kredi Bankas kurulmu, fakat bu banka da uzun mrl olmamtr. 3.VI.1933 gnl ve 2262 sayl yasayla kurulan Smerbank, sz edilen bankann yerini almt. Yine 1933 ylnda bir "mme messesesi" olarak ve daha sonra ad ller Bankas'na dntrlen Belediyeler Bankas kurulmutur. Bylece 1933 yl sonunda gerek Trkiye bankaclk kesiminde, gerekse ulusal bankaclk iinde devlet bankacl ok nemli bir yere ykselmitir. Gerekten 1933 sonunda devlet bankalarnn nominal sermayesi, ulusal bankalarmkinin % 85'ine, tm bankalarnkinin % 71'ine ulamtr. Bir yl sonra, 1934'de, bu oranlar srasyla, % 89 ve % 79 olmutur. 14.VI.1935 gn ve 2805 sayl yasayla Etibank'm, 30.XI.1937 gn ve 3295 sayl yasayla da Denizbank'm kurulmas 1938 ylnda Trkiye Halk Bankas'nn faaliyete gemesiyle devletin bankaclk sistemimizde yklendii sorumluluklar son derecede genilemitir. Atatrk Dnemi'nin sonuna gelindiinde Trk bankaclk sistemi, balang ylna gre ok nemli bir deime ve gelime aamasna ulamtr. 1938 yl sonunda lkemizde stanbul Emniyet Sand dnda 39 ulusal, 9 yabanc banka faaliyette bulunmaktayd. 39 ulusal bankann 6's "mme messesesi", l'li limited, 32'si de anonim ortaklk biiminde kurulmutu. Ulusal Banklarmzn byk ounluunun merkez dnda ubesi yoktu. Yalnz T.C. Ziraat Bankas'nn 261, T. Banhas'nm 41 ve T. Ticaret Bankas'nn 13 ubesi, 9 kk bankann ise 1 il 5 ubesi vard. Ulusal bankalarmzn toplam ube says da 1938'de 1923'dekinin hemen hemen eidi idi. Baka bir deyile, Dnem sonunda Trk bankalar, tpk 1923'deki gibi ok ubeli rgtlenme biimine henz geememi bulunuyordu.

27

1938 yl sonunda bankaclk sistemine ait byklkler iinde ulusal bankalarn, nominal sermayeleri toplam denmi sermayeleri toplam yedek akeleri toplam atklar krediler toplam mevduatlar toplam elde ettikleri krlar toplam orannda bir paya sahip bulunuyordu. 1938 yl sonunda Devletin sahip olduu ya da kontrol edebildii bankalarn, nominal sermayeleri toplam: ulusal bankalarmkinin bankaclk sistemininkinin denmi sermayeleri toplam: ulusal bankalarmkinin bankaclk sistemininkinin yedek akeleri toplam: ulusal bankalarmnkinin bankaclk sistemininkinin atklar krediler toplam: ulusal bankalarmnkinin bankaclk sistemininkinin mevduatlar toplam: ulusal bankalarmkinin bankaclk sistemininkinin elde ettikleri krlar toplam: ulusal bankalarmkinin bankaclk sistemininkinin oranndayd. Atatrk Dnemi'nde bankaclk alanndaki gelimeleri zetlemek gerekirse : 1. Ulusal bankalarn says giderek artmtr. 1924'de 19 banka varken 1938'de bu say 39'a ykselmitir. 2. Buna karlk yabanc banka says dnemin ilk yllarnda art % 60' % 52'si, % 54' % 42'si, % 89'u % 81'i, % % % % % % 97, 91, 87, 77, 80, 89,

% 95'i % 92'si,

% 52'si % 42'si % 82'si % 73',

28

fakat 1929 ylndan sonra srekli bir dme gstermitir. Dnem sonundaki yabanc banka says 9'dur. 3. zel sermaye ile kurulan ulusal bankalar, byk ounluu ile kk lekli, yerel nitelikli olup, yaygn bir rgtlenmeyi gerekletirememilerdir. 4. Dnem banda yabanc bankalarn egemen olduu Trk bankaclk sistemi, dnem sonunda ok byk lde ulusallamtr. 5. Devlet bankacl, zellikle 1933 ylndan sonra, Trk banka sistemi iinde gittike daha byk bir paya sahip olmutur. 6. Merkez Bankas bu dnemde kurulmutur. 7. 1923-1938 dneminde faaliyet gsteren bankalar, genellikle anonim ortaklk olarak kurulmulardr. III. BANKACILIKLA LGL DZENLEMELER :

Atatrk Dnemi'nde bankaclkla ilgili ilk yasal dzenleme olarak 1715 sayl "T.C. Merkez Bankas Kanunu" gsterilebilir. Ancak, sz edilen yasa, T.C. Merkez Bankas'na teki bankalar zerinde kullanabilecei nemli yetkiler vermemitir. Bu nedenle, bankaclkla ilgili ilk ve esasl yasal dzenleme olarak 30.V.1933 gnl ve 2243 sayl "Mevduat Koruma Kanunu"nu gstermek yanl olmaz. Mevduat Koruma Kanunu'na gre bankalar, 1) ancak anonim, hisse senetli komandit ya da limited ortaklk biiminde kurulabilmekte, 2) mevduat toplayabilmek iin Maliye Bakanl'ndan izin almak zorunda bulunmakta, 3) toplayabilecekleri tasarruf mevduat ynnden denmi sermaye ve yedek ake tutarlarna ilikin snrlamalara tbi tutulmakta, 4) tek bir mteriye alacak kredi tutar bakmndan snrlandrlmakta, 5) belli oranlarda kasa ihtiyat ayrmak zorunda braklmakta idiler.

Bankalar denetlemek amacyla "yeminli bankalar murakplar" rgln de kuran bu yasa, baz yazarlarca hakl olarak lkenin ilk Bankalar Kanunu olarak nitelendirilmektedir. 7
7

Dr. T. AKPINAR: Bankalar ve Devlet, Ankara 1960, . AKG: a.g.e. sh. 44. Nitekim Mevduat Koruma Kanunu 2999 sayl Bankalar Kanunu ile yrrlkten kaldrlmtr. 2243 sayl yasann metni iin bk. Dstur, (nc tertip) cilt: 14/2, Ankara 1933 sh. 1203 vd.

29

Bankalarn atklar kredilere uygulayacaklar faiz oranlarnn st snrlar 8.VI.1933 ve 2279 sayl "dn P a r a Verme lemi Kanunu"nda belirlendii iin sz edilen yasay da bankaclkla ilgili bir dzenleme saymak gerekir. dn Para Verme leri Kanuu'nun 8 dokuzuncu maddesine gre dn para verme ilerinde "komisyon ve hesap masraflar"n da kapsamak zere % 12'den fazal faiz alnmas yasakt. Sz edilenden daha yksek oranda faiz alndnda faiz farknn gittike artan bir blm il zel idarelerince "takip ve tahsil" edilip ksmen bor alana geri veriliyordu. Ayn biimde, mevduata vadesiz ise % 4,5'da alt ay ve daha uzun vadeli ise % 6,5'dan ok faiz denmesi yasaklanmt. Sz edilen oranlar aldnda, faiz farknn gittike byyen bir blm il zel idarelerince alnyordu. Atatrk Dnemi'nde grlen son yasal dzenleme 2243 sayl yasay yrrlkten kaldran ve 1958 ylma kadar uygulanan 1.IV.1936 gnl, 2999 sayl "Bankalar Kanunu"dur. 2999 sayl Bankalar Kanunu, Mevduat Koruma Kanunu'nun ana erevesini genellikle korumakla birlikte, bankalarn rgtlenmesine ve teki konulara ilikin eitli hkmler de getirmitir. 9 IV. PARA VE KRED SYASET :

Para ve kredi siyasetinin uygulanabilmesi iin lkedeki genel likiditeyi, zellikle para ve kredi hacmini ulusal ekonominin gereksinmelerine gre ayarlama olanann ve yetkisinin bulunmas gerekir. Oysa, Atatrk Dnemi'nde sz edilen yetkilerin ve olanaklarn ok snrl olduklar grlmektedir. 1. Para h a c m i : Birinci Dnya Sava srasnda Osmanl Devletince 7 tertip halinde 161.018.663 liralk kt para karlmt. 1 0 Ayrca, 1932 balarndaki toplam 300-400 bin lira olarak tahmin edilen Osmanl Bankas baknotlar tedavlde bulunuyordu. Gerek Kurtulu Sava srasnda, gerekse Cumhuriyetin ilnndan T.C. Merkez Bankas'nn kuruluuna dek geen sre iinde lkemizde yeni para karlmamtr. 1 1 Bununla birlikte, bilfiil tedavlde bulunan para mik8 2279 sayl yasann metni iin bk. Dstur, (nc Tertip), cilt: 14/2, Ankara 1933, sh. 1429-1432. 9 Yasann metni iin bk. Dstur (nc Tertip), cilt 17, Ankara 1936, sh. 1072 vd. 10 Bu banknotlara ilikin bilgi iin bk. A. KKL: Trkiye'de Para Meseleleri, Ankara 1947, sh. 10-17. u H.A. KUYUCAK: Dnya Para Meseleleri ve Trk Paras, C.H.P. Konferanslar Serisi, Kitap: 4, Ankara 1939, sh. 16.

30

t a n deiiklikler gstermitir. Bir tahmine gre bilfiil tedavl eden banknot tutar 1926, 1927, 1928 yllarnda 153, 1929 ylnda 159 milyon lirayd. 1 2 1930 ylnda karlan 1715 sayl T.C. Merkez Bankas K a n u n u 1 3 ile tedavlde olduu varsaylan 1 4 158.748.563 liralk Osmanl banknotlar ad geen bankaya devredilmi ve yasayla tedavl zorunlu klnmtr. 1715 sayl yasann 14. c maddesi, Trk parasnn hangi koullar altnda altn ile deneceini belirleyecek "istikrar yasas" karlncaya dek, Bankaca devralman banknotlarn miktarnn arttrlmasn yasaklamtr. Bununla beraber Banka, altn ve dviz satn alma, ticar senetleri reeskonta kabul etme karl tedavle para karma yetkisiyle donatlmt. Ancak, bu yolla karlacak parann st snrnn, denmi sermayeleri 4 milyon liradan aa olmayan bankalarn temsilcilerinden oluan bir kurulca belirlenecei hkme balanmt. T.C. Merkez Bankas'nn kurulmasndan sonra bilfiil tedavl eden kt para miktarlar aadaki deimeyi gstermitir. 1 5 1931 1932 1933 1934 165.587.000 148.582.000 146.826.000 158.157.000 1935 1936 1937 1938 162.754.000 180.759.000 168.630.000 193.979.000

1937 ylnda T.C. Merkez Bankas ilk kez kendi adna 15.563.000 TL. s tutarnda be liralk kt parlaar karm. Bylece, bir sre iin t r kt para lkede tedavl etmee balamtr : a) 31.XII.1937'deki toplam 203.462 lira olan Osmanl Bankas banknotlar. (1933 yl Haziran aynda Banka ile yaplan imtiyaz szlemesine gre bu banknotlarn toplam hi bir ekilde 279.069 liray aamayacakt.) b) T.C. Merkez Bankas'nn devrald ve Osmanl Devleti zamannda karlan banknotlar. c) T.C. Merkez Bankas'nn kendi imzasyla ve altn, dviz satn alma, reeskont ilemleri yapma karl kard banknotlar. Bu paralarn toplam 1938 yl sonunda 100.098.000 liraya ykselmitir. 1938 ylndaki tedavl hacmi 193.979.000 lira olduuna gre, bu paralarn ksmen Banka'ca devralman eski banknotlarn deitirilmesi suretiyle piyasaya karld sylenebilir.
La Turqui Contemporaine, Ankara 1935, sh. 192-193. Yasann metni iin bk. Dstur, (nc Tertip), cilt: 11/2, Ankara 1930, sh. 1862 vd. " Birinci Dnya Sava srasnda karlan 161,018.663 liralk banknotun 2.270.100 ilralk blm altnla deitirilerek tedavlden ekildii iin bu rakam elde edilmektedir. s T.C. Merkez Bankas: Blten No: 34, Ankara 1940, sh. 15.
13 12

31

T.C. Merkez Bankas kuruluncaya dek tedavle yeni para karma olanana sahip bulunmayan Cumhuriyet hkmeti, Banka'nn kurulmasndan sonra da tedavl hacmini fazla geniletmemee zel bir zen gstermitir. Buna ramen, tedavldeki para miktarnn Merkez Bankas rezervlerine oran % 12-13 dolaylarnda kalm, sz konusu oran ancak 1938'de % 19'a kabilmitir. 1 6 T.C. Merkez Bankas'nn henz kurulmam olmas dolaysyla 1929 Bunalm'nm Trkiye'de etkiler yaratt dnemde geniletici bir para siyaseti izlenememitir. Aslnda, incelenen dnemde eldeki olanaklar ada bir para ve kredi siyaseti uygulamaya elverili bulunmamakla birlikte yurtii iktisad dengeyi korumaa ynelik bir para ve kredi siyaseti zerinde durulduu da kolayca sylenemez. Gerekten de, incelenen dnem boyunca daha ok dviz kurlarnda ve fiyatlar genel dzeyinde istikrar ve d demeler dengesinde denklik salama amalarna ncelik verilmi grnmektedir. Oysa, daha 1932 ylnda "Paraya gre i deil, ie gre para!" slogann ortaya atan ve 160 milyon liralk btenin 500 milyon liraya karlmasn gereini savunan yazarlar vard. 1 7 2. Kredi hacmi : K a m u yetkilileri, 1923-1938 dneminde kredi hacmini dorudan doruya etkileme olanaklarna sahip olamamlardr. Dnem boyunca kredilere uygulanacak faiz oranlarn st snr nce Murabaha Nizamnamesi'ne, daha sonra ve ayrca dn Para Verme leri Kanunun'a dayanlarak dorudan doruya belirlenmi, T.C. Merkez Bankas kurulduktan sonra ise reeskont oranlar Bankaca saptanarak dolayl biimde denetlenmee allmtr. Baka bir deyile incelenen dnemde bankaclk sisteminin kredi hacmini belirleyen iki nemli etken ekonominin gereksinmeleri ile kredinin fiyat olmutur. Her nekadar Mevduat Koruma Kanunu ile ilk Bankalar Kanunu, bankalar iin mevduatn belli bir yzdesini "kasa ihtiyat" olarak bloke etme ykmll getirmise de, bu nlemin bir kredi kontrol arac deil, mevduatn bir eit gvencesi sayld sylenebilir. 1926, 1931, 1932, 1933 yllar bir yana braklrsa Atatrk Dnemi'nde ulusal bankalarca alan kredilerin srekli bir art gsterdii grlmektedir. Eldeki istatistiklerin gvenilirlik derecesi dk olmakla birlikte, ulusal bankalarn Dnem sonundaki kredi hacminin Dnem bandaki hacmin 8 katma ulat hesaplanabilmektedir.
s Z.Y. HERSHLAG: Turkey, The Challenge of Grovvth, Leiden 1968, sh. 85. 17 evket Sreyya (AYDEMR) : Hasreti ve 500.000.000 liralk Trk Btesi, Kadro say: 9 Eyll 1932, sh. 4-10; evket Sreyya (AYDEMR) : Enflsyon Deil Bolluu, Kadro say: 11, kinci Terin 1932, sh. 5-11; Burhan Asaf (BELGE) : Para Tezimiz ve Prof. Wegemann, Kadro say: 14, ubat 1933, sh. 28-38.

32

Dnem boyunca ulusal bankalarn Hazine'ye verdikleri kredilerin oransal nemi giderek artm olmakla birlikte, zel kesime alan krediler toplam iinde en byk yeri tutmutur. Ayn gzlem T.C. Merkez Bankas kredileri iin de yaplabilir. 3. Faiz O r a n l a r : Atatrk Dnemi'nde faiz oranlar Murabaha Nizamnamesi ve dn Para Verme ileri Kanunu'nun koyduu ilkelere gre olumutur. Eldeki snrl bilgilere gre, bankalarca uygulanan "iskonta hadleri"nin ilden ile, bankadan bankaya deitii anlalmaktadr. rnein 1932 yl sonunda en dk iskonto oranlar, % 8 ile % 15 arasnda deimek zere Ankara, stanbul, zmir'de, en yksek iskonto oran ise % 15 ile % 20 arasnda deimek zere Elz'da idi. 1 8 1933 yl sonunda, dn Para Verme lemi Kanunu'nun etkisiyle, azami iskonto orannn btn illerde % 12'ye dt grlmektedir. Bu oran, dnem sonuna dek ayn kalm olmakla birlikte asgari iskonto orannn baz illerde % 6'ya kadar dt anlalmaktadr. Ancak, hemen vurgulamak gerekir ki, uygulamada faiz oranlarnn resm istatistiklerde grlenden ok daha yksek olduu, baz kentlerde % 38'e ulat, rgtlenmemi kredi piyasalarnda faiz orannn % 60 - % 120 arasnda deitii o zamanlar ileri srlmtr. 1 9 Tpk kredi faizleri gibi mevduata verilen faizler de illere ve bankalara gre deiiklikler gstermekteydi. Ancak, mevduata uygulanan faiz oranlar, kredi faiz oranlarna gre ok dkt. Kuruluunu izleyen yllarda T.C. Merkez Bankas, reeskont oran ile altn zerine avans haddini zaman zaman deitirerek bankalarn uyguladklar faiz oranlarn etkilemeye almtr. T.C. Merkez Banaksmca belirlenen oranlar aada gsterilmitir. Iskonto oran
28.1.1932 31.XII.1932 30.111.1933 9.VII.1938
18 19

Altn zerine avans oran

% 6 % 5 %

% 8,0 % 7,0 % 5 % 4.0

3 4 1

4 y % 3.0

Bk. T.C. Merkez Bankas: Blten No: 11, Nisan-Haziran 1934, Ankara 1934, sh. 25. Bk. Halk Bankalar ve Halk Sandklar Kanunu'nun Gerekesi.

33

T.C. Merkez Bankas'nn kredi ilemlerinde uygulad faiz oran ile bankalarda uygulanan faiz oranlar arasnda farkn olduka byk olduu grlmektedir. te yandan, T.C. Merkez Bankas'nn elinde bakaca nemli bir ara bulunmamasna ramen reeskont oranlarn deitirmede hayli ekingen davranm olduu gre arpmaktadr. V. SONU:

1923-1938 yllarn kapsayan Atatrk Dnemi zerinde yaplan inceleme gstermektedir ki, 1. Cumhuriyetin kuruluu srasnda yabanc sermayeli kredi kurumlarnn egemenliinde bulunan Trkiye Bankaclk sistemi giderek ulusallamtr. Dnem sonunda ulusal bankalarmz, Trkiye bankaclk sistemi iinde ok byk bir yere sahip olmutur. 2. Dnem boyunca yalnz yeni ulusal kredi kurumlar meydana getirmekle kalnmam, yepyeni bir bankac kadrosu da bu yllarda yetitirilmitir. 3. Trkiye bankaclnn ulusallamasnda ve gelimesinde Devlet sermayesi ve Devlet eliyle kurulan bankalarn ok nemli etkileri olmutur. 4. Devlet eliyle kurulan bankalar, ideolojik temellerden ok, bankaclk sistemini ulusallatrmada zel sermayenin yetersiz kalmas gereine dayanmaktadr. Hi kukusuz, ekonominin gereksinmelerini daha iyi karlayabilmek, gerek bor alanlar gerekse mevduat sahiplerini koruyabilmek dncesi de bu bankalarn kurulmasnda etkili olmutur. 5. Dnem boyunca etkin bir para ve kredi siyaseti uygulanamamtr. Para ve kredi siyasetinin yetersiz kal, a) Dnem boyunca ekonomimizde parasal mbadelenin gerekli lde yaygmlaamay ve blgeleraras ulam ve iletiimin yeterince geliememesi, b) kredi kurumlarnn gelime derecesinin byle bir siyaseti uygulayabilmek iin henz elverili olmay, c) gereken yasal yetkilerin bulunmay, d) yurtii iktisad dengenin salanmasndan ok dviz kurlarnn istikrarna, yurtii fiyatlar dzeyinin ykselmesine, d demeler dengesindeki aklarn snrlandrlmasna nem verilmi olmas, gsterilebilir. 6. Bankaclk sistemini dzenlemeye ynelik ilk yasalar bu dnemde karlmtr.

34

Atatrk'n Tasarruf Politikas

Prof. Dr. Erdin TOKGZ

GR : Bu alma nedeniyle yaptmz n aratrmada Atatrk'n ekonomik grleri ve dneminde uygulanan iktisat Politikalar inceleyen yeterli dzeyde ve sayda eser olmad izlenimini aldk. Ayrca resmi makamlar, dnemle ilgili milli gelir hesaplarn tamamlayp yaynlama yoluna gitmediler. Bu konuda temel verileri iki ayr zamanda ve farkl bir almayla ortaya koyan Do. Dr. Aysel Yenal ile Prof. Dr. Tuncer Bulutay ve arkadalarna borluyuz. Biz bu konumamzda nce Atatrk'n Kurtulu Sava yllarnda yararland temel i ve d kaynaklar ksaca belirledikten sonra Cumhuriyet dneminde, izlenen tasarruf ve finansman politikalarnn ana ilkelerini vermeye alacaz. Sava yllarnda ordunun ihtiyalarn, bar dneminde de temel yatrmlar karlamak iin olaanst zorluklar alarak kaynak yaratlmtr. Her iki dnemde de z kaynaklara dayal, bir finansman modeli yaratlmaya allmtr. Fakat anlan dnemlerde o gnk koullarda kmsenemiyecek bir d yardm Sovyet Rusya'dan gelmitir. I KURTULU SAVAININ FNANSMANI Atatrk Kurtulu Savan balatmak iin Anadolu'ya getiinde, yoksul bir halk, ilkel bir teknolojiyle ve daha ok kadn nfusun srdrd bir tarm ekonomisi buldu. ehirlerle kasabalar ve kyler arasnda her trl ekonomik balant asgariye inmi durumdayd. Her trl ktlk ve

35

yokluk karsnda Kurtulu Savan balatan Atatrk ve arkadalar yine de mitsizlie dmediler. Kuvayi Milliye dneminin ilk aylarnda, Kurtulu Harekt, Mdafa Hukuk Cemiyetlerinin halktan topladklar ayni ve nakdi yardmlardan g almtr. Zaman iinde hzla byyen "gnll milis tekiltnn iae, ibate ve silahlandrma" giderlerinin karlanmasnn bir esasa balanmas Erzurum ve Sivas Kongrelerinde grlm ve u kararlar yrrle konmutur. 1 1) Kazalarda Maliye Tekilat ve levazm heyetleri kurulacak ve snrlar iersindeki milis kuvvetlerinin masraflar bu kazalarca karlanacaktr. ahslardan alnacak yardm miktarlar mahalle m u h t a r heyeti tarafndan verilecek mali belgelere dayandrlacaktr. Yardm yapmaktan kananlara verilecek cezann tayini milis kumandanlarnn yetkisine braklacaktr. Yz lira nakdi bedel deyenler, ay askerlikten muaf tutulacaktr.

2) 3) 4)

Bu kurallarn yrrle girmesi istanbul Ynetimiyle balarn kopmasn hzlandrd. Anadolunun mlki ve mali ynetim yannda, Ziraat Bankas, Osmanl Bankas ve Duyunu Umumiye idaresinin Anadolu ubeleri Ankara Hkmeti'nin kontrolne geti. Anadolu kyls ve kentlisi birletike, dzenli orduye geildike, sava bydke, Ankara Hkmetinin mali skntlar giderek byk boyutlar kazand. Yaplan aratrmalar sonunda, Kurtulu Savann finansman iin u yola bavuruldu: 2 1) Bir yandan Osmanl Devletinin yrrle koyduu vergi kanunlarnn oranlarn ykseltirken dier yandan yeni vergi yasalar karld. Duyunu Umumiye daresine denmesi gereken borlarn ertelenmesi ve bteye dahil edilmesi, Sovyet Rusya'dan gelen yardmlarn bte ann kapatlmasnda kullanlmas,

2) 3)

V. ELDEM, "Cihan Harbinin ve s. Sav. Ek. Sorunlar" T. ktisat Tarihi Semineri s. 401-402. 2 s. SELEK.

36

1 Teklifi Milliye Mustafa Kemal Paa, ksa grnen yola, emisyona bavurmad ve Bakomutanlk K a n u n u n u n kabul edilmesinden iki gn sonra "Kanun Kuvvetinde Emirler Verme Yetkisini" kullanmaa balad. 7-8 Austos 1921 de karlan on adet Tekalifi Milliye Emirleriyle, Sakarya Meydan Savann finansman salanmtr. Tekalifi Milliye Emirlerinin ilki "Tekalifi Milliye Komisyonlarnn kurulmasn kapsamaktadr. 2 sayl emirle her evin, bir kat amar, bir ift orap, bir ift ark hazrlayarak teslim etmesini istemitir. 3 sayl emir, halkn ve tccarn elinde bulunan giyim ve koum eyalar imaline yarar mallarn % 40'na el konmasn n gryordu. 4 sayl emir, mevcut tahl, kuru sebze, kasaplk hayvan, eker, ya ve benzeri iae mal stoklarnn % 40'n ilgililere teslim etmesini zorunlu klyordu. 5 numaral emir, halkn elindeki her eit tat aracyla, ayda bir defa olmak ve 100 km. yi gememek artiyle orduya ait malzemeyi parasz t a mas isteniyordu. Bu ilk be emir halkn tmne grev ve sorumluluk getirmekteydi.. Daha sonra karlan emirler daha zel durumlarla ilgilidir. 6 sayl emir ile lkeyi terk etmi olanlarn ordu ihtiyacna yarayacak mallarna el konuldu. 7 sayl emir halkn elinde bulunan silah ve cephaneyi yetkili komisyonlara teslim etmesini ngryordu. 8 sayl emir otomobil, kamyon ve telefon ve ilgili malzemelerin % 40'n yine ayn konuda 10 sayl emirle halka braklm olan, tat aralarnn % 20'sine el konuluyordu. 9 sayl emir, sava ara ve gereleri imal ve tamirinde yararlanabilecek esnaf ve zanaatkrlara grev veriyordu. Grlyorki 10 emirden sadece 5 ve 9 sayl olan emirler srekli y kmllk getirmektedir. Dierleri bir defada yerine getirilince ortadan kalkmaktadr. 2 D Yardm Erzurum ve Sivas Kongrelerinde d yardm konusu grlm ve u temel ilke benimsenmitir: 3 Mustaaf Kemal Paa, Amerika'y lkenin d3

A. Mderrisolu, "Kurtulu Savann Mali Kaynaklar", M.B. 1973, s. 528.

37

manlarnn mttefiki sayd iin, bir ksm aydnlarn "Amerikan Mandas" grne ramen, bu lkeden yardm istemeyi uygun grmemitir. Sivas Kongresinden hemen sonra, Atatrk, Halil Paa'y yardm iin Sovyet Rusy^ ya gnderdi. Daha sonra Trkiye Byk Millet Meclisi Hk m e t i n i n Dileri Bakan olarak Bekir Sami Bey, Sovyet Rusya'ya gitti. Uzun ve g koullar altnda sren grmelerden sonra, 22 Eyll 1920'de Sovyetlerden ilk silah yardm Trabzon limanna ulat. Trk-S. Rusya grmeleri 16 Mart 1921 Moskova antlamasiyle tamamland. Siyasal nedenlerle, resmi antlama dnda, Sovyetler 10 milyon altn ruble ile iki tmeni donatacak kadar silah ve cephane vermeyi kabul etti. Moskova Antlamasndan nce Anadolu'ya ulatrlan 100 bin liralk kle altn ve Halil Paa'nm elden getirdii 1 milyon altn ruble ile toplam 11 milyon altn ruble ve 100 bin lirann deerinde kle altndr. 4 II ATATRK DNEMNN TASARRUF VE FNANSMAN POLTKASI Kurtulu Savann Bakomuton Gazi Mustafa Kemal Paa Trkiye Cumhuriyetinin kurulduunu dnyaya ilan ettii zaman, lkenin ne derecede yoksul olduunu btn dnya biliyordu. Gerekten Balkan Sava, I. Dnya Sava ve Kurtulu Savann ard arda gelmesi lkenin btnyle yoksullamasna, geri kalmasna yol amt. Bankaclk, d ticaret, demiryollar ve belediye iletmeleri yabanclarn denetimindeydi. ve d ticaretin aznlklarn ve arkllam Avrupallarn (Lvantenler) elinde bulunduu, Cumhuriyetin ilk yllarn, 30 Ekim 1923 Hkmetinde grev alan, MUSTAFA NECAT yle anlatyor :
"Her yer harapt. Barnacak snak bile yoktu. Evler yklm, yollar geilmez hale gelmiti. Halk en basit vastalardan da mahrumdu. El sanatlarn genellikle temsil eden Gayr- Trk nfus ortada yoktu. Halk her eyi devletten beklemek mecburiyetindeydi. Milli mcadele devrinde tekalifi milliye olarak halktan alnanlar mevcudu tketmiti. Vergiler ok ard ve mkellefin bu vergileri demesi ok zordu. Devletin baka varidat da yoktu. Bir fasit daire iinde olduumuzu grmemek mmkn deildi. Lozan'da elde ettiklerimizi de karmzdakilerin hazmetmeyeceinin idrakinde idik...". 5

Btn bu olumsuz i ve d ekonomik koullar karsnda ne yaplmas gerektiini ATATRK 1 Mart 1923'de B.M.M. a konumasnda yle aklamt:
4

A.g.e., s. 545. 5 F. OKYAR, " Devirde Bir Adam", Terc. Yay. 1980, s. 357.

38

"Devlet bnyesini yaatmak iin d kaynaklara ba vurmakszn memleketin gelir kaynaklarndan yararlanma arelerini salayacak tedbirleri bulmk gerekli ve mmkndr. Azami TUTUMLULUK milli amacmz olmaldr. Bu nedenle mali konuda yolumuz, halk zarara sokacak baskdan ekinmekle beraber mmkn olduu kadar i gelir salama esasna dayanmaktadr."6

Grlyor ki Atatrk lkenin kt kaynaklarn "azami tutumluluk" anlayyla kullanmay ama saymaktadr. Bu yaklamn bir devlet politikas olduunu izmir ktisat Kongresi'nde Atatrk'ten sonra konuan zamann iktisat Vekili Mahmut Esat Bozkurt'un szlerinden anlyoruz. BRNC SANAY PLANININ FNANSMANI Atatrk'n lmnden tan bir yl nce Babakan Celal Bayar kurduu Hkmetin programn Meclise sunarken 1934 ylnda yrrle konan Sanayi Plannda ngrlen tesislerin (20 fabrika) iki tanesi hari dierlerinin sresinden nce tamamlandn haber vermekte ve yatrmlarn ekonomik deerini yle zetlemektedir. Net retim deeri Brt imalat deeri Kullandklar ham madde deeri Ayrlm sermaye tutar 129 000 000 TL. 150 000 000 TL. 21 000 000 TL. 60 000 000 TL.

Vedat Eldem'in almalarna dayanarak yaplan hesaplamalara gre 1935-39 dneminde yllk ortalama yatrm 132 milyon T.L. civarnda gereklemitir. Bu miktar o dnemin ortalama milli gelirinin % 9'unu temsil etmektedir. Bu seviye 1927-29 dnemi ortalamasna gre iki kat artm olmaktadr. ORTALAMA YILLIK YATIRIMLARIN DAILIMI (1933-1940, Cari Fiyatlarla Milyon T.L.)
I. II. T m K a m u Sektr Sanayi Sektr Devlet kesimi zel k e s i m III. IV. V. Tarm Sektr Konut Sektr Dier Yatrmlar (Sanayi madencilik hari) 7,7 19,3 13 30 15 TOPLAM 132 47 27

(Ticaret+Hizmet)

AFET NAN, "Devletilik lkesi ve T.C. Birinci Sanayi Plan 1933", s. 88.

39

Bu dnemde toplam yatrmlar iinde k a m u n u n pay % 50'den aa dmemitir. Sabit fiyatlarla milli gelir bu dnemde % 5-6 civarnda bymtr. Oysa bu oran 1929-35 dneminde % 2,5 civarndayd. 7 Osmanllarn hesapsz borlanmalarnn kt sonularn gz nnde t u t a n Cumhuriyetin kurucusu, d kaynak aramakszn k a m u harcamalarn "enflasyona gitmeden, vergi gelirlerini arttrarak, halktan uzun vadeli bor alarak ve zellikle bte kalemlerinde azami tasarruf salayarak gerekletirmiti. Anlan Kongreye bakanlk eden Manisa Sanayi temsilcisi Kazm Karabekir Paa, "Kendi milletimizin kendi y u r d u m u z u n ekonomik hayat iin" meseleye nem verilmesini istemektedir: 8 Birincisi insanlarmz, hayvanlarmz, rnlerimizi iyi korumalyz... kinci nemli esas; retimimizi arttrmak, demiryollarmz, vapurlarmz zellikle yollarmz yaparak, rnlerimizi darya satp memlekete para ekmektir... nc mesele ok nemlidir... Bu sayn baclarmza, hanmlarmza dmektedir. Tketimi azaltarak t u t u m l u olmaktr". 1 Tutumlu Bir Kamu Ynetimi A t a t r k Trk Ordusunun banda yoksul Anadolu insann katksyla K u r t u l u Savan zafere ulatrd gibi, devletin genel ynetimini de baaryla y r t m t . Bu gerein nda sava sonras bar dneminde de titiz bir bte politikas yoluyla devletin gelir ve giderleri denk tutulm a y a allmtr. A t a t r k Cumhuriyet dneminin ilk btesinin y r r le girdii gn, Mecliste yapt konumada nasl bir bte politikas izlediklerini yle aklyordu. 9 "Gerek bir bte yaparak vergilerin dzeltilmesi ve her trl bouna harcamaya daima ve dikkatle kar koyma kararndayz". Uygulamaya baktmzda on be yllk bir dnemde 1925 ve 1931 yllar dnda kalan mali yllarn bteleri fazlalkla veya denk olarak kesinlemitir. nk devlet dengeli bir gelir ve gider politikas izliyordu. Bir taraftan vergi sistemi slah edilerek vergi gelirleri artrlrken, dier taraftan israftan uzak t u t u m l u bir harcama politikasyle btelerin ak vermesi nleniyordu. 1925 ylnda k a m u n u n vergi gelirleri 22 vergi ve benzeri gelire dayanyordu. Vergi gelirlerinin yaklak yarsn u drt vergi salyordu.
7 Osman OKYAR, "Trkiye'nin Sanayileme Politikalar (1923-73)" DI POLTKA Dergisi, Aralk 1973, s. 28-29. 8 AFETNAN, a.g.e. s. 57-58.
9

a.g.e., s. 97.

40

 Gmrk rsmu Tekel gelirleri Aar Nizamnamesi Hayvanlar vergisi

42 8332 000 TL. 11 384 000 TL. 11 263 000 6 451 000 TL.

Devlet gelirleri iinde en ok nemli bir yeri olduu halde ok adaletsiz bir vergi olduuna karar veren hkmet AAR' kaldrmak cesaretini gsterdi (ubat 1925). Bu nedenle vergi sisteminde yeni dzenlemeler yapmak kanlmaz olmutu. 1931 ylna gelindiinde vergi eitlerinin says 25'e ykselmiti. Toplam vergi gelirlerinin yarsndan fazlasn u drt vergi salamaktayd. Gmrk rsumu Tekel gelirleri Hayvanlar vergisi Marif hissesi 43 816 000 33 885 000 13 173 000 12 896 000 TL. TL. TL. TL.

Grlyorki Aar'n yerini daha yaygn hale getirilen "Hayvanlar Vergisi" almtr. Kamu kaynaklarnn plan ve programlarna gre harcanma dnemiyle birlikte "ne bulursa ondan gelir salama" anlay terk edilerek vergi sisteminin modernletirilmesine allmt. Ancak dnemin sonunda balayan II. Dnya Sava bu almalarn devamna izin vermemitir. Atatrk her yl Hkmettin ve Milletvekillerinden denk bir bte yaplmasn ve tutumlu davranlmasn tekrar tekrar istemek gereini duymutur. Her alanda snrl kaynaklarla ok iler yaplabileceini biliyordu ve buna yakn evresine anlatmaya byk nem vermitir. 2 Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti Byk Dnya Buhran nedeniyle 1929 ylnn sonunda Trk lirasnn i ve d deerinin hzla dmesi karsnda Hkmetin ald ksa vadeli nlemleri aklayan Babakan smet nn; ".. millet kendi istihsalinden fazla sarfetmeyerek kanaatkr bir hayata girmek mecburiyetindedir.." demiti. 1 0 (Tekeli-lkin.. s. 94). Babakan'm halk savurganlktan uzak, tutumlu olmaya ve yerli mal kullanmaya armas lke dzeyinde byk ilgi uyandrd. Bizzat Atatrk yollad telgrafla Babakan kutlad. Hkmet ortaya kan olumlu koullar dikkate alarak bir "Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti" kurulmasn kararlatrd. Cemiyetin bakanlna
10 1. Tekeli ve S. lkin, "1929 Dnya Buhrannda Trkiye'nin ktisadi Politika Araylar", O.D.T.. 1977, s. 92.

41

B.M.M. Bakam Kzm zalp getirilirken, btn milletvekilleri de tabi ye sayld. Cemiyet ksa srede yurt dzeyinde rgtlendi. Cemiyetin ana amalar yleydi : Halk israfla mcadeleye, hesapl, tutumlu yaamaya ve tasarrufa altrmak, Yerli mallar tantmak, sevdirmek ve kullandrmak. Yerli mallarn miktarn ykseltmeye, metanet ve zerafet itibariyle hariteki mmasili mallar derecesine getirmee ve fiyatlarn ucuzlatmaya almak, Yerli mallarn srmn arttrmak". 1 1 Bu amalara uygun olarak her yln 12-18 Aralk tarihleri arasnda "Tasarruf ve Yerli Mallar Haftas" dzenlenerek, bu hafta boyunca okullarda, camilerde, askeri birliklerde ve radyoda tasarrufun ve yerli mal kullanmann nemi anlatlyordu. Her konuda olduu gibi Atatrk yerli mallardan yaptrd giyisilerle bu konuda da halka rnek olmaya alt. Btn bu faaliyetlerle Trk halknn tketim alkanlklarn deitirip, altklar yabanc mal yerine yerli mal kullanmalarn salama amalanmtr. Dnyann iine girdii byk kriz nedeniyle ihracat gelirleri hzla dtnden, d ticaret a byyordu. Bu durumda da borlanmamak iin ithalatn ayn hzla ksalmasna karar verildi. Bylece ithal mallaryla karlanan ihtiyalarn yerli mallarla giderilmesiyle yerli retimin dolaysiyle istihdamn artmas m m k n olacakt: Yaplan bu tahminler 1930 ylnn ikinci yarsndan itibaren olumlu sonular vermeye balad. lk "Tasarruf ve Yerli Mallar Haftasn" 12 Aralk 1930'da aarken Babakan, izlenen yeni politikayla, dnyada yaygnlaan yoksulluu hatrlatarak, nce Trk halknn alktan kurtulmasn salamaya altklarn belirttikten sonra yle devam etmiti : "Sermaye iin hariten gelecek muvakkat ikrazlarn kymeti sz gtrmez. Fakat asl milli sermaye milletin kendi tasarrufu ve biriktirmesi ile temin olunmaldr. Her ailenin suhuletle biriktirebilecei mtevazi paralarla en devaml ve esasl milli sermayeler birikebilir." 1 2 Tasarruf ve Yerli Mallar Haftas'nm ikincisi kutlandktan sonra Kadro Dergisinde kan bir yorumda haftay ktisad stiklli korumak yo" A. Sreyya LOGLU, "T. Ekonomi Kurumunun Kuruluu", T. Ek. Kur. Yayn, 1974, s. 11-12. i 2 A. Sreyya lolu, a.g.e., s. 50.

42

lunda balatlm "Milli ktisat Seferberlii" olarak nitelenmektedir. Ayrca "Hafta zarfnda milli bankalarmzdaki tasarruf hesab adedinin ve mevduatn arttn da" bu tesbit ettiklerinde ifade edilmektedir. Yakup Kadri Kadro Dergisinde yazd "Milli Tasarruf ve Halk Edebiyat" balkl (ubat 1923) yazsiyle lkenin her kesinde halkn harekete nasl katldn yle anlatmaktadr. 1 3 '"Milli tasarruf hareketi halkn yreinde akisler uyandrmaa balad. Anadolu'nun urasndan burasndan sadelikleri ve tabiilikleri insann gzlerini yaartan destanlar, trkler ve komalar geliyor". Y. Kadri yazsnn sonunda, stanbul'un gsteri merakls okumularn bir halk ozann msralaryla yle eletiriyordu. Bir kadn mantosu binlerce lira, Elbette dayanmaz buna hi, para, Hangi servetine behey budala, Bir gn olacaksn sersem perian. Sivri iskarpin, ipekli orap Her gece iersin ampanya arap,

Yakup KADR, Milli Tasarruf ve Halk Edebiyat", Kadro, ubat 1930, s. 26.

43

Atatrk Dneminin (1923-1938) D Ekonomik likiler Politikas

Do. Dr. Nahit TRE

lkemizde 1923-38 yllarn kapsayan Atatrk dneminde izlenen d ekonomik ilikiler politikasn, 1923-28 ve 1929-38 yllar arasnda kalan iki ayr zaman kesitinde ele alp inceleyebiliriz. Hemen belirtelim ki, b ayrm izlenen politikann ilkelerinden ok aralarna gre yaplabilecek olan bir ayrmdr nk izlenen politikann Atatrk tarafndan devletin kurulu yllarnda saptanan ana ilkeleri dnem boyunca hemen hemen hi deimedii halde, aralarnda 1929 ylndan itibaren nemli art ve eitlenmeler olmutur. I Yeni Trk devletinin nasl bir d ekonomik ilikiler politikas izleyecei konusunda Atatrk'n daha Cumhuriyetin kuruluundan bir yl nce, 1 Mart 1922'de T.B.M.M.'nin nc toplanma yln aarken nemli aklamalarda bulunduunu gryoruz. Byk ndere gre : "... Tanzimatn at serbest ticaret devri Avrupa rekabetine kar kendisini mdafaa edemeyen iktisadiyatmz bir de iktisadi kapitlsyon zincirleriyle balad. Tekilt ve ferd" kymet nokta-i nazarlarndan iktisat sahasnda bizden ok kuvvetli olanlar, memleketimizde, bir de fazla olarak, imtiyazl mevkide bulunuyorlard. Temett vergisi vermiyorlard. Gmrklerimizi ellerinde tutuyorlard. stedikleri zaman istedikleri eyay, istedikleri erait tahtnda memleketimize sokuyorlard. Btn uabat- iktisadiyemize bu sayede hakim-i mutlak olmulard...". 1
1

Atatrk'n Sylev ve Demeleri I, Ankara, Trk nkilp Tarihi Enstits, 1961, s. 226.

45

Bu tarihsel gzlemlerden yola kan Atatrk, yine ayn konumasnda kurulmakta olan devletin d ekonomik ilikiler politikasna egemen olacak ana ilkeyi de u szlerle ortaya koymutur : ".. Bugnk mcahedatmzn gayesi istikll-i tamdr. stiklliyetin tamamiyeti ise ancak istikll-i mal ile mmkndr. Bir devletin maliyesi istikllden m a h r u m olunca, o devletin btn uabat- hayatiyesinde istikll mefltur. nk her uzv-u devlet ancak kuvve-i maliye ile yaar. stikll-i malnin mahfuziyeti iin art- evvel, btenin bnye-i iktisadiye ile mtenasip ve mtevazin olmasdr. Binaenaleyh; bnye-i devleti yaatmak iin harice mracaat etmeksizin memleketin menabi-i varidatiyle temin-i idare are ve tedbirlerini bulmak lzm ve mmkndr." 2 Atatrk'n bu szlerinden, onun Trkiye iin otarik bir ekonomik yap arzulad sonucunu karmak m m k n deildir. nk o, uluslararas ekonomik ilikilerin ve zellikle yabanc sermayenin yurt kalknmasndaki nemini ok iyi bildiini yine ayn konumasnn bir baka blmnde yer alan u cmlelerle belirtiyor : "... naat ve tesisatn ve iletilmesi bugnk seai maliyemizle gayr mtenasip cesim sermayelere mtevakkf olan umur-u nafiada, ecnebi sermayesinden ve icabna gre ecnebi mtehassslarndan zami derecede istifade etmek memleketimizin menfaat ve mmuriyetini ve milletimizin saadet ve refahn az zamanda temin nokta-i nazarndan zaruridir..." 3 Atatrk yeni devletin hzl ekonomik kalknmay gerekletirmek iin dardan bor almasna kar deildir. Aksine, d borlanmann zorunlu olacana inanmaktadr. Bununla birlikte, dardan alnacak borlarn nasl kullanlmas gerektii konusunda, kalknma iktisatlarnn ok uzun yllar sonra kuramsallatrd grlere daha 1922 ylnda sahip olduunu u szleriyle aklyor : "... Mazinin ve dmanlarn memleket ve milletimizi btn dnya-v medeniyetle birlikte terakkiye yrmekten menetmi olan zencirleri, bugn bizi, az zamanda fevkalde teebbsat ve icraatta bulunmaya icbar ediyor. Ancak bu mecburiyetin tatmini ve zayiatn telfisi bugnk kudret-i maliyemizin fevkindedir. Bundan dolay hkmetimizin her medeni devlet gibi haric istikrazlar akdetmesine lzum vardr. u kadar ki, istikraz olunan ecnebi paralarn, imdiye kadar Babli'nin yapt tarzda, demiye mecbur deilmiiz gibi, maksatsz israf ve istihlk ile br dyunumuzu artrarak istikll-i mlimizi mruzu tehlike etmeye katiyen Ruarrz. Biz memlekette, mmuriyeti, istihsli ve refah- halk temin
2 Ayn yerde, s. 228-29. 3 Ayn yerde, s. 227.

46

edecek, menabi-i varidatmz inkiaf ettirecek msmir istikrazara taraftarz..." 4 Bylece Atatrk, kurduu devletin d ekonomik ilikiler politikasnn, bir yandan tam bamszln temeli sayd ekonomik bamszlk, te yandan bu ilikilerden lkenin kalknmas yolunda "akllca" ve Osmanl modelinden alman dersler dorultusunda yararlanma ilkelerine gre biimleneceini 1922 ylnda ak-seik olarak ortaya koymutur. Atatrk bu grlerini bir yl sonra 17 ubat - 4 Mart 1923 tarihleri arasnda toplanan zmir ktisat Kongresi'ni aarken yapt konumada tekrarlamtr. Konumasnda, Osmanl Devletinin ekonomik alanda nasl yabanc devletlerin esir ve oyunca haline gelerek, o yoldan siyasal bamszln da yitirdii zerinde uzun uzun duran byk nder : "... Bir devlet ki tebaasna koyduu vergiyi ecnebilere koyamaz; bir devlet ki gmrkleri iin rsum muamelesi ve saire tanzimi hakkndan menedilir, bir devlet ki ecnebiler zerinde hak-k- kazasn tatbikten mahrumdur. O devlete mstakil denilemez... Osmanl lkesi ecnebilerin mstemlekesinden baka birey deildi..." 5 szleriyle ve "istikll-i tam iin u dstur v a r : Hkimiyet-i milliye, hakimiyet-i iktisadiye ile tarsin edilmelidir" 6 direktifiyle gen Trk devletinin izleyecei d ekonomik ilikiler politikasnn ana ilkesini bir kez daha vurgulamtr. Yine ayn konumasnda : "... iktisadiyat sahasnda dnr ve konuurken zannolunmasm ki ecnebi sermayesine hasmz; hayr bizim memleketimiz vsidir. ok sy ve sermayeye ihtiyacmz var. Kanunlarmza riayet artyla ecnebi sermayelerine lzm gelen teminat vermee her zaman hazrz. Ecnebi sermayesi bizim syimize inzimam etsin ve bizim ile onlar iin faydal neticeler versin. Mazide, Tanzimat devrinden sonra ecnebi sermayesi mstesna bir mevkie malikti, Devlet ve hkmet ecnebi sermayesinin jandarmalndan baka birey yapmamtr. Her yeni millet gibi Trkiye buna muvafakat edemez. Burasn esir lkesi yaptrmayz" 7 diyen Atatrk, ekonomik bamszlktan asla tviz vermeden uluslararas ekonomik ilikilerden ve zellikle yabanc sermayeden lke kalknmasnda yararlanmak gerektiini bir kez daha ortaya koyuyordu. Atatrk'n bu konudaki hi kukusuz gnmzde de geerli aklc* Ayn yerde, s. 229. 5 A. Gndz kn, Trkiye ktisat Kongresi 1623 - zmir, Ankara, Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1968, s. 248. 6 Ayn yerde, s. 251. 7 Ayn yerde, s. 252-53.

47

ln, ayn kongrede kendisinden sonra sz alan ktisat Vekili M a h m u t Esat Bey u szlerle srdrmtr : "...ktisat siyasetimizde ve mesel gmrklerde mutlaka himayeci olamayz. Memleketimizin ihtiyac olan eylere kar bir kapya benzeyen gmrklerimizin iki kanadn da aar ve hereyin ithaline msaade edebiliriz. Bunlar o gibi eylerdir ki, memleketin istihslini tezyid ve tanzim iin ithallerine zaruret-i kat'iye vardr ve memleketin iktisat menfaati bundadr. Baz ithalta kar gmrklerimizin yalnz bir kanadn aarz ve mutasavvf bir resim alarak memlekete girmesine msaade ederiz. nk memleketin ihtiyac bunda mutavassttr. Baz ithalta kar gmrk kaplarmz tamamen seddeder, arkasna bir de ordumuzu koyar ve memlekete o gibi eyadan hi bir ey koymayz. nk bunun memlekete girmesi iktisadiyatmz iin bir zarar, bir tehlike tekil eder ... Biz Trkiye'yi, iktisadiyatn bir esirler lkesi halinde ecnebi sermayesinin eline terk ve tevdi edemeyiz. Fakat memleketimizde meru bir surette kazanmak ve yaamak isteyen yabanc sermayesine kanun ve nizamlarmza tbi olmak zere Trkiyelilerden fazla bir imtiyaz, bir hile ardnda komamak artyle memleketimizde her trl teshilt, hatt dier milletlerin gsterdii teshilttan fazla kolaylklar irae etmee her zaman hazrz. Yalnz yabanclarn bizi asr ve meden bir millet olarak tanmalar ve ona gre bize kar vaz- hakiklerini almalar lzmdr..." 8 Atatrk'n ve onun iktisat vekilinin lkenin eitli ekonomik sorunlarn dile getirmek, zme kavuturulmalar iin neler yaplmas gerektiini belirtmek zere toplanan zmir ktisat Kongresi'nin alnda belirttikleri bu grler, kukusuz kongre kararlar zerinde de etkili olmutur. Nitekim kongrede kabul edilen "Misak- ktisad"nin 9. maddesi, "Trk, dinine, milliyetine, toprana, hayatna ve messesatma dman olmayan milletlere daima dosttur; ecnebi sermayesine aleyhtar deildir. Ancak kendi yurdunda kendi lisanna ve kanununa uymayan mesesselerle mnasebette bulunmaz..." hkmn tayordu. Fazla ayrntya girmeden kongreye katlan ifti, tccar, sanayici ve ii gruplarnn kabul ettikleri "iktisad esaslar" ierisinde d ekonomik ilikilerimize degin olan bazlarn da yle zetleyebiliriz : 1 Q Ttn ziraat ve ticareti serbest olup ihra edilecek ttnlerin ilenmi olmas ve t t n rtismunun mstehliklerden mnasip surette istifas.
8 Ayn yerde, s. 263-64. 9 Ayn yerde, s. 388-89. 10 Ayn yerde, s. 389-434.

48

 Kambiyo merkezleri ve bilhassa nakit ve tahvilat borsalarnn milllemesi. Ecnebi kambiyosunun ani terfi ve tenzilinden mtevelli aks-l amellerden piyasay vikaye edecek tedabir ittihaz. Kambiyo muameltn murakabe eylemek zere selhiyettar erbab- ihtisastan mrekkep bir kambiyo komisyonunun serian tekili. Gmrklerde usul- himayenin tesisi. Kendi limanlarmzda kendi bayramzdan maadasnn ticaret yapamamas. Yaplacak merakb- bahriye mevadd- ibtdaiyesinin ve motorlarnn rsmdan muafiyeti. Dahili ve mill sanayi'in inkiaf, yerli mamult ve mevadd- iptidaiyyenin ve deniz mahsultnn revacn temin edecek ekilde himeyekr bir gmrk sistemi takibi ve gmrk mesailinde mdahalt- ecnebiyenin adem-i kabul ve mesel : A Baz mahallerde sanayi, ziraat ve ticaretin muhta olduu mevadd- iptidaiyenin mmasili mevcut olmad takdirde gmrk resminden istisnas. B Ham mevad olarak fazla resme tbi olduu halde memlekette ihzar edilerek ihra olunmak istenen baz mamultn hin-i ihracnda mevadd- iptidaiyesinin verdii fazla resmin iadesi. Memlekette sanayie elzem olan baz mevadd- iptidaiyenin men-i ihrac. Memalik-i ecnebiyede Ticaret ehbenderlii uslnn tevsian tatbiki ve ehbenderlerin erbab- iktidar ve ihtisastan tayini ve muntazaman malmat vermee mecburiyetleri. Mnasip olan byk haric ticaret merkezlerinde Trk Ticaret Odalar tesis ve kad. Ticaret-i hariciyeyi teshil iin memleketimizin muayyen mahallerinde ticaret-i hariciye, mahsult ve mevadd- iptidaiye sergileri tesisi. Lks otomobillerin kemkn gmre tbi tutulmasyla beraber otobs ve yk kamyonlarnn gmrk resminin tahfifi. Memleketimizde ihtiyalarmza kfi bir derecede iml olunan emtiann hariten ithaline ar gmrkler vaz' suretiyle mmanaat olunmas.

49

 Memleketimizde mevcut ve ihtiyacata kfi olan mevadd- iptidaiyenin ar gmrk resimleri vaz- ile hariten ithalinin men'i ve bilkis memleketimizde mevcut olmayp sanayiimize lzm olan mevadd- iptidaiyenin gmrk resminden muaf olarak ithalinin temini. Bil'umum sanayi iin lzm olan makine aksamnn gmrkten muafiyeti. H a m eya ve memleketimizde mebzulen yetien ve birinci derecede ihracat mevadd- meyanmda bulunan ttn, pamuk, palamut, zm, incir ve ikinci derecedeki yn, tiftik, deri gibi mevaddm ilenmedike ihracnn kat'iyyen men'i. hrac halinde de ar ihracat resmine tbi tutulmas. D ticarete, gmrklere ve kambiyo rejimine ilikin bu neriler yannda, Trkiye ktisat Kongresi hkmete yabanc sermaye konusunda 10 maddelik ayr bir esaslar demeti de sunmutur. Bu esaslarn birincisi kongrenin yabanc sermaye konusundaki genel yaklamn ortaya koymaktadr. Bununla hkmetten "ecnebi sermayesinden mstani kalamayacamz aikr ise de, bu sermayenin memleket iin muzr olmayacak ekillerde girmesinin temini" isteniyordu. Daha sonra yine hkmetin yabanc sermayenin hi giremeyecei alanlar belirlemesi nerilmi; bir irketin Trk saylmas iin gerekli koullar saylm ve belirli baz alanlara yabanc sermayenin hangi oranlarda girebilecei saptanmtr. 1 1 Bylece, Trkiye ktisat Kongresine katlan 1135 temsilcinin Trkiye'nin d ekonomik ilikileri konusunda Atatrk'n temel dncesini paylatklar ve gen Trk devletinin mdahaleci ve korumac bir politika izlemesini istedikleri anlalmaktadr. Tm bunlara karn, hkmetin 1929 ylma gelene dein etkili bir korumac d ticaret politikas izleyemediini gryoruz. Bunun da nedeni, gen Trk devletinin Osmanl gmrk tarifelerinden ancak Lozan Bar Anlamasnn imzalanmasndan 5 yl sonra kurtulabilmi olmasdr. Osmanl mparatorluunun 1916 ylnda yrrle koyduu arlk esasna dayal spesifik tarife balangta % 18'lik advolerem vergiye e bir koruma salamt. Ne var ki, fiyatlarn srekli olarak artmas, arlk zerinden alman bu verginin koruyucu niteliini drmtr. Birinci Dnya Sava sonunda bu oran yaklak olarak % 6'ya kadar dm durumdayd. Milli hkmet ortaya kan bu kayb giderebilmek iin 1916
11

Ayn yerde, s. 435-37.

50

tarifesindeki ilk esaslar 5 ve 12 gibi emsallere arparak, yeniden tarifenin koruyucu gcn ve bu arada gelirlerini artrma yolunu tutmutur. Bu son ekliyle tarifenin salad gelir % 12-14'lk bir ad valorem tarifeye e dzeye getirilmiti. Lozan'da Trkiye bu tarifeden kurtulamad ve imzalad ek ticaret anlamasyla 24.8.1928 tarihine kadar Britanya, Fransa, italya, Japonya, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya'ya 1916 tarihli spesifik Osmanl tarifesinin emsallerle arplm eklini uygulamay kabul zorunda kald. Bu anlama, Trkiye'nin ayn sre iinde bir gmrk vergisi niteliinde olan oktruva vergisi ile istihlk vergisini ithal mallaryla yerli mallara farkl oranlarda uygulamas yolunu da kapatyordu. 1 2 Gen Trkiye Cumhuriyeti bu kt Osmanl mirasndan ancak 1929 ylnda kurtulabilmi ve o yl T.B.M.D.'nin kabul ettii G m r k Tarife Kanunu ile kendi m u h t a r tarifesine ve dolaysyla korumac bir d ticaret politikas izleme olanana kavumutur. Trkiye'nin bylece "zoraki" liberal bir d ticaret politikas izlemek zorunda kald 1923-29 yllar arasnda d ticaretimizdeki gelimelere ksa bir gz atacak olursak : Bu dnemde, bir yandan Birinci Dnya Sava sonrasnn ilk bunalmn atlatan dnya ekonomisinin hzla gelimesi, te yandan Kurtulu Savandan kan Trkiye'nin ekonomik canlanma dneminde bulunmas edeniyle 1925 ylma kadar hem ihracatmz, hem de ithaltmz srekli artmtr. Ne var ki, 1926 ylndan balayarak, dnyadaki ekonomik bunalma paralel olarak Trkiye'nin toplam d ticaret hacminde de b i r daralmann ortaya ktn yine d ticaret istatistiklerinden anlyoruz. Yine dnemin bir zellii, d ticaret dengemizin srekli ve her yl 50 milyon TL. dolaynda ak vermi olmasdr. Bu durumun iki nemli nedeni vardr. Birincisi, uzun sren savalarn lke retim gcn ok zayflatmas sonucu, pek ok maln yurtdndan ithal yoluyla salanabilmesi, ikincisi de yukarda deindiimiz Osmanl gmrk tarifesinin yabanc mallarn ulusal piyasada yerli mallarmzla rekabet gcn artrm olmasdr. Bununla birlikte, bu dnemin d ticaret aklar sava ncesi yllara gre olduka dk dzeylerde kalmtr. Ayrca, genel olarak d ticaretimiz deer itibariyle dnya ticaretinden daha hzl artmtr. 1 3 1923-29 dneminde d ticaretimizin yaps da bugnknden olduka farkldr. Tketim mallar, ithalt iinde nemli bir yer tutarken (% 50
12

lhan Tekeli - Selim ilkin, 1929 Dnya Buhrannda Trkiye'nin ktisadi Politika Araylar, Ankara, Orta Dou Teknik niversitesi, 1977, s. 67-69. 13 T.C. Ticaret Bakanl ve 50. Yl, Ankara, T.C. Ticaret Bakanl 50. Yl Yaynlar No. 1, 1973, S. 49-50.

51

dolaynda) yatrm mallar ithalt toplam ithaltn drtte biri dolaynda kalmtr. hracat iinde en nemli yeri ise % 86.3 oran ile tarmsal mallar almaktadr. Sanayi mallarnn toplam ihracat iindeki pay ancak % 8.6 kadardr. 1 1 D ticaretimizin lkelere gre dalmna gelince, bu dnemde Trkiye'nin en byk ticaret ortaklar talya ve ngiltere'dir. Dnem sonuna doru Almanya'nn srama yaparak ithaltmzda birincilie, ihracatmzda ise talya'dan sonra ikincilie ykseldii grlyor. Bugn AET'yi oluturan 10 lkeden 7'sinin (rlanda, Danimarka, Lksemburg dnda) 1923 ylnda ithaltmz iindeki toplam paylar % 60,81'i, ihracatmz iindeki paylar ise % 71,88'i bulmaktayd. 1929 ylnda bu paylar srasyla % 58,38 ve % 68,59'a dmtr. 1 5 Bu dnemde paramzn d deerinde greli bir istikrar gze arpmaktadr. Bununla birlikte, TL.'nin sterlin, dolar ve teki byk paralar karsnda yava da olsa deer kaybna urad dikkati ekmektedir. Sz gelii, 1923 ylnda 763 kuru olan bir ngiliz sterlini 1928'de 956 kurua ykselmi ve TL. bu para karsnda 5 ylda % 25 orannda deer kaybna uramtr. Yine 1923 ylnda 168 kuru olan bir A.B.D. dolar 1928'de 195 kurua kmtr. TL'nin bu para karsndaki deer kayb da % 16 dolayndadr. Paramzn d deerinde ortaya kan bu anma hereyden nce yukarda deindiimiz d ticaret aklarna balanabilir. Bunun yannda, Almanya ve Avusturya'nn ellerindeki 5 milyon Trk altn liras tutarndaki Osmanl altnn Lozan Anlamas uyarnca Fransa ve ngiltere'ye vermeleri lkemize d rezerv kaybettirmi ve dolaysyla bunun da paramzn d deeri zerine olumsuz etkisi olmutur. 1 6 1929 ylnda TL.'nin d deerinde daha hzl ve ani dler oldu. Yl sonuna doru bir sterlin 1081 kurua kadar ykseldi. Geri bu parann yllk ortalama deeri 1008 kuruta kalmtr; ne var ki, olay basn yoluyla Trk kamuoyunda derin yanklar uyandrmtr. Baz yazarlarn dnya ekonomik bunalmnn Trk ekonomisine ilk yansmas olarak grdkleri bu olgunun 1 7 aslnda salt ulusal nedenleri de vard. Bir kez, yukarda da deindiimiz gibi, Trkiye kendisini 5 yl daha spesifik Osmanl gmrk tarifesini uygulamak zorunda brakan Lozan ek ticaret protokol yerine o yl ulusal gmrk tarifelerini yrrle koyabilecektir. Bunu
M Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ekonomisi 1923-1978, (Haz. Memduh Yaa), stanbul, Akbank Kltr Yayn, 1980, s. 338. 15 Bilge Aloba Koksal - A. Rsih lkin, Trkiye'de ktisad Politikann Geliimi (1923-1973), stanbul, Yap ve Kredi Bankas A.., 1973, s. 29-32. 16 Z.Y. Hershlag, Turkey: An Economy in Transition, The Hague, Institute of Social Studies, 1958, s. 48. T Tekeli-lkin, s. 78.

52

bilen ithaltlar geni lde ithalta bavurdular. 155 milyon liralk ihracata karlk 256 milyon liralk ithalt yaplnca, 1929 ylnda d ticaret a 101 milyon liraya kt. Bunun yannda, aada deineceimiz gibi, Osmanl d borlarnn ilk taksidinin denmesinin de ayn yla rastlamas, demeler dengesi zerindeki basky artrmt. Bir yl sonra 1 Kasm 1930 tarihinde Atatrk'n T.B.M.M."ni aarken "geen sene zarfnda mcadeleye mecbur olduumuz bir byk hdise de milli para buhrandr" 1 3 szleriyle zerinde durduu bu sorun karsnda hkmet bir dizi nlem almtr. Bunlara aada deineceiz. Burada, Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyeti'nin (bugnk Trkiye Ekonomi Kurumu'nun) kuruluunun ca bu nlemler arasnda yer aldn belirtmekle yetinelim. 1923-29 dneminde Trkiye'nin d ekonomik ilikiler gndeminde Osmanl d borlarnn denmesinin de nemli bir yer kapladna deinmek gerekir. Lozan Bar Anlamasnn 46. maddesinde Osmanl borlarnn, imparatorluktan ayrlan devletlerce stlenilmesi ilkesi kabul ediliyordu. Konunun ayrntlarnn saptanmas ise daha sonra yaplacak komisyon almalarna braklmt. 1925'te bu konuda yaplan ilk anlamaya gre, Trk devleti, 1912 ncesindeki Osmanl borlarnn % 62,54'n daha sonra alman borlarn ise % 73,59'unu demeyi kabul ediyordu. Milletler Cemiyetinin araclyla 13 Haziran 1928'de Paris'te yaplan bir baka anlamaya gre Trkiye, 82.456.337 liras ana para olmak zere toplam 107.528.461 altn lira tutarnda Osmanl borcu devralmtr. Yine anlamaya gre, 1929'da balayan ilk 7 ylda her yl 2 milyon, 1936-42 dneminde 2.880 000, 1943-47 arasnda 2.780.000, 1948-52 dneminde 3.180.000, 1952'den sonra da 3.400.000 altn lira yllk bor taksidi deyecektik. 1929 ylnda o yl ihracat gelirinin % 10'una, devlet btesinin de % 8'ine eit olan ilk taksit dendi. 1930 ylnda ise trl glkler nedeniyle o yl taksidinin ancak yars denebilmitir. 1 9 almamzn banda deindiimiz gibi, gen Trk devleti yabanc sermayeye kar deildi. Buna karn, ele aldmz bu ilk dnemde yabanc sermayenin tevik edildiine dair elimizde bir belirti de yoktur. Belki Trk lirasnn konvertibl olmas ve lkede kambiyo denetiminin bulunmamas yabanc sermaye iin zendirici unsurlar saylabilirdi. Ne v a r ki, yabanc sermaye, bir yandan Trkiye'deki gven ve istikrar koullarn yeterli grmediinden, te yandan nfus younluunun az olmas, ekonomik faaliyetler dzeyinin dkl ve pazar darl nedenleriyle Trkiye'ye gelmek istememitir. 2 0 zellikle Lozan bar grmelerinin
Atatrk'n Sylev ve Demeleri ..., s. 364. 1 9 Mustafa Aysan, 100. Doum Yldnmnde Atatrk'n Ekonomi Politikas, stanbul, Ekonomik ve Sosyal Yaynlar A.., 1980, s. 59, d n. 99. 20 Reat Aktan, Trkiye ktisad, 3.B., Ankara, Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1978, s. 41.
18

53

baarl bir sonuca balanmas, Cumhuriyetin iln, Saltanatn ve Hilfetin kaldrlmas, d borlar sorununun uygun bir zme balanamamas, baz yurtii isyanlar, baz devletlerle aramzda uyumazlk bulunmas gibi etkenler lkemizi yabanc sermayeye, teki koullar elverili olsayd bile, sevimsiz ve cezibesiz klmaya yetmitir. 2 1 1928 ylndan itibaren, hkmetlerin Trkiye'de yabanc sermaye yatrmlarn tevik yle dursun, Osmanl devleti zamannda lkeye gelen ve zellikle ticaret, bankaclk, sigortaclk, madenler, ulatrma hizmetleri ve elektrik, su, havagaz gibi belediye hizmetleri alanlarnda alan yabanc sermayeyi milliletirme yoluna gittiini gryoruz. O yl karlan 1375 sayl kanunla Anadolu ve Mersin-Tarsus-Adana Demiryollar ve Haydarpaa Liman irketlerinin milliletirilmesiyle balayan hareket, 1944 ylna kadar uzanan 16 yllk bir dnem iinde devam etmitir. 2 2 Bu kademeli tasfiye hareketini hkmetler bir yandan millilemesini gerekli grdkleri alanlarda yabanc iletmelere yeni imtiyazlar vermeyerek, bir yandan da verilmi imtiyazlar ve yatrlm sermayeleri nem srasna ve kendi deme olanaklarna gre uygun grdkleri bir sraya gre milliletirerek gerekletirmilerdir. Milliletirmelerin 16 yllk bir dneme ve taksitlerin daha da uzun bir zamana yaylm olmas, Cumhuriyet hkmetleri iin ortaya nemli bir tazminat deme sorunu karmamtr. Kald ki, milliletirilen iletmelerin ou altrdklar sabit tesislerin mlkiyetine sahip olmadklarndan, bunlara sadece iletme imtiyazlarnn kaldrlmas karl tazminat denmitir. 2 3
II.

Bu politikann, Trkiye'ye yabanc dnemde Trkiye'de herhangi bir bilgiye

lkenin iinde bulunduu teki koullarla birlikte sermaye girilerini etkileyecei akt. Nitekim, bu dolaysz yabanc sermaye yatrm yapldna dair rastlayamadk.

Atatrk dnemi iinde 1929 yl, buraya kadar zetlemeye altmz d ekonomik ilikiler politikasnda belirgin deimelerin ortaya kt bir yl olarak grnmektedir. Bu deimelerin eitli nedenleri vardr. Bunlarn balcalarn, Trkiye'nin o yl kendi gmrk kanununa ve ulusal gmrk tarifesine kavumas;
2i Mehmet Selik, Trkiye'de Yabanc zel Sermaye (1923-1960), Ankara, Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1961, s. 14 (oaltma). 23 Ayrnt iin bkz.: Ayn yerde, s. 3-10. 23 Kenan Bulutolu, 100 Soruda Trkiye'de Yabanc Sermaye, stanbul, Gerek Yaynevi, 1970, s. 107-108.

54

 Hzl ithalt artnn d ticaret amz nceki yllar aklarnn iki katna karmas ve buna bal olarak paramzn kambiyo piyasalarnda ani deer kayplarna urams; Kendini iyiden iyiye belli etmeye balayan dnya ekonomik bunalm; eklinde sralayabiliriz. Aslnda Trkiye 1929 ylna olduka byk bir iyimserlik iinde girmiti. Bu iyimser hava genellikle iki nemli beklentiden douyordu. Bunlardan birincisi, o ylki tarmsal retimin iyi olaca idi. kincisi ise, yeni gmrk kanununun o yl yrrle girecei idi. Bir yerde bu beklentilerden ikisi de gereklemitir. Bir kez belli bal tarm rnlerinde nemli retim artlar salanmtr. Bunun yannda, 1499 sayl Gmrk Tarifesi Kanunu da hkmet iinde ve kamuoyunda yaplan youn tartmalardan sonra 1 Haziran 1929'da T.B.M.M.'nce kabul edilmitir. Kanunla getirilen yeni tarifelerin ilk zellii, yerli retimi olan mallardan azam resim alnmas idi. Gmrklerin arttrlmasnn ayrca devlete yeni ve nemli mal kaynaklar salamas bekleniyordu. 2 4 Ne var ki, Trk lirasnn d deerinde grlen hzl d, bu beklentilerin gereklemesinin yaratt olumlu havay glgede brakm ve hkmeti d ekonomik ilikiler politikas zerine nemle eilmee itmitir. Bu ortam iinde, konumuz asndan byk nem tayan iki kanun karldn gryoruz. Bunlardan birincisi, 16 Mays 1929 tarih ve 1447 sayl Menkul Kymetler ve Kambiyo Borsalar Kanunu'dur. Trkiye'de gerek anlamyla kambiyo denetimine giriin balangc saylabilecek olan bu kanun, kambiyo speklasyonunu yasaklama, dviz alm-satmm zorunlu ilemlerle snrlama, dviz gereksinimlerinin eitlerini gsterir listeler yaynlama, dviz alm-satmlarn ve arbitaj ilemlerini dzenleme konularnda Maliye Bakanln yetkili klmaktayd. kinci kanun, 22 ubat 1930 tarihinde karlan 1567 sayl Trk Paras Kymetini Koruma Hakknda Kanun'dur. Kambiyo ilemlerine 1447 sayl K a n u n u n getirdii denetleme nlemlerinin yetersizliinin anlalmas karsnda hkmete olaanst yetkiler veren bu kanun, balangta geici bir sre ( yl) iin yrrle konulmutu. Ne var ki, sonradan sresi 13 kez uzatlan ve 1970 ylnda karlan bir kanunla da sresiz bir nitelie kavuturulan 1567 sayl Kanun, aradan geen 52 yl iinde Trk dviz h u k u k u n u n ve kambiyo denetiminin temel yasal dayana olmutur. Kambiyo ilemlerine yaplan bu mdahaleler yannda hkmetin bu
34 Tekeli-lkin, s. 75-76.

55

yeni dnemde d ticarete de youn mdahalelerde bulunduu dikkati ekmektedir. Bu mdahalenin aralar arasnda : 1930 ylnda karlan 1705 sayl Ticarette Taiin Men'i ve hracatn Murakabesi ve Korunmas Hakknda Kanun, 1931 ylnda karlan 1873 sayl Ticaret Mukavelesi veya Mods Vivendi aktetmiyen devletler lkesinden Trkiye.ye yaplacak ithalta memnuiyetler veya tahdit veyahut takyitler tatbikine dair Kanun, 1932 ylnda karlan 1993 sayl Takas Komisyon Tekili Hakknda Kanun, 1932 ylnda karlan ay, eker ve Kahve thaltnn Bir Elden daresi Hakknda Kanun, 1936 ylnda karlan 1705 sayl Kanuna ek 3018 sayl Kanun, eitli lkelerde yaplan ticaret, kliring ve takas anlamalar, saylabilir. Bu dnemde uygulanan mdahaleci ve korumac d ticaret politikasnn ilkelerini de yle zetlemek m m k n d r : 2 5 Trkiye'den mal alan lkelerden mal satn alnmas; lkede retilen mallarn ithalinin yasaklanmas; teki mallarn ticaret anlamalar erevesinde serbeste ithali; hra mallarnn kalitesinin ykseltilmesi; D ticaret dengesinin lehe temini. Bu ilkeleri, T.B.M.M.'ni a konumalarnda zaman zaman bizzat Atatrk'n de dile getirdiini gryoruz. rnein, byk nder 1 Kasm 1936'da yapt a konumasnda : "... Karlkl genilik ve kolaylk (ticar mnasebetlerimizde) takip ettiimiz esastr. hracatmzn kolaylatrld yerde ithaltn artmasndan saknmyoruz, bu ithalt artrmak vs kolaylatrmaa alyoruz. Bu drst politika seneden beri ticaretimiz hacmini muntazaman arttrmtr..." diyordu. 2 6 Be yl sonra 1 Kasm 1937'de yapt a konumasnda ise : "... D ticarette takip ettiimiz ana prensip, ticaret muvazenemizin aktif karakterini muhafaza etmektir. nk, Trkiye tediye muvazenesi25 Hershlag, s. 154. Atatrk'n Sylev ve Demeleri..., s. 389.

56

nin en mhim esasn, bu tekil eder" 2 7 szleriyle d demeler dengesine verdii nemi vurguluyordu. Rahatszl nedeniyle bizzat yapamad 1 Kasm 1938 tarihli son a konumasnda ise "ihra mallarmzn standartlanmas almalarndan", "ihracatmzn itibarn ykseltmekten" 2 8 sz ediyordu. Veda niteliindeki bu konumasnda gerekten ok nemli bir sorun olan standardizasyona deinmesi ve dikkati ekmesi, belki de bizim bu sorunu kendisinden sonra daha ok uzun yllar zemeyeceimizi sezmi olmasndand. 1929 ylnda balayan ve Atatrk' kaybettiimiz 1938 ylna kadar ve kukusuz daha sonralar izlenen mdahaleci ve korumac d ticaret politikasnn d ticaretimiz zerindeki etkilerine bakacak olursak, hereyden nce bu dnemde d ticaretimizin bir nceki dneme gre nemli lde darald dikkati ekmektedir. Kukusuz bu gelimede izlenen korumac ve kstlayc politikalarn olduu kadar, dnya ekonomik bunalmnn da rol olmutur. Bunalm sonucu eitli maddelerin dnya fiyatlarnda hzl bir dme balamtr. Buna paralel olarak, dnya ticareti de miktar ve deer olarak hzla dmtr. Trkiye d ticaret hacminin de bu dten payn ald, 1931'de 1930'a gre % 14,1, 1932'de 1931'e gre % 23,3, 1933'te 1932'ye gre % 5,5 azald; 1933'te 1930-38 dneminin en dk dzeyinde olutuktan sonra, 1934'ten itibaren yava yava artmaa balad grlmektedir. 1938 ylnda ise d ticaretimiz % 98,6 orannda 1930 rakamlarna ulamtr. 2 9 Bununla birlikte, 1929 ylnda 120 milyon dolara erien ihracatmzn 1942 ylna kadar bu rakamn altnda kald, ithalatmzn ise 1929'daki 197 milyon dolarlk dzeyini ancak 1947 ylnda getii bir gerektir. 3 0 Bu dnemde d ticaretimizin dnya ticaretinden daha yava daralm olmas dolaysyla, dnya ticareti iindeki paymzn artm olmas 3 1 kukusuz olumlu saylabilecek bir gelimedir. Dikkati eken asl olumlu gelime ise, 1938 yl bir yana, 1930'dan balayarak d ticaret dengemizin her yl bir miktar fazla vermesidir. Bu fazlalarn etkisiyle 1931 ylnda 20 milyon dolar dolaynda olan altn ve dviz rezervlerimiz 1938 ylnda 37 milyon dolara ykselmitir. 3 2 Bununla birlikte, bu dnemde de lkemiz d deme sorunlarnn basksndan kurtulamam, bir yandan Os27 Ayn yerde, s. 395. 28 Ayn yerde, s. 408. 29 T.C. Ticaret Bakanl ve 50. Yl ..., s. 53. 39 Kksal-lkin, s. 320. 31 Cumhuriyet Dnemi ... (Akbank), s. 340. 3 2 Hershlag, s. 110.

57

manii borlar ve milliletirilen iletmeler iin denmesi gerekli tazminatlar, te yandan d ticaret filosunun zayfl, demeler dengemizi ciddi biimde etkilemitir. 3 3 Sz konusu dnemin ithaltmz asndan ilgi eken bir baka zellii de, 1930'larda uygulamaya konulan devletilik politikas sonucu, yatrm mallar ithaltnn toplam ithalt iindeki paynn giderek ykselmesi ve % 48'i amas olmutur. 3 4 1929 ylndan itibaren devletin kambiyo ilerine de mdahale ettiine ve TL'nin deerini kard 1447 ve 1567 sayl kanunlarla korumaya altna yukarda deinmitik. Bu kanunlara ve bunlara dayanlarak karlan kararnamelere ramen, dviz piyasasnda istikrar balangta tam salanamamtr. Bu baarszlkta henz lkede bir Merkez Bankasnm yokluunun da byk rol vard. Bu eksiklii giderebilmek ve Merkez Bankasnn kuruluu tamamlanncaya kadar geecek srede "kambiyo alm ve satmn idare etmek ve speklsyon yaplmasna meydan vermemek zere" Maliye Bakanl ile yerli ve yabanc bankalar arasnda 1 milyon 215 bin sterlin sermayeli bir Bankalar Konsorsiyumu kurularak 24 M a r t 1930 tarihinde almaya koyuldu. Konsorsiyumun amac, tpk bugn paralarn dalgalanmaya brakan lkeler merkez bankalarnn yapt gibi, kambiyo piyasasna alc ya da satc olarak mdahale ederek, dalgalanmalar belli snrlar iinde tutmakt. Konsorsiyum 3 Kasm 1931'de grevini T.C. Merkez Bankasna devredene kadar almalarnda olduka baar salad ve paramzn deerini Austos 1930'da 1 sterlin=1030 kuru kuru zerinden istikrarlandrd. 3 5 Aslnda, bu kararla TL sterline balanm olmuyor, altn karsnda deeri dolayl yoldan belirlenmek isteniyordu. nk, sterlin kendisi altna bal bir para idi. Nitekim ngiltere 1931'de altn standardndan ayrlnca TL'nin resmi sterlin kuru da drld ve 1946 devalasyonuna kadar 1 sterlin=521 kuru doymda tutuldu. Bu arada A.B.D. dolarnn deeri de 1934'te 126 kurua kadar dt ve 1936 ylma kadar resmen ve fiilen o dzeyde tutuldu. Ne var ki, alman t m nlemlere ramen, hkmet dnem sonuna doru TL'nin resmi ve fiili kurlar arasndaki farklarn bymesini nleyememitir. D bor ve milliletirme tazminat demeleri, Sanayi Planlarnn getirdii ykler ve yurtii fiyat hareketleri yznden A.B.D. dolarn fiil kuru 180-190 kurua frlamtr. 3 6 Osmanl d borlarnn denmesi, yukarda birka kez deindiimiz gibi, bu dnemde de ekonominin ve demeler dengesinin zerinde yk ol33 34 35 33 Ayn yerde, Cumhuriyet Tekeli-llkin, Hershlag, s. s. 155-57. Dnemi ... (Akbank), s. 340. s. 116-119. 109-111.

58

maya devam etmitir. Yalnz 28 Mays 1933'te yaplan yeni bir anlamayla getirilen dzeltmelerle bor tutar bu kez 86 milyon altn liraya, yllk taksitler de 700.000 altn lira dzeyine indirilmi; 1933, 1934 ve 1935 yllarnda Trkiye bu anlamaya gre borlarn demitir. 1936'da Trk hkmeti, tahvillerin ounu elinde bulunduran Fransa hkmeti ve alacakllar ile anlaarak, taksitlerin yarsn ihra mallaryla demeye balad. 1938'de taksitlerin tamamnn bu yoldan denmesi kararlatrld. Bilindii gibi, kinci Dnya Sava srasnda da aksatlmadan srdrlen demeler, 1954 ylna kadar srmtr. 3 7 Yine bu dnemde, Trkiye'nin ilk kez 1930'da iktisadi cihazlanma amacyla ABD'deki bir yatrm irketinden % 6,5 faiz ve 25 yl vade ile 10 milyon dolar bor aldn gryoruz. Bu borca karlk, hkmet firmaya Trkiye'de kibrit retim ve sat tekelini veriyordu. Bundan sonra 1934 ylma kadar sadece bir miktar ksa vadeli borlanma yaplmtr. Bu borlar daha ok Hazinenin, baz yatrmlarn gerekletirilmesi sebebiyle yabanc firmalara olan borlar ve d ticaretin finansman amac ile yabanc bankalardan alnm ksa vadeli avanslard. 3 8 Dnemin uzun vadeli borlanmalarna gelince, bunlar da 1934 ylnda ilk 5 yllk Sanayileme Plnnn finansmannda kullanlmak iin Sovyetler Birliinden alnan 8 milyon dolarlk borla, 1938 ylnda ngiltere'den alnan 16 milyon sterlinlik kredidir. Bunun 6 milyonu askeri malzeme mbayaasmda, 10 milyonluk ksm da d ticaretin finansmannda kullanlacakt. kinci Dnya Savana kadar Trkiye uzun vadeli baka bor almamtr. 3 9 Bu dnemde de Trkiye'ye yabanc zel sermaye gelmedi. Bunda bir yandan bir nceki dnemde uygulanmaya balanan milliletirme politikasnn srmesinin, bir yandan da, yneticilerin lke kalknmasnda giderek daha ok z kaynaklara gvenir bir anlay benimsemelerinin rol olmutur. Bununla birlikte, devletilik politikasnda bir yumuamann balad 1937 yl iinde yabanc sermayeye kar da daha lml bir t u t u m u n belirmee baladn gryoruz. Sz gelii, T.B.M.M.'nde 1937 btesi grlrken devrin maliye bakannn uzun yllardr Trkiye ile i yapmam bulunan ngiliz sermayedar ve mteebbislerinin Trkiye'de yatrm yapacaklar haberini vermesi alklarla karlanmtr. 4 0 Ne var ki, bilin37

Aysan, s. 59, d.n. 99. 38 Bulutolu, s. 111. 39 Ayn yerde, s. 111-112. M Korkut Boratav, Trkiye'de Devletilk (1923-1950), Ankara, Siyasal Bilgiler Fakltesi, s. 127 (oaltma).

39

dii gibi, Trkiye'de bir yabanc sermayeyi tevik politikasndan sz edebilmek iin 1950'lere kadar beklemek gerekmitir. III Bylece, "Atatrk dnemi" olarak adlandrdmz 1923-1938 yllar arasnda Trkiye'de izlenen d ekonomik ilikiler politikasn ve bu politikann verdii sonular kaba izgileriyle ksaca gzden geirmi bulunuyoruz. Sonu olarak, politika hakknda bir yargya varmak gerekirse, zellikle 1929 ylndan itibaren alnan nlemler sonucu, dnyay kasp kavuran bir ekonomik bunalm dneminde bu alanda hayli baarl olunduu sylenebilir. zellikle bu politikann Trkiye'nin dnya ticareti iindeki payn azaltmadan, aksine artrarak d ticaretimize denge salam, hatt fazla verdirmi ve paramzn d deerini olduka iyi koruyabilmi olmas kmsenemeyecek bir baardr.
TL EFEKTF KURLARI, 1919-1938 STANBUL-ANKARA MENKUL KIYMETLER VE KAMBYO BORSASINDA (ylk ortalama), (kuru olarak) Yllar 1919 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 Sterlin/TL 374 436 603 719 762.94 872.74 890.87 929.99 946.08 956.19 1008. 1034.07 968.15 755.92 704.71 636.31 616.43 624.51 626.02 631.18 Dolar/TL 79 116 153 162 167.83 188.24 183.34 190.58 193.78 195.25 206.87 212.09 211.94 211.93 171.42 125.13 125.37 125.41 126.26 126.11

Kaynak : Babakanlk statistik Umum Mdrl, statistik Yll, C. 10 (1938-39), Ankara, s. 305.

60

TRKYE DI TCARET, 1923-1938 (milyon lira) Yllar 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 thalt 145 194 242 235 211 224 256 148 126.6 86 75 87 89 93 114 150 hracat 85 159 192 187 158 174 155 152 127.2 101 96 92 96 118 137 145 Fark - 60 - 35 - 50 - 48 - 53 - 50 -101 + 4 + 0.6 + 15 + 21 + 5 + 7 + 25 + 24 - 5

Kaynak : Babakanlk statistik Umum Mdrl, statistik Yll, C. 11 (193<11940), Ankara, s. 265.

61

1923-1929 Dneminde Trkiye'de malat Politikalar ve

Prof. Dr. Uur KORUM A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi

YNTEM VE KAPSAM 1981 ylnn K. Atatrk'n doumunun 100'nc yl oluu, asl aratrma ilgileri yakn a iktisat tarihi olmayan benim gibi kiilerin de konu ile, geici de olsa ilgilenmesini salamtr, Aslnda belirtilen dnemde imalat sanayii gibi lkemizde nemi giderek artan bir sektrn geliiminin incelenmesi de Trkiye ekonomisi zerinde alanlarn grevidiri. Bugn ve yakn gelecei daha iyi deerlendirmek asndan gemite ne olduu neden yle olduu ve bugn nasl etkiledii aklamamz gereken sorular olmaldr. Bu almada 1923-1939 dnemi imlat sanayiine bakarken, bugn sanayi ile ilgili hangi sorular anlaml buluyorsak o sorular cevaplandrmaya alacaz. Bu tip bir yaklamn geerlii tartmaya aktr. Sanayi politikalarnn ne olduunu da demelere kanunlara teblilere yazlara bakarak deil, isttistik verilerdeki deimelerle saptamaya alacaz. ktisatta niyetlerle gereklemeler ou zaman nemli farkllamalar gsterir. Byle durumlarda biz niyetlere deil saysal verilere yansyan sonulara arlk vereceiz. Kiiler ve dncelerden ok, veriler; politika ve tartmalardan ok bunlarn verilere yansmas zerinde duracaz. almamz, balkta da belirtildii gibi yalnz imalat sanayii ile ilgilidir. Sanayi tanm iinde yer alan madencilik ve elektrik, gaz, su kapsam d tutulmutur. 1923 ncesi gelimeler, Cumhuriyetimizin devrald, ekonomik miras zerinde ok az durulmaya allmtr. Analiz aralar olarak, gnmz bak asnn eleri olan oran, deime hz, greli pay ... gibi kavramlardan yararlanlmtr.

63

TEMEL VER KAYNAKLARI Belirtilen dnem iin imalat sanayii ile ilgili olarak en nemli grdmz veri kaynaklar unlardr: 1. T. Bulutay, Y.S. Tezel, N. Yldrm, Trkiye Milli Geliri 1923-1948 A.. S.B.F. Yayn, No. 375, Ankara, 1974. 2. DE, Sanayi Saym 1927. Yayn No. 584, Ankara, 1969. 3. Bavekalet statistik U m u m Mdrl, Sanayi statistikleri 1932 1939 Neriyat No. 156, Ankara, 1941. almada youn ekilde kullanlan bu temel kaynaklar dnda, sayca fazla olmayan birincil veri kaynaklarna kullanldklar yerde deinilmatir. 1923-1939 dnemi iki alt dnem itibariyle incelenmitir. 1923-1929 ve 1930-1939 dnemleri. 1923-1929 Liberal Dnem Lozan Bar grmelerinde en etin tartma ve pazarlklar kapitlasyonlar, Osmanl borlar, gmrk tarifeleri, igal kuvvetleri harcamalar, harp tazminat, nfus mbadelesi ve Musul konusunda olduuna gre ekonomik kurtulu iin 1923'te almas gereken byk mesafeler bulunduu aktr. Ekonomik sorunlarn bilincinde olan, lkesinin ekonomik durumu, potansiyelleri ve pazarlk gc konusunda gereki bir tutum iinde olan gelecein Trkiye Cumhuriyeti Lozan'dan elde edebilecei eyleri almak ile yetinmitir. O gn artlarnda daha fazlas olanakl myd tartmasnda genel kan budur. Daha Lozan bar yaplmadan mzakerelerin kesildii bir ortamda, kurtulu savan destekleyen toplum yapsn ve o zamann toplumsal g dengelerini yanstan bir yap iinde hazrlklar tamamlanan ve zmir'de toplanan ktisat Kongresi, gelecee liberal bir bak as ile bakyordu. Tccar ve byk iftilerin ar bast bir kongre, Osmanldan kalan clz miras zerine kuraca cumhuriyeti zel teebbs dnda bir g fiilen ortada olmad iin buna dayandrmak ve onun gerektirdii liberal fakat milli'ci t u t u m u taknmak zorundayd. Lozan andlamasnda Kapitlasyonlar kaldrld, (Hershlag, 1968, Sh. 19) fakat bu sistemin artklarnn birden temizlenmesi olanaksz olduu ve ara dnemlerin doal boluklar ortaya kt iin bunun olumlu etkileri ancak 1930 lardan itibaren belirginleti. Belki ilk etkiler yabanc sermaye ilikilerinin nemli ekilde bozulmas eklinde olutu.

64

Osmanl borlar ksmi bir zme baland. 1920 lerde herhangi bir bor demesi yaplmad. H a r p tazminat karlkl olarak fiilen denmemeye karar verildi. Sanayinin korunmas, devletin gelir politikas demeler dengesi ve para deeri asndan kritik nemde olan gmrk vergi ve resimleri konusunda, 5 yl sreyle 1916 tarihli Osmanl gmrk tarifesinin srdrlmesi, gmrklerle ilgili olarak (Hershlag, 1968, Sh. 22) TL. Pound dalgalanma aralnn belirlenmesi ve aadaki amalar dnda Trkiye'nin ithalat ya da ihracatta ambrgo uygulamamas kararlatrld. (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) halkn gdas iin kanlmaz olan kaynaklarn gvence altna alnmas ve ulusal ekonomik faaliyetin korunmas Devletin gvenlii, mikrop ve salgn hastalklara kar korunma afyon ve zehirli maddelerin kullanmn nleme, alkoll ikilerin yurda giriini nleme, altn kn engelleme, kamu tekelleri kurma ve destekleme

amalar iin bir esneklik getirilmi olmakla berabe, bir ekonomik g meselesi olduu iin bu ka clause'lar Trkiye tarafndan kullanlmad. Lozan anlamasna gre, (Hershlag, 1968, sh. 24) Anadolu'dan 1 milyon Dou Trakyadan 190 bin, stanbul'dan 70 bin Rum ve Yunanistan'dan 400 bin kadar Trk mbadele ilemine tabi tutuldular. Gidenler tccar, sanayici, sanatkar, serbest meslek sahibi kiilerin orannn yksek olduu bir gruptu. Gelenler ise byk ounluu tarm kkenli idi. (T. avdar sh. 165) irket sermayelerinin ve sunulan emeinin sadece % 15 inin Trkler, sermayenin % 50 sinin ve igcnn % 60 mn Rumlar tarafndan saland bir ortamda bu mbadelenin uzun dnemde ekonominin millilemesine olumlu katksna karlk ksa dnemde Trk i hayat sanayi gelimesi zerindeki olumsuz etkileri isangc sermayesi kavramn bilen herkes iin aktr. Musul konusunda da ancak gcmzn yettiine ulaabildik ve bugn Trkiye bir OPEC lkesi olamad. Olamazd. 1923'te Cumhuriyet'in ilann gerekletiren ve ulusal bilinci doruk noktasna ulatran siyasal kadrolar ekonominin ve devletin olanaklarnn kstllnn da bilincindeydiler. 1923 ylma ilikin btn rakamlar eitli alardan bu kstllklar gsterir. Birka rnek verelim : 1923'te ithalatmz 145 milyon lira ve blnm yle : (H. Derin, 1940, sh. 79).

65

Dokuma Buday ve un eker Kahve ay Pirin Limon Hurma

62.7 Milyon TL. 11.6 11.0 2.5 9 1.9 5 6

Demri, elik Gaz ya Benzin Ar maden yalar Makinalar Lastik Matbaa kad Ziraat aletleri

7.8 Milyon TL. 4.2 7 6

8

1 2 5

Yalnz bu veriler bile 1923 Trkiyesinin yapsn anlamaya yeterlidir. H u r m a y a verdii kadar ar maden yalar, limon kadar tarm aletleri, aydan az benzin satn alan bir lke. Sonradan en nemli ihra kalemlerini oluturacak dokuma ve gda da kesinlikle kendine yetersiz. 1921 ylnda milli hudutlar (sava srasnda igal altndaki zmir, stanbul, Adana, Bursa ... gibi ehirler dnda kalyor) iinde bulunan sanayiin durumu, (. Hsrev Tkin, 1946, sh. 24) 33.058 i yerinde 76.216 kiinin altn ( yeri bana ortalama 2.3 kii) baka deyile el imalat dnda kayda deer bir sanayi olmadn belirliyor. 1923 ylnda 3 tanesi yerli 4 tanesi yabanc sermaye katlml olmak zere 7 anonim irket kurulmu, denmi sermayeleri de 1.5 milyon TL. (G. kn, 1971, izelge: 7). 1920-1930 dneminde kurulan anonim irketlerin iinde yabanc sermaye katlml olanlar denmi sermaye iinde % 43 greli para sahip. (G. kn, 1971, izelge: 7). Osmanl Devletinden kalma d borlar (o srada henz deme olmasa bile) demiryolu, liman, elektrik, gaz, tramvay, su, maden, ... alanlarnda imtiyazl yabanc irketler, m e m u r u n a maa vermekten aciz devlet btesi (Hershlag, 1968, sh. 44-45) Osmanl'dan kalan baz sanayi kurulular (Erkan Oyal, 1981, sh. 75) ki bunlar silah ve mhimmat fabrikalar, Beykoz deri kundura fabrikas, Feshane Mensucat, Bakrky bez fabrikalar, Hereke Mensucat, Yldz ini ve Adana Bez Fabrikalar idi, devletin ekonomik alanda ura potansiyelini snrlyordu. Liberal dnem olarak adlandrlan dnemdeki devlet politikalar, zel teebbsn gcne inanmlm bir sonucu deil, byle bir milli teebbs snfnn yeterince bulunmaynn, bu snfn oluturulmak isteinin ve devletin ekonomik kaynaklarm baz ileri fiilen stlenmeye yetmemesinin sonucudur. Bu dnemde devlet dorudan imalat sanayii yatrmlarna girimek yerine, Sanayi ve Maadin Bankas Kurmak (1925) ve Tevik'i Sanayi K a n u n u karmak biiminde tevik, itirak yntemlerini yelemitir. 1924'te kurulan Bankas da gnmze dek zel kesim yaratma rae-

66

kanizmasnm etkin bir arac ve ilerde Kadro hareketine kar tepkilerde de somutlaacak fikir akmlarnn ynlendiricisi olmutur. Bankann grevi, gelime gl eken zel giriimleri destekleyerek ana para birikimlerini salamaya yardmc olmak eklinde zetlenebilir. zel sermayenin katlm ve karma ortaklk sistemi zendirilmitir. (E. Oyal, 1981, sh. 79). Bu dnemin sanayi politikas yaklamm belirleyen bir dier rnek 1927 tarih ve 1055 sayl Tevik'i Sanayi Kanunudur. (. Trk, 1975, sh. 622) Bu kanun ile; 1. Devlet arazisinden 10 hektara kadar bedelsiz, zel ahs arazilerinden ise kamulatrma suretiyle arsa tahsisi ve ayrca alt yap yatrmlar iin kolaylklar salanmas, 2. Bata kazan ve gmrk vergileri olmak zere birok vergi, har, resimlerden muaflk,

3. Nakliye tarifelerinden % 10 indirim, 4. ithal mallarndan % 10 orannda fazla fiyattan olmamak zere, kamu kesiminde yerli mal kullanma zorunluluu (liberal grnt ile uyumsuz bir nlem), Devlet tekelindeki baz mallarn tevik tedbirlerinden yararlanan kurululara indirimli olarak satlmas,

5.

Bu kanunda tevikten yararlanma asndan sanayi iletmeleri 4 grupt s toplanmtr (. Hsrev Tkin, 1946, sh. 42). a. En az 10 beygirlik evirici g kullanan ve ylda 1500 TL. den ok gndelik deyen kurulular 1. snf sanayi k u r u m u olarak tevikten yararlanr. 10 dan az beygir gc fakat 1500 TL. den ok gndelik deyen, ya da 10 dan ok beygirgcne sahip fakat 1500 TL. den az gndelik deyen veya evirici g kullanmamakla beraber 10 dan fazla ii altran kurulular 2. snf, 10 dan (b.g.) az evirici g kullanp 750 TL. den ok gndelik deyen kurulular 3. snf, tezgah ve el ile alan iileri bir bina dahilinde toplu halde altran kurulular 4. snf sanayi kuruluu olarak tevikten yararlanrlar.

b.

c.

d.

67

Acaba bu teviklerden yararlandrlan sz konusu olan sanayi'nin bu dnemdeki durumu ve zellikleri nedir? Bu soruyu cevaplandran tek kaynak 1927 sanayi saymdr. 1927 Sanayi Saym Sonularna Gre malat Sanayii (DE, 1969) 1927 yl genel nfus saym bina cetvellerinin kullanld bu saym, mesken ve ikametgahlarda yrtlen sanatlar ve seyyar olarak yaplan sanatlar ile kylerdeki deirmenler dnda kalan "sanat messese'lerini iermitir. Sanat messesesi, "Mesken dnda ayr bir bina veya yerde bir veya daha ok kiinin herhangi bir maddeyi ilemek, eklini deitirmek imal etmek veya retmek iin altklar yerlerdir. Bu ilerin makina ile ya da makinasz yaplmas, zerinde ilem yaplan maddenin tarmsal, hayvansal ya da maden oluu nemli olmad gibi, alan kimselerin birbirine gre "maiyet veya amir" olmalar etkili deildir. (. Hsrev Tekin, 1946, sh. 25, basitletirerek). Bu tanma gre 1927 ylnda Trkiye'de 65.245 iletme ve 265.855 alan kii bulunmaktadr (Madencilikte alan 556 iletme ve 18.932 kii dahil). Aada 1927 sanayi saymndan elde edilebilen baz bilgileri zetleyen ve kendi kendini aklayan 4 tablo yer almaktadr. Bunlardan aadaki ilki, iletme saylar ve istihdam asndan byklk yaps hakknda bilgi vermektedir.
(TABLO: 1) SANAY SAYIMI: LETME SAYI VE BYKLKLER alan kii Maden karma Tarm sanayii Dokuma Aa rnleri Kat Madeni eya ve makina Ametaller Kimya Karma ve eitli Toplam 18932 110480 48025 24264 2792 33866 12345 3107 3044 256855 letme says 556 28439 9353 7886 348 14752 2877 697 327 65245 10 kiiden az 404 27615 8918 7686 279 14606 2752 643 292 63195 11 kii ve daha ok 152 824 435 210 69 146 125 54 35 2050 "Byk" iyeri oram, % 27.3 2.9 4.7 2.7 19.8 1.0 4.3 7.7 10.7 3.1

Kaynak : DE Yayn No. 584, 1969. Sektr Kapsamlar iin DE, 584, sh. 23.

88

Tablodan anlald gibi, 1927 ylnda bugn Trkiye'de geerli byk sanayi tanmna gre (tanmn geerlilii tartmaya ak olarak) byk saylabilecek iletme oran sadece % 3.1'dir. Byk iletmelerin istihdam toplam iindeki pay saym sonularndan kmamaktadr. Ancak 4 ve daha ok kii bulunan iletmelerde 18.949 iletmede toplam 165.886 kiinin alt anlalmaktadr (DE, 1969, sh. 119). Tablo 2, iletmelerin teknolojilerine k tutmas asndan (beygir gc ile llen rakamlarn teknolojik ilerlemeyi ne lde yanstaca tartmaya ak olarak) iletmelerin kanda motor kullanldn ve motorlarn evirici gcn, ayrca iletme bana den ii ve motor saylarn ve alan kii bana kullanlan evirici g miktarn vermektedir.

(TABLO: 2)) 1927 SANAY SAYIMI: MOTOR VE EVRC G KULLANIMI Motorlu letme Maden karma Tarm sanayii Dokuma Aa rnleri Kat ve karton Madeni eya ve makina Ametaller Kimya Karma ve eitli sanayi Toplam sanayi Kaynak : DE, 1969. 45 1279 244 380 117 427 31 94 205 2822 Motor Says 298 1795 520 708 222 691 91 151 374 4850 evirici G (HP) 14325 37250 15853 8062 557 7925 5502 3942 70123 163539

(*)

34.1 3.9 5.1 3.1 8.0 2.3 4.3 4.5 9.3 3.9

.54 .06 .06 .09 .64 .05 .03 .22 1.14 .07

.76 .34 .33 .33 .20 .23 .45 1.27 23.04 .64

1927 de motor kullanan iletmeler toplam iletmelerin % 4.3'n oluturmaktadr. letme bana yaklak 4 ii dmektedir. alan kii bana 64 beygir gc kapasite vardr. 1970 sanayi saymnda bu r a k a m 5.84'tr. (1970 iin, U. Korum, 1975, sh. 279).

(*) letme bana den ii says (**) letme bama den motor says (***) alan kii bama evirici g (HP

69.

CTABLO : 3) 1927 SANAY SAYIMI: HAMMADDE KULLANIMI VE RETM, CAR FYAT (Milyon TL.) Hammadde Kullanm Yerli thal (*) Toplam Maden karma 5.1 Tarm sanayii 145.0 Dokuma 31.2 Aa rnleri 6.5 Kat ve karton .5 Madeni eya ve makina 3.7 Ametaller 1.7 Kimya 7.3 Karma ve eitli 2.2 Toplam sanayi 203.2 Kaynak : DE, 1969. .3 8.7 8.6 1.7 1.1 2.8 .1 2,6 3.4 29.3 .06 .06 .22 .21 .69 .43 .06 .26 .61 .13 5.4 153.7 39.8 8.2 1.6 6.5 1.8 9.9 5.6 232.5 retim- Katma Deer Hammadde Oran (**) 7.0 127.9 36.6 7.0 2.6 7.9 2.0 7.3 1.8 200.1 .56 .45 .48 .46 .62 .55 .53 .42 .24 .46

retim 12,4 281.6 76.4 15.2 4.2 14.4 3.8 17,2 7.4 432.6

1927'nin 211 milyon liralk ithalat iinde sanayinin pay 29.3 milyon TL.'dir. Bugn ithalatn sanayi tarafndan kullanlan ksmnn oran olarak ykseklii dikkate alnrsa, 1927 de nihai tketim iin ithalatn ykseklii anlalr. retim-hammadde kullanmnn retim deerine oran daha sonraki yllara gre (U. Korum, 1979, sh. 476, Tablo: 10) byk farkllk gstermemektedir. Belirtelim ki gerek 1927 sanayi saym ve 1932-1939 dnemi sanayi verileri ile ilgili olarak . Hsrev Tkin'in almas (Tkin, 1946) ve bu dnem verilerini daha sonraki dnem verileri ile karlatrma olana veren N. Serin'in Trkiye'nin sanayilemesi adl kitab (N. Serin, 1963) bu almada sunulanlara benzer ve konumuz bakmndan ok yararl bilgiler iermektedir. 1923-1929 dnemi, 1929 sonlarnda patlayan dnya ekonomik buhrannn Trkiye'ye yansmas ve bu dnemde tevik tedbirleri ve kamu ortaklk yaklamlarnn yeterince baarl olmad kansnn yaygnlamas nedeniyle yerini nce bir iktisadi politika aray dnemine sonra da ktisadi devletilik dnemine brakmtr.

(*) thal hammaddelerin toplam hammadde kullanm iindeki pay. (**) (retim-hammadde)/retim.

70

1930-1939 : KTSAD POLTKA ARAYILARI VE DEVLETLK DNEM Bu konudaki aklamalara balarken ncelikle unu belirtelim ki, bu almada amacmz dnya buhran dneminde Trkiye'nin iktisadi politika araylar ya da devletilik konusunda geni aklamalar yapmak deildir, bu konuda yaplm pek ok alma mevcuttur. Burada amacmz 1930'larda sanayi ve sanayi politikalarndaki temel yap ve yaklam deimelerine ksaca deinmektir. 1929 yl, gmrk kstlamalarnn bittii ve gmrk tarifesi dzenleme konusunda Trkiye'nin seme olanaklarn kullanabilecei bir yldr. Kasm 1929'dan itibaren dnyay saracak olan dnya buhran ve bunun lkemizdeki ilk belirtileri olan Trk lirasnn deer kayb, tevik'i sanayi kanununun uygulamasndan kaynaklanan tatminsizlik ve dier nedenler Trkiye'yi siyasal ve ekonomik platformda yeni zmler aramaya yneltmitir. 1929 ylnda d ticaret o dneme kadar rastlanmayan byklkte bir ak vermitir (101 milyon lira). Yabanclarn elinde bulunan ve milliletirme abalarna konu olmas dnlen ok sayda liman demiryolu, tramvay, enerji ve su ebekesi ve yabanc sermaye katlml birok irket bulunmaktadr. Aar'n kaldrlm olmas devlet gelirlerinde nemli yap deimesine yol amtr. Daha 1929 yl ortalarnda Ali iktisat Meclisince grevlendirilen ktisat Vekili akir Kesebir ve Komisyonu tarafndan "ktisat Vaziyetimize Dair Rapor" (. Tekeli, S. lkin, 1977) hazrland ve 1930'da Milletvekillerine datld. Gemi dneme ilikin birok deerli bilginin de yer ald ve genel yaklam olarak gemite uygulananlardan ok farkl politik yaklamlar nermeyen bu rapor fazla kabul grmedi. Bunun gibi genel kabul grmeyen ve bat merkezi etrafnda Trkiye'yi evre konumunda inceleyen K. Mller ve H. Schacht raporlar da aray abalar arasnda belirtilebilir. Bu tip bir baka rapor da M. Charles Rist raporudur. 1930'da zamann hkmeti tarafndan hazrlanan ekonomik program (1930), Merkez Bankas'nn kurulmas Trk lirasnn dengesinin ve d ticaret ann kapanmas 1930 ylnn nemli olay ve zellikleridir. Aray dneminin politik yaama yansmas Serbest Frka deneyimi eklinde belirmi ve "hassas dengeler" partinin almalarn tatil etmesine yol amtr. Bir ka yl sonra bu defa farkl ynlerden rzgarn estirecek hassas dengelerin bu defa da Kadro dergisinin yaynn tatil etmesine sebep olmas gibi. Zaten bu ve sonraki 1930'lu dnemler zt kuvvetlerin ve kar dengelerinin bilekesi olarak ortaya kan pragmatik -

71

zmler dnemidir. DEVLETLK'de bu pragmatik zmlerden biri olarak ortaya atlm ve kabul grm, 1931 tarihinde C.H.P. programna girmi ve 1933'ten itibaren programl bir devletilik uygulamasna balanm ve 1934 ten itibaren I. Sanayi Plan uygulamasna geilmitir. Bu dnemin devletilik fikr tabann oluturmada, bazlar daha nceki yllarda T K P ile belli ilikiler iinde bulunmu ve Sovyetler Birlii'nde eitim grm kiilerin kard Kadro dergisi, yaynland 1932, 1933 ve 1934 yllarnda etkili olmutur. (C. Alpar, 1981, Y. Kk, 1975, sh. 238). I. Sanayi program erevesinde 1934 ylnda Kayseri ve Bakrky bez fabrikalar, 1935'te sparta Glya ve Paabahe ie cam fabrikalar, 1936'da zmit kat fabrikas, 1937'de Ereli ve Nazilli bez fabrikalar, 1938'de Gemlik suni ipek ve Bursa Merinos fabrikas, 1939'da da Karabk demir elik tesisleri iletmeye girdi. (H. Derin, 1940). Devleti Dnemin Belirgin Ekonomik zellikleri (i) Bte Dengesi. (Hershlag, 1968, sh. 89) 1930-1939 dneminde devletin bte gelirleri ve halkn katksn oluturan istikraz gelirleri daima harcamalar finanse edebilmitir. Ak bte politikas izlenmemitir. (i)) Bu dnemde tedavldeki para sabit tutulmutur. Yaklak 160 milyon lira civarndaki bu tedavl hacmi 1938'e kadar srdrlmtr. Yaplan iler, parasal genileme ile finanse edilmemitir. (iii) Dnem boyunca fiyat dzeyinde genel bir dme eilimi sz konusudur. Az sonra ele alnacak dnemin genel deerlendirme tablolarnda ak olarak 1938 fiyat dzeyinin 1929'un fiyat dzeyinin ok altnda olduu grlmektedir. (iv) D Borlanmasz Finansman. Bu dnemde d borlanma olmad gibi, Osmanl borlar ile ilgili demeler sz konusudur. Dnem tamamen yurt ii kaynaklardan finanse edilmi bir kalknma dnemidir. (v) Gl TL. 1929 ylnda 1009 kuru olan , 1938 de 516 kurutur. (H. Derin, 1940, sh. 151). (vi) Klen d ticaret hacmi, ihracat fazlas, otarik yap. Bu konuyu daha iyi aklyabilmek iin aadaki tablodan yararlanacaz.

72

(TABLO : 4) DI TCARET, GSMH VE THALATIN GSMH'YE ORANI 1938 FYATLARI MLYON TL. Yl 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 thalat 126 178 187 160 164 175 189 123 118 84 74 86 91 91 105 150 113 hracat 50 86 90 104 94 102 90 119 113 117 128 118 112 113 129 145 123 hracat-thalat -76 -92 -97 -56 -70 -73 -99 - 4 - 5 33 54 32 21 22 24 - 5 10 GSMH 633 758 846 982 892 991 1150 1199 1276 1198 1359 1450 1415 1686 1742 1896 2054 thalat/GSMH .199 .235 .221 .163 .184 .177 .164 .103 0.92 .070 .054 .059 .064 .054 .060 .079 .055

Kaynak : T. Bulutay, Y.S. Tezel, Nuri Yldrm, 1974, Tablo: 9.5, Tablo: 8.3.C.

1938 fiytlar ile 1930'larda ihracatta bir dme gzlenmez, hatta biraz art dikkati ekerken ithalatta ok nemli dme meydana gelmitir. thalatn milli haslaya oran % 20 lerden % 5 lere dmtr. Bu, otorik bir genel eilimi gsterir. Byle bir otarik eilimin, zellikle makina tehizat fiyatlarnn olaanst dt byle bir dnemde "makinalarn muhacereti" (. Sreyya, Kasm 1933) olanandan yeterince yararlanmama anlamna geldii hakl olarak ileri srlebilir. (vii) Hammaddesi yurt iinde yetien ya da yetitirilmesi olanakl olan ve cari ithalat hacmi iinde nemli yer tutan maddelere ynelik selektif bir ithal ikameci politika. Buday ve un, ay, turungiller., gibi tarm rnleri dokuma, eker, demir, imento, kat, cam ... gibi maddelerde 1920'ler ithalat ve yurt ii arz ile 1930'lar ithalat ve yurt ii arzlar karlatrlrsa bu ikame olgusu ak olarak grlr. Tketim mallarna ynelen ithal ikamesinin bu en kolay aamas 1930 1ar sonunda byk lde almtr. Bu ikameci politikada kanmzca dinamik karlatrmal stnlk kurallarna dikkatle uyulmaya allmtr. Belki bunun tek istisnas Karabk olmutur. Karabk kuruluundaki farkl processler iin farkl kapa-

73

siteleri ve fabrikann fiili kapasite kullanmnn minimum process kapasitesine gre belirlenmesi olgusu nedeniyle ar eletirilere maruz kalmtr (Thornburg Raporu, 1949). Gnmzde "arpk", ithalata baml sanayileme modeli olarak yaygn ekilde adlandrlan yapnn Trkiye'de ne zaman baladn aratranlar 1930 dnemini geeceklerdir. (vii) Ekonominin yllk yatrm yapma potansiyeli bu dnemde bymtr. 1924-1929 dnemi yllk ortalama yatrm hacmi 1948 fiyatlar ile 460 milyon liradan 1930-1933 dnemi iin 526, 1934-1939 dnemi iin 778 milyon liraya ykselmitir. (Akbank, 1981, sh. 58). (ix) Dneme damgasn vuran ok nemli abalardan biri yabanc irketlerin milliletirilmesi olaydr. 1928-1944 yllar arasnda alt yap hizmetlerine ilikin ok nemli milliletirmeler yaplmtr. (D. Avcolu, 1969, sh. 216-217). (x) Demiryolu politikas ve finansman biimi.

(xi) Plan ve program fikrinin ve neminin genel kabul grmesi. Birinci sanayi programnn zamanndan nce byk bir baar ile tamamlanmas. Kamu kesiminde maliyet, etkinlik, verimlilik konularna nem verilmesi ve Devletilik ile "brokratik hkmetilik" arasndaki farkn vurgulanarak ikincisinin eletiri konusu yaplmas (rnein . Sreyya, Aralk 1933 sh. 11). Bir baka rnek olarak Kadro S. 23, sh. 51, Kasm 1933'de lek ekonomilerine ve maliyet artlarnn nemine dolayl atf yapan u ifadeler bugn iin bile geerliliini koruyan ifadelerdir : "1. 2. 3. leri teknikle kurulmayan ve almayan, Maliyet fiyatn cihan maliyet fiyatna yaklatrmayan, Geni halk ktleleri iin ucuz ve harcalem emtia yapmayan sanayi milli sanayi deildir."

(xii) "Snfsz toplum" ve "Devletin fertten nce geldii dnceleri. Bugnk anlay biiminde modern toplumlardaki snf olgusu bir gerek olduuna gre, zellikle Kadro dergisindeki genel yaklam oluturan bu dnce devletilik ile ilgili ciddi bir eletiri saylabilir. Bu konudaki dncemiz udur : Formasyonlar itibariyle Kadro yazarlar bu dnceyi, o zamann artlar asndan gerekli ve pratik olduuna inandklar iin savunuyorlard. Gerek 1923-1929 gerekse 1930-1939 dnemine hakim olan temel yaklam, olanaklar iyi deerlendirmek ve gereki olmayan zorlamalara ynelmemek eklinde olmutur. Bu tip bir denge politikasnn, olduka ser-

74

best bir tartma ve fikir farkll ortamnda zmlerin elien karlarn gereki bilekeleri olarak ortaya kmasn salamada baarl olduu ve bu hassas dengelerin kurulmasnda Atatrk'n kiiliinin nemli etkisi olduu belirtilebilir. (xiii) Devleti dnemde salanan nisb baarlarn bir baka nemi de ayn yllarn bat ekonomik sisteminin grd en nemli buhran yllarn oluturmasdr. Ancak hemen belirtelim ki bu gzlemler devleti yaklamn btn ile deil, 1930'lardaki uygulamas ile ilgilidir. Devletiliin Trkiye'deki genel deerlendirmesi bu tebliin kapsam dnda bulunmaktadr. Ancak belirtelim ki sonraki yllarn karma ekonomi uygulamalar ve kamu teebbsleri iin ayn iyimserlik srdrlemiyebilir. Bu, siyasi iktidarlarn, KT'lere bak as ile ilgili bir sorundur. imdi devleti dnemde sanayinin yaps ve almamzn btnn >luturan 1923-1939 dneminde imalat sanayiindeki gelimelerin genel seyrine ilikin gzlemlerimizi belirleyelim. Bu konuda iki temel kaynaktan yararlanacaz : Bavekalet statistik Umum Mdrl, Sanayi statistikleri 1932-1939 Neriyat No. 156, Ankara, 1941 ve tabii Bulutay, Tezel, Yldrm almas. "Tevik 'i Sanayi Kanunundan stifade Eden Messeselerin Faaliyeti" Bu yaynda yer alan bilgiler sadece genel mdrle bilgi vermi messeseleri kapsamaktadr. Sanayii tevik iin gerekli ii ve evirici g koullarnn altnda kalan iletmeler, imtiyazl irket halindeki messeseler yayn kapsam dnda kalmtr. Ayrca teviklerden yararlanmak istee bal olduundan yaynda yer alan mutlak deer eklindeki bilgilerin bir "olduundan az tahmin" m a r j ierdiini belirtebiliriz. (. Hsrev Tkin, 1946, sh. 47 de bu durum rakamlarla akla kavuturulmaktadr.) Bu nedenle mutlak deerlerden ok belli analitik byklkleri saptamaya alacaz. 1. Devlet, zel idare ve belediyelere ait iletmelerin says 1932'de 31'den 1939'da l l l ' e kyor. 2. Binas kendisine ait olmayan iletmelerin saysnda azalma, sahip olunan makina tehizat deerinin bina deerine orannda artma gzleniyor. Bu oran 1932'de ,90'dan 1939'da 1.62'ye ykseliyor. 3. 1932'de 1295 iletmede 5889 motor ve 82670 HP; 1939'da ise 1074 iletmede 15148 motor ve 353271 H P evirici g yer alyor. Hem motor saysnda, hem de motor bana den deer olarak art var : 1932'de motor bana 14.03 H P derken 1932'de 23.32 H P dyor.

75

4. Katma deer/retim oran 1932'de .40, ve 1939'da .42 baka deyile olduka istikrarl (Bulutay, Tezel, Yldrm, 1974, Tablo: Ek. 53). 5. alan kii rakamlar 1932-1934 ve 1935 ve sonrasnda farkl olduu iin karlatrma yapmak olanakl deil. 6. Fiyatlarn dt bir dnemde, ign bana den ortalama cret indeksi olduka istikrarl ve 1935 = 100 olarak 1939'da .103.1. 1923-1939 dneminde malat Sanayii Deimelerinin Genel Grn Bulutay, Tezel, Yldrm'dan derlediimiz aadaki tablo dnemin imalat sanayiine ilikin genel deiimlerini izlememizi salamaktadr.

(TABLO : 5) 1938 RETC FYATLARI LE MALAT SANAY YILLIK BYME HIZLARI, ZIMN FYAT DEFLATRLER VE SEKTREL TCARET HADLER Yl 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 (1) -12.6 22.7 12.9 21.3 - 1.9 5.6 13.3 15.0 18.5 20.5 13.3 - .6 - 3.7 10.3 16.3 17.8 (2) 19.8 11.6 16.0 -9.1 11.1 16.1 4.2 6.5 -6.1 19.8 6.7 -2.4 19.2 3.3 8.8 8.4 (3) 154.7 165.1 206.9 179.3 182.7 180.7 204.3 138.8 110.1 106.8 83.3 78.4 92.3 97.8 100.2 100.0 99.4 (4) 161.0 167.5 171.2 167.3 159.0 158.9 164.6 127.0 106.8 84.1 79.2 83.0 91.1 106.2 109.4 100.0 101.9 (5) .961 .986 1.209 1.072 1.149 1.137 1,241 1.093 1.031 1.270 1.052 .945 1.013 .921 .916 1.000 .975 (6) 116.7 129.8 129.7 133.3 132.8 133.3 149.8 126.7 118.3 95,8 88.2 91.7 95.6 101.5 103.0 100.0 101.0

Kaynak : Bulutay, Tezel, Yldrm, T.8.3.A., T.8.3.C., T.9.2. (1) (2) (3) (4) (5) (6) 1938 retici fiyatlaryla imalat sanayii yllk byme hz, % 1938 retici fiyatlaryla GSMH yllk byme hz, % Tark sektr zmni fiyat deflatr: 1938=100 malat sanayii zmni fiyat deflatr : 1938=100 Sektrel ticaret haddi: tarm deflatr/imalat sanayii deflatr Makina tehizat yatrmlar fiyat deflatr: 1938=100.

76

Tablo 5'ten sektrel tarm/sanayi ticaret haddinin 1923-1929 dneminde tarm lehine iken 1930'larda sanayi lehine dndn gzlyoruz. Yatrm mallar fiyat deflatr daha az boyutta yllk deimeler gsteriyor. Bu dnemde 1923'te tarmn GSMH iindeki pay .385, imalat sanayiinin .115, 1929'da tarmn pay .455, imalatn pay .096 ve 1939'da ise tarmn pay .394, imalat sanayiinin pay ,164'tr. 1938 fiyatlar ile tarm 1929'da 1923'e gre 2.146 katma karken imalat sanayii 1.521 katma ykselmitir. 1939'da tarm, 1929 deerinin 1.532 katna karken ayn dnemde imalat sanayii 3.053 katma kmtr. SONU 1923-1939 dneminde uygulanan farkl ekonomi politikalarnn ortak zellii, artlarn zorunlu kld pratik zmler olmalardr. Bu gerekiliin Lozan'da balad sylenebilir. 1923 Trkiyesinde ekonominin ve devletin olanaklarnn kstll, ekonomik politikalarda yava bir balangc ve devletin, kaldramyaca yklerin altna girmemesini gerektirmitir. Bunun en pratik yolu ise liberal bir politikay izlemektir. stelik, zamann fikir akmlar da baka bir yaklamn uygulanmasn zendirir durumda deildir, nk Trkiye bir "evre"deki lke niteliindedir. Ayrca neyin olabileceini grmek iin ne ile olamyacamm ortaya kmas beklenmitir. 1930'larda liberal politikalarn yeterli olmad anlaldndan alternatifler aranm ve pratik zm olarak devletiilk ilkesi benimsenmitir. Ancak her frsatta, zel teebbsn, sistemin esas olduuna deinilmitir. (Atatrk'n devletilik hakkndaki ifadeleri, A. nan Trkiye Cumhuriyetinin II. Sanayi Plan, .nn, Frkamzn Devletilik Vasf Kadro, S. 22 Ekim 1933). 1930'larda uygulanan devletilik politikas genellikle baarl sonular vermitir. Ancak bu, devletiliin bir politika olarak, her zaman ve her yerde baarl olduu ya da olaca eklinde anlalmamaldr. Gerekten . nn'nn Cumhuriyet'in 10'uncu ylnda Kadrodaki yazsnn sonunda bir tahmin ve temenni olarak 10 yl sonras iin ngrdkleri, 1943'te de sonra da gerekleememitir. 1923-1939 dneminde toplumun ekonomik ve snai gcnn ok kstl olmasna karlk, bir fikir ve tartma zenginlii daima dikkati ekmi, ayrca bugn bile zlenen ok eitli kurumlarn (li ktisat Meclisi, Sanayi, tarm kongreleri, tasarruf ve yerli mallar haftalar, Ayn Tarihi, Kadro, Kooperatif, lk ... gibi dergiler..) oluturulduu ve ekonomik konularda tartma ve alternatif retmenin zendirildii bir dnem olmasna allmtr. Bunda da en olumlu katklar K. Atatrk yapmtr. Ay-

77

rica Atatrk, kiiliinde daima o an iin en gereki ve pratik olan zmlere ynelmi ve yneltmitir. Bu alma yalnzca imalat sanayiini inceleyerek genellemelere varmann gln ve 1923-1939 dneminin bir iktisatlar grubu tarafndan ekip almas eklinde incelenmesinin zorunluluunu ortaya koymaktadr.
YARARLANILAN KAYNAKLAR Akbank, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ekonomisi, stanbul 1981, C. Alpar, Kadro Hareketi inde Trk Devrimi ve Kemalizm. T. Bankas Atatrk Sempozyumu, 1981. D. Avcolu, Trkiyenin Dzeni, Bilgi Yaynevi, Ankara 1968. Bavekalet statistik Umum Mdrl, Sanayi statistikleri 1932-1939, Neriyat No. 156, Ankara 1941. T. Bulutay, Y.S. Tezel, N. Yldrm, Trkiye Milli Geliri 1923-1948. A.. S.B.F. Yayn, No. 375, Ankara, 1974. T. avdar, Milli Mcadele Balarken Saylarla "Vaziyet ve Manzara-i Umumiye", Milliyet Yaynlar, 1970. H. Derin, Trkiye'de Devletilik, stanbul, 1940. DE, Sanayi Saym 1927, Yayn No. 584, Ankara, 1969. Z.Y. Hershlag, Turkey: The Challange of Growth, E.J. Brill-Leiden, 1968. U. Korum, Trkiye'de Endstrileraras Yapnn Gelir ve stihdam Etkileri, 50 nci Yl Sanayileme Semineri, A.. SBF Yayn, No. 382, Ankara, 1975. U. Korum, Ihe Structure and Interdependence of the Public and the Private Sectors in the Turkish Manufacturing Industry. M. Hi, Editr, Turkey's Mixed Economy U. of istanbul Faculty of Economics, stanbul, 1979. Y. Kk, Planlama, Kalknma ve Trkiye, Bilim Yaynlar, Ankara, 1975. E. Oyal, Karma Giriimlerde Kamu Katlmlar ve Trkiye'deki Uygulama, TODAE Yayn No. 193, Ankara, 1981. G. kn, 1920-1930 Yllarnda Kurulan Trk Anonim irketlerinde Yabanc Sermaye, A.. S.B.F. Yayn No. 324, Ankara, 1971. N. Serin, Trkiye'nin Sanayilemesi, A.. S.B.F. Yaym, No. 149, Ankara, 1963. . Sreyya, Makinalarn Muhacereti, Kadro, S. 23, Kasm 1933. . Sreyya, Milli ktisat Plan ve eker Sanayiimiz, Kadro S. 24 Aralk 1933. I. Tekeli, S. ilkin, 1929 da Trkiye'nin ktisadi Politika Araylar, ODT, Trkiye Belgesel ktisat Tarihi 2, Ankara, 1977. M.W. Thorngurg, G. Spry, G. Soule, Turkey: An Economic Appraisal The Twentieth Century Fund, New York, 1949. l.H. Tkin, ktisadi ve itimai Trkiye, Cilt: III, Trkiye'de Sanayi, Ankara, 1946. 1. Trk, Cumhuriyet Devrinde Tevik Tedbirleri ve Gelecei, Cumhuriyetin 50 nci Yl Sanayileme ve Sorunlar Semineri, A.. S.B.F. Yayn No. 382, Ankara, 1975.

78

Cumhuriyetin Kurulu Yllarnda Trkiye'nin Tarmsal Yaps ve Tarma Ynelik Politikalar

Do. Dr. elik ARUOBA

Bu almada Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluu ile kinci Dnya Savann arasnda geen dnemde, 1923 ile 1939 yllar arasnda Trkiye'nin tarmsal yaps, bu yapda ortaya kan deimeler, tarma ynelik dnce ve politikalar gzden geirilmeye allmtr. te yandan 19231939 arasndaki yllar iki alt dnem olarak ele almak da yerinde olacaktr. nk 1929-1930 buhran Trk ekonomisini, zellikle Trk tarmn nemli lde etkilemi, iktisadi yaplarn ve ileyiin, iktisat politikalarnn deimesine yol amtr. Cumhuriyet'in kurulu yllarnda Trkiye ok nemli lde tarma bal bir ekonomi niteliindedir. GSMH'nn yaklak yars (bir blm aratrma ve tahminlere gre yarsndan fazlas) tarmdan elde edilmekte, alanlarn yzde 70 inden fazlas iftilikle uramaktadr. Nfusun yzde 80'i krsal kesimdedir. 1 Bu ilk dnemde tarmn d ticaret iindeki nemi de arpc biimde yksektir. Gerek ithalat, gerekse, zellikle ihracat iinde tarm egemen1

Bu dnemde tarmn nemi, teki kamu yneticileri ve iktisat politikas koyucularnn yan sra, Atatrk tarafndan da sk sk dile getirilmektedir. rnek vermek gerekirse: "Memleketimizin kesbi servet etmesi yolunu hereyden evvel ziraatte ve sanayii ziraiyede aryoruz." (1 Mart 1924. TBMM ikinci dnem birinci toplanma yln aarken); "Memleketin ziraat vastasyla kesbi servet edebilecei esas..." (1 Kasm 1924. TBMM ikinci dnem ikinci toplanma yln aarken); "Ancak, memleketimizin bir ziraat memleketi olduu..." (1 Kasm 1926. TBMM kinci dnem drdnc toplanma yln aarken); "Darya sattklarmzn balcalar ekim rnlerimizdir." (1 Kasm 1934. TBMM drdnc dnem drdnc toplanma yln aarken); "Milli Ekonominin temeli ziraattir." (1 Kasm 1937. Beinci dnem nc toplanma yln aarken).

79

dir. Trkiye'nin ihra gelirlerinin byk blm ttn, pamuk, fndk gibi rnlerden oluurken, yaygn biimde buday, pamuklu, ynl dokuma, eker gibi rnler ithal edilmektedir. TABIM SEKTRNN GENEL GRN Konumuz asndan bakldnda, gzden geirdiimiz dnemde Trk tarmnn belirleyici zellii, belki de, ok dk dzeyde toprak kullanmdr. Elimizdeki bilgilerin hepsi ayni sonucu iaret ediyor : Dnemin balang yllarnda Trkiye'de ekilen topraklarn miktar 4 ile 5 milyon hektar kadardr. Bu say ekilebilir alanlarn yzde 20 sinden azdr. Toplam alann ise sadece yzde 5 ile 6.5 kadarn oluturmaktadr. letme bana ekilen alan 25 dekardr. letme byklkleri dikkate alnrsa byk ounluun 20 dekarn olduka altnda bir alan zerinde ekim yapt anlalmaktadr. 1934-35 ve 1938 yllarnda yaplan aratrmalara gre Trkiye'de ortalama mlk arazi 70 dekarn biraz zerindedir. Ayni aratrmalar "kK ifti" de sahip olunan toprak ortalamasnn 60 dekar kadar olduunu gstermektedir. Baka bir deyile, ortak mlkiyetteki topraklar bir kenara braklsa bile (ortak mlkiyette zellikle ky mlkiyetinde bulunan ve belirli kurallar ve koullar altnda ekime ak olan toprak miktarnn, bu dnemde olduka yksek olduu bilinmektedir) iftilerin sahip olduklar topraklarn da ancak kk bir blmn ektikleri anlalmaktadr. Dk toprak kullanm gzden geirmeye altmz dnem boyunca srmtr. 1939 ylnda ekilen alann 8 milyon hektar kadar olduu grlmektedir. 1923-1939 arasndaki olduka uzun dnemde ekilen toprak miktar ylda yzde 2.5 kadar genilemitir. Dnemin sonunda ekilebilir topraklarn yzde 35 kadar ekilebilmektedir. 17 yl boyunca 2 milyon hektar kadar yeni alan ekilmeye balamtr. DK DZEYDE TOPRAK KULLANIMININ NEDENLER ncelediimiz dnemde dk toprak kullanmnn nedenlerinin aratrlmas, dnemin tarmsal yaps konusunda aydnlatc olacaktr. Toprak kullanm dzeyinin dk olmasnn ve dnem boyunca dk kalmasnn (hi olmazsa ekilen topraklardaki genilemenin beklenenin altnda olmasnn) nedenleri aratrldnda karmza balca nokta kmaktadr : (1) Nfus yetersizlii; (2) retim tekniklerinin gerilii; (3) ktisadi nedenler. Nfusun ekim alanlarna gre az olduu ve retimin artrlmas konusundaki nemli darboazlardan birinin bu noktada ortaya kt gr-

80

 zerinde ok durulmutur. Gerek dnemle ilgili ve zellikle o yllarda yaplan deerlendirmeler, gerekse uygulanan bir blm politikalar nfus konusu ile ilgilidir. 2 Cumhuriyet'in ilk yllarnda tarmsal retim dzeyleri ve retimin genilemesi ile nfus arasndaki ilikileri daha yakndan ve yeniden deerlendirdiimizde temel darboazn burada olduu konusunda kukular domaktadr. Aslnda lkenin eitli yrelerinde nfus younluu ok farkldr. Orta Anadolu ve Dou'da ok dk dzeylere inmektedir. Bununla birlikte kaba bir hesaplamayla iletme bana 2.5 erkek igcn dt, baka bir deyile ekilen bir hektar bana 1 erkek igcnden fazla dt grlmektedir. stelik nfus younluunun benzer dzeylerde olduu farkl corafi blgelerde toprak kullanm dzeylerinde gzlenebilen farklar da, temel darboazn bu noktada olmayabileceine iaret etmektedir. Dk dzeyde toprak kullanmnn nedenleri arasnda karmza kan ikinci husus kullanlan retim teknikleri ile ilgilidir. Teknolojinin, zellikle enerji, alet-makine, gbre ve mcadele eksikliinin daha fazla toprak kullanm zerinde olumsuz etki yapaca yadsnamaz. Geri teknoloji bir yandan doal olaylara kar dirence azaltmakta, baka bir deyile riski artrmaktadr. te yandan da baz teknik gelimeler olmadan teki faktrlerden daha fazla kullanmak olanakszdr. 3 ncelediimiz dnemde zerinde ok durulan ve politika gelitirilen konulardan nemli bir tanesi de budur. zellikle ilk yllarda makine ve tarm alet ve aralar ithalatn ykseltmek iin abalar gsterilmitir. Bununla birlikte dnemin ileri yllarnda ithalatn hzla azald, bunun yannda ithal edilen alet ve ma2 Bu konu zerinde Atatrk de duruyor: "Memleketimizin vsatna nisbetle nfusumuz az olduundan ziraat hususunda makine ve aleti fenniye istimaline dier memleketlerden daha ziyade bir mecburiyet vardr." (1 Mart 1923. TBMM drdnc toplant yln aarken). 3 Atatrk'n tarmla ilgili grleri arasnda teknolojiye verdii nem zellikle dikkati ekmektedir: "... ve bilhassa memlekete makine ithaline..." (1 Mart 1923. TBMM drdnc toplant yln aarken); "Ziraatmzn maruz bulunduu emraz ve tahribat izaleye yeni usul vesaiti ziraiyenin talim ve tamimine maruf olan mesaii feyyaz tesiratn gstermektedir." (1 Mart 1924. kinci dnem birinci toplanma yln aarken); "Tohumlarn emrazdan tahlisi ve istifas, mezruata, ecara ve hayvanata arz olan haarat ve emrazn imhas iin (Ziraat Vekaletinin) ald vasi ve messir tedbirler ayan memnuniyet neticeler vermektedir." (1 Kasm 1926. kinci dnem drdnc toplanma yln aarken); "Ziraat1",o geen istihsal senesi baz mntkalarda tabii tesirattan ziyade zarar oldu." (1 Kasm 1928. nc dnem ikinci toplanma yln aarken); "Ziraatte kalknmay kolay ve abuk yapmak iin artlar ok ilerlemi ve hazrlanmtr. Yeni usulde ve yeni makineler kullanmakta iyi tekilatla yaplacak yardmlarn sratle semere vereceini gryoruz... Ziraatte hastalklarla mcadele iine daha ok ehemmiyet vermek lazmdr." (1 Kasm 1936. Beinci dnem ikinci toplantsn aarken).

81

kinelerden retimde yeteri kadar yararlanlmad dikkati ekmektedir. 4 Baka bir deyile, teknoloji de, nemi vurgulanmak koulu ile, dk dzeyde toprak kullanmnn temel nedeni olarak kabul edilmeyebilir. Dk dzeyde toprak kullanmnn, buna bal olarak retimin ve pazarlanan rnn dk olmasnn nedenleri arasnda dikkatimizi en ok iktisadi olan ekmektedir. Gerekten, dnemin tarmsal yapsn incelediimize tarmn pazarlara alma, ulusal ve uluslararas pazarlarla btnleme orannn zayf olduu grlmektedir. 5 Bu zayfln temel nedeni ise, kukusuz, ulatrma ve tamaclk alanlarndaki geriliktir. Tarmn iinde bulunduu bu yap baz nemli sonularn ortaya kmasna neden oluyor. ncelikle blgesel farklar gryoruz. Limanlara, ulam yerlerine yakn blgelerde ve zellikle pamuk, ttn, fndk gibi uluslararas piyasalara alan rnlerde bugnkne yakn dzeylerde toprak kullanm, daha ileri bir teknoloji, daha yksek tarmsal gelirler hemen gze arpyor. Az saydaki bu blgelerin dnda kalan yerlerde ise toprak rnlerinin blgeselletiini gryoruz. Baka bir deyile, buralarda daha ok kiisel ihtiyalar ve ok dar yerel pazarlar iin retim yaplyor. 8 Tarmsal yapnn ortaya kard sonulardan bir bakas hayvancln nisbi nemidir. Kk ifti rgtlenmesinin hayvancla dayal olduu grlmektedir. Toprak rnleri daha ok kiisel ihtiyalar giderilmesi amacyla retilirken hayvanclkta pazara alma oran ok daha yksektir. Hayvancln n planda olmasnn nedenleri arasnda, kukusuz, ekilmeyen yaygn ayr ve meralarn varl nemli rol oynamaktadr. Ancak, yukarda da sylediimiz gibi zellikle ulatrma ve tamaclk alanlarndaki gerilik, gerek bir yerden bir yere gtrmesi daha kolay gerekse stoklamaya daha uygun olan hayvan ve hayvan rnleri zerinde younlalmas sonucunu dourmutur. 7 1924 ylnda bitkisel retim de4

"Bir ok mahallerde, bilhassa ziraat messeselerinde traktr mezarlklar grdm." (hsan Abidin (1928), s. 171). lk ylarda gerek Atatrk'n gerekse dnemin teki yneticilerinin ulam ve tamaclk zerinde (en) ok arlkla durduklar grlmektedir. Atatrk'n zellikle 1924 ve 1925 yllarndaki TBMM a konumalarnda bu konuya byk arlk verilmitir: "... demiryolu defah ve mran yoludur." (1 Kasm 1924. TBMM ikinci dnem ikinci toplant yln aarken). 1931 ylnda Ankara'da toplanan Birinci Ziraat Kongresi'nde yurdun eitli yrelerinden gelen ok sayda Ziraat Odas Raporu okunmu ve tartlmtr. Bu raporlarn hemen hepsinde ortak nokta tarmsal reticinin ve rnlerin piyasalarla ilgilerinin zayfln vurgulamalardr. (1931 Birinci Ziraat Kongresine sunulan oda raporlar kongre srasnda oaltlarak yelere datlm, daha sonra Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti tarafndan yaynlanmtr). Ayrca, "Elaziz ars yle bir ardr ki alveriinin ksmi kllisini ve krn hk-

82

 e r i / h a y v a n s a l r e t i m d e e r i o r a m 0.69 d u r . B u o r a n n 1930'lu y l l a r n sonunda 1 dolayna ykseldii gzlenmektedir. Oysa, bu oran b u g n 2.5'dir. TARIM P O L T K A L A R I C u m h u r i y e t ' i n ilk y l l a r n d a t a r m a y n e l i k p o l i t i k a l a r da, d k d zeyde toprak kullanmnn nedenleri olarak ortaya k o y d u u m u z nokta evresinde zetleyebiliriz. D n e m i n nemli y a k l a m l a r n d a n biri n f u s u n a r t r l m a s a b a s d r . K o n u n u n n e m i sk sk v u r g u l a n r k e n b i r bl m t e v i k l e r i n g e t i r i l m e s i n e de a l l m t r . T a r m d a r e t i m t e k n i k l e r i n i n y e n i l e t i r i l m e s i a b a s v e b u n a y n e l i k p o l i t i k a l a r da ilk b a k t a gze a r p m a k t a d r . zellikle t r a k t r v e t e k i t a r m a l e t l e r i n i n i t h a l i i i n n e m l i t e v i k v e k o l a y l k l a r n v a r l d n e m i n ilk y l l a r n d a k e n d i s i n i g s t e r m e k t e d i r . 1927 s a y m n a gre t a r m m a k i n e l e r i n i n s a y s 15 b i n k a d a r d r . ( T r a k t r , m i b z e r , p o m p a , t r i y r , b a t o z , vb.) 1926 y l n d a 600 k a d a r t r a k t r o l d u u t a h m i n e d i l m e k t e d i r . B u s a y 1929 yl s o n u n d a 2000 d o l a y n a k m t r . 1930'lu y l l a r n s o n l a r n a d o r u ise faal t r a k t r s a y s n n b i n i n a l t n a d m o l d u u a n l a l m a k t a d r . B u n d a k u k u s u z 1930'lu met hazinesinden geinen takm kesesinden bekler. Bunun haricinde herkes ekmeini tarlasndan ve gmleini kadnlarnn igzarlndan, odununu ineinin tezeinden tedarik edip sanat ve hayat eyasndan yalnz eker, gaz, ay, kahve gibi eyleri pazardan alr." (Yusuf Mazhar, ark Vilayetlerinden Mektuplar, Cumhuriyet Gazetesi, 25 Austos, 1925), ya da, "Bilecik vilayetinde Kurtky kariyesi muallimi kynn hayatn yle tasvir ediyor: Bizim ky kasabaya gitmek iin giyecek bir ift ayakkab, kasabadan kye gelecekleri arlamak iin bir okka kahveden baka bir eye para vermez. Kymz pancar eker. Btn tatl ve ekerleme ihtiyacn bundan hazrlar. Tereya darya gnderilir. Kendileri hahatan aldklar ya yerler. Ayrca afyon da ekerler. Kyn ortaklama bir yahanesi vardr. Kymz eskiden beri pamuk ekmektedir. Kadnlar kendi elleriyle, ileriyle bu pamuklar bkerler. plik yaparlar. Bildikleri otlarla boyarlar. yle sanrm ki evinde tezgah olmayan aile yoktur. Kadnlar stlklerini, don ve gmleklerini ve araflarn bu pamuktan dokurlar. Terzileri de kendileridir. Erkeklerin ayaklarmdaki dizlikler ve dolaklar, srtlarndaki kebe ve saltalar hep Kurtky ynndendir. Kadnlar kendi kirmanlaryla yn ve yapay iplik haline getirirler ve sonra ulhalklarmda dokurlar." (Hasan Fehmi, Kylerimizin Tarihinden, Hakimiyeti Milliye Gazetesi, 11 Aralk, 1931. Her iki alnty da zikreden, smail Hsrev, Trkiye Ky ktisadiyat, Kadro Mecmuas Neriyatndan, stanbul, 1934, ss. 22 ve 24). Anadolu'da o yllarda yaygn sylenen bir manide yle deniyor : Ba dikme balanrsn Ekin ekme eylenirsin Sr keiyi ek deveyi Gittike beylenirsin (Zikreden, smail Hsrev, a.g.e., s. 47).

83

yllarn zellikleri nemli rol oynamtr. Ancak btn dnem boyunca ithal edilen alet ve makinelerden yeteri kadar yararlanlmas sorunu da, baka bir deyile, kullanma, tamir, bakm, yedek para, vb. problemler, hep nemlerini korumulardr. 8 Teknolojik deime ve yenileme srecinin, istek ve abalara ramen, gerek dnemin genel, gerekse Trkiye'nin zel koullarna bal olarak, yukardaki saylarn da gsterdii gibi, baarl olmad anlalmaktadr. tekilere gre daha nemli olduunu savunduumuz ve iktisadi btnleme sorunu olarak tanmladmz nc noktamz etrafnda yer alan youn abalar ve politikalar da dikkati ekmektedir. Konu hemen her hkmetin programnda nemli arlkla yer alm, 9 byk miktarlarda kamu fonlar bata demiryolu inaat olmak zere, bu alana aktarlm, hatr saylr baarlar da elde edilmitir. zellikle kinci Dnya Sava'm izleyen yllardaki hzl genilemenin nde gelen nedenlerinden birini, incelemeye altmz bu dnemdeki abalarda aramak gerekmektedir. Tarma bal sanayiler kurma abalar da iktisadi btnlemeye ynelik politikalar arasnda n srada saylabilir. Sz gelii Alpullu ve Uak eker fabrikalarnn 1926 ylnda faaliyete gemesi pazar iin retilen pancar miktarn 4 yl iinde 5 katma yakn artmasna yol amtr. ktisadi btnleme, pazara alma olaynn Trk tarm asndan tad nem ihra rnleri asndan bakldnda daha ak grlmektedir. Sz gelii 1923-24 yllarnda 2 bin kadar ifti 12 bin dekar alanda 980 bin kilo ttn retirken, 1927'de 6600 ifti 75 bin dekar alanda, 3.5 milyon kilo t t n retir hale gelmitir. Saydmz bu noktann dnda da tarma ynelik, nemli politikalar, kukusuz, uygulanmtr. Bunlardan biri Aar vergisinin kaldrlmasdr. Bu, toprak rnleri reticileri iin % 8'lik, nemli bir dorudan
8

thal edilen tarm alet ve makinelerinin bakm ve kullanm sorunu Cumhuriy e t i n ilk yllarndan itibaren zihinlerde yer etmi, Atatrk bu konuya da konumalarnda yer vermitir: "... makine ve aleti fenniye istimaline dier memleketlerden daha ziyade bir mecburiyet vardr. Bu ihtiyac temin etmek ve halk a taksitle alat ve edavati ziraiye satmak ve msait eraitle ibu alat ve edavatn tamiratn deruhte etmek zere ktisat Vekaleti tarafndan bir ecnebi sahibi teebbsyle mukavelename tanzim edilmi..." (1 Mart 1923, TBMM drdnc toplant yln aarken). Atatrk, birok konumasnda ulatrma, tamaclk, zellikle demiryollarnn genilemesine nemli yer ayrmtr. rnek vermek gerekirse: "Kabili tedarik ve kabili tasarruf her vasta ile mnakalat tezyidetmek, btn teebbslerimizin fevkinde tereddtsz gayemiz olmaldr." Cl Kasm 1924. TBMM ikinci dnem, ikinci toplant yln aarken).

84

destek anlamna gelmektedir. Bir baka aba kredi-kooperatifler politikalar alannda gsterilmitir. 1 0 Ancak, dnem boyunca kredi miktarnn dk kald, yllk art hznn zayf olduu anlalmaktadr. Kooperatifleme abasnn da ok baarl olduu sylenemez. Kooperatiflerin kurulmasna genellikle (en) zengin kylerden balanmtr. Kooperatifler mali adan da yeteri kadar desteklenememitir. Dnemin tarma ynelik ve nem verilen politikalarndan bir bakas tarmsal eitimin yaygnlatrlmas giriimidir. 1 1 Buna karlk dnem boyunca destekleme alm, (ttn dnda) en dk fiyat, stoklama gibi dorudan politikalara rastlanmamaktadr. BUHRAN DNEM Daha nce de sylediimiz gibi 1923-1939 dnemini iki birbirinden farkl blmde incelemek gerekmektedir. 1929-1930 Byk Buhran' zellikle Trk tarm kesimini fazla hrpalamtr. Bu dnemde i ticaret hadleri tarmsal rnler aleyhine nemli lde bozulmutur. Tarmsal rn fiyatlarnn dmesi, nisbi fiyat yapsnn hzla bozulmas, kaynak kullanmn snrlam, daha az retme sonucu dourmutur. Bu arada en byk darbeyi, kukusuz, retim tekniklerini yeniletirme abas yemitir. 1923-1929 (Bazan 1923-1930) dnemi hemen btn rnler iin olduka normal bir fiyat dzeyi gstermektedir. Bu dnemde tarmsal rn fiyatlar ile tarm d fiyatlar arasnda uygun saylabilecek oranda bir iliki (parite) fazla dalgalanmadan srmtr. Buna karlk 1929 ve 1930 yllarndan balayarak Buhran'm tarmsal fiyatlar zerindeki etkileri ak
i" Tarmla ilgili teki konularda olduu gibi, Atatrk'n kredi ve kooperatiflerle de ilgilendii grlmektedir: "Erbab ziraate muavenetle mkellef olan Ziraat Bankas ube ve sandklar drt ay evveline kadar yalnz yzon iken bugn yzden fazla bir miktara karlm bulunuyor. Bu bankaya son iki ay iinde iki milyon liraya karip bir sermaye tedarik edilmi ... bir ky bankalar kanunu yaplm..." (1 Mart 1923. TBMM drdnc toplant yln aarken); "Bu sene zirai kooperatif tekilatna balanm olmas bilhassa memnuniyetimizi mucip oluyor. Bu kooperatifleri memleketin her tarafna temil etmeyi ziyade iltizam ediyoruz." (1 Kasm 1929. TBMM nc dnem nc toplant yln aarken); "Kooperatif tekilat her yerde sevilmitir." (1 Kasm 1936. TBMM beinci dnem ikinci toplant ylm aarken), Tarmsal eitim sorunu Atatrk'n zerinde durduu konulardan biri olmutur. rnek vermek gerekirse: "Cesaretle sylemeliyiz ki memleketimizin zirai sahada mstait olduu inkiaf temin edecek ilmi ve ameli iktidara sahibi selahiyet mtehassslarmz azdr. Binaenaleyh zirai tekilatmz, ziraat mekteplerimizi fenni usuller dahilinde esasndan tanzim edecek tedbirleri hakiki erbab delaletiyle ittihazda tereddde mahal olmad kanaatindeyim." (1 Kasm 1926. TBMM ikinci dnem drdnc toplanma ylm aarken).

85

bir biimde ortaya km ve farkl rnler iin farkl zaman ve oranlarda olmakla birlikte, tarm sektr btnyle hrpalanmtr. Fiyat dleri ilk nce kendilerini, uluslararas piyasalardaki gelimeye bal olarak, ihra rnlerinde gstermi, zellikle pamuk ve tiftik fiyatlar daha 1929 ylndan balayarak hzla azalm, iki yl iinde yar yarya derek en dk noktaya ulamtr. Buday, arpa, msr, faslye, vb. gibi, daha ok yurt ii tketim iin retilen rnler daha ge (1930, 1931 yllarnda) etkilenmeye balam olmakla birlikte bunlarda fiyat dleri ok daha iddetli olmu, ounda buhran ncesi dnemin te birine kadar inmitir. Buhran'n Trk tarm zerindeki etkisi uzun da srm, 1930'lu yllarn sonunda, ikinci Dnya Sava'na kadar uzamtr. Bu gzlem 19341935 yllarnda kendisini toparlamaya balayan ttn dnda btn rnler, zellikle buday ve arpa iin geerlidir. Buhran Trkiye'de i ticaret hadlerini tarm kesimi aleyhine iddetle bozmu ve etkisini kentsel retim faaliyetlerinden ok krda gstermi olmasna ramen tarm fiyatlarn koruyacak, krsal refah kaybn nleyecek dorudan politikalara pek rastlanmamaktadr. Bunun nedeni olarak, buhran karsnda uygulanan temel politikann d demeler dengesinin ve parann da kar deerinin korunmas yaklam gsterilebilir. ihra kalemlerinin hemen tamam tarm rnlerinden oluan Trkiye'de, ithalat azaltmak, ihracat ykseltmek iin alnan nlemlerin doal sonucu tarm d sektrler rnleri fiyatlarnn korunmas, buna karlk dnya pazarlarnda dk tarm rnleri fiyatlaryla, rekabet edebilmek abasdr. Fiyatlar koruyucu politikalar, bu ekilde, sz konusu olmaynca, elde kalan, maliyetleri bir miktar drc nlemler aramaktr. Bu yolun denendii anlalmaktadr. : lk abalar kredilerin ucuzlatlmas ile ilgilidir. Bunun iin bir yandan Ziraat Bankasna ynelik yasal ve mali tedbirler gelitirilirken, bir yandan da kooperatifleme giriimleri younlamtr.

SONU 1923-1939 dnemini kinci Dnya Sava izlemitir. Savaa katlmam olmakla birlikte Trkiye'de de bu dnemde sava ekonomisinin kurallar geerli olmutur. Hemen sava ertesi, zellikle 1950'li yllar Trk tarmnda iddetli genileme dnemidir. Bu genilemenin temelindeki unsurlar arasnda, kukusuz, 1923-1939 arasndaki uzun yllarn birikiminin

86

e t k i l e r i b y k t r . B u y z d e n , b a z a n a izgilerle z e t l e m e y e a l t m z C u m h u r i y e t ' i n k u r u l u y l l a r n n t a r m y a p s v e t a r m s a l g e l i m e ile ilgili d e e r l e n d i r m e n i n n n d e k i v e a r k a s n d a k i d n e m l e r d e n b a m s z y a plmas yalmtc sonular dourabilir. S o n b i r sz o l a r a k , C u m h u r i y e t ' i n k u r u l u y l l a r n d a d a h a s o n r a OK d u y u l a c a k olan " t a r m m, sanayi m i ? " tartmasna genellikle rastlamadmz sylemek gerekmektedir. Gerek uygulamalar, gerekse gr ve b e y a n l a r d a h a ok d e n g e l i b i r k a l k n m a y n g r m e k t e d i r . BBLYOGRAFYA Aktan, Reat, Trkiye'de Ziraat Mahsulleri Fiyatlar, S.B.F. yaynlar, Ankara, 1955. Arar, smail, Hkmet Programlar: 1920-1965, Burak Yaynevi, stanbul, 1968. Atasagun, Y.S., Trkiye'de Zirai Kredi, ( cilt) stanbul, 1939, 1940, 1943. Aykut, S.S., Rakamlarla Trkiye, Cilt I., Ankara, 1947. Belen, M., Trkiye ktisadi Tarihi Hakknda Tetkikler, Maarif Vekaleti Neriyat, stanbul, 1931. Eldem, V "Trkiye Milli Geliri, 1929/1945, "ktisat Fakltesi Mecmuas, Ekim-Ocak, 1948. Hamit Sadi, ktisadi Trkiye, stanbul, 1933. Hatipolu, .R., Trkiye'de Zirai Buhran, Yksek Ziraat Enstits Neriyat, Ankara, 1936, hsan Abidin, Anadolu Ziraat ve Yetitirme Vaziyeti, (2 Cilt), stanbul, 1928. ktisadi Vaziyetimize Dair Rapor (ktisat Vekili akir mzasyla), Ankara, 1930 (Tekeli, lkin, S., Trkiye'nin ktisadi Politika Araylar, Ankara, 1978, s. 228-559, iinde). smail Hsrev, Trkiye Ky ktisadiyat, Ankara, 1934. Kazgan, Glten, Trkiye Ziraatnda Arz Fonksiyonu, 1927-1957, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1962. Kazm Rza, Trkiye Ziraat ve Trkiye Ziraatnn Mhim ubeleri, Yksek Ziraat Enstits Yayn, Ankara, 1935. evket Sreyya, Cihan ktisadiyatnda Trkiye, Ankara, 1931. Tekeli, 1., lkin, S., 1929 Dnya Buhrannda Trkiye'nin ktisadi Politika Araylar, ODT yayn, Ankara, 1977. Trkiye'de Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, DE yayn, Ankara, 1973. Yenal, Aysel, Trkiye'nin ktisadi Gelimesi, 1927-1960, stanbul, (Baslmam Doentlik Tezi). Zirai Buhran, (Cemiyeti Akvam Raporu) Ziraat Bankas Neriyat, 1932. 1931 Ziraat Kongresi Raporlar, Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti yayn, Ankara, 1932.

87

1929/30 Dnya Ekonomik Krizi Karsnda Trk Ekonomisi ye Alnan Krizle Mcadele Tedbirleri
Prof. Dr. Avni ZARAKOLU
IPIlllllH' ' Mil 'II lli lli II i m i w l III HHII IH III ' I I I M H M i l l i III I I H l M I M I I I I ' M I I I'IMIBIII ' m II' I

Batdaki sanayileme hareketine katlmayan Osmanl Devleti'nde, XIX uncu yzyln ikinci yarsndan itibaren d lkelerden yaplan devlet istikrazlarna, modern iletmelere dnk baz yatrmlara ramen, para ve kredi ekonomisi az gelimiti. Milli savunma istiyacm gidermek amac ile Devlet tarafndan kurulan iletmeler, imtiyazl yabanc irketler tarafndan demiryolu ve madencilik alanlarnda yaplan yatrmlar; istanbul, zmir gibi byk kentlerin su, elektrik, havagaz, telefon ve tama gereksinimlerini karlamak amac ile kurulan iletmeler bir yana braklacak olursa, Trk Ekonomisi byk lde idame ekonomilerinden oluuyordu. Tarm sektrnde ttn, kuru yemi, pamuk gibi ihra rnleri hari, esas itibariyle piyasaya az veya ok kpaal idame ekonomileri hakimdi. Osmanl Ekonomisi yap ve ileyi bakmndan btnlemi ulusal bir ekonomi tekil etmekten uzakt. mparatorluun yaps, devlet ve ulus telakkileri ekonomiyi btnletirecek, organize edecek enerjik bir iktisadi politika izlenmesine engeldi. Kaldki sermaye ve teknik bilgi birikiminin yetersizlii iktisadi kalknmay imknszlatryor; alan nfus bitmez tkenmez savalarda israf ediliyor ve eritiliyordu. Birinci Dnya Sava'ndan sonra Osmanl Devleti tasviyeye urad. stikll Sava yapld. Bu savalardan yaam dzeyi zaten dk olan halk daha da yoksullaarak kt. Cumhuriyet Hkmeti bir yandan uzun sren savalarn Trk Ekonomisinde husule getirdii knty ortadan kaldrmaya alrken, te yandan lkenin iktisadi ve sosyal ynden kalknmas iin elverili bir ortam yaratabilmek amac ile bir takm reformlara giriti. Bir yanda iktisadi kalknmann finansman iin gerekli finansman kurumlarnn kurulmas ve etkin bir organizasyona kavuturul-

89

masna aba harcanrken, te yandan tarm, sanayi ve ticareti gelitirmek iin eitli tevik tedbirleri alnd; demiryolu yapmna nem verildi; ekonomideki yabanclamay nlemek iin imtiyazl yabanc irketler elinde bulunan demiryollar, limanlar, maden iletmeleri ile byk kentlerin su, elektrik, havagaz, haberleme ve tama ihtiyacn gideren iletmeler Devlet tarafndan satn alnarak milliletirilmeye baland. Ancak, fakirlik fakirlikten kurtulmay nlyor; ekonominin byk lde tarma dayal idame ekonomilerinden olumas, sermaye ve teknik bilgi birikiminin kifayetsiz, i adam, giriimci ve nitelikli emek kadrosunun yetersiz bulunmas Devletin ekonomik kalknmaya aktif bir biimde katlmasn zorunlu klyordu. te, 1929/30 Dnya Ekonomik Krizi balad zaman, Trk Ekonomisiin durumu ksaca byle idi. Trk Ekonomisinin byk lde idame ekonomilerine dayanmas ve ileri ekonomilerde olduu gibi Dnya Ekonomisi ile sk bir iliki iinde olmamas nedeni ile bu krizden az etkilendiini ileri srenler olmutur. Ancak, Kriz Dnya Ekonomisi'ne geleneksel bir ka ihra r n ile bal olan ve kaput bezi, eker, gazya gibi pek ok sanayi rn tketim maln, makine, alet edavat gibi hemen her trl sermaye mallarn ithal etmek zorunda olan Trk Ekonomisinde byk bir sarsnt meydana getirmitir. Geri Ekonominin yaps nedeni ile, sanayi lkelerinde olduu gibi, byk lde bir isizlik olmamtr. Ancak, Dnya lsnde balyan iktisadi krizin tarm rnlerinin fiyatlarnda hzl bir dmeye neden olmas; Trkiye'nin ithal ettii sanayi rnlerinin balangta krize diren gstermesi, sonralar koruyucu gmrk tarifesinin de etkisi ile daha dk oranda bir dme gstermesi, darda ticaret haddinin lkemiz aleyhine dnmesine; ieride Trk iftisi aleyhine bir fiyat makasnn meydana gelmesine neden olmutur. Nitekim, tarm rnlerinin fiyatlar 1929-1933/34 arasnda ortalama olarak % 60-70 orannda derken, Trkiye'nin dardan satn ald sanayi mallarnn fiyatlarnda % 10-27 orannda bir dme olmutur. Tarm sektrnde az ok piyasaya kapal, sermaye ekstansif aile iletmeleri hakim olmakla beraber, tarm rnlerinin nisbeten elverili fiyatlarla satld 1923-1928 dneminde gerek yeni iletmeler kurma, gerekse eskilerini onarma, daha verimli tarm aletleri ile donatma yolundaki yatrmlarda gzle grlebilir bir artma grlrken, Krizle birlikte btn bu yarmlar durmu; hatta eskiden yatrlan sermaye tarmdan ayrlma yollarn aramaya balamtr. iftinin yetitirdii rnlerin para etmemesi, onu iletmesinden kendisini geindirmee yetecek bir gelir salyamaz duruma sokmu; zaten az olan sermaye varlna el atmak zo-

eo

runda brakmtr. Baz iletmelerin yzst braklmas; ailenin bir blmn demir yolu inaatnda almak, kent ve kasabalarda rastgele iler yapmak suretiyle aile gelirine katkda bulunmaya itmitir. Bu arada tarlalarn ekim ve biiminin kadn ve ocuklara brakld kylere bile rastlanmtr. Geri Trk tarm daha nce de gerek retim kapasitesine ulam deildi. Ancak, Cumhuriyetin kuruluunu izliyen yllardaki elverili fiyatlar retimin artmasna neden olmutu. 1929/30 Dnya ekonomi krizi balaynca, fiyatlardaki dmenin sebep olduu kazan kaybn karlamak amac ile retim bir sre daha artmaya devm etti ise de, fiyatlardaki dmenin devam etmesi retimdeki artn durmasna, hatta zellikle ticaret ve sanayi bitkilerinin retiminde daralmalara sebep olmutur. rnein 1923-1928 dneminde t t n ekim alan genilemee devam ederken, 1929'dan sonra t t n fiyatlarnn hzla dmesi sonucu ttn ekim alan daralm, retim azalmtr. Benzer gelimeler pamuk ve afyon retiminde de grlmtr. Ancak, pamuk fiyatlarndaki dmenin 1933'ten sonra durarak, ykselmeye dnmesi ve yerli dokuma sanayiinin kurulmas pam u k ekim alannn yeniden genilemesine yolam; afyon ekim alanndaki daralma ise, alc tekeline kar alman tedbirler sayesinde sona ermitir. Buna karlk hububat retiminde fazla bir daralma olmamtr. 1 Tarm rnleri fiyatlarndaki hzl dmenin etkisi sadece tarm retimini ve tarmsal gelirleri olumsuz ynde etkilemekle kalmam; ekonominin btn kesimlerinde etkisini gstermitir. rnein, tarmsal gelirlerin azalmas, iftinin Ziraat Bankas'ndan, ar esnaf ve tccardan ald kredileri, Devlete olan vergi borcunu diyemez duruma dmesine neden olmutur. Ziraat Bankas alacan tahsil edemeyince, kredisini kesmek, ya da kredi artlarn arlatrmak zorunda kalm ve kyl Ziraat Bankas'ndan kredi alamaz olmutur. Bunun yannda kent esnafndan ve tccadan ald kredileri harman zaman diyemez duruma dmesi mrabahay artrmtr ve iftinin giderek byyen bor altna girmesine; Devlete olan vergi borlarnn denmemesi vergi bakayalarnn yldan yla artmasna sebep olmutur. Mahsuln nisbeten para ettii krizden nceki dnemde kylnn yeme ve giyinmesinde bir dzelme, bir bolluk; elence harcamalarnda bir dereceye kadar israfa kaan artlar grlrken, Krizden sonra ifti gelirinin dmesi, kylnn piyasa ile olan ilikilerinin azalmasna; ekonomide kmlatif bir durgunluk ve daralmaya sebep olmutur. 2 rnein, 1931 ylnda Devlet Bte gelirleri 1929 Bte gelirinin % 75'ine gerile1 .R. Hatipolu: Trkiye'de Zirai Buhran, Ankara, 1936, s. 81 v.d. 3 .R. Hatipolu: a.g.e., s. 88 v.d.

91

mi; 3 bankalarn mevduat ve kredi hacminde daralma meydana gelmitir. Bu meyanda stanbul takas odasnn 1929'da 610 milyon lira olan ilem hacminin 1935'te 285 milyon liraya kadar gerilemesi dndrcdr. Trkiye'deki kriz, Almanya ve Avusturya gibi, Orta Avrupa lkelerinde olduu gibi, ksa vadeli yabanc kredilerin geri istenmesi sonucu balamamtr. Ancak, 1928-1934 arasnda ihracatn miktar olarak % 251 orannda artmasna ramen, deer olarak % 53 orannda azalmas lkemizde de d deme glklerinin artmasna neden olmu; Lozan Bar Antlamasnda 107,5 milyon lira olarak tesbit edilen ve deme biimi 1928 Paris Antlamas ile dzenlenen Osmanl dneminden kalma uzun vadeli d borlarn faiz ve taksitlerinin denmesi zorlamtr. 1929/30 Dnya Ekonomi Krizi lkelerin ekonomi politikalarnda nemli saylabilecek gelimelere neden olmutur. Nitekim, depresyon yllarnda, ekonominin kendi kendine tam istihdam dzeyinde dengeleebileceine inanlan lkelerde bile hkmetler ekonomik ve sosyal yaama mdahale etme zorunluunu duymular; devalasyona bavurarak artan mal stoklarn eritmee; gmrk resimlerini ykselterek, ithalata kontenjan koyarak milli mallar yabanc mallara kar korumaya; eitli geniletici ve daraltc tedbirlerle krizin etkilerini gidermee almlardr. Bu yllarda Keynes'in "ekonominin eksik istihdam dzeyinde dengeleebilecei; tam istihdam salamak iin talebin artrlmas gerei zerinde duran, bunun iin devlet mdahalesini zorunlu gren" istihdam teorisi henz bilinmiyordu. Bilinse de Trk Ekonomisine uygulanabilirlii kuku gtrrd. nk Trk Ekonomisi'nin asl sorunu mevcut retim kapasitesinin tam altrlmas deil, prodktiviteyi artrmak, yeni kapasite yaratmakt. lke, geleneksel bir ka tarm rn dnda darya satacak mal olmamann, eker, gaz, bez gibi en zaruri sanayi r n tketim mallarn bile dardan satn almann skntsn ekiyordu. Bu sorunun ak bte politikas ile talebi artrmak suretiyle zmlenmesi m m k n deildi. Nitekim, 1929/30 Dnya Ekonomik Krizi'nden nce olduu gibi, Krizden sonra da denk bte politikas izlendi ve Cumhuriyetin kuruluundan beri cari harcamalar yannda sermaye birikimine ynelik harcamalara nem veren bte politikasna devam edilerek, Devlet gelirlerindeki gerilemeye kar vergi oranlarm ykseltmek, yeni vergiler koymak ve borlanmaya gitmek suretiyle are arand. Bilindii gibi, 1925'te aar vergisi kaldrlmas zerine Devlet gelirleri iinde dolayl vergilerin pay artmt. rnein, 1929'da tahsil olunan
3 H.A. Zarakolu: Dio Staatsausgaben der Trkei (1923-1939), Zrich 1949, s. 156'daki tablodan hesaplanmtr.

92

-Devlet gelirlerinin % 44,5'u gmrk vergileri ve dier tketim vergilerinden olumakta idi. Tekel gelirleri ile bu oran % 60,5'a ykseliyordu. ktisadi daralma dneminde bjde bir vergi yapsnn gelirlerdeki dmeyi aksettirmemesi ve tketimi pahallandrmas bakmndan sakncalar vard. Ancak, ayni ekonomiden para ekonomisine gemek istenirken, aar vergisine geri dnlemezdi; Btede denge salanmasna. Devlet eli ile sermaye birikimine byk nem veriliyordu. Dolayl vergilerin oranlar ykseltildi; kapsam geniletildi. Maa ve cretler zerine buhran ve muvazene vergisi ad altnda yeni vergiler kondu. Bylece Devlet gelirlerinde 1932/33 mali ylndan itibaren ykselme saland ve bu ykselme izliyen yllarda devam etti. Trk Hkmeti ihracat artrmak, ithalat azaltmak iin, bir ok batl sanayi lkelerinde grld gibi, devalasyona gitmeyi de uygun bulmad. nk Trk Ekonomisinin iinde bulunduu koullar Trk Liras'n devale ederek, d demeler bilnosunun dengeye kavuturulmas iin elverili deildi. Trk Liras 1930'da 1 = 10,30 TL. paritesi zerinden ngiliz Sterlinine baland. lkede alan yerli ve yabanc bankalarla bir konsorsiyum anlamas yaplarak 1 milyon 40 bin Sterlinlik bir dviz fonu tekil edildi ve tesbit edilen paritenin korunmasna ve mevsimlik kur dalgalanmalarnn nlenmesine alld. Fakat bu yeterli deildi. Trk Liras'nn d deerini korumak iin d demeler bilnosunda denge salanmas zorunlu idi. Bu ise, dviz kontrolne gitmek, ithalattan alman gmrk resimlerini ykseltmek suretiyle ve kontenjan ve kliring uygulamalar ile salanmaya alld. Esasen 1929 sonlarna doru korumac bir gmrk rejimine giriilmiti. 10/7/1933 tarih ve 2294 sayl Kanun'la damping ve devalasyonlara kar gmrk resimlerini deitirme yetkisi verildi ve depresyon sresince gmrk resimleri artrld. Nitekim, 1928/29'da toplam tihalat deerinin % 32,93' orannda olan gmrk resimleri haslat 1936/37'ye kadar % 76,40 oranna ykselmitir. Fakat bu yeterli deildi. hra mallar fiyatlarnn hzla dmesi, ihracatn miktar olarak artmasna ramen, ticaret bilnosu ann artmasndan korkuluyordu. Bu jmzden Kasm 1931'de ithalata kontenjan konulmaya baland. Ancak, bunun lke kalknmasna olumsuz etkisini azaltmak iin kontenjan tesbit edilirken, yerli sanayiin girdi ithalatnn bundan zarar grmemesine zen gsterildi; Trkiye'nin ticaret bilnosu aktif olan lkelere ncelik tannd. Nitekim bu uygulama, aadaki tabloda grld gibi, ithalatn 1933 ylma kadar % 72 orannda daralmasna neden oldu. Trkiye kalknmasn salyabilmek iin ihracat ve ithalatn artr-

93

mak zorunda idi. Bu 1933'de d demelerde uygulamasna balanan kliring ve takas sistemi ile salanmaya alld.
ihracat Yllar 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 Bin TL. 173.532 155.214 151.454 127.275 101.301 96.162 92.149 95.149 117.733 137.984 Ton 626.682 669.664 776.668 883.221 1.077.550 1.251.436 1.637.653 1.479.959 1.376.847 1.361.691 thalat Bin TL. Ton 223.532 256.296 147.551 126.660 85.984 74.676 86.790 88.823 92.531 114.379 750.482 995.606 616.229 496.609 417.467 396.494 475.242 527.567 532.248 614.039

Bilindii gibi, kliring sistemi malm alann maln alma ilkesine dayanr. Bu sistemde ithalat ihracata balandndan, ihracat tevik edilmi olur. Nitekim, Trk Hkmeti m m k n olduu kadar btn lkelerle kliring ve takas anlamas yapmya aba harcad ve Trkiye ile ticaret ve deme anlamas yapan lkelerden ithalata ncelik tannd. Ayrca ihra mallarnn standardizasyonuna nem verilerek, ihracat bu ynden de tevik edildi. 10/6/1930 tarih ve 1705 sayl Kanun ile Hkmete tedbir alma yetkisi verilerek, ihra edilen fndk ve yumurtadan balyarak, ihra mallarnda kalite kontrolne gidildi. nceleri eitli merciler tarafndan yrtlen bu i, 1934'te kurulan Trkofis'e devredildi. Ofise, kontrol ve tefti grevi yannda piyasa aratrmalar yapma, uluslararas ticaret ve deme anlamalarn hazrlama grevi de verildi. te yandan kredi dalmnda, retimi tevik tedbirlerinde ihra mallarn reten tarm kesimine ncelik tannd. Nitekim, 1929'da 1470 sayl Kanun ile kurulmaya balanan 2/12/1935 tarih ve 2836 sayl Kanun ile yeniden organize edilen tarm kredi kooperatifleri zellikle ihra rnlerinin yetitirildii Bat ve Kuzey Anadolu blgelerinde byk gelime gstermitir. Btn bu tedbirler sayesinde ihracat 1934'e kadar miktar olarak 2,5 kat geniledi ve ihra mal fiyatlarnda meydana gelen dmeden ileri gelen kayplar ksmen olsun karlamak m m k n oldu. Fakat zellikle kliring sisteminin etkisi ile Trk d ticareti 1934'ten sonra genilemesine devam etti ve kontenjann giderek yumuatlmasna, 1937' de de tamamen kaldrlmasna zemin hazrlanm oldu. Bu tarihte ihracat ve ithalatmzn % 85'i kliring yolu ile yaplyordu. hracat tevik etmek, ithalat ksmak iin, yukarda da deinildii gibi, Trk Liras'nm d deerinin drlmesi yoluna gidilmesi uygun

94

grlmedi. 1930'da Trk Liras 1 = 10,30 TL. paritesi zerinden ingiliz Sterlinine balanarak, bu paritenin korunmas iin 1 milyon 40 bin Sterlinlik bir dviz fonu tekil edilmiti. Ayn yl kabul edilen 1567 sayl Trk Parasnn Kymetini Koruma hakknda Kanun ile Hkmete dviz alm satmn dzenleme, tahdit etme, Trk Paras'mn deerini korumak iin gerekli tedbirleri alma yetkisi verildi; depresyon sresince Bakanlar Kurulu karar ile dviz kontrol giderek artrld. ingiliz Sterlini 1931 de devale edilince, Trk Liras 12,06 F F r . = l TL. paritesi zerinden Fransz Frangna; Fransz Frangnn 1936'da devale edilmesi zerine Trk Liras 1 = 6 , 3 5 TL. paritesi zerinden tekrar ingiliz Sterlinine baland. Bunu, lkemizin bu dnemde altn kambiyo standardn kabul ettii biiminde yorumlayanlar olabilir. Fakat bu doru deildir. nki Trk Liras'nm d deerinin ls olarak gsterilen ingiliz Sterlini ve Fransz Frang altn standardndan ayrldklar gibi, Trk Liras'nm bu paralara konvertibilitesi mevcut deildi. Darda bir demenin yaplmas iin gerekli dvizin darya mal veya hizmet satmak veya borlanmak suretiyle kazanlmas zorunlu idi. Krizde yerli rn fiyatlarnn hzla dmesi karsnda ithal edilen sanayi mallar fiyatlarnn daha az oranda dmesinin tarmda alanlar aleyhine yaratt fiyat makasn nlemek iin tarmda maliyetlerin drlmesi are olarak ileri srlebilir. Ancak, sermaye bakmndan fakir bir lkenin bunu baarmas m m k n deildi. are baz mallarn retimini azaltarak arz ynnden mahsul fiyatlarnn ykseltilmesinde arand. 1932'de Ankara'da ticaret odalar temsilcilerinin katld bir kongrede ttn, afyon ve buday ekim alanlarnn snrlandrlmas nerildi. Bunlardan ttn ekim alannn plnl biimde snrlandrlmas nerisi Hkmete de benimsendi. te yandan, 3/7/1932 tarih ve 2026 sayl Kanun ile Hkmete, tesbit edilecek taban fiyatndan buday iin destekleme alm yapmas, bu yzden meydana gelecek zararn bir milyon liraya kadar Bte'ye konulacak denekle karlanmas iin yetki verildi. Hkmet bu yetkiye dayanarak, buday iin taban fiyat tesbit etmeye ve Ziraat Bankas aracl ile destekleme almlar yapmaya balad. Almlar ilk iki sene 20, 1934'te 52, 1935'te de 60 alm merkezinde srdrld. Balangta kalite 'fark gzetilmeden yaplan almlar, sonralar kalite fark gzetilerek yaplmaya baland. 4 Bu tedbirin temel retimi budaya dayanan kylnn durumunda nisbi bir iyileme meydana getirdii sylenebilir. Hkmet tarm kredi kooperatiflerinden sonra, tarm sat kooperatifleri kurulmasna nayak olarak, zellikle kk iftinin ekonomik durumunun dzeltilebileceine
i .R. Hatipolu: a.g.e., s. 111.

95

inanyordu. Ayrca 1935'te eker, tuz gibi, iftinin pazardan ald baz tketim mallarnn fiyatlarn drerek, fiyat makasnn etkisini bir dereceye kadar hafifletmeye alt. Ayn yl kabul edilen bir Kanun ile yabanc uyruklularn lkemizde kk sanatlarla uramalar yasaklanarak, bu alan Trk vatandalarna brakld. Fakat krizin Trk kylsn iletmesinden kendisini geindirmee yetecek gelir salyamaz duruma drmesi, baz yerlerde iletmesini yzst brakmas, yer yer aile erkeklerinin demiryolu inaatnda almak, kent ve kasabalarda rastgele bir i yapmak suretiyle aile btesine bireyler katma abas iine girmesi; ksaca kylnn fakirlemesi Trk Ekonomisinin geri bir tarma dayal bir ekonomi olmasnn skntlarn su yzne karmtr. Devlet gelirlerindeki azalma baz vergi oranlarn ykseltmek, baz yeni vergiler koymak, borlanmaya gitmek suretiyle giderilmeye allm; d demeler bilnosunda, dviz taymlamasma gitmek, gmrk resimlerini ykseltmek, ithalata kontenjan koymak, kliring ve takasa dayanan deme sistemine gemek suretiyle denge salanabilmi; kylnn geim d u r u m u n u dzeltme yolunda baz tedbirler alnm; iktisadi faaliyetlerin canlanmasna ynelik tedbirler zerinde durulmutur. Fakat Trkiye gibi geri kalm bir lkede asl sorun babadan kalma retim metodlarm srdren kyl iletmelerinin modern retim metodlarm uygulayabilmeleri, emek entansif retim ynteminden, sermaye entansif retim yntemine gemeleri yolunda gelimelerin salanmas; retilen mallarn i ve d pazarlarda srmn salyan ticari faaliyetlerin daha etkin hale getirilmesi; sanayilemenin balatlarak, milli ekonominin tek tarafl geri bir tarma dayal olmaktan kurtarlmas ve artan nfusa tarm dnda alma olana salanmas; tamaclk ve haberleme alannda salanacak gelimelerle mahalli piyasalar arasndaki kopukluun giderilmesi ve lke apnda iblm ve uzmanlamann artrlmas ... ka iktisadi kalknmann salanmasnda toplanyordu. Fakirlikten kurtulmak, nfus bana retimi artrmak iin retim tekniini iyiletirmek, sermayeli retime gemek, baka bir deyimle idame ekonomilerinden modern ekonomilere doru gelimeyi hzlandrmak; ksaca ekonomik kalknmay gerekletirmek iin devletilii verimli ve olumlu bir ara olarak gren Cumhuriyet hkmetleri 5 bunun bilincinde idi. Nitekim bir yandan zel giriimler koruyucu ve zendirici tedbirlerle tevik edilirken, te yandan zellikle krizden sonra Devletin genel ekono5 . nn: Frkamzn Devletilik Vasf, Kadro, Ekim 1933, s. 4, N. Serin: Trkiye'nin Sanayilemesi, Ankara 1963, s. 110'a atfen.

96

mik gelimeyi hzlandrc altyap yatrmlar yannda, bankaclk, ulatrma, sanayi, madencilik, elektrifikasyon alanlarndaki yatrm ve giriimleri artrld. Devlet bu dnemde T.C. Merkez Bankas'n kurarak ekonomiyi bir nihai kredi kurumuna kavuturmu; eitli finansman bankalar kurarak, sanayi, madencilik, elektrifikasyon, ulatrma alanlarna bir giriimci olarak girmi; bylece az ok piyasaya kapal aile ekonomileri, kent ve kasabalardaki kk esnaf ve sanatkrlar yannda ileri teknie dayanan ve byk sermaye istiyen modern iletmeler kesiminin genilemesine, para ve kredi ekonomisinin gelimesine yardm etmitir. Gerekten, ticari ve snai alanda hzl bir gelime salamak; idame ekonomilerinden modern ekonomilere doru gelimeyi hzlandrmak iin gmrk resimlerinin artrlmas, vergi muafiyetleri salanmas, snai kurululara belli koullar altnda arsa verilmesi gibi, daha nce denenmi tevik tedbirleri yeterli deildi. Modern iletmelerin kurulmas ve iletilmesi iin gerekli teknik bilgi ve tecrbe noksand; lke modern ticari ve snai iletmelerin gereksinme duyduu sermayeye sahip deildi; bir giriimci snf yoktu; halkn byk ve kk tasarruflarn sanayi ve ticaretin uzun vadeli finansmana ihtiya gsteren yatrmlarna akmasn salyacak arac kurumlar mevcut deildi. Bu durum Devletin sanayileme ve modernleme ve modern ekonomi sektrnn gelimesi iin daha aktif bir rol oynamasn zorunlu klyordu. Birinci Be Yllk Sanayi Pln hazrlanarak, bu plnda yer alan 20 fabrikann nemli bir ksmnn kurulmas, iletilmesi ve finansman ihtiyacnn karlanmas maksadyla Haziran 1933'te Smerbank kurulmu; ie ve cam, smikok fabrikalar gibi bazlarnn kurulmas ise Trkiye Bankas'na braklm; ayn Banka ve Ziraat Bankas bir ksm sanayi kurulularnn sermayelerine itirk ettirilmitir. Bir kanunla kurulmu zel amal bankalarmz arasnda yeralan Smerbank yalnz bir finansman kurumu deil, ayn zamanda Devlet sermayesi ile kurulacak snai messeselerin etd ve projelerini hazrlamak, sanayinin ihtiya duyduu uzman kiileri, mhendis, usta ve iiyi yetitirmekle grevlendirilmitir. Kuruluunda 20 milyon lira olarak tesbit edilen Banka sermayesi bir yl sonra 42 milyon lira ykseltilerek 62 milyon liraya, 1936'da 3.5 milyon, 1937'de 15 milyon ve 1939'da 19,5 milyon artrlarak 100 milyon liraya ykseltilmi; izliyen yllarda sermaye artna dev a m olunmutur. BirinG Be Yllk Sanayi Plnnda ngrlen fabrikalarn hemen hepsi kurulmu; Plnn uygulanmasna geildikten iki yl sonra 100 den faz-

97

la fabrikann kurulmasn ngren kinci Be Yllk Sanayi Pln hazrlanm ise de, bu Pln kinci Dnya Sava'nm balamas yznden uygulanamamtr. Modencilik ve elektrifikasyon alanlarnda Devlet giriimleri Birinci Be Yllk Sanayi Pln dnda ele alnmtr. lkemizde madenlerin arama ve iletilmesi hakkndaki mevzuatn menei kati olarak bilinmemekle beraber, madenlerin tedenberi Devlet mal telakki edildii, Devlet Hazinesi ve Padiah adna iletildii bilinmektedir. Krm Sava'ndan sonra Bat lkeleri ile lkemiz arasnda iktisadi ilikilerin artmas madenlerimizn arama ve iletilmesinde yabanc sermaye ile kurulan firmalara eitli imtiyazlarn verilmesine neden olmutu. Fakat maden arama ve iletme imtiyaz alan yabanc firmalarn ou sermaye bakmndan yetersizdi. lkenin yeralt kaynaklarn sistematik biimde iletmekten ziyade, ksa zamanda byk krlar salama amacna ynelik iletme biimini tercih ediyorlar ve maden cevherlerinin israfna yol ayorlard. Oysa, istenildii gibi artrlmas m m k n olmayan bu doa vergisi kaynaklarn lkenin halihazr ve gelecek gereksinmeleri nazara alnarak ve ulusal ekonominin karlarna gre iletilmeleri zorunlu idi. Bunu nazara alan Cumhuriyet hkmetleri balangtan itibaren, Devlete ait bulunmu madenlerin ya dorudan devlete veya Trk ortaklklar ile birlikte iletilmesi, yahutta Devletin kra itirak ettirilmesi kayd ile sermayesinin en az % 51'i Trk uyruklu kiilere ait ortaklklara ihale edilmesi ilkesini benimsemiti. Ancak, Devletin madencilik ve elektrifikasyon alannda daha aktif bir rol oynayarak yatrmlara girimesi 1935'ta Maden Tetkik ve Arama Enstits, Elektrik leri Ett daresi ile Etibank kurulduktan sonra balamtr. Maden Tetkik ve Arama Enstits'nn kurulu amac "lkemizde iletilmee elverili maden ve taoca alanlar bulunup bulunmadn ve iletilen maden ve taocaklarnn daha yararl biimde iletilmelerinin nelere bal olduunu aratrmak, bilimsel ve jeolojik aratrma, kimyevi tahlil ve bilimsel tecrbeler yapmak, harita almak, pln izdm noktalar izmek, proje ve bilimsel raporlar, rantabilite hesaplar dzenlemek gibi, btn teknik ve bilimsel ileri grmek ve lkenin ve maden sanayiinde alacak Trk mhendis, fen memuru, ustaba ve uzman ii yetitirmek" olacakt. Elektrik leri Ett daresi'nin kurulu amac "lkenin mevcut su enerjisi ve dier kaynaklarn inceleyerek elektrik retimine elverili olanlarm tesbit etmek, kent ve kasabalara, fabrikalara, madenlere, demiryol-

98

larna ve iftliklere gerekli elektrik enerjisini en ekonomik biimde salyacak ett ve rantabilite hesaplar yapmak; bamsz sanayi programlarndaki elektriklendirme ksmlarm hazrlamak; elektrik santrallerinin maliyet ve sat hesaplarn incelemek ve santrallerin verimini artrmak iin Hkmete alnacak areleri aratrmak gibi, elektrik enerjisine dair inceleme ve aratrmalar yapmak" olacakt. Bu iki aratrma enstits tarafndan maden ve enerji kaynaklarndan iletme kurulmasna elverili grlenleri iletecek teebbsleri kurma, iletme ve finanse etme grevi ise, ayn yl kurulan Etibank'a verilmitir. Smerbank'ta olduu gibi, Etibank'm sermayesi de Devlet Btesi'nden ayrlan denekler, Bankaya mal olarak devredilen kymetler, Banka krnn sermayeye eklenmesi yolu ile tekil edilmeye allmtr. 1930'larda iktisadi kalknmay hzlandrmak iin Devlet tarafndan balatlan giriim ve yatrmlar bunlarla da kalmad. Daha Birinci Be Yllk Sanayi Plm'nn uygulamas ile ilgili hazrlklar srdrlrken, kent ve kasabalarn su, elektrik, havagaz, kanalizasyon gibi kamu hizmetleri ile ilgili kurulular, yaplar ve dier ilerin kurulmasn kolaylatrmak, kent ve kasabalarn kurulu ve imar yolundaki pln ve progarmlar desteklemek amac ile belediyelere gerekli kredi ve teknik yardm salyacak bir mali kuruma olan iddetli gereksinim grlm, 24/6/1933 tarih ve 2301 sayl Kanunla Belediyeler Bankas kurulmutur. 23/6/1945 tarih ve 4759 sayl Kanunla ad ller Bankas olarak deitirilen ve belediyelerle birlikte il ve ky idareleri ile bu idarelere bal kurumlarn bayndrlk ileri de ura alanna giren Banka'mn yerel idarelerin bir eit gbirliine dayanmas istenmi, sermayesinin belediye, il ve ky idarelerinin bte ve gelirlerinden ayrlan paylar, zel kanunlarla Banka sermayesine eklenmek zere verilen para ve mallar, dier yardm ve balarla salanmas ngrlmtr. Cumhuriyetin kuruluundan itibaren lkenin imar, hzl bir iktisadi kalknmann gerekletirilmesi iin harcanan abalarda sermaye ktl en byk darboaz tekil etmitir. 1930 larda Cumhuriyet Hkmeti bu ktl ortadan kaldrmak amac ile byk aba harcam; bte olanaklar ve baka cebri tasarruf yollar ile kurduu uzmanlam bankalar ve Devlet iletmeleri ile bu darboaz bir dereceye kadar gidermee almtr. Nitekim, 1928-1938 milli bankalarn itibair sermayeleri 72,5 milyon liradan 302,5 milyon liraya ykselerek, % 316 orannda; denmi sermayeleri ile ihtiyat akeleri toplam 52,7 milyon liradan 141,9 milyon liraya ykselerek, % 169 orannda; mevduatlar 133,5 milyon liradan 250 milyon

99

liraya ykselerek, % 87 orannda, hisse senedi ve tahvil portfyleri ile itirkleri 14,4 milyon liradan 131,8 milyon liraya ykselerek, % 815 orannda; kredileri 105,1 milyon liraadn 217 milyon liraya ykselerek, % 106 orannda bir art gstermitir. 6 Milli bankalarn itibari sermayeleri, hisse senedi ve tahvil protfyleri ile itirklerinde grlen hzl art, byk lde Devletin 1930'larda sanayi, madencilik, elektrifikasyon, ulatrma alanlarndaki teebbslerini kurmak, iletmek ve finanse etmek amac ile kurulan finansman bankalar ile ilgilidir. Gerekten, bu dnemde T.C. Merkez Bankas kurularak, lke bir Devlet ve bankalar bankasna kavuturulmu; zamanmzda sermayeleri milyarlar aan zel amal bankalarmzn ou bu dnemde kurulmu; Birinci Be Yllk Kalknma Pln bu dnemde uygulanmaya konulmu; Devlet lkenin yeralt ve enerji kaynaklarnn deerlendiirlmesi iin harekete gemi; demiryolu yapmna devam olunmu; deniz yollarnn gelitirilmesine, kara yollarnn geniletilmesine aba harcanm; Devletin eitim ve salk hizmetlerinin gelitirilmesine allmtr. Btn bunlar ekonomide kredi gereksinimini artrm; Devleti kredi al veriini dzenleyici tedbir almaya itmitir. rnein, tefecilie engel olmak, organize olmayan kredi piyasasn dzenlemek amac ile 18/6/1933 tarih ve 2279 sayl "dn Para Verme leri Kanunu" ile dn para verme ilerinde en ok % 12'ye kadar faiz alnmas, bu haddin zerinde alnacak faizin % 100'e varan mterakki vergite tabi tutulmas kabul edilmi; 1938'de kabul edilen 3399 sayl Kanun'la ise, dn para verme ilerinde alnabilecek azami faiz haddi, ak krediler hari, % 8,5'a indirilerek, bu nisbetlerin zerinde faiz alnmas yasaklanmtr. Devleti Merkez Bankas kaynaklarndan yararlandrmak amac ile 3/7/1932 tarih ve 2062 sayl Kanun'la vadesinin dolmasna ay kalan ve bir banka arafmdan getirilen imzal Hazine bonolarnn Merkez Bankas sermayesinin % 40'a kadar ticari senetler gibi reeskonta kabul edilmesi ngrlm; 7 1/6/1936 tarih ve 2998 sayl Kanun'la bu limit Banka sermayesi ve ihtiyat akesi toplamna ykseltilmitir. Bilindii gibi, izliyen yllarda Merkez Bankasnn Hazineye aaca kredi miktarnda nemli genilemeler meydana gelmitir. Fakat bununla yetinilmemi, bankalar tarafndan toplanan mevduatn bir ksmn kamu sektrne kanalize eden tedbirlere ba vurulmutur. rnein, 1933 ylnda bankalarn mudilere kar taahhtlerini zamannda yerine getirmelerini gven altna almak maksadiyle kartlan 2243 say6 Avni Zarakolu: Cumhuriyetin 50. Ylnda Memleketimizde Bankaclk, T. Bankalar Birlii Yaynlar, No. 61, Ankara 1974, s. 50.

100

l Mevduat Koruma Kanunu ile bankalarn vadesiz ve en ok bir ay vadeli tasarruf mevduat iin % 30; bir aydan bir seneye kadar vadeli tasarruf mevduat iin % 20; bir sene ve daha uzun tasarruf mevduat iin % 10 orannda bulundurmakla ykml tutulduklar kasa likiditelerinin 1934 ylnda kabul edilen 3457 sayl Kanun'la % 50'sinin; 1935'te jkartlan 2805 sayl Kanun'la ksmen veya tamamen Devlet tahvillerine yatrlmas kabul edilmitir. 1936'da kabul edilen 2999 sayl Bankalar Kanunu ile de btn mevduat trleri iin karlk ayrma mecburiyeti konmu ve bankalarn umumi disponibilite dnda, kabul ettikleri mevduatn en az % 15'i orannda Devlet i istikraz tahvillerinden veya bu tahviller derecesinde faiz getiren dier tahvillerden oluan munzam karlk ayrmalar ngrlmtr. Bu dzenlemelere mevduat koruma amac ile gidilmi ise de, dan kamu sektrnn dk maliyetli finansman kayna salamak yararland da bir gerektir. Nitekim, o yllarda dn para verme rinde uygulanan azami faiz haddi % 12 iken, Devlet tahvillerinin oranlan % 6-7 civarnda idi. buniin ilefaiz

Bu arada kriz baladktan bir yl sonra, T.C. Ziraat Bankas, itibari sermayesi 100 milyon liraya ykseltilerek, bunun her yl Devlet Btesi'nden Bte gelirlerinin % 0.5'i orannda ayrlan paylar (1,25 milyon TL.), arazi vergisi haslatnn % 6's, Banka krnn ve Devlet yardmlarnn eklenmesi ile karlanmas yoluna gidilerek, giilendiirlmeye allmtr. te yandan, yukarda deinildii gibi, Krizde iftinin yetitirdii r n n para etmemesi sonucu Ziraat Bankas'na, ar esnafna olan borlarn diyemez duruma dmesi, Ziraat Bankas'n bir yandan tarma at krediyi daraltmak zorunda brakrken, te yandan alacaklarn tahsil edebilmek iin iftilere be yl vade tanmak, 1932 den itibaren de rnle demeyi kabul etmek zorunda brakmtr. Bundan istenilen sonu elde edilemeyince de, 1935'te yrrle konulan 2814 sayl Kanun'la 1931 sonuna kadar vadesi gelen Ziraat Bankas alacaklarnn % 3 orannda, kanuni faiz orannn ok altnda bir faize tabi tutularak, 15 ylda tahsil edilmesi; bu yzden meydana gelecek Ziraat Bankas kaybnn Devlet Btesi'ne her yl konulacak 1 milyon liralk denekle karlanmas kabul edilmitir. 8 Krizin mali kurumlarda meydana getirdii sarsnt Ziraat Bankas ile snrl kalmamtr. 1923-1929 dneminde hzl bir gelime gsteren mahal7 11/6/1930 tarih ve 1715 sayl Kurulu Kanununda Merkez Bankasnn Hazinebonolarn reeskont etmesi ngrlmemiti. 8 Ed. Geyer: Die Trkei, "Die Bank, 1937", s. 1060-1061'de.

101

li kk bankalardan bir ksm Krizin etkisi ile faaliyetlerini tatil ederek kapanmak zorunda kalmtr. rnein, 1929-1938 dneminde yeni mahalli banka kurulurken, 10 mahalli banka faaliyetini tatil ederek kapanmtr. 9 Adapazar Trk Ticaret Bankas 1930'da deme glne urad zaman, Banka sermayesi Devletin ve milli bankalarn itirki ile 2.2 milyon liray aykseltilerek kapanmaktan kurtarlabilmitir. Devletin iktisadi kalknmay hzlandrarak krizle mcadele politikasnn finansman ihtiyacn artrmas, bir yandan yeni mali messeseler kurmak, eskiden kurulanlar takviye etmek, kredi piyasasnda yeni dzenlemelere gitmek suretiyle zmlenmeye allrken, te yandan uzun vadeli d ve i borlanmalara gidilmesine neden olmutur. rnein, 1930'da bir Amerikan firmasndan (Kreuger Firmas) 10 milyon dolar (Kibrit Tekeli istikraz); 1934'te Rusya'dan 8 milyon dolar olmak zere iki uzun vadeli d kredi alnm; 1933'te 12 milyon; 1934'te 30 milyon liralk iki uzun vadeli i borlanmaya gidilmitir. Ancak, sonuncusuna ait tahviller 1940'a kadar ksm ksm ihra edilebilmitir. Ayn dnemde 1928 Paris antlamasna gre, denmesine balanan Osmanl d borcu taksitlerinin transferinde karlalan glk zerine 22 Nisan 1933'te bu Antlamada revizyon yaplarak % 7,5 faize tabi 962.636.000 Fransz Frang tutarndaki borcun yllk 700.000 liralk (78.551.900 FFr.) taksitlerle denmesi kararlatrlmtr. te yandan, yabanc imtiyazl irketlere ait demiryollar, istanbul, zmir ve Ereli liman kurulular, stanbul su, telefon, elektrik ve tramvay, Bursa elektrik, zmir telefon iletmelerinin satn alnarak devletletirilmesi. Devletin d borlarn artrmtr. Buna kar kent iletmelerinin kent belediye gelirlerine katkda bulunaca; demiryollarnn devletletirilmesi sonucu denecek bor taksitlerinin imtiyazl irketlere verilen km. ve faiz garantisinden fazla olmad ileri srlrtr. 1 3 Sonu: 1929/30 Dnya Ekonomik Krizi, ihracat kuru yemi, ttn, pamuk gibi bir ka tarm rnnden oluan; buna karlk, kaput bezi ve ekere varncaya kadar sanayi rn tketim mallarn ve hemen btn sermaye mallarn ithal etmek zorunda olan Trk Ekonomisinde byk bir sarsnt meydana getirmitir. Tarm rnleri fiyatlarnn hzla dmesi; buna karlk, sanayi rnlerinin balangta Krize diren gstermesi, son9 A. Zarakolu: Cumhuriyetin 50. Ylnda Memleketimizde Bankaclk, T. Bankalar Birlii yaynlar, No. 61, s. 49. 10 H.A. Zarakolu: Die Staatsausgaben der Trkei (1923-1939), Zrich 1949, s. 98 r.d.

102

ralar koruyucu gmrklerin de etkisi ile daha dk oranda dme gstermesi, darda ticaret hadlerinin lkemiz aleyhine dnmesine; ieride fiyat makasnn meydana gelmesine neden olmu; ifti iletmesinden kendisini ve ailesini geindirmee yetecek askari bir gelir salyamaz dur u m a dmtr. Baz iletmeler yzst braklm; baz ailelerin erkekleri demiryolu inaatnda almaya, kent ve kasabalara giderek, buralarda bulabildikleri ilerde alarak, aile gelirine bir eyler katmak zorunda kalmlardr. Ziraat Bankas'na, ar esnafna borlarn diyemez d u r u m a den ifti yeni kredi alma olanaklarn yitirmi; bir yandan mrabaha artarken, te yandan kylnn piyasa ile ilikileri azalm; ekonomide kmlatif bir durgunluk ve daralma meydana gelmitir. Bat lkeleri, bir yandan devalasyona gitmek, gmrk resimlerini artrmak, ithalatlarna kontenjan koymak suretiyle ihracatlarn artrmaya, ithalatlarn ksmaya ynelik politika tedbirleri; te yandan talep yetersizliini gidermeye ynelik para ve maliye politikalar ile ekonomilerindeki mevcut kapasiteyi tam olarak altrmaya alrken, Trkiye iktisadi kalknmay hzlandrarak, yeni kapasite yaratarak krizle mcadele yolunu semitir. Ak bte politikasna itibar etmemi; bir yandan dviz kontrolne gitmek, ithalattan alman gmrk resimlerini ykseltmek, kontenjan ve kliring uygulamalarna gitmek suretiyle d demeler bilnosundaki dengeyi salamaya alrken; te yandan ekonominin etkin bir kredi organizasyonuna kavuturulmas, sanayilemenin balatlarak, ekonominin tek tarafl geri bir tarma dayal olmaktan kurtarlmas, tamaclk ve haberleme alanlarnda salanacak gelimelere mahalli piyasalar arasndaki kopukluun giderilmesi ve lke lsnde iblm ve uzmanlamaya gidilmesinin salanmas; ticaretin daha etkin hale getirilmesi, tarm alannda babadan kalma retim metodlarn srdren kyl iletmelerinin daha ileri retim tekniklerini kullanmalar yolunda gelimelerin salanmas yolunda aba harcanmtr. Bir yandan zel giriimler koruyucu ve zendirici tedbirlerle tevik edilirken, te yandan Devletin genel ekonomik gelimeyi hzlandrc alt yap yatrmlar yannda, bankaclk, ulatrma, sanayi, madencilik, elektrifikasyon v.b. alanlarda yapt yatrmlarla ekonomik kalknma salanmaya allmtr.

103

Atatrk Devletilii ve Ekonomik Bamszlk

Do. Dr. Beir HAMTOULLARI (A../S.B.F., retim yesi)

zn dokuyan dinamizmin derin anlam ile yeterince alglanmayan Atatrk Devletilii'nin, gizli kalm bu niteliklerini gn na karabilecek gayretler gstermek, zellikle, Trkiye'nin ok boyutlu bunalmlar yaamakta olduu bir dnemde, ayr bir anlam tamann telerinde, son derece yararl bir zorunluluk gibi de grnmektedir. "Devletiliin", ideolojik yabanclatrc eilimler dnda, bamsz, bilimsel bir nitelikte, yeterince analiz edilip, gelitirilip, srdrlememi olmas, yalnz Atatrk'e byk bir hakszlk deildir. Trkiye'nin hakk olan ekonomik gelimenin yeterli lde gereklemesini salayacak katklara ve kaldralara olduu gibi, ekonomik bamszla kavumay da engelleyen nedenlerin en nnde gelmektedir. Trkiye'nin byk iktisadi kaynaklarna ramen, zgn ve geerli modeller retilmesini veya retilmi bulunanlarn da, etkin bir tarzda kullanlmasn engelleyen ksr iktisad politikalarn olumas da bu nedenle engellenememitir. Yine bu noktada Trkiye'de iktisadi dncenin "sefaleti" de akla gelebilir. Mutlu saylamayacak bu sonuta, Atatrk geinen, belki iyi niyetli ama, pasif kii ve evrelerin yanlglar kadar, kart grl aydnlarn da elbette paylar vardr. Bu nedenle ksaca bu noktaya deinmek gerekmektedir. 1. Atatrk ve Aydnlar Deiik ve eitli eilimlerine gre lke aydnlarn Atatrk eksene gre, biri Atatrk, dieri Atatrkle kar diye iki ksmda toplamak da olanakldr. artc gibi grnebilen bir nokta, Atatrk ge-

105

inenlerle, O'na kar olan dnceden yana olan aydnlarn kimi zaman birleebildikleridir. nk Atatrk olup da Atatrkln zn kavrayamayan ve onu gelitirmek yerine, katlatrp, ksrlatran yaklam ve tutumlar da kart grler kadar (kimi zaman daha da) zararl olabilmektedirler. Kanmzca Atatrkln en byk dmanlar, bilerek veya bilmeyerek Atatrkln "mezar kazclm" yapan bu ksr, yetersiz ve ad tutumlar izleyen ve onlar alklayan dalkavuklardr. Atatrkl, ada ve etkin bir ideoloji haline, bir uygulama modeli haline getirmeyi, ksr tutumlar ve inhisarc davranlar ile engelleyenlerdir. Yzeysel biimini amayan, gln yaklam ve yorumlarla, yaratc tekaml olduu gibi, ze inmeyi engelleyenler, Atatrkln kaim bir kl tabakas altnda kalmasna, (isteklerine ters dse bile) katkda bulunmulardr. "Trk aydn krk yldr, ylda bir kez onu anar. Yllar getike onu daha iyi tanyacanz sanrsnz, grrsnz ki tersine, daha az tanyor. Anmas gittike "biimselleiyor". 1 "Atatrk kartlna geen "ilerici" kuaktan olan kiiler, onlarn nedenlerinin tam tersine olan nedenlerle Atatrk kart olan "geici" kuaklarla ayn izgide yanyana dyorlar. Bildiklerinden deil, bilmediklerinden. Bilgiye dayanan bir tartma aralarndaki byk fark, aa karabilir. Ne var ki, bunu iki taraf da yapamaz. Ellerinde bir Mustafa Kemal ya da Atatrk ekseni diyeceim bir parametre" yoktur. Tarihsel bir kiilik olan Mustafa Kemal'i totemletiirlmi bir Atatrk olmaktan karmalyz". 2 Atatrkle kar bu yanlglarla, hakszlklarla dolu yorum ve yaklamlarn ortaya kard "aydn yabanclamas", ne acdr ki, Atatrk'n doumunun yznc ylnn itenlikle ve parlak trenlerle kutlanmakta olduu bir dnemde bile grlmektedir. Atatrklerin passiflii de maalesef srmektedir. deolojik bombardmanlarn altnda bulunan bir Trkiye'de, ideolojik bolukta, genlerinin byk bir blmnn aldatlarak "terrist" yaptrlabildii, dierlerinin ise bunalma srklendii bir dnemde, Atatrkle bu adan da ciddiyetle ve kurtarc zelliklerini ne kartacak atlmlarn halen grlmemesi, dndrcdr. Oysa, doumunun yznc ylnda Atatrk'e gsterilecek sevgilerin, en by, en kalcs ve en nemlisi, Atatrkl amz sarsan ide1

Prof. Niyazi Berkes: "Atatrk Yntemi ve Ynetimi", Cumhuriyet, 26 Ocak 1979, s. 5. N, Berkes, a.g. nceleme, Cumhuriyet, 1 ubat 1979, s. 5.

106

olojiler karsnda, uyarlayc ve yaratc bir dinamizm ile yeniden doyurucu ve kurtarc bir ideoloji ve "Model" olarak oluturabilmek ve zellikle lke genliine ulatrabilmek olur idi. Yerli, ulusal ve geerli bir tutarllktan, ada doyuruculua dein uzanan entellektel aray ve gayretler, toplu ve sistematik bir tarzda halen grlmemektedir. Her kuruluun yapt trenler gibi, dank toplant ve parac gayretler, ksaca deindiimiz dorultuda, Atatrkln yeniden ve daha gl olarak retilmesini salayacak nitelikte grnmemektedirler. Hele bu toplantlarn kimi yer ve zamanlarda "kiisel karlarla" damgal olmas veya ideolojik eilimlerin snrllnda skp kalmas, "ksr" dngnn sreceini, actarak gstermektedir. Biimsellik ve her t r gsteri ve karn telerinde Atatrkl ele almak gerekir. Ulusal dzeyde, bilimsel ierikli, zgr, zerk bir Kongre toplanmas ve yeterli bir zaman sresinde (en az bir ay) t m ynleri ile Atatrkln anlam, geerlilii ve sreklilii, yaratc katklarla retilebilmelidir. Dnce ve uygulama temelleri ile sistematik bir tarzda, Atatrk'n ok boyutlu dehas ve zlemlerine layk kalc bir eser, ancak bu zelliklere uyan ciddi bir entellektel arayla oluabilir. Yoksa snrl toplantlar ve ksr tutumlarla, her eilim, kendilerine yakn sand kiileri ve dnrleri ieren gayretler, gerek ve bilimsel geni boyutlu diyaloglara yer vermeyen yaklamlarla, kalc ve srkleyici eserler retmek olanakszdr. Doktrin, ideoloji, sistem gibi, bilimsel ve objektif balantlar iinde, Atatrkln a sarsan ideolojilerle, boy lebilecek ve hatta iktisaden Az Gelimi lkelerin, yalnz siyasal deil, ekonomik gelimelerinde de, esnek ve geerli dinamikleri ile kurtarc bir MODEL olduu, ancak bylesi ciddi bir toplant ve sonrasndaki entellektel gayretlerle ortaya konulabilir. Yoksa, "ideolojiyi" henz tanmlama aamasnda bile bilmek olanan bulamam ok iyi niyetli "Atatrklerle" ve onlarn "Atatrklk bir ideoloji deildir" trndeki yaklamlar ile snrlanan bir yntem iinde yol almak ve Trkiye'yi kurtarmak olanakszdr. Umalm ki, yl bitmeden, en olumlu ve gerekli bu yola bavurulur. Bu nemli deinmeden sonra, imdi Atatrkln ok nemli boyutlarndan biri olan "Devletilik ve iktisadi Bamszlk" konusuna geliyoruz. 2. Devletiliin Az Bilinen Bir Boyutu Ulusal bamszlk savann, askeri yan, genellikle hem okullarda, hem de yayn dnyasnda doyurucu bir tarzda yanstlm ve aydnla* 1 1mtr, denilebilir. Ama ulusal egemenliin tm, iktisadi kalknma ve

107

bamszlk balamlar iinde, Atatrk Devletilik politikasnn bir trevi olarak, yeterince gn na kartlmtr denilemez. nce "Devletiliin" ne olduunu ve devlet mdahalelerinden farklln belirtmek, sonra Atatrk Devletiliin "zgn" niteliklerini ve byk anlamn aklamak gerekmektedir. Devletin iktisadi faaliyetlere katlmas veya zel kesimi oluturmas, desteklemesi, sanayilemeyi balatmas, Cumhuriyet Trkiye'si ile balayan bir olgu deildir. "Ticar ve Kuralc Kapitalizmin" (Kapitalist Sistemin ilk Modeli), doktrini olan "Merkantilizmin", nemli ilkesinden biri "Mdahaleciliktir". 3 Grld zere Devletin ekonomik faaliyetlere karmas daha XVI. ve XVII. yzylda bile grlmektedir. "Devletle ve onun yardm ile gelien bir faaliyet dal sz konusudur". 4 Doktrin dzeyinde "zgrlk, ticaret iin en gerekli bir unsurdur. Bir hkmet iinde ise, zgrlk, herkese yararl sand eyi yapmak iznini vermekten ok, genel yarara ynelik eyleri yapma imkann vermekten ibarettir". 5 Merkantilist dnemde Avrupa'da zellikle ngiltere ve Fransa'da (Kolbertizm), Devletin ekonomik faaliyetlere mdahalelerde, byk baarlar saladklarn biliyoruz. Nitekim Osmanl mparatorluu zamannda da Devletin ekonomik faaliyetlerle mdahalelerde bulunduu bir gerektir. Bu nedenle kolayc bir yaklamla "... Devletin ekonomiye "mdebbir bir tccar" gibi mdahalesinin Dnya'da ilk rneini tekil eden ve Trkiye'de yaratlm olan bu kalknma modeli, zaman iinde bu ilk hedef ve zelliklerinden saptrlm, baz temel zelliklerini kaybetmitir", 6 demek, Devletilii, mdahale ile kartrmann tesinde, gereklere de uymamaktadr (bu noktay, pek de istemeyerek belirtmekten amacmz, yukarda deindiimiz, kolayc ve yzeysel yaklamlara bir rnek olmas dolaysyladr). Oysa, Atatrk Devletilik'te bulunan yeni zler ve dinamikler, bu tr yzeysel yaklamlarla elbette alglanamaz. Atatrk'n esiz sezgisi ile Devletilii, basit bir Devlet mdahalesi deildir. Yani zel bir kesim oluturmak veya zel kesime zendirici destekler salamann telerinde, yeni bir olgudur. Ekonomik olduu kadar sosyal ynleri olan, ekonomik gelimeyi, ekonomik bamszl gerekletirecek tarzda oluturulup uy3

Daha fazla bilgi iin bknz., B. Hamitoullar: ada ktisad Sistemler, S.B.F. yayn, No: 416, kinci Bask, 1978, sh. 56 ve sonras. 4 R. Gonnard: Histoire des Doctrines Economiques, Paris, 1941, s. 92. 5 J. Marchal: Cours d'Economie Politique, Paris, 4. Bask, 1964, s. 78. 6 Do. Dr. Mustafa A. Aysan: Trkiye'de Devlet letmecilii, ist. ., letme Fakltesi Yay., No: 26, 1973, S. 5-6.

108

gulanmas ve dnen ekonomik/sosyal yaplara gre uyarlanabilen esneklii olan nitelikleri bulunmaktadr. "Devletilik", bu incelemedeki anlam ile, yani kullandmz biimi iinde, "iktisadi/Sosyal sistem" anlamna da gelmemektedir. Aslnda ada modellerinin deiik tipleri iinde bile, Kapitalizmler ve Sosyalizmler dnda da, bamsz ve zerk nc bir sistem olarak da kabul edilip, savunulamaz. Yalnz gnmzde "resmen" sosyalist sistem olduklarn iddia ettikleri halde, sosyalist kabul edilmesi olanaksz baz lkelerin "Devleti bir retim biimi" uyguladklar sylenebilir. Kuku yok ki bu retim biiminde, Atatrk Devletilik politikas ile bir ilgisi bulunmamaktadr. nk Atatrk Devletilii'nin nitelii, ilevi ve hedefleri bellidir. Kukusuz bir iktisad/sosyal politika olarak, belli bir sistemi kurmak veya srdrmek gibi hedefleri olabilmektedir. Atatrk Devletiliin yorumlanmasmdaki, yanlglarn ana kayna, ierik ve hedef olarak topluca dnce dzeyinde bir doktrin olarak belirlenmemi olmasndandr. deolojilerin dalgalandrdklar ortamlarda, kaypak bir hale gelerek, yozlatrlmasmn da, nedeni burada aranmaldr. 3. Her Devlet Mdahalesi "Devletilik" Saylamaz

Her devlet mdahalesini, "Devletilik" saymann haykrc bir yanlg olacan yukarda belirtmee altk. Bir baka yanlg "Kamu Kesiminin ekonomik bymesini", Devletilik sanmak yanlgsdr. Bu yanlgnn ortaya karlmasnda en iyi rneklerden biri, 1950-1960 dnemi Trkiye'sidir. Bilindii gibi Demokrat Parti Hkmetinin liberal kapitalsit ve zel kesime dayal ncelikleri olan politikalar izlemitir. Bu dnemin Babakan Adnan Menderes, T.B.M.M.'nde aklad H k m e t Programnda (29.5.1950), izleyecekleri iktisad politikay, anlalr bir tarzda anlatarak, "Devleti" bir eilim tamadklarn, kesinlikle, aadaki dncelerle belirtmektedir: "ktisadi ve mal grlerimizin esas, bir taraftan devlet mdahalelerini asgariye indirmek, dier yandan iktisad sahada devlet sektrn m m k n olduu kadar daraltmak ve buna mkabil gven vermek suretiyle hususi teebbs sahasn m m k n olduu kadar geniletmek diye ifade edebiliriz. Bu esaslarn tatbikinden doacak ilk neticelerden biri, Devlet tesis ve iletmeciliini hususi sermayenin hi bir surette ele almayaca ilere ve bir de ayn zamanda amme hizmeti mahiyetinde olan iktisadi ilere hasretmek olaacktr. nk, bize gre hususi mlkiyet ve

109

ahsi hrriyete dayanan bir iktisad rejiminde, iktisadi sahann asl olarak ferde veya irket halinde hususi teebbse ait olmas lazmdr. "Devletin dorudan doruya iktisad teebbslere girimesi, nazm ve murakabeci olarak iktisad sahada zerine vazifeler almas ancak bir istisna tekil etmeli ve ancak kat'i zaruret haline inhisar etmelidir. "Bundan byle amme karekterini haiz olmayan sahalarda iletmecilie gemeyeceimiz gibi, muhtelif sebebler altnda kurulmu olan iletmeleri amme hizmeti gren ve ana sanayie taalluk edenler hari muayyen bir plan dahilinde elverili artlarla hususi teebbse devretmee alacaz." Bilindii zere, anlan on yllk dnemde, vaadedilen "Kamusal Kesimin daraltlmas" (Kamu Teebbslerinden bir ksmnn zel Kesime devredilmesi) gerekletirilmemi. Tersine bu dnemde Kamusal Ekonomik Kesimin alan daha da geniletilmitir (zellikle 1953 tarihinden sonra, ktisadi Devlet Teekkllerine yenileri eklenmi, yenileri ise, itirakler aracl ile deiik alanlara daha ok yaylmtr). Devletin ekonomik faaliyetlere yapt bu mdahaleleri "Devletilik saymak, bilimsel olarak olanakszdr. Yukarda belirttiimiz gibi, her devlet mdahalesi "Devletilik" anlamna gelmez. Devletiliin somut yansmas olan mdahalelerin, kendine zg nitelikleri bulunmaktadr. nk Kamusal Kesimin ekonomik boyutlarnn her genilemesini "Devletilik" sayarsak, 1964 ylnda oluturulan Devlet Yatrm Bankas, Sosyal Sigortalar K u r u m u ile Emekli Sandnn, biriken fonlar ile Merkez Bankas'nn genileyen biimlerdeki borlanmalar yolu ile Kamu ktisadi Teebbslerine aktarlmas, yine bu kesimin genilemesine yol amt. Bunu da m, Devletilik sayacaz? Yine ayn tarzda, 1975-1977 dneminde iktidarda bulunan Koalisyon Hkmeti dneminde de, Kamusal Ekonomik Kesimin genilemeyi srdrdn gryoruz. Devlet Sanayi ve i Bankas'nn (DESYAB) kurulmas ve Kamusal sermayenin daha da yayldn yine gryoruz (TMOSAN, TAKSAN, TEMSAN, GERKONSAN, TESTA v.s.). Kuku yok ki, bu gelimeleri, Devletilik saymak olanakszdr. nk Kamu kesiminin ekonomik genilemesi, her nekadar Devletin iktisad faaliyetlere yapt mdahalelerin bydn gsteriyorsa da, bunun "Devletilik" erevesinde kalan bir anlay ve sonularla ykl olmamas halinde, sadece "mdahale" snrnda kalr ve zel Teebbsc nitelikleri amad durumlarda da "Devleti" telakki edilemez. Belirtelim ki, Devlet iletmecilii de Atatrk Devletilik ile e anlamda kullanlamaz. nk devlet iletmeciliinin szgelimi bir "zel Teebbs gibi, bencil ve dar karlar uzantlarnda altrlrsa, "Atatrk

110

Devletilikle" ayn anlama gelemez. Kamusal Ekonomik Kesimin teebbslerini Atatrk Devletilii ilkelerine gre iletebilmek ok ayr bir iletmeciliktir ve elbette ki ok daha farkldr. Bu noktalardaki dnce ve kavram karkln ortadan kaldrp, bir saydamlk getirmek iin unu vurgulamal ki, Cumhuriyet'in kuruluundan beri Devlet'in iktisad faaliyetlere mdahaleleri olmutur. Nitekim : 1923-1931 dneminin zel kesimden yana olan eemen liberal niteliine ramen, Devletin iktisad faaliyetlere, ister "milliletirmeler", isterse zel Kesimi zendirme veya baka amalarla olsun, mdahalelerde bulunduu bir gerektir. 26.VIII. 1924 tariinde Bankas'nn (zel kesime, zendirici bir rnek olmak amac ile) kurdurulmas, stanbul, zmir, Trabzon ve Mersin gibi limanlarn iletilmesinin 1925 ylnda Devlet tekeline geirilmi olmas; ayrca ayn ylda Sanayii ve Maadin Bankas'nn kurularak, Osmanl ynetiminde saylar 22'yi bulan fabrikalarn devralnarak iletilmesine ek olarak demiryolu yapm ve iletmeciliin anlmas olanakl ilk rneklerdir. Aydnlatc rneklerden olmak zere 1926 ylnda retime geen Uak ve Alpullu eker fabrikalar, Devletin byk destekleri ile kurulmu ve zel irketlere verilmitir. Alkoll ikiler ve ispirto gibi "inhisarn", zel Kesime ramen, Devlet iletmeciliine alnmas, hatta "devletletirilebilme yetkilerinin" ortaya kmas, bir dier gelimedir. Fakat bu dnemin iktisadi politikas iinde en belirgin bir dier nemli rnek, Teviki Sanayi Kanunu'dur (Cumhuriyetin geni kapsaml ilk yasas: 28.V.1927 tarih ve 1055 sayl bu yasa. I.IV.1942 tarihine dein yrrlkte kalacak tarzda belirlenmiti). Bu yasa ile, zel Sanayi teebbsleri ve maden iletmeleri, byk lekli "muafiyet" ve "imtiyazlara" kavuuyorlard. Devlet mdahaleleri (dolayl veya dorudan ve bu iki odaa bal dier biimleri ile), Devlet iletmecilii ile Atatrk Devletilii hakknda, bir dierine kartrlan yorumlar ve analizlerin kayna, sadece ilgili kavramlar hakknda yeterince bir bilgi sahibi olamamadan kaynaklanmyor. Bu konulardaki yanlglarn bir ksm ise, dorudan, ekonomik gelime ve modeli hakknda Atatrk'n grleri ve Atatrkl dnce ve eylem temellerinin [Doktrin ve ideoloji] derli toplu ve bilimsel bir nitelikte tutarl ve herkese anlalabilir bir hale getirilememi olmasndandr. Bu durum gznne alnnca yukarda "saydamlatrma" ynndeki bir gayretin zorunluluu kendiliinden ortaya kmaktadr. Ayrca Atatrk Devletiliinin dier yan kavramlarla olan byk farkll ve bir

UI

nemli noktadaki zgnl yakalanmaz ise, alglanmaz ise, lkenin iktisadi bamszl salamada O'na neden bavurulduu ve gvenildii "olgusu" da, korkarm ki, yeterince anlalamaz. 4. Devletiliin Nedenleri

Kurulu yllarnn bandan itibaren Cumhuriyet Trkiyesinin neden "Devletilik" politikasn izlemedii sorusu, hakl olarak dnceye gelmektedir. Baka bir deyimle, "Devletiliin", birden bire deil de, aamal ve deneyimli bir gelime izgisinde belli bir olgunlamadan sonra ortaya kmasnn, nedenleri nelerdir? Bu nemli sorunun karl bir kitap dolduracak kadar geni boyutludur. Son derece zet bir tarzda sylemekle yetinirsek, tm nedenler biri ulusal, dieri uluslararas odakta toplanmaktadr. D nedenlerin basnda, Lozan Bar Antlamas'nn, buna olanak vermeyen baz hkmleri ile Bat lklerinin "Sevres" Antlamasnda somut bir tarzda yansyan "Emperyalist istek ve tutkularnn, getirdii frenler". 7 # 0 1929 Ekonomik byk bunalm ve dourduu sorunlar. Dnya'daki dier gelimeler (S.S.C. Birliinin yeni uygulamalar, Almanya'daki yeni rejimin, A.B.D.'ndeki [New Deal] yeni politikalarn, etkileri, gibi nedenler).

>0 Osmanl imparatorluundan devreden a borlar. 0 Emperyalizme kar kendini daha iyi savunabilme.

Ulusal dzeydeki i nedenlere gelince; ^ Balca -zel Kesime dayal olarak srdrlen "Liberal Kapitalist", iktisadi politikadan, gerek anlan kesimin yeterince gl olmamas, gerekse yapsal nitelikleri sonucu, doyurucu baarlar gsteremeyerek, ekonomik gelimeyi yeterli bir dzeye karamam olmas. Ekonomik gelimenin gereklemesi iin, toplumsal, siyasal ve zihinsel yaplarda, gerekli dnmleri yapacak reformlarn yaplarak, ilgili "meknlarn", kalknmay yaratacak raylar ve "kaldralar" demelerine olanak verilmesi. 8

i Lozan Andlamas'nn iktisadi sistemimiz zerindeki etkileri iin bknz.: B. Hamitoullar: "ktisadi Sistemimizin Olumasnda Lozan Andlamasmn Etkle'ri", Lozan'n 50. Ylma Armaan iinde, sh. 164-188, st. niv., Hukuk Fak. st. 1978.

Henz yeterince kadrolarn ve kiilerin yetitiirlememi olmas. "Teknik bilgi eksiklii". Yeterli sermayenin henz birikememi olmas.

@ >9 ^

Halk ynlarn ilk on yln ekonomik gelimesinden honut olmamas ve bu nedenle de "Serbest Frka'ya ynelmesi". 9 Devletin Trk Tarihindeki, geleneksel nemi ve ar ile halkn bir ok eyi "Devlet'ten" bekleyen bir psikoloji iinde olmas. Yneticilerin, genellikle "asker" kkenli olmas ve askerlerin genellikle, "mdahalelerden ve denetimden" yana olan davrana yatkn olmalar. zel Kesimi ile Kamusal Kesimi ile lkenin ve ulusun tm potansiyellerini harekete geirmeden (seferber etmeden), ne lkenin kalknmas ve ne de ulusal bamszln uzun soluklu olamayacann anlalmas.

ite bu incelememizin ana noktas olan en duyarl konuya gelmi bulunuyoruz. 5. Ekonomik Bamszlk Siyasal Bamszlk Balam Aada yer yer baz rneklerle ortaya kabilecei gibi, Atatrk, Trkiye'nin ulusal bamszln elde etmeyi en yce (kutsal) bir hedef olarak semiti. Ekonomik bamszlk olmadan ise, bunun gereklemeyeceinin, o esiz sezgisi ile bilincinde idi (bu noktada aka iktisad ve sosyal yap arasndaki btnleme veya ayrma balam ortaya kmaktadr). Bu nedenle ekonomik bamszl, garanti etmede en etkin aracn ve sadece salkl ve dengeli bir ekonomik gelime (kalknma) salanabilecei anlalmt. Ekonomik t m boyutlar ve zellikle "Sanayiletiren Sanayii", Plan ile, "Sosyal Devlete" varan boyutlar, halk ve sosyal adaleti anlay ile bir "Devletilik" politikas, alt yaps ile birlikte yalnz lkenin gelimesini deil, ulusun ykselecek yaama dzeyi (refah) ile, elikileri ve smry en az snra indirgeyen baarlar ile, retecei dayanmal ve tutarl salkl bir toplumda, d emperyalizmlerin szp yerleebilecek bir ak doku brakmayacandan, ulusal egemenlii tehlikeye drmeyecek kadar gl ekonomik yaplarda oluturabilecekti.
8

B. Hamitoullar: La Planification du Developpement Economique En Turquie, S.B.F. Yay., No: 266, Sevin Matbaas, s. 12. Daha fazla bilgi iin, bknz.: A.H. Baar, Atatrk'le Ay, stanbul, 1945.

113

Ksaca Trkiye'yi yeniden "uydu" yapmak isteyecek Emperyalizmlere kar, iktisadi alanda, sosyal, siyasal alanda oluacak yaplarn toplam direnme gc, ulusal egemenlii srdrebilecek bir iktisadi bamszln garantisi olacakt. Yukardaki kanya nereden varlmaktadr? uradan : Atatrk siyasal rejimin (daha ilerde deiik grlerden vereceimiz rneklerin de gsterecei gibi) iktisadi temeli, hzl ekonomik gelime ve ekonomik bamszlk gibi stratejik iki e rmektedir. Bu iki temel ilkeyi, 1931 ylna dein uzanan ve eksenini zel Kesimin rd gelime politikas doyurucu olamam idi. Daha 1921 ylnda Cell Bayar, yabanc sermayeye deindiinde unlar belirtiyordu: "Millet ... iktisaden dkn bir raddeye girmi ise bu da memleketimizde ecnebi imtiyazn ... kapitlasyonlarn ... Trk tacirlerine tevafuk ederek memleketimizin btn gelir kaynaklarna fiilen el koymalarndandr... Memleketimize imtiyaz eklinde giren sermayenin dmanym. nk onun arkasndan nfzu siyas girer ve memleketin hrriyetine ve... istiklline suikast eder ve bizi eser yapmak ister... Nitekim ngilizler ... Hindistan' bu surette esir etmilerdir. Memleketimize hayrhah bir surette yalnz ticaret kast ile gelen sermayeye ... muavenet edebiliriz". 1 0 Cumhuriyet dneminin nemli bir ksmnda, Bakanlk, Babakanlk ve Cumhurbakanl yapan, stelik en liberal dncelere inanan C. Bayar'n, yukardaki grlerine gre bile, yabanc sermayeye, ancak Trkiye'nin yararlar ile badat durum ve koullarda "evet" denileceini, "ekonomik bamszlkla" elien her d ilikinin, kabul edilemeyeceini gstermektedir. Devlet mdahalesi konusunda eilimleri daha byk olan ve "Devletilie" daha yatkn olan nn ise, daha 1928 ylnda : "Trkiye Cumhuriyeti iktisad istiklli gaye bilen bir nizam tesis etmitir", 11 demekle, izlenen ekonomik politikalarn ve kurulan sistemin, iktisadi bamszlk retecek nitelikte olduunu anlatmak istemektedir. Nitekim bu dnce daha belirgin bir tarzda Atatrk tarafndan da dile getirilecektir. zmir ktisat Kongresindeki sylevinde, Osmanl mparatorluunun k sebeblerine deinirken : "Osmanl Devleti fiilen mahru-u istikll bir hale gelmiti. Bir devlet ki tebaasna koyduu vergiyi ecnebilere koyamaz, bir devlet ki gmrkleri iin rsum muamelesi ve saire tanzimi hakkndan menedilir, bir devlet ki ecnebiler zerinde hak-k kazasn tatbikten maho Cell Bayar'n Sylev ve Demeleri (1920-1953), Ankara, 1954, sh. 86-87. u smet Paa'nn Siyasi ve timai Nutuklar (1920-1933), Ankara, 1933, s. 182.

114

rumdur. O devlete bamsz denilemez... Mesel imendifer inas, mesel fabrika yapmak iin devlet serbest deildi... Hayatn teminden ciz olan bir devlet mstakil olabilir mi? Osmanl lkesi ecnebilerin mstemlekesinden baka bir ey deildi. Osmanl halk ... esir vaziyetine getirilmiti. Bu netice, ... milletin kendi irade ve hkimiyetine malik bulunamamasndan, unun bunun elinde istimal edilmesinden neet etmiti". 1 2 "Devlet ve hkmet ecnebi sermayesinin jandarmalndan baka bir ey yapmamtr. Her yeni millet gibi Trkiye buna muvafakat edemez. Burasn esir lkesi yaptrmayz." 1 3 Aka grlyor ki, Atatrk, smry sonsuzlatrmak isteyen Emperyalist d borlar ve yabanc sermayeye kardr ve bunu kesinlikle istememektedir. Bu nitelikte olmayan ve lkenin ekonomik gelimesini engelleyemeyecek nitelikte gelecek yabanc sermayeye ise, kar olmadn u biimde belirlemektedir : "Zannolunmasm ki ecnebi sermayesine hasmz; hayr, bizim memleketimiz vsidir. ok say ve sermayeye ihtiyacmz var. Kanunlarmza riayet artyla ecnebi sermayelerine lzm gelen teminat vermeye her zaman hazrz. Ecnebi sermayesi bizim saymza inzimam etsin ve bizim ile onlar iin faydal neticeler versin". 14 Yine vurgulayalm ki, kesinlikle kar olunan "olgu", yabanc sermaye deildir, onun smrerek ekonomik gelimeyi engelleyebilecek "biimleridir". Bu nedenle, ekonomik kalknmamz ve bamszlmzla badaan nitelikteki, d sermayeye evet demek, denetim ve gdm noktasnda yalnz kendine bir gvenin iareti deildir. Fazladan "aklc" ve bilimsel bir davrantr da. Bu nedenlerle, ne trde olursa olsun yabanc sermayeye ideolojik bir saplant halinde srekli kar kn mantkla badamaz yabanclamas iinde, bu tutumu bir "yalnlg" veya eliki olarak nitelendirmek de, aslnda byk bir yanlgdr. Bunun yanlg olduunu gnmz Sosyalist Blokuna dahil lkelerin Bat teknolojisine ne denli bavurduklarn gsteren ve ne denli yabanc sermayeye gereksinme duyulduunu yanstan bir lt olarak d bor ykne bir gz atmak, yeter de artar bile. Ama buna ramen kraldan daha ok kralc olan tutumlarda, bu dnemi yanlglar iinde deerlendirmeler sryor. Bir kk rnek vermekle yetinelim: "ite milli mcadelenin liderleri, siyasi bamszlk tutkusu ierisinde, emperyalizmin iktisadi ieriini farketmediler ve imtiyazlar istemedii, milli bamszla ve Trkiye'nin egemenlik haklarna riayet ettii takdirde yabanc sermayeden sadece yarar geleceini umdular. Hatta, ipin
12, 13. 14 g . k n Trkiye ktisat Kongresi (1923-zmir) - Haberler - Belgeler - Yorumlar, Ankara, S.B.F. Yayn, No: 262, s. 248, 252-253.

115

ularm ellerinde tuttuka, Chester-tipi imtiyazlarn dahi kontrol edilebileceini sandlar." 1 5 Bu noktada yabanc sermayeyi denetleyebilmek, hatta en uygun olann seerek getirmenin, smrye olduu gibi emperyalist "szmalar" engelleyebilecei, gnmzde kolaylkla kabul edilebilir bir olgudur. Ama asl vurgulanmas gereken nokta, bu gerei ancak son yirmi ylda grenlerin yannda, Atatrk'n uzak grebilen, gereki tutumunun bykl ve geerliliidir. Nitekim, ayn byk sezgi ile, siyasal yap, iktisadi yap balamn, bamszlkla birlikte grebilmi olmasna kk bir rnek olarak, yine zmir ktisat Kongresini aarken yapt sylevi hatrlamak yeter. Bakn ne diyor: "... Efendiler, istiklli tam iin u dutur vardr, hkimiyeti milliye iin bir kanun vardr diyoruz. Bugn de byk bir muzafferiyetin milleri ve failleri bulunduumuzu ifade ediyoruz. Bu noktada ok kati olan bir hakikati hep beraber tekrar etmek mecburiyetindeyiz. Bu kadar byk, bu kadar mukaddes ve azametli hedefler yalnz kat zerinde dsturlarla ve kanun maddeleriyle ve sadece hrslarla, arzularla husul bulamaz. Tahakkuku t a m m m temin edebilmek iin yeane kuvvet, hakik en kuvvetli temel iktisadiyattr. "Siyasi ve asker muzafferiyetler ne kadar byk olurlarsa olsunlar, iktisad muzafferiyetler ile tetvi edilemezlerse husule gelen zaferler pyidar olamaz ,az zamanda sner. Bu itibarla en kuvvetli ve parlak zaferimizin dahi temin edebildii ve daha edebilecei semerat nafiay tesbit iin iktisadiyatmzn, hkimiyeti iktisadiyemizin temin ve tarsin ve tevsii lzmdr. Efendiler, bu kadar feyizli ve bu kadar kuvvetli olan yeni hkmetimizin, dmansz kalacan farzetmek doru deildir. Onun hayatna, feyzine kar suikastlar tertip etmeye teebbs edecekler bulunacaktr. Btn bunlara kar en kuvvetli silahmz iktisadiyattaki vsat, resanet ve muvaffakiyetimiz olacaktr." 16 "Efendiler, dahil olduumuz halk devrinin, mill devrin mill tarihini de yazabilmek iin kalemler, sapanlar olacaktr... Bencc halk devri, iktisat devri mefhumu ile ifade olunur. yle bir iktisat devri ki memleketimiz mamur, milletimiz mreffeh ve zengin olsun. Bu noktada bir felsefeyi hatrlaynz o da : "Elkanat kenzn I-yfn"dr ("kanat tkenmez bir hazinedir.")" "Bu felsefeyi yanl tefsir yznden bu millete byk fenalk edilmitir. Allah yaratt nimet ve gzellikleri insanlarn istifadesi iin yarat Korkut Boratav: 100 Soruda Trkiye'de Devletilik, Gerek Yaynevi, 1974, s. 91. 16 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, II (1906-1938), ikinci Bask, Trk Inkilp Tarihi Yaynlar: I, 1959, s. 107-108.

116

mtr. Allah zek ve akl insanlara bunun iin verdi... Bu vatan evlat ve ahfadmz iin cennet yaplmaya layktr. Bu, faaliyet-i iktisadiye ile kabildir. "yle bir iktisat devri ki artk milletimiz insanca yaamasn bilsin ve esbab bilerek ona lzm olan tedabire tevessl etsin". 1 7 6. ktisadi ve Sosyal Devlet

Ekonomik kalknma, ekonomik bamszlk ve ulusal egemenlik arasndaki karlkl iliki, Atatrk'n parltl ve gl dncesinde ylesine tutarldr ki, andmz ve anacamz szleri (deitirmeden), bunu aklkla gstermektedir. "Misak- Milli"ye deinirken unu kesinlikle vurgulamaktadr: "Misak- Mill, milletin istikll-i tmmn temin eden ve bunun iin iktisadiyatnda inkiafna mani olan btn sebebleri bir daha avdet etmemek zere laveden bir kanundur". 18 Bu noktada Trkiye'nin ekonomik gelimesini, engelleyecek her trl i ve d dar boazlar aabilecek niteliklerde iktisad politikalar izleneceini sadece haber vermemekte, bunu "kutsal bir direktif" tarznda da anlamak gerekmektedir. "Avdet" (geri gelme) etmesi istenmeyen engeller, Osman ' mparatorluunu yar smrge yapan "emperyalist nitelikli" ve "sosyal ierik ile adaletten yoksun" eler olarak da yorumlamak olanakldr. Hele gnmz Trkiyesinin ekonomik gelimesini, gerek ierde yeterince harekete geirilip deerlendirilemeyen t m pontasiyeller, gerekse uluslararas bilinen dier engellerin, nasl yavalatarak gerilii bytt, ac da olsa gz ard edilmez ise, olumlu olmayan baz "engellerin avdet ettii" kabul edilebilir. Atatrk iin iktisadi gelime, en yksek asker zaferlerden bile daha deerlidir. 1923 ylnn Ocak aynda, Atatrk, hem de, askeri utkunun btn grkemi ile eemen olduu bir konjonktrel ortamda, bakn ne dnceler ileri s r y o r : "Yeni Trkiye Devleti temellerini sng ile deil, sngnn dahi istinat ettii iktisadiyatla kuracaktr. Yeni Trkiye Devleti cihangir bir Devlet olmayacaktr. Fakat yeni Trkiye Devleti iktisadi bir Devlet olacaktr..." 1 9 Yukardaki dncede yeni Trk Devletinin eemen ekseni "iktisadidir" derken, gl bir ekonomiyi oluturacak, ekonomik gelime obuadan, silahl gcn bile gl olamayaca, kapal bir tarzda anlatlmaktadr. Ve iktisadi kalknma savan baar ile kazanmadan asl "savan kazanlmam olacan belirtmektedir.
G. kn, a.g.y., s. 251-252 (alt izilen yerleri, biz vurguladk). s Trkiye ktisat Kongresi A Konumas (G. kn, a.g.y., s, 250). 19 Adnan Turgut Fethi, "Atatrk ktisad Zafer Emri Vermiti", Bar, 19 5.1972.
17

117

Nitekim Lozan bar grmelerinin kesilerek siyasal bamszln geciken tannmas sonucunda, yine dnce alannda bir hamle daha gryoruz : "Grlyor ki bu kadar kat'i ve yksek bir zafer-i askeriden sonra dahi bizi sulha kavumaktan men eden esbab dorudan doruya esbab- iktisadiyedir, mlahazat- iktisadiyedir. nk bu Devlet, hakimiyet-i iktisadiyesini temin ederse o kadar kuvvetli temel zerinde yerlejmi ve teali etmee balam olacaktr ve artk bunu yerinden kmldatmak m m k n olmyacaktr. te dmanlarmzn muvafakat, bir trl rza gsteremedikleri budur". 2 0 Yukarda daha 1920'li yllarda Atatrk'n isabetle belirttii Trkiye'nin gerek gelimesiin "dmanlarmzn, hakiki dmanlarmzn ilerine bir trl sindiremedikleri" bu ac gerek, gnmzde de her vesile ile karmza kmyor mu? Hem de nasl. En haykrc bencil tutumlarla. Ve bu kez "dost" bildiimiz kimi lkeler de, "hakiki dmanlarmza eklenerek, adeta yeni bir "engelleme koalisyonu" halinde karmza dikilmiyorlar m? O halde kurtulu iin tek kar yol, salkl bir iktisad gelimedir. Bu konuda baarnn ansn, bakalm Atatrk nasl gryor : "... Muvaffak olmak iin ok almak lzm olduunu bilmeliyiz. ktisadiyat, iktisadiyat diyoruz. Fakat arkadalar, iktisadiyat demek herey Hemektir. Yaamak iin, mes'ut olmak iin, mevcudiyet-i insaniye iin ne lzm ise bunlarn kffesi demektir. Btn bu hususatta el'an memleket ve milletimizin ne halde olduunu sizler ok gzel bilirsiniz. Tavsif etmek istemiyeceim. Ancak memleketimizin vs'ait ve nfusumuzun bu vs'atle ne kadar gayr-i mtenasip olduunu da hatrlaynz. Bu vsi ve feyizli topraklar ileyebilmek, iletebilmek iin noksan olan el emeini behemahal fenn alt ile telfi etmek mecburiyetindeyiz. Memleketimizi bundan baka imendferler ile, zerinde otomobiller alr oseler ile ebeke haline getirmek mecburiyetindeyiz. nk garbn ve cihann vesati bunlar olduka, imendferler olduka, bunlara kar merkepler ve kan ile ve tabi yollar zerinde msabakaya kmann imkn yoktur. Memleketimiz ziraat memleketidir. Bu itibarla halkmzn ekseriyeti iftidir, obandr. Binaenaleyh en byk kuvveti, kudreti bu sahada gstedebiliriz. Ve bu sahada mhim msabaka meydanlarna atlabiliriz. Fakat ayn zamanda san'atmz da tezyid ve tevsi etmek mecburiyetindeyiz. Eer san'at hususunda yine msamahakr olursak o halde sar- sanayide yine haricin haragzar oluruz, mahsult ve m a m u l t m mbadelt ve servete inkilb iin ticarete ihtiyacmz vardr. Ticaretimizin ayar elinde kalmas memleketimizin servetinden lzumu kadar istifade edememei bais olur. Fakat btn bunlar sylendii kadar basit ve kolay olmayan
20 G. kn, a.g.y., s. 254.

118

eylerdir. Bunda muvaffak olabilmek iin hakikaten memleketin ihtiyacna mutabk esasl program zerinde btn milletin mttehit ve hemhenk olarak almas lzmdr... Arkadalar, bence yeni Devletimizin, yeni Hkmetimizin btn esaslar, btn programlar iktisat programndan kmaldr. nk demin dediim gibi her ey bunun iinde mndemitir". 21 Ekonomik gelime ve kalknma bakmndan son derece anlaml ve deerli olan bu dnceler, ok geni bir tarzda analiz edilmee deer niteliklere sahiptir. Ksaca belirtmek gerekirse, "iktisadiyat" tm boyutlar ile temel alan bu yaklamda, iktisad btn dallar, bir dieri ile karlkl ilikileri iinde ele alnmaktadr. stelik lkenin o zaman en eemen olan tarmsal "karakteri" en can alc yanlar ile vurgulanarak belirtilmekte ve bu zg duruma gre zmlerin oluturulmasn, esinlendirecek verimli dnceler ortaya koymaktadr. Ek olarak ada dzeyde teknik bir alt yap kurulmas, tarmn sanayilemesi belirtilmektedir. Ayrca eer sanayileme alannda, yine gevek davrann iine girilecek olursa, yeniden smrge olma tehlikesinin oluaca belirtilmektedir. Deiimin (ticaretin) nemi vurgulanmakta ve bunun da "ulusallatrlmas" gerei belirtilerek, tm bu dncelerin ulusa benimsenebilecek bir tarzdaki tutarllkla ancak tesbit edilebilir ve uygun "rgtlenme tipleri" ve programlar iine girmeleri ve uygulanmalar ile baarl olunabilecei, bilinci ortaya konulmaktadr. Ksaca, yeni Devletin en nemli niteliklerinden biri olan "KTSADLK", gerekli ekonomik kesimlerde, ngrlen dinamiklerin yaratcs ve uygulaycs, ilevi ile ykml hale getirilmektedir. Bu yaklamn deerini yeterince kavrayabilmek iin, insan esine ve eitimine bu tutarllk iinde verdii ve vurgulad nemi, unutmamak gerekir. Bu noktada sz yine Atatrk'e brakalm : "Binaenaleyh evltlarmz o suretle talim ve terbiye etmeliyiz, onlara bu suretle ilim ve irfan vermeliyiz ki lem-i ticaret, ziraat ve san'atta ve btn bunlarn faaliyet sahalarnda msmir olsunlar, messir olsunlar, faal olsunlar, amel bir uvuz olsunlar. Binaenaleyh maarif programmz gerek iptidai tahsilde, gerek orta tahsilde verilecek btn eyler bu nokta-i nazara gre olmaldr. Maarif programlarmz gibi uabat Devlet iin tasavvur olunacak programlar dahi iktisat programna istinat etmekten kendini kurtaramazlar. Esasl bir program tesbit etmek, progr a m zerine b t n milleti hemhenk olarak altrmak lzmdr". 2 2 Yukardaki dnce, bylesi bir iktisad gelimeyi salayacak trde, ilkokuldan itibaren, bir eitim sisteminin gereini belirtmektedir.
21

Trkiye ktisat Kongresi A Konumas, a.g.y., s. 254. 22 Trkiye ktisat Kongresi A Konumalar, (a.g.y., s. 255).

119

Deiik kesitler vermee altmz bu "ktisad Devlet", dncesi dnemin baka devlet adamlarnda da bulunmaktadr. Osmanl mparatorluundan itibaren iktisat tarihimizi drt aamada inceleyen "ktisat Vekili Mahmut Esat Bey", "Millet hakimiyeti, Tekilt- Esasiye" dedii Cumhuriyet dnemi iin unlar sylyor : "... Tekilt- Esasiye devrinin ad, gzyalarn silen, alanlar efendi yapan, kyly mesut klan, yeni Trkiye'yi iktisaden bir mamure haline getiren devir olsun. "Ben Hakimiyet-i milliyeyi, milli hakimiyet-i iktisadiye olarak anlarm. Byle olmazsa hakimiyet-i millye "serap" olur." 23 zmir'de yaplan Trkiye ktisat Kongresi'nin a konumasnda, iktisadi gelime, iktisadi bamszlk konusundaki dncelerinin bir ksmna deindiimiz Atatrk, aslnda bunlar ilk kez belirtiyor deildir. Daha 1922 ylnn 1 Mart gnnde T.B.M.M.'nde yapt konumada da ulusal bamszlk ile ulusal bamszlk balamm, somut bir tarzda tesbit edebilmek olanakldr: "... bugnk savamzn hedefi, tam bamszlktr. Tam bamszlk iin ise, ekonomik bamszla sahip olmak arttr. Maliyesi bamszlktan yoksun bir devletin, dier btn uzuvlar da bamsz olamaz." 24 Bu noktay hatrlatmann gerei, deindiimiz dncelerin, belli bir ann veya ortamn koullarna gre deil, derinliine bir inceleme ve uyarlamann olgunlam aamalarndan geen nitelikte olduunu, yanstt tutarllkta dahi .aydnla karmaktadr. Atatrk diyebileceimiz ekonomik gelime modelinde egemen yaklam, ulusal kaynaklara dayanarak "bamsz", kendi kendine yeterek ve bu gelime dorultusunun her nasl olursa olsun dtan veya iten rayndan saptrlmasna olanak vermeden kalknmaktr. Bununla badat oranda yabanc sermayeye evet denecektir. lerde deineceimiz gibi "sanayileme" sreci de bu i ve ulusal nitelikli yaklam ile i ie oluacaktr. Yabanc sermaye veya d kaynaklara bavurmadan kalknma zlemi, Atatrk'n, u dnceleri ile de anlatlmaktadr : "... Bnye-i devleti yaatmak iin harice mracaat etmeksizin, memleketin menabi ve varidat yla temini ... idare tedbirlerini bulmak lzm ve mmkndr". 25 Aslnda Trkiye'nin byk zlemini somutlatran ekonomik gelimesi ile badar nitelikte bir yabanc sermaye de gelmeyince, zaten yaklam gerei ,"ulusal tasarruflar zendirecek yntemlere ba vurulmutur. Nitekim, 1929 ubatnda "Tasarruf ve Yerli Mallar Haftas"n aarken smet P a a : "ktisad tehizat iin elzem olan ... esasl vasta sermayedir.
23 Trkiye ktisat Kongresi A Konumalar, (a.g.y., s. 259). 24 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I. Cilt., s. 215. 23 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I. Cilt., st., 1945, s. 286 [altn biz izdik!.

120

Sermaye iin, hariten gelecek ikrazatm kymeti sz gtrmez. Fakat asl milli sermaye, milletin kendi tasarrufu... ile temin olunmaldr". 2 6 Tasarruflar bytmek iin doal bir sonu olarak tketimin de kslmas istenmitir. Nitekim 1929'un Aralk aynda da "Babakan" : "Millet hayfnda kendi menbana, yani istihsaline kifayet etmek endiesi; ite asl byk tedbir budur. Millet, kendi istihsalinden fazla sarfetmeyecek kanaatkr bir hayata girmek mecburiyetindedir... Eer istihsalimiz kifayet etmiyorsa ve alan vatanda ekmekle kahve arasnda muhayyer kalacaksa onun kahveyi tercih edip dermansz dmemesi iin gcmz yettii kadar kulana baracaz. Gzel lavantalar srnm ince ipekliler iinde Trk kzlarnn clz ve cieri rm bir hale gelmesine muvafakat etmeyeceiz... Kzlarmzn kuvvetleri, kanaatkrlklar, tasarruflar ile kendi yuvalarn yklmaz kaleler gibi salamlatrmalarn isteyeceiz". 2 6 Grld gibi bu ekonomik gelime Modeli, yalnz dnce dzeyinde deil, uygulamada da her trl Emperyalizmin szmasna "kapal" bir yaklam yanstmaktadr. Ulusa kendi kendine (geici bir sknt pahasna da olsa) yetmenin, ayn zamanda kendi gcne dayanmann ve gvenmenin de izdmlerini tamaktadr. 1931 ylndan sonra ise, yabanc sermayeye, ekonomik gelime konusunda zaten mit balanlamayaca anlaynn daha da byd grlmektedir. Cumhuriyet Halk Frkasnn, oluturulup kabul edilen parti programnda : "Normal sermayenin yegne menba milli say ve tasarruftur", denilmektedir. "Normal sermayeden" ne anlald sorusuna, Encmen szcs Refik e v k e t : "Normal sermayeden.. Milli sermaye kastedilmitir. Maksat kendi menabii milliyetimzden elde ettiimiz sermayedir. Bunun haricindeki sermaye anormaldir", demitir. 2 7 imdi ekonomik bamszln, kanmza gre bir esi deerinde yorumlanmas gereken Sosyal Devlet olgusuna deinelim. ktisad Devletten Sosyal Devlete Snf mcadelesine dayanmayan, sosyal bara dayal toplumsal bir yaps olan o dnem Trkiye'sinde, "Toplum Modelini" aydnlatacak ipular da bulunmaktadr. Artk herkesin bildii "imtiyazsz ve snfsz" bir toplum tipi, zlemlerini aadaki dnceler gstermektedir : A t a t r k : "Bizim halkmzn menfaatleri yekdierinden ayrlr, snf halinde deil; bil'akis mevcudiyetleri ve muhassala-i mesaisi yekdierine lzm olan snflardan ibarettir. Bu dakikada smilerim iftilerdir, san'atkrlardr, tccarlardr. Ve ameledir. Bunlarn hangisi, yekdierinin muasmet Paa'nn Siyasi ve timai Nutuklar. 27 C.H.F., nc Byk Kongre Zabtlar, st., 1953.
26

121

rz olabilir? iftinin san'atkra, san'atkrn iftiye ve iftinin tccara ve bunlarn hepsine, yekdierine ve ameleye muhta olduunu kim inkr edebilir? Demekte ve devam etmektedir : "Bugn mevcut olan fabrikalarmzda ve daha ok olmasn temenni ettiimiz fabrikalarmzda kendi amelemiz almaldr. Mreffeh ve memnun olarak almaldr ve btn bu saydmz snflar ayn zamanda benzin olmaldr ve hayatn lezzet-i hakikisini tadabilmelidir ki almak iin kudret ve kuvvet bulabilsin. Binaenaleyh programndan bahsolunduu zaman deta denilebilir ki btn halk iin bir sy misak- millisi mahiyetinde olan program etrafnda toplanmaktan hasl olacak olan ise alelde bir frka mahiyetinde tasavvur edilmemek lzm gelir ve bad-es sulh vukua gelebilecek byle bir ekl-i siyasinin imdiye kadar olduu gibi milletin azim ve iman ile ve vahdet ve tesandn birbirine mzahir olmasyla muvaffak olaca hakkndaki kanaatim kavidir ve tamdr". 28 Trk toplumunun snfsal durumuna deinen "iktisat Vekili: Mahmut Esat" Bey de, unlar sylemektedir: "Bugnk vaziyet-i iktisadiyemizi tahlil ile diyebilirim ki, dn olduu gibi bugn de bizde iktisad manasiyle mtebellir bir snr meselesi mevcut deildir. Bizde tccar da ifti de, sanayi erbab da, amele de, hlasa b t n iktisat millerimiz dorudan doruya yabanc sermayesinin esir ve hizmetkrdr. Btn bu iktisat zmrelerimizin birlemesi kendilerini tekilta balamas lzmdr". 2 9 Atatrk'n yukarda vurgulanan "toplumsal" dncesi, Mahmut Esat tarafndan da, baka ifadelerle, yinelenmekte ve ek olarak, sosyal bar ve bir sosyal snfn dier sosyal snf zerinde eemenilk kurmasna olanak olmayan bu ortamlarda, sosyal gruplarn, birlemesi ve gl bir tarzda rgtlenmesinin nemi, yanstlmaktadr. Aktr ki, sosyal atmalarn olmad bir ortamda bylesi rgtlenmeler, retimi, verimi ve d yarm salamaa daha ok ynelik olur. Nitekim, M. Esat'n aaya aldmz bir dier dncesi bunu daha "berraklatrmaktadr" : "Asrmzn iktisat cidline girerken mnferid deil fakat toplu bulunmak mecburiyetindeyiz. nk asr- hazr iktisadiyat bunu istilzam ediyor. Ferdi teebbsler, toplu yabanc iktisat dnyas karsnda eilmee, akim kalmaa mahkmdurlar. Binaenaleyh her trl irketler vcuda getirilmeli ve bilhassa memleketimizin ihtiyacatn tamamen ifade eden (kooperatif) irketlere fazla ehemmiyet verilmelidir. "Gayemiz, istihsalimizi ihtiyacmza gre tezyid ederek kendi kendimize kifayet etmee doru gitmek olmaldr. Harice gndereceimiz is28 Trkiye ktisat Kongresi A Konumas (a.g.y.. s. 256).

122

tihsalatmz da ihml edemeyiz, ithalatmzla ihracatmz arasnda tevazn ancak bu suretle mmkndr. Aksi halde iktisadiyatmz ifls tehlikesinden yakasn kurtaramaz." Grlyor ki, kendi kendine yetmekten baka, d ticaret dengesinin de salanmasn gerekletirecek bir d satm da n grlmekte ve bu baarlamad takdirde, ulusal ekonominin ifls tehlikesi ile karlaaca vurgulanmaktadr. Bu nedenle rgtlenmeye gidilmelidir. nk, M. Esat'a gre "... Tekilat... Trkiye iktisat millerinin haklarn harice ve dahile kar koruyacak en kuvvetli siper, kalkandr. Bunu yalnz Trkiyeliler iin deil, btn dnyann mazlm iktisat milleri iin de temenni ederim".3 Buraya kadar anlanlar, zellikle Atatrk'n dncelerinde prl, prl kristalize olan istekleri, M. Esat kendine zg bir tarzda zetliyor: "Yeni Trkiye sabann, ;ekicin, say'n, zeka ve liykatin hakkn hrriyet ve istikllini istiyor ve cidalini, nne kacak harici ve dahili her kuvveti ykmaa kadir olabilecek bir surette yapyor". 31 Tarm iis iolarak "ifti" kyllerin ounluu oluturduu bir dnemde bakn Atatrk neler diyor : "Trkiye'nin gerek sahibi ve efendisi retici kylmz herkesten ok refah ve servete hak kazanmtr. Ekonomi politikamz bunu gerekletirmeye ynelik olmaldr". Ayrca tarmsal kesimde, "Devlet retme iftliklerinin", nc rnekler oluu, modern tarma geiin zendirilmesi, toprak datm, tarm kazanlarnn vergi d tutulmas, Toprak Ofisi, Tarm Sat Kooperatifleri gibi bir dizi uygulama, retkenlii ve verimi ykselterek, retiicleri korumutur. Ekonomik ynden "zayf" olann gl karsnda ezilmesine kar olan Atatrk'n bu eiliminin, "Kooperatifilik" olgusunda da grmek olanakldr : "Koperatifilik yapmak, maddi ve manev kuvvetleri, zek ve maharetleri birletirmektir. Yoksa bir zayf ile kuvvetlinin birlemesinden sz etmiyorum. Birlemenin bylesi zayf olann kuvvetliye esir olmas demektir." 3 3 Nitekim daha Trkiye iktisat Kongresinden nce, Meclis'te yapt bir konumada, iilerin hayat seviyesini ykseltmek iin, ii haklarnn
29-30 Trkiye ktisat Kongresi A Konumas: ktisat Vekili Mahmut Esat Bey, (a.g.y., s. 261-268). 31 29 ve 30 nolu dipnotlarmdaki ayn kaynak. 32 Atatrk'n Sylev ve Demeleri (I), s. 215.
33

1931 ylnda Atatrk'n syledii bu szleri, Karnca Dergisi'nden aktardk (Kasm, 1978, s. 39).

123

ve ii cretinin tesbitini salayacak bir kanunun karlmas gereini melirtmitir. 3 4 Yeni toplumun ekonomik temelleri, toplumsal deimeyi, zlenen ynde biimlenmesini gdecek ve toplumsal yeni gelime ise, lkenin ekonomik gelimesi ile birlikte, ekonomik bamszln kazanlmas ve srdrlmesinin gvencelerinin birini oluturacakt. Ulusun refah ve lkenin "tam" bamszl Atatrk'te bir tutku halindedir. Yukarda deiik rnekler verdiimiz bu durum, ok eski zamanlara iner, olgunlaarak srer gelir. Yeri ve sras geldike derin bir inan halinde yeniden v u r g u l a n r : "Tam bamszlk bizim bugn stlendiimiz grevin asl ruhudur... Tam bamszlk denildii zaman doal olarak siyasal, mal, iktisad, adl, asker ve bunlar gibi her hususta tam serbestlik demektir. Bu saydklarmn herhangi birinde bamszlktan yoksun olma, ulus ve lkenin gerek anlamnda btn bamszlndan yoksun olmas demektir." 3 5 Atatrk'n szcn en geni anlam ile bu "tam bamszlk" tutkusunu, utkuya dntrecek bir olguya ihtiya bulunmaktadr. Bu da Atatrk Devletilii, olacaktr. ktisad Devletilik, Sosyal Devletilik ve Siyasal Devletilik, ancak bu yce gayeyi, hedefine ulatrabilecektir. Bu noktada vurgulanmas gereken "ideolojik" saptrc bir durum bulunmaktadr. Atatrk Devletilikte kanmza gre bulunan ve bilinen tm "Devletiliklerden" O'nu ayran bu "zgn" boyutlara dayal dinamikler, btnletirdikleri "mihver" zerinde geliip, gnmze dein gelemedi ise, bunda, bu can alc yaratclk odan, kefedememi olan "samimi" Atatrklerin passif t u t u m u kadar, kart grlerin de byk rolleri vardr. Liberalizme veya Liberal Kapitalizme inananlar halen, "Devletilii, geici bir aama" telakki etmekte veya "Devlet Kapitalizmine" bir gei saymaktadrlar. 3 6 br yandan Marksist-Leninistler ise onu tm boyutlar ile yakalayamayacak "zel yaklam biimleri" iinde incelediklerinden, sabit ve tek boyutlu grleri sonucunda "radikal kk B u r j u v a " gibi gstererek gzden dmesine ve yeterince anlalmamasma neden olmaktadrlar. Sosyal Devletiliin ilke ve elerine zet rnekler unlar olabilir: @ ans ve frsat eitlii (Devlete bu konuda sorumluluk verilmitir. (Ekonomik, Mal, Kltrel ve Eitsel yasalar, bunun aralarn ortaya koymulardr).

34 Atatrk'n Sylev ve Demeleri (D. 35 NUTUK, Cilt: II, s. 824. 38 Bir rnek vermekle yetinirsek; Nuh Kuulu: "Trkiye'de Devletilik, Mdahaleler ve Bunalm", Milliyet, 17.9.1979, s. 2.

124

Snfsz ve imtiyazsz bir toplum yaratma (yukarda belirttiimiz zere, Trkiye'de bulunan deiik sosyal gruplar arasnda kar ayrlna dayanmayan, tersine "Sosyal Bara" dayal bir toplumsal yap oluturmak hedef alnmtr. Devlet bu noktada etkin ve ynlendirici bir HAKEM ilevi ile ykmlendirilmitir.

nsann insan smrmesi engellenmek istenmitir : ktisadi giriimin, sadece ve yalnz zel Kesimde yer alan kiilere braklmamas, Devletin ekonominin en "kilit" saylan dallarndan itibaren geni bir ekonomik kesim kurup ileterek ve ekonomiye dolayl yol ve yntemlerle de mdahale ederek, yer yer yasaklamalarla, olumlu olmayan durumlar engelleyerek, bu hedefe varmak dnlmtr. Ksaca bu deinmelerin gsterdii zere, insann, insan smrmesi, bir sosyal snfn dier sosyal snf zerinde egemenlik kuramsna olanak ve neden olmamas ve insanlara ans ve frsat eitlii tannmas, bu Sosyal Devleti grebilen etkin eksenler olabilmektedir. Ksaca bu "Sosyal" boyutlar, Yeni Devlet'in yapsndan kaynaklanyor : "... Yeni Trkiye Devleti, bir halk Devletidir. Halkn Devletidir". 3 7 Burada belirtilmesi gereken en nemli nokta udur : Atatrk Devletilii'nin "Sosyal Devlet" olgusu Trkiye'ye zg bir oluum ve gelimedir. Trkiye'nin yapsal olduu kadar tarihsel geliimine de uygun bir gerektir. Konunun ilgin yan, nemli boyutu ile bu DEVLETLN, gnmzn en devrimci akm olan Sosyal Demokrasinin "siyasal, sosyal ve ekonomik, demokrasi"si ile karlatrlabilecek bir deerde oluudur. Dikkat eken ikinci nokta, Bat dnyasnn gelimi Kapitalist lkelerinde ancak II. Dnya Savandan sonra ve genellikle Demokrasinin siyasal rejim olarak kendini gstermee balad dnemde olumaya balayan "Sosyal Devlet", 3 8 Trkiye Cumhuriyeti'nde, bunun daha sz konusu edilmedii bir srada, kendini gstermee balamasdr. Trkiye'nin tarihinden de beslenen ve kiilii olan bu oluumun yeterince izlenmemi olmas, bugn ne denli korkun byklkte bir yanlg olduunu daha iyi hissetmiyor muyuz?.. Bat dnyas ancak sanayiletikten ve adaletsiz olan bir gelime modeli uyguladktan ok sonra "Sosyal Devlet'e" gemiken ve gnmzn "szde Sosyalist" lkeleri halen "Demokrasiyi" retecek bir aamaya kamamken, Atatrk'n Cumhuriyet Trkiye'si rejimini oluturmaa ayak att andan itibaren, kendi ulusal gcne dayanan, dengli, adaletli ve "Demokrasiye" ak bir
37 Atatrk'n T.B.M.M.'nin II. Devre I. Toplant Yln A Nutku. Bknz.: A. Gze : Sosyal Devlet Sistemi, Faklteler Matbaas, st., 1976.

38

125

MODEL, uygulamak istemitir. Bu karlatrma yaplrsa Atatrk Devletilik eitli boyutlardan oluan tutarllklar ile daha kolay anlalr. Denilebilir ki, ulusun refah, lkenin kalknmas, ekonomik bamszlk ve sosyal adaleti salayabilmek iin DEVLETLE bavurulmutur. 7. Kavram ve Kapsam Olarak DEVLETLK ktisad sistemler tarihi, Devletiliin yeni bir olgu olmadn gsterebilmektedir. Yalnz Atatrk Devletiliinde yeni bir ok olgu bulunmaktadr ki, sadece bunlar, Atatrk Devletilii'ne bir zgnlk kazandrmaa ve O'nu amzda bile yararl klacak uygulamalar retmeye yetebilir. Kavram olarak "Devletilik", C.H.F., programna ilke dzeyinde deinmelere 1931 ylnn Ocak aynda konu olmutur. Atatrk, bu tarihte yapt bir konumada (zmir'de) : "Frkamzn takip ettii proram ... iktisadi nokta-i nazardan devletidir... Halkmz tab'an devletidir ki her trl ihtiyac devletten talep etmek iin kendisinde bir hak gryor. Bu itibarla milletimizin "eilimi" (tebayii) ile frkamzn programnda bir mutabakat vardr" demektedir. Burada fazladan ulusun zihinsel ve psikolojik yaps ile Devletilik arasndaki balam da dile gelmektedir. Daha sonra anlan yln Mays aynda toplanan C.H.F.'nm 3. Byk Kongresinde "6 Ok'tan biri olarak Devletilik, Parti programna girmi oldu." Ferdi mesai ve faaliyeti esas tutmakla birlikte m m k n olduu kadar az zaman iinde milleti refaha ve memleketi mamuriyete eritirmek iin milletin umumi ve yksek menfaatlerinin icab ettirdii ilerde bilhassa iktisad sahada Devleti fiilen alkadar etmek m h i m esaslarmzdandr". 3 9 Burada olutuu andan itibaren Devletiliin, gelime, duraklama, ideolojik veya kiisel grupsal karlar nedenleri ile gerileme ve zgn kiiliini yeterince olgunlatramadan bozulmalarna ve terkedilmelerine girmem, doal olarak olanakszdr. Yapacam zet halindeki analizlerin bir lde, yer yer Batdaki Devlet mdahaleleri veya gdmclk ile olduu gibi sosyalist lkelerin eemen karakteri olan "Devleti retim Biiminden de", farklln ve Trkiye'nin kiiliine zgn koullara ve umutlarna karlk vermek zere bavurulmu bir iktisadi politika olduunu ve Atatrklk Devrimi
39 CHF Program, stanbul, 1931, s. 11-12, Birinci Md fkras.

126

ren dier ilkeleri btnletiren ve onlarn izdmn tayan niteliini bir lde aydnla karmaa alacaz. C.H.F.'nn programn aklarken, Genel Sekreter olarak Recep Peker, Devletiliin bu tarihteki niteliklerini de belirtirken unlar sylemektedir : "Programmzda btn istihsal vastalarn devletletiren, serbest ticaret ve mlkiyet... tanmayan, serbest sermayenin almasna msaade etmeyen ve btn iktisat faaliyetlerini benimseyen ar devletilik fikirlerine yol amayacak bir vuzuh vardr... Ticaret faaliyetlerini serbest tutmakla birlikte yaplmas lzm gelen ilerden ahsi teebbslerin baaramyacaklarm veyahut ahsi teebbse braklmakta zarar tasavvur ettiklerini devlete yaptrtmak yolunu takip ediyoruz... Devletilik aleyhine sylenen fikirlerden biri de devlet mdahalesinin... serbest almay tazyik ettiidir... Fakat... gerektii yerde devlet mdahalesi olmad zaman dier harici artlarn hem kazanmak isteyenleri, hem de memleketin btn hayatn tazyik edecei de sylenebilir... Frkamz devleti, yapc, ynetici, tanzim edici bir unsur kabul ediyor... Biz vatana evketli bir istikbal hazrlyabilmek iin devletilik yknn sorumluluu altna girmekte isabet gryoruz. Frkamz serbest ticaretin ve normal alan sermayenin dostudur. Ezici ve gayri meru istismarc sermayenin dmanyz". 4 0 R. Peker'in, Parti programna giren Devletilik ilkesini grld zere iki noktada zetlemek m m k n : 1) zel Kesimin yapmayaca ileri yapmak iin, 2) zel Kesim tarafndan yaplmasnda ulusal yarar olmayan iler var, smry engellemek ve hzl gelimeyi zendirmek iin. Devlete ilev dmektedir. Yukardaki dnceyi, biraz daha gelitirmek iin yine R. Peker'e sz brakalm' 1932 ylnn Haziran'mda bte grmeleri srasnda Devletilik hakknda unlar sylyor : "Trkiye'de liberal dnce memnu deildir... Frkamzn noktai nazarna gre devletilik u d u r : 'Tek vatandan yapamayaca, tek vatandalardan mrekkep ahsiyeti hkmiyenin, hususi irketlerin yapamayaca ileri devlet yapmaldr'. Ama bize gre, devletin yapmas lzm gelen iler bundan ibaret deildir. Devlet ayn zamanda, bazen tek vatandan veya tek vatandatan mrekkep... hususi irketin yapabilecei eyleri de memleketin ... umumi menfaatine taalluk noktasndan bizzat devlete yaplmasnda fayda ve lzm grrse, memleketin mranna, ilerlemesine, ileri gidiine hizmet noktasndan bizzat devlete yaplmasnda fayda ve lzm grlrse, bu takdirde bu ileri de yapar. in mahiyetine gre, ya tanzim ve mdahale suretiyle veyahut ii bizzat yapmak suretiyle devlet kendisini ihdas ve reyini in40

Recep Peker (Konferans), CHF Programnn zah, 1931.

127

faz eder... Hakikaten skntlarmzn mhim bir ksm devletilik vasfnn daha henz tam iliyecek tekaml bulamam olmasdr". Devletiliin uygulanmasna olanak veren yasalar grlrken, zellikle, lkenin sanayilemesi iin ihtiya duyulan byk tesislerin ve byk yatrmlarn ancak Devlete yaplabilecei noktas nemle vurgulanmtr (2058 sayl yasann gerekesi). Nitekim Babakan smet nn de gerek ekonomiyi ulusal ve genel menfaatlere gre ynlendirmek, gerekse lkenin sanayileebilmesi iin Devletilii, zorunlu grmektedir. 4 1 Bu noktada karmza lkenin genel yarar ile kiilerin zel karlar geldiinde, ulusal genel yararn tercih edildii ve Devletiliin de bu ama ile kullanld kmaktadr. Ayrca bu tr Devletilik, zel giriime bir de "Sosyal sorumluluk", yklemektedir. Nitekim zel Giriimden yana eilimleri iyi bilinen, C. B a y a r : "Kemalist rejim mlkiyet, ferdi mesai ve alma kymetini ekonomik politkasnn esas olarak kabul etmektedir... Fakat... milli menfaate uymayan devaml bir ahsi menfaat kabul etmemektedir... Bir tccarn yalnz ahsi menfaatini dnmesi istifade ettii menba kurutmas demektir. Bu ancak kendisini bir kolonide farzeden adam tarafndan dnlebilir. Trkiye byle olmad iin bu tarzda almak isteyenlere ... mani olacaz". 4 2 Atatrk de konuya deinirken: "... Tccar milletin emei ve retimini kymetlendirmek iin, eline ve zeksna emniyet edilen ve bu emniyete liyakat gstermesi gereken adamdr". 4 3 Bylece zgrce iktisadi faaliyet yapmas istenen ve desteklenerek zendirilmeye deer grlen tccar ve giriimci, "... Sayn, zekasn, servetini kullanarak, mukabilinde menafii umumiyeyi gzeterek normal kr edenlerin hukukunu da ... mdafaa edeceiz". 4 4 Yine zel Kesime dahil giriimcilerin, ekonomik gelimeye hizmet ettikleri takdirde ve lkeyi dnd lde desteklenecei resmen belirtilmektedir: "... Devleti kendilerine hizmet iin amade tutuyoruz ... 'u artla ki tccar', frsat gzetleyen, yalnz kendi menfaatini dnen bir adam olmamaldr". 4 5 Bunun zellikle, nn'ye kart olarak daha ok liberal ve "zel Kesimden" yana olan C. Bayar tarafndan sylenmesi, Devletilik felsefesini nemli bir noktada aydnla karmaktadr. nemli olan, ekonomik gelimedir ve daha nce vurguladmz hedeflerdir. Bu neden ile, lkenin ve ulusun btn gleri, bir dierine eklenerek, bir di41

Bknz.: Bavekil smet: "Frkamzn Devletilik Vasf", Kadro, Say: 22, Ekim 1933. 43 C. Bayar'n Sylev ve Demeleri, 1920-1953, s. 318. 43 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I. 44 C. Bayar'n Sylev ve Demeleri, (ekonomik konulara dair), s. 112. 45 Cell Bayar'n Sylev ve Demeleri, a.g.e., s. 119.

128

gerini destekleyerek, EKONOMK BR SEFERBERLK halinde, hzl ve dengeli bir tarzda, birleerek, KALKINMAYI v.s., gerekletirmesidir. Bu temel anlay iinde, "Devlet mi yapsn, zel Kesim mi yapsn, tartmasnn, hi bir yarar ve anlam olmad gibi, sz konusu da deildir. Sz konusu olan yapmaktr, yaptrmaktr. Tm kaynaklar harekete en iyi tarzda geirebilmektir. Bunun iin sk sk tekrarlanan "Bizim Devletiliimiz, Sosyalizm ve Lebiralizm ile ilgili deildir" sz ve gerei iktisadi ve sosyal sistem anlay yrngesine oturacak tarzda, gelitirilmemi olmasna ramen, aka zgn bir nitelik tamakta ve yanstmaktadr. Atatrk'n zl deii i l e : "... Memleketin menabii kuvvesini seferber etmelidir". 4 6 Belirtmek gerekir ki, Atatrk Devletilik, dorusal bir dzlemde gelierek, olgunlaarak, yeni koullara gre uyumlaarak EVRMLEEREK srmek olanana kavumamtr. zelci ve Kamucu ular arasnda gel-gitlerden oluan hareketinde balca birini nn'nn, dieri Bayar'n kiiliinde somutlatran iki kvrm, tekrarlanmtr. Ayn olguyu dnce alannda da grmek olanakldr. Atatrk'n yaad dnemde, oluan bu iki kvrm, nderin dengeleyici ve ynlendiricilii sonucunda, byk sakncalar yaratmyordu. nk, ek olarak hedefleri belli aralar tesbit edilmi, ilevleri belirlenmi PLANLAR ve MODEL belli esiz bir sanayileme tr var idi... Fakat Atatrk'ten sonra yukarda ok ksa zetlenen iktisadi dnce, "esiz dengesini" yitirdiinden, uygulamada, lkenin tm kaynaklarn harekete geirebilecek KESMLER ARASI BRL VE GBRLGN salayp srdrecek kanallar ve rgtlenmeyi oluturamad. zel Kesim ve Kamusal Kesim de tek, tek ele alnd iin, ksrlatran sreler, engelleyen sreler, olumaya balad. Gnmz Trkiyesinde Kapitalist Karma Ekonomi sisteminin de en yakc sorunu, iki kesimden oluan bu ekonominin, birlikte verimli iletilebilmesidir... 8. Atatrk Devletiliinin Sanayileme Modeli

D bor, yabanc sermayeye bavurmadan, ulusal kaynaklar t m ile hareketegeirerek, Emperyalizmin szmasna izin vermeden ekonomik bamszl salayabilmek iin, Devletilik gerekmitir. Ama Atatrk Devletilii. Bu iktisadi politikada, hedefe varabilmek iin, Planlama ve Sanayiletiren Sanayi, 4 7 diyebileceimiz bir modelin tutarl bir tarzda oluturduu aralar kullanlmtr. imdi ksaca bunlara deinelim.
46

47

Cell Bayar, Atatrk'n "Devletilik" Anlayn Aklyor: Mlakat: Selma Akkor, (Tercman, 24/4/1981). B. Hamitoullar: "Kamu Kesimi ve Sanayileme", Trkiye'de Sanayileme Semineri, (S.B.F. yayn, Cumhuriyetin 50. Yl, 1974).

129

Denilebilir ki Atatrk Devletilii, dnemi bakmndan, Sosyalist olmayan Dnya'da ilk kez Sanayi kesiminde uygulanan Plan Trkiye'de grlmektedir ve Devletiliin bir trevi olarak kabul edilmelidir. Sanayilemeden, uluslararas ekonomik dzenin Trkiye'ye ekonomik gelime ans vermeyecei biliniyordu. nk o zamana kadar Trkiye gelimi lkelere "ham madde" salayan ve 'Onlar' iin bir pazar olmaktan baka bir ey deildi. Birinci Be Yllk Sanayi P l a n : "Trkiye'yi mstakil millet yapma iarnn bugnk mns, Trkiye'yi iktisaden mstakil ve tam teekkll bir vahdet haline getirmek demektir". 4 8 Ulusa, ekonomik bamszlk konusunda ok duyarl bir tarzda durulduunu belirten R. P e k e r : "... Ekonomide istiklli korumak ... istikllin en derin bahsidir. Bir Devlet tam mstakil olmak iin 'btn ekonomi kollarnda', serbest bulunmal, baka devletlerin tesiri altnda bulunmamal... Ekonomisini gelitirmek iin alaca tedbirler ... d tesirlerle bozulmamaldr". 4 9 Sanayileme her ey d e m e k t i : "Endstri msavi medeniyet, medeniyet msavi endstri demekti". 5 0 Bu deinmeler sanayilemenin ne denli bir bilinci bulunduunu gstermektedir. Fakat nemli olan, sanayileme modelidir, t r d r .Sanayilemenin stratejisini gsteren ncelikler dizisinde bir iki noktaya deinmek yeter sanyorum. Ham maddeleri Trkiye'de bulunan sanayi dallarnn oluturulmas, ok anlamldr. Demek oluyor ki, Trkiye'de retilen veya retilebilecek ham maddeler kullanlarak, dardan o zamana kadar ithal edilmi bulunan mallarn ikamesine nem verilmitir. Atatrk, nitekim : "Tarmla ilgili ve hammaddeleri lkemizde bulunan sanayie ncelik vererek sanayilememizi olanakl ve en ksa srede gerekletirmeye nem vermek zorundayz", diyordu. 5 1 Bylece da bamll oluturan arpk sanayileme reddediliyordu. Buna rnek olarak Smerbank' gstermek olanakldr. lkenin demir elik, dokuma, eker, kat, imento sanayileri, ite bu model iinde kurulacaktr (bu arada, nn'nn talya ve Sovyetler Birlii gezilerinden, rendiklerinin de ulusal erevede deerlendirildii, hatra gelebilmektedir). SONU Devletilik uygulamas sayesinde Trkiye'de, bugn grlen sanayinin temelleri rlm. Sanayi ile balants kurularak, tarmn daha verimli yaplmas dorultusunda politikalar izlenmesine olanak verilmitir.
48

Birinci Plan, s. 10. R. Peker: nkilp Ders Notlan, s. 109 v.s. so C. Bayar'n, a.g.e., s. 138. 51 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, (D.

130

Uygulanmas bitirilebilen Birinci Be Yllk Sanayi Plan, lkenin temel ihtiyalarn karlaabilecek dokular rerken, Trk ekonomisinin da bamlln azaltm, ulusal bamszln nasl salanabileceini gstermitir. Atatrk Devletin, halk ve anti-emperyalist nitelii, ekonomik modelin yanstcs Atatrk Devletilik ile neler yaplabileceinin ipularn vermitir. Atatrk Devletiliin, kendi ulusal gcn balca temel dayanak direi yapan, kendi kendine ve ulusun, lkenin btn kaynak ve zekasn harekete geirerek esnek dinamikleri olan MODEL'in, gnmze dein deien ve gelien yaplara gre uyarlayarak gelitirilip kullanmamak, 1981'de Trkiye'nin, yalnz aksak ve yetersiz kalm ekonomik gelimesinin nedenini gstermiyor. Ek olarak yaanmakta olan t m elikili boyutlar ile ok ynl bunalmn da, balca kaynaklarndan birisini yanstyor. lkenin ve ulusun tm potansiyallerini harekete geirememenin, ekonomik bamszla nasl glge drebileceini ise ,dramatik bir tarzda gsteriyor. Kendine zg boyutlar ve nitelikleri ile Atatrk Devletilii, d dmanlara kar verilmi bulunan "hatt mdafaa deil, sath mdafaa vardr. O sath ise btn VATAN'dr", stratejin savamn, iktisad hayatta uygulanmasdr. nk savunulmak ve gerekletirilmek istenen hedefler, kiisel, grupsal veya snfsal, sektrel, blgesel deildir. Tm lke, tm ulus ve ekonominin btn bileikleri ile tmdr. Oysa ekonomide "hat" savunulmutur. Trkiye'nin bugn, ekonomik bamszl gibi, kalknml yetersiz kalmsa, bunda, yukardaki ilkeyi boyutlarnda gizleyen Atatrk Devletilii, yeterince kavrayamamak ve gelitirerek yeterince uygulamamaktandr. Bu noktada Atatrk'n yerine getirilmeyen ekonomik vasiyetini hatrlayalm. Yeterince gelitirecek sreleri ve Trkiye'nin kiiliine uyan veya uyacak modellere iltifat etmemenin sonucunda oluan ksr politikalarn, Trkiye'ye yalnz ekonomik gcn deil; fakat, O'ndan da nemli olarak ulusal egemenliini de nasl tehdit edebileceini, bugn lkemizin Bat Dnyas'nda en byk dostu geinen Almanya, ac bir tarzda gstermektedir. 5 2 OECD erevesinde Trkiye'ye verecei 460 milyon Marklk borcun, Alman Parlamentosunda grlmesi srasnda olsun, karar aamasnda
S2 Alman Parlamentosunun Trkiye Karar (Demokrasiye dn konusunda aklk isteniyor). 12.6.1981 tarihli Cumhuriyet ve dier gazeteler.

131

olsun sylenenler ve ortaya konan "ARTLAR", d bor (yardm diyor Emperyalistler), ve benzerlerinin yalnz ekonomik ve siyasal maliyetinin arln deil, Devlet Bakan Kenan Evren'in hakl olarak Amasya konumasnda, yanstt tepkiler de dile geldii gibi, ulusal egemenlii glgelendirebilecek tarzda ne denli dn vermeyi gerektirdiini de gzler nne sermektedir. Bylece Atatrk'n 100. Doum ylnn kutlanmakta olduu bir zamanda, Atatrk Devletiliin yalnz ekonomik gelimemizde deil, fakat ekonomik ve ulusal bamszln gerekletirilip srdrlmesinde de, ne denli yararl ve zorunlu olduunu, bir kez daha gn na karm bulunmamaktadr.

132

1923-1938 Dnenimde Sirinci ve kinci Sanayi Planlan

Dr. Ali Nejat LEN

1.

Trkiye'de Plan Dncesine lk Adm

Trkiye.de plan gereksinimi ilk kez kinci Meclisi Mebusanda 1910 yl bte grmelerinde ortaya atlmtr. Sz konusu bte grmeleri, muhalefet-iktidar ztlamasnn etkisi altnda yaplm olduu halde, bu gne yansyan en nemli zellii kaynaklarn daka aklc kullanlmas ile ilgili grlerin ileri srlmesidir. Selanik Mebusu Vlahof Efendi, bteyi eletirirken bir vergi reformunun yaplmas, progressif vergi sisteminin getirilmesi ve "Halkn ekonomik gcn arttran iktisadi ve mali politika" gdlmesini nermiti. stanbul Mebusu Vartakis Efendinin "Hkmet bize bir maliye program gstermeli ve bu maliye program ile bizi ikna etmelidir" demesi o dnemde nemli bir aama idi. Gene o Meclisi Mebusanda btenin eletirisi esnasnda yaplan konumalardan anlyoruz ki, bte, Maliye Nezaretinden ayrntlar olmayan birer toplam (yekn) olarak Meclise gnderilmi ve Maliye Encmeni alt ay uraarak bir bte hazrlamtr. Gmlcine Mebusu smail Bey yapt konumada :
"... eer bu gn dzenli bir bte varsa bu, Muvazene-i Maliye Encmeninin, abasnn rndr, aylarca uramalarn sonucudur..."

demiti. 1 Osmanl mparatorluunda ilk devlet btesinin 1844 ylnda dzenlendii dnlrse geen 65 yl iinde devletin bte hazrlama tekniklerini gelitiremedii anlalr. Osmanl mparatorluundan gnmze bte ve plan tekniine ait beceri, ancak bu dzeyde yansmtr.
1

kinci Meclisi Mebusan, Zabt Ceridesi, 19 ubat 1329, Celse 51.

133

lk ve ciddi, uzun vadeli plan dncesi Trkiye'de Atatrk'le birlikte balar. Plan dncesi zmir ktisat Kongresinde Atatrk tarafndan yle aklanmt : 2
"... Hakikaten memleketin ihtiyacna mutabk olarak esasl program zerinde btn milletin mttehit (birlik iinde) hemahenk almas lazmdr. Bence yeni Devletimizin, yeni hkmetimizin btn esaslar, btn programlar, iktisat programndan kmaldr..."

Bu dncede, btn ulusun katlaca, kapsaml (umll) plan kavram amzda ilk kez ileri srlm olmaktadr. 2. Devletilik Tezinin Oluumu

Trkiye Cumhuriyetinde, devlet mdahaleciliinin ortaya k, her nekadar 1929 Dnya Ekonomik Krizine kar i ekonomiyi bir savunma arac olarak yorumlanabilirse de, daha balangta yeni bunalm ncesinde Trkiye Cumhuriyeti kurucularnn kafasnda, devlet otoritesinin ekonomide de kendisini duyurmas tezi yatmakta idi. Zamanla ktisat Vekili Mahmut Esat Bozkurt'un zmir ktisat Kongresinde yapt konumada "yeni Trkiye, karma bir iktisat sistemi izlemelidir. ktisadi giriimler, ksmen devlet ve ksmen kiiler tarafndan yerine getirilmelidir... lkemizin ekonomik durumu bunu gerektiriyor" szleriyle ilk adm atlmtr. Dnya ekonomik bunalm sz konusu deilken, Trkiye Cumhuriyetinin yapmclar, karma ekonomi deyimiyle .devletin ekonomik giriimcilie dorudan doruya katlmasn ngrmlerdi. Balangta lml devletilik olarak nitelense bile, karma ekonomi sentezi iinde devletiliin yerini almas, kimilerine gre "buhrana kar alnan tedbirlerin sreklilii ile herhangi bir doktriner edie ya da olgudan ok, en bata, bu tedbirlerin yol at bir iktisadi devletiliin sreklilii arasnda ba kurulabilir" grne katlmak olanak d. 3 Gelimekte olan lkelerin kaynak kullanmna dorudan doruya ve giriimci olarak devletin mdahalesi ilk kez rneini Trkiye'de vermitir. Bu kararn alnmasn 929 Dnya bunalm abuklatrm ya da biimlendirmi olsa bile, Trkiye'de devletilik tezi ,bamsz ekonomi modelinin ke ta olarak yaptlanmtr. Trk halknn psikolojisi, sosyal koullar ve ekonomik varl, devleti bir ekonomi politikasn zorunlu hale koyuyordu. 4 Eknomik yaamn dardan ve onun gidiini deitirmeden nlem almak, hkmetleri dai2 Trkiye ktisat Kongresi 1923. 3 Kuru, Bilsay. ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri.

134

1929=100

ma bir kmaza sokmutur. 5 Trkiye Cumhuriyetinin en ak zellii, kukusuz lkede devlet koruyuculuuna dayal, gl bir ekonomik sistem ve kltrn yaptlam olmasdr. 6 Trk Devletiliinin z, marksist doktrine dayal olmadan, lkenin koullarna uygun en fazla ve st nitelikte retime ulaabilmek iin, retim aralar bakmndan Trkiye'yi ada tekniklerle donatmak idi. 7 Kadrocular Trkiye'nin ekonomi politiini, an hareketi iine yerletirmeye altlar. yle :
"... Sava sonras ekonominin byk sorunu vardr. 1. Kapitalist ekonomi sisteminin yerine komnist ekonomi sistemini kurmak. Bunu Rusya zmlemeye alyor. 2. Kapitalist ekonomi sistemini kurtarmak. Bu ile Akvam Cemiyeti (Birlemi Milletler) urayor. 3. Smrge ekonomisi yerine bamsz ulus ekonomisini yaratmak. Bu da Trkiye Cumhuriyetine dyor". 8

Vedat Nedim Tr, bu gr Kadro Dergisinin ikinci saysnda, Trkiye'nin dnya ekonomisinde deien koullar her gn izlyeerek adm adm kollayan bir KTSAD DEVLET olaca tezini ileri srerken, bunun Ulusal Ekonomi Plan ile gerekleebileceini vurgulamaktadr. Cumhuriyet Trkiyesinde devletilik tezinin yapsal oluumunu zaman sreci iinde belirlemek amacyla ekil 1 dzenlenmitir. ekil zerinde devletiliin nesnel kurumlarnn oluumu ile, temel ekonomik gstergelerdeki deiimler bir arada verilmitir. 1929 Dnya Ekonomi Bunalm'nn ortaya kmasyla, Trkiye'de GSMH ile dalm ve d satm yllk deerlerinin nasl deitii 1933 ylnda en az dzeye indii ve kurumlarn zaman izgisinde nasl belirdii grlmektedir. Atatrk dneminin Plan anlayndaki btnln drt temel unsuru 1923 ktisat Kongresi ve bu kongrede alnan kararlar, 1930 ktisat Program ve bunu izleyen dnemde 1933 ve 1936 Sanayi Planlardr. 1923 zmir ktisat Kongresi ile Dnya ekonomik bunalmnn henz Trkiye'ye ulamad ylda dzenlenen 1930 ktisat Program arasnda geen 7 yllk sre iinde, Planl Devlet Politikasnn alt yapsnn oluturulduunu grrz. Bu politikann amac, dengeli ve adil bir kalknma iin Finansman kurumlarnn ilk aamada oluturulmasdr. Trkiye Sanayi ve Maadin Bankas (1925) kurularak (daha sonra bunun ad 1932'de Trkiye Sanayi ve Kredi Banka4

Hatipolu, Ratp evket. Trkiye'de Zirai Buhran, Yksek Ziraat Ens. 1936. T.B.M.M. Zabt Ceridesi, tima 6, Celse 1, ktisat Bakam Mustafa eref. 6 Hamdi, Ahmet. ktisadi Devletilik, stanbul 1931, s. 39. 7 akir, Mithat. Milli ktisada Doru, Trk Ocaklar Matbaas, Ankara, 1931. 8 Tr, Vedat Nedim. Kadro, II, Kanunuevvel 1932.
5

136

sna dntrlmtr) kamu giriimlerin finansman, Devlet Sanayi Ofisi (1932) nin kurulmas ile Kamu iktisadi Kurulularnn yasall ve nihayet Halk Bankas (1933) kurularak yerel giriimlerin finansman zme ulamakta idi. Bu kurumlama o dnemin planlama dncesinin fiziksel boyutda ele alndn gstermektedir. Nitekim Devlet Sanayi Ofisi ile Smerbank, Etibank gibi kurulularn hukuki dayana yaptlanmt. Devlet Sanayi Ofisi kanalyla devlet, endstriyel tesislerin projelerini hazrlayp, ktisat Bakanlnn onayn aldktan sonra yatrma geme ve retimi gerekletirme yetkisini edinmiti. Devletilik tezi ilk bu yasa ile dn dzeyinden uygulama aamasna ulamtr. Drt gn sonra da devletin endstri giriimleri, T.B.M. Meclisinin 7.7.1932 gnl 80 nci birleiminde "Trkiye Sanayi ve Kredi Bankas" kurularak finansman olanana kavutu. Devletilik tezinin kurumlamas olaynn yan sra bir kalknma stratejisinin yaptlanmasma gerek vard. Kalknmann temel elerini saptayan 1930 ktisat Program, planl devlet politikasnn bel kemiini oluturur. O nedenle bu dokmann yaps hakknda baz ksa tanmlayc bilgiler vermemiz yararl olacaktr. 3. 1930 ktisadi Program

Programn en belirgin zellii, "ulusal ekonomi" kavramm getirmesi ve bunu salyacak hukuki tezi yaptlamasdr. zellikle 69'uncu maddede ileri srlen ilke gzden geirildii zaman "ulusal ekonominin byk arelerinin byk blmyle devlet ynetiminin ruhunda, ulusal bilinde bir araya gelebileceini belirlediini" grrz. Ve unlar vurgular:
"Devletin btn yasalar .nlemleri, grevleri ulusun kiisel ve kitlesel, anlay ve yaay kendiliinden ulusal ekonominin ihtiyalarn sezer ve ona uymaya alr bir anlay ve ynde ilemek ve iletmek gerekir."

Bu dnce biimi, devlet ile ulus arasndaki etkileime btn kaplar ak tutmaktadr. Demek oluyor ki, devletin yasalar, nlemleri ve grevleri, kiileri ve kitleleri anlay ve yaaylarn ulusal ekonominin ihtiyalarn sezip ona uyacak biimde etkiliyecek ve ayn zamanda da devletin kendisi bundan etkilenecektir. Mustafa Kemal'in "demokratik, tam bamsz ve iktisat sosyal devlet" anlaynn zdr bu. Trk ulusunun ne tr bir devlet kavram ve Trk devletinin nasl bir toplum yaps ile btnleecei sorusunun bir yant idi bu tez. Sanyoruz ki kalknmann sadece ekonomik bir sre olmadn vurgulamaktayd. Nitekim ekonomik kalknmann adalet mekanizmasnn ileyi biimine de 1930 iktisadi raporu yn vermek gereini duymu ve u ilkeyi ileri srmt. Adalet mlkn temelidir deyimi bir yana braklarak :

137

"Adalet, devletin btn hayat ve faaliyet dallarnda olduu kadar ve zellikle ekonomik hayat ve faaliyetlerinin de temelidir, iyi yasalar ve adil yarglar ekonomik giriim ve gelimenin balca koruyucusu ve zendiricisidirler".

Adaletin bu tanm, Trkiye Cumhuriyet Devletinin hukuksal yapsn aklamaktadr. Ekonomik gelimeyi koruyan ve hzlandran unsurlarn arasnda, zellikle adaletin etkisine deinen bir dokmana o gne dein rastlanm olabileceini sanmyoruz. 1930 ktisadi Programn ekonomik ilkelerini yle zetliyebiliriz : 1. Ulam ann ulusal ekonominin ilk, genel ve ortak arac olmas. 2. 3. 4. Demiryol tamaclnda kr amacnn deil, devletin genel hizmet anlaynn yer almas. Ekonomik gelimenin gerekli damarlarnn yol, zellikle demiryol ve limanlar olarak tanmlanmas. Trkiye kara, deniz, hava tamaclnda bir birleim alandr. Bu nedenle transit ilemleri ulus iin gelir kayna olabilir. Serbest mntka ve limanlar oluturulmas. Turizmin her arala zendirilmesi. Tarmda dou blgelerinin retim iin kullanlmas ve topraksz kylye toprak verilmesi, Ulusal parann deerinin korunmas ve bunun Cumhuriyet Merkez Bankasnn grevi olmas, Ekonomi ve retim asndan olumsuz etkileri olan vergilerin ka drlmas. Gmrk tarifelerinde gdlecek politikann, retimi koruma ve destekleme, gereksiz tketimi snrlama ve ierde yetimeyen tketimi zorunlu olan maddelerin pahallktan kurtarmaya ynelik olmas,

5. 6. 7. 8. 9.

10. nsan yeteneinin, retim aralarnn en gls olmas nedeniyle Salk ve Sosyal Yardm Bakanlnn ulusal ekonominin balca dayana saylmas. Gereki ve ada olan bu ilkelerin pek ounun zamanla yitirildii ve gzard edildiini gryoruz. rnein Trkiye'nin dou ile bat arasnda nemli geit yeri olmasna karn dviz salamakta bu olanak kullanlmam, TIR kamyonlarnn yllarca hi bir cret demeden gemelerine olanak tannmtr. Gene turizmin her arala zendirilmesi ilkesi-

138

ne karn, turizm vgs dnda hi bir ciddi adm atlmamtr. Gmrk tarifelerinde gereksiz tketimi snrlayan yntemlerin uygulanmas belirtildii halde, gereksiz lks tketim maddelerinin d almndan vaz geilmemitir, vb. 4. Birinci Be Yllk Sanayi Plan

1962 ylnda yrrle giren Birinci Be Yllk Kalknma Plan ile 1933 Sanayi Plan arasnda byk farklar vardr. 1962'nin pln, Prof. Tinbergen'in gelimekte olan lkeler iin denemeye alt plan tekniini benimsemiti. Bu teknik, aamadan oluur. Birinci aama, ekonominin makro-ekonomik byklkleri arasnda dengeyi yaptlar. Bu denge, bir model iinde ama alnan bymeyi salamak iin aralarn nasl deimesi gerektiini ortaya koyar. Siyasal karar organlar tercihlerini bu modelin alternatifleri arasndan yapacaktr. kinci aama, kalknma modelini uygulyacak endstriler aras iliileri belirler ve nc aama mal akmndaki genilemeyi salyacak yatrm projelerinin hazrlklarna yol aar. Grlyor ki Tinbergen tekniinde, kalknma plan tavandan tabana dorudur. Bu model kanmzca 1930 ktisadi Programnn 69 ncu maddesi ile eliki iindedir. Neden? nki, gelimekte olan lkelerin tasarruf yetersizlii, teknolojik gerilik, veri eksikii yan sra, insan ilikilerindeki kopukluk, toplum ile yneticiler arasndaki etkileim noksanl ya da bunun ou kez tek ynl ilemesi, bu nedenle alnan kararlarn toplum tarafndan benimsenmemesi, geri itilmesidir. 1962 ylndan sonraki planlarnn baarsnn snrl oluunda bunun byk etkisi vardr. Zaten birinci aamay oluturan "Makro-Model" sorununun geerlilii de tartma konusudur. ktisatlarn bavurduu denklem says arttka, modelin geerlilii artmam bize gre azalmtr. Bu, sadece verilerin eksik ya da gvenilir olmasndan deil, matematik ile ekonomi bilimlerinin ele alnan olay birlikte ne lde yanstabilecei sorusuna da baldr. Sektrler aras ilikileri inceleyen ikinci aama ise, drt ya da be ylda bir yaplan ve pek ou varsaymlara dayanan izelgelerden oluuyor. Gerekilii tartlabildii gibi uygulama olana da yok. Asl uygulamaya ve retim bymesine yol aan nc aama, yatrm projeleri hazrlama aamas, kalknma plannn brokratik tkanklklarna uramakta ve ilk iki aamann etkisi altnda kalmaktadr. lk iki aamadaki almalarn yarar yadsnamaz, ne varki gelimekte olan lkelerin teknik potansiyeli proje hazrl aamasnda nemli tkanklk ve gecikmelere neden olmaktadr. 1933 Sanayi Plan ve onu izleyen 1936 yl ikinci Sanayi Plan, bir makro model almasna dayanmad halde nc aamadan harekete

139

gemi ve finansman dengesi bu yoldan oluturulmutur. Bu nedenle Atatrk dneminin planlar fiziksel plan niteliklerini tar. 1933 ve 1936 larn her iki sanayi plan da uygulanmas ngrlen yatrm projelerinin hepsinin yaplabilirlik hesaplarna ve yer seimine ait alternatif tercihlerin karlatrma yntemlerine yer vermilerdir. Bu zellik, hatta 1962 sonras planlamasnda, rastlanmam bir ileri dzeydedir. 1933 Sanayi Plann Babakanla sunu yazsnda ktisat Vekili amac u noktada zetler :
1. Srp giden genel bunalm nedeniyle zm gleen dviz darboazn amak, 2. Ham maddelerin dnya piyasalarnda gittike den fiyatlar karsnda Trk ii ve iftisine daha krl alma alanlar bulmak, 3. Genel konjonktr nedeniyle gereksinim olan ara ve gerelerin ok uygun parasal koullar ile salanmasna olanak bulmak.

Bu amalarn gereklemesi iin d alm ikame etmek ngrlmt. Bu zellii ile birinci ve ikinci sanayi planlarna d alm ikame eden ve d satma ynelen planlar olarak bakabiliriz. izelge l'de birinci sanayi plannda ele alman 5 sektrde yllk d almlar, toplam d alm iindeki oranlar ve ngrlen yatrm dzeyleri gsterilmitir.
(ZELGE : 1) BRNC SANAY PLANINDA ELE ALINAN SEKTRLER Yllk Dalm 1000 TL. A. Dokuma (pamuk, kendir, ynl) B, Madencilik (demir, smikok, bakr, kkrt) C. Sellloz (kat, yapay ipek) D. Seramik (ie, cam, porselen) E. Kimya (zaya, klor, sdkostik, sperforsat) TOPLAM: 47 107 12 829 4 745 3 726 6 279 74 786 Toplan Dalma Toplam letme Oran Yatrm Sermayesi % 1000 TL. 1000 TL. 26.6 7.3 2.6 2.1 3.5 %42.1 16 068 9 948 2 110 930 1 970 31026 5 820 1370 570 250 390 8 400

Kaynak : nan, Afet. Devletilik lkesi ve T.C. Birinci Sanayi Plan.

izelge l'den Birinci Sanayi Plannn toplam 31 milyon liralk yatrm ngrd anlalyor. Bununla toplam yllk d almn % 42.1'i ika-

140

me edilecektir. Sektrlerdeki gelimelerin nasl tanmlandn ksaca gzden geirmeliyiz. a. Dokuma Sanayii

Birinci Sanayi Plannn endstrilemeyi balatarak, dalm ne oranda ikame ettii ve dviz tasarrufunun ne olduu bu gne dein incelenmemitir. Bunun nedenleri arasnda, plan uygulamasnda ngrlen yatrmlar ile ikame edilen dalm rakamlarnn belli olmay saylabilir. O nedenle dolayl bir yol seilmi, toplam d alm iindeki orann birinci sanayi plannn uygulamasyla ne dzeye indii hesaplanmtr. rnein Smerbank'a grev olarak verilen dokuma sanayii tesisleri 1937 ylnda retime geerek, ithalat ikame etmeye balam (Bursa Merinos Fabrikas 2.2.1938, Nazilli 4.4.1937, Kayseri 16.9.1936, Malatya 1939) bylece dalm iinde dokuma sanayiinin izelge l'e gre % 26.6 olan pay 1938, 1939, 1940 yllarnn ortalamasna gre 59,7 milyon lira ile % 17.5'e inmitir. % 9.1 orannda dalm ikamesi gereklemitir. Bir anlamda yllk ortalama toplam 112.3 milyon liralk d almn % 9.1 orannda ikamesi ile ylda ortalama dokuma sanayiinde 12.2 milyon liralk dviz tasarrufu salanmtr. Bir baka deyimle 16 milyon liralk dokuma sanayiinin yatrm, 1.5 ylda kendisini dviz tasarrufu ile ekonomiye geri demitir. b. Bakr Sanayii

Bakr sanayiinde d almn ikamesi ile birlikte d satma ynelik bir ama ngrlmtr. O dnemde Erganinin ve Bat Anadoluya ulam balants olmamas, retimin gelimesini engelliyor ve ayn zamanda sermaye ve teknoloji yetersizlii, yurt ii talebin dalmla karlanmasna yol ayordu. 14 Austod 1917 de Ergani'nin bakr iletmecilii, tibari Mill Bankasna verilmi, fakat banka gereken abay gstermemiti. Birnci Sanayi Plan, retim kapasitesini 10 000 ton olarak ngrm ve 4 ylda 24 000 tona ulamay kabul etmiti. Bununla yurt ii talep karland gibi, yaklak 10 000 ton talep fazlas da satlacakt. Birinci Sanayi Plan bakr konusunda gerekten baarl olmutur. 1940 ylndan sonra Ergani'nin dsatm artarak 1941 de 1072 ton, 1942 de 5087 ton, 1943 de 10 266 ton dzeyine ykselmitir. 1940-1950 dneminin yllk ortalama dsatm 6200 tondur. Ayn dnem iinde Kuvarshan tesislerinin bakr d satm olan 1350 ile bu dzeyin yllk ortalama 7500 olduu grlr. Sadece bakrn dsatm, tesisin yatrm maliyetine denktir. Bakr fiyatlar 1927-32 dneminde dnya ekonomik bunalmnn etkisi ile byk d gstermiti. 1 ton dalm fiyat 1550 liradan 1932 de

141

594 liraya indi. 1937 de ortalama dnya fiyat tonu 100 ngiliz liras olduuna gre planda ngrlen bakr endstrisi ylda ortalama 750 000 ngiliz liras karl 5 milyon TL. dsatm geliri salam ve ayrca ylda ortalama 2 milyon TL. dalm ikame edilmitir. c. Kat Sanayii 9 Birinci Sanayi Plannda kat sanayiinin dalm ikame etkisi 1933-36 dneminin yllk ortalamas olan 22 609 ton'un (2.6 milyon TL.) 1938-40 dneminde yllk ortalama 17062 tona (3.3 milyon TL.) dmesinde grlr. lkinde kadn dalm fiyat dnya piyasasnda tonu 115.62 lira iken, 1938-40 dneminde dnya bunalm ve onu izleyen sava nedeniyle 185.15 liraya ykselmiti. Buna gre dalm ikamesinde dviz tasarrufu ylda . (2260917062) X 186.15=1 milyon TL. olur. Bu tasarrufu salyan dalm ikamesi parantez iindeki iki dalm fark olan 5547 ton olup tesisin kurulu kapasitesine eittir. d. Yapay pek Sanayii Birinci Sanayi Plannda yapay ipek dalmnn 1930-1932 dneminde ylda hzla arttna baklarak, bunun ikamesinin gerei ngrlmtr. 1913 de doal ipek retimi 27000 tondan 1932 de 55000 tona ykselirken, yapay ipek retimi ayn dnem iinde 5000 tondan 232000 tona km, 47 kat artmt. 1932 de sonra da bu hzl artn srecei varsaylan yapay ipek dalmnn ortadan kaldrlmas ama alnmt. Bunun iin 490 bin liralk tesis yatrm planland. 470 bin liralk d alm ikame olunacakt. Bu, gereklemitir. e. Cam Sanayii

1927-1932 dneminde yllk ortalama cam ve ie dalm 2.6 milyon lira idi. D alm ikame eden 780 bin liralk yatrm ngrlm ve retim kapasitesinin ylda 10 000 tondan aa dmemesi esas alnmt. Gerekleme sonucunda 1936 da dalmn 9219 ton karl 1 milyon 391 bin lira, 1937 de 10643 ton karl 1 milyon 654 bin lira olduu grlr. 1938 de 9949 ton karl 1 milyon 641 bin liralk ie cam ddan alnmtr.
9 Kat, Mehmet Ali. Katlk, Kader Basmevi, 1936. s. 227. Baknz: Trkiye'de kat fabrikas kurulmas giriimi ilk kez 1887 ylnda Beykoz'da Serkarin Osman Beye imtiyaz verilmiti. Osman Bey Hamidiye Kt Fabrikas veya Ottoman Paper Manufacturing Co. Lt. adyla bir ortaklk oluturur. Ortakln ynetim kurulu bakan Leonidas Zarifis idi. Sermaye tutar da 300 bin lira. Fabrika kurulmu, ancak alt ay alabilmi, finansman gl yznden 1912'de kapanmtr.

142

Bu rakam, azalarak 1940 ylnda 6089 ton karl 1,1 milyon liraya inmitir. 1,2 milyon dalm tasarrufu sz konusu olmutur. f. Demir ve elik Sanayii

Birinci Sanayi Plannda 1927-1932 dneminin 6 yllk ortalamas olan 125 bin ton demir ve demir rn yllk d almnn (10 milyon TL.) % 70 ini yurt iinde kurulacak tesisten retilerek karlanmas ngrlmt. Avusturya Leopan Maden Okulu Profesrlerinden Dr. Granigg 1926 da yurda davet edilmi retim kapasitesinin 110 bin ton olmasni nermiti. Sovyet uzmanlar ise 150 bin ton retim kapasitesi neriyorlard. Plan, 100 bin ton retim kapasitesinde karar kld. Karabkte kurulan tesis 1939 ylnda iletmeye ald. 1933-1939 dneminde demir ve demir rnlerinin dalm izelge : 2'de gsterilmitir.
(ZELGE : 2) DEMR VE DEMR RN DI ALIMINA AT MKTAR, DEER VE FYAT DURUMU Miktar Ton 76 077 113 049 165 128 126 423 125 239 161 277 144 084 19 654 Deer (1000 TL.) 3 823.3 6 754.5 11 240.0 8 433.0 10 389.8 14 450.2 12 008.4 2 832.9 Dalm Fiyat (TL/ton) 50.26 59.75 68.07 66.70 83.04 89.60 83.34 144.09

Yllar 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940

Kaynak : Gmrk ve Tekel Vekaleti. Harici Ticaret in statistik.

Bir yandan demir fiyatlar dnya piyasasnda artarken ayn zamanda Trkiye'nin yeni demiryolu politikasnn sonucu olarak i talepde, o nedenle dalmda byk artlar olmutur. Bu art daha ok demiryol ray ve travers dalmnda kendisini gsterir. rnein 1933 de ray ve travers d alm toplam demir ve demir rn dalmnda % 10 pay tarken, bu oran 1935 de % 36 ya ykselmitir. Doal olarak daha sonraki yllarda bu oran azalr. 1938 de % 16 ve 1939 da % 24 olur. 100 ton kapasiteli tesisin finansman 1926 ylnda bir yasa ile salanm 4 ylda 18 milyon lira denek ayrlmas ngrlmt. (Resmi Gazete, 2.3.1926, s a y : 334).

5.

Teviki Sanayi Yasasnn Etkisi

Birinci Sanayi Plannn destekleyici gc olarak bu yasa nemli bir rol oynamtr. 1932 ylnda yasadan yararlanan kurulu says 1295 dir. Bu kurulularn toplam retim gc 102 670 H.P. idi. 1937 de toplam gcn 181 532 H.P. ye ykseldiini grrz. Ayrca kurulularn genilemesine tank olunur. Be ylda kurulu bana g 79 H.P. den 173 H.P. ye ykselmitir. Art % 119. Bu sre iinde retimin deeri 1932 de 137.9 milyon liradan % 87.6 artla 1937 de 258.7 milyon liraya ykseldi. 1 0 Yasann zendirdii kurulular, devlet btesine ev deerde retim yaratmlardr. izelge : 3 de grlyor.
(ZELGE : 3) ENDSTRY ZENDRME YASASINDAN YARARLANMANIN SONUCU (Milyon TL.) Kurulu Yl 1932 1937 Art: Says 1473 1116 % cret Maa 15.4 25.9 68.2 Yerli Ham Madde 60.3 96.1 59.3 Yabanc Ham Madde 13.9 21.3 53.2 Yar Mamul 8.7 15.0 72.4 retim Deeri 137.9 258.7 87.6

Dnya Ekonomi Bunalmnn etkisi fiyatlar dt halde, yar mamul stoklarn teki deerlerden daha ok art olmasnda kendisini gsterir. Gelimenin sektrlere dalm ayrca izelge : 4'de verilmitir.
.(ZELGE : 4) ENDSTRY ZENDRME YASASININ ALT SETRLERDE ETKS (Milyon TL.) Yl 1932 1937 Art % Gda ki Orman 74.7 143.5 92 6.0 5.8

Maden karma 10.3 21.7 110

Dokuma 20.7 38.6 87

Kat 1.9 4.1 115

Madencilik 4.2 7.9 9

Konut 3.5 5.8 66

Kimya 5.9 3.2

1932 de toplam retimin deeri % 54 oranla gda ve iki alt sektrnde oluurken, bu oran 1937 de % 56 ya kmtr. Alt sektrlerin hepsinde orman rnleri hari, nemli artlar olduunu grrz.
W Bavekalet statistik Genel Mdrl. Sanayi statistikleri 1941

144

Sanayi tevik yasasnn bizce en nemli etkisi, retim deerinin byk art yansra yerli ham madde kullanmndaki artta kendini gsterir. rnein 1932 ylnda 137.9 milyon retim deerinin % 60.3' yerli ham madde kullanmna ait iken, bu oran 1937 de % 96 ya ykselmitir. Sanayi daha ok hammaddeyi i kaynaklardan karlamaya ynelmitir. izelge 3 ve 4 bize bunu gsteriyor. 5. Birinci Sanayi Plannda Yatrm Gerekleme Sreleri

Birinci Sanayi Plannn uygulamadaki en belirgin zellii yatrmlarn umulandan daha ksa srede sonulanmasdr. Yeni oluan yatrmc ve iletmeci kurulularn verimlilii bir st dzeyde idi. Yatrmlarn izelge 5'den de grlecei gibi 33 ay idi. Be ylda gereklemesi umulan yatrmlarn iki ve yl gibi ksa sre iinde sonulanmalar, kinci Sanayi Plannn iki yl nce dzenlenmesi yararn getirmitir.
(ZELGE : 5) BRNC SANAY PLANI DNEMNDE YATIRIMLARIN GEREKLEME SRELER Tesisin Ad 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Kayseri Bez Fb. Ereli Bez Fb. Nazilli Bez Fb. Bursa Merinos Fb. Gemlik Yapay pek Fb. zmit Kat Karabk Demir Fb. Malatya Bez Fb. Uak eker Fb. Sivas imento Fb. Sperforsat Fb. Programa Giri Tarihi 20. 5.1934 20.10.1934 25. 8.1935 28.11.1935 22. 5.1935 14. 8.1934 3. 4.1937 1937 6.11.1925 1936 1938 Gerekleme Tarihi 9.1936 4.1937 4.1937 2.1938 2.1940 4.1936 9.1939 1939 17.12.1926 5. 6.1943 15. 4.1944 Ortlama: 16. 4. 4. 2. 1. 18. 9. Sre (Ay) 27 30 18 26 47 20 26 24 13 72 72 33

6.

1936 kinci Sanayi Plan

kinci Sanayi Plan, ierii ve uyandraca sosyal ve ekonomik hareket bakmndan, birincisine gre daha geni ve ayrntldr. O tarihe dein hi bir lkenin bu nitelikte bir sektr planlamasna yneldii grlmemitir. Hatta kurulmas ngrlen tesislerin, yer seimindeki kriterleri ile kapasitelerinin saptanmasnda ele alman karlatrmal alternatifler, Trkiye'de daha sonraki kalknma planlarnn hemen hi birinde uygulanmam stn nitelikte idiler. Yalnz makro dzeyde kapasiteye tannan

145

boyutla deil, fakat ayn zamanda tesisin Gelir-Gider dengesini ve kr'a gei noktasn belirleyen teknoloji tercihi teknikleriyle de ana rnek olacak ilk sanayi plandr. Daha sonraki iktidarlar dneminde, Atatrk'n ekonomik planlama disiplinine bal kalnsayd, bugn Trkiye'nin sanayilemesi daha bir st dzeyde olabilirdi. kinci Sanayi plannn kendine yeterli ekonomi politikas yansra, doal kaynaklarn verimli kullanlmas ilkesine de yer verildiini grrz. Hayal r n amalar peinde koulmam, gereki ve yaln hareket edilmitir. rnein petrol politikasna verilen somut nem, o dnemden sonra bir krk yl (Dnya petrol krizi ve OPEC olay ortaya kncaya kadar) Trkiye'de hi bir iktidarn ilgisini ekmemi, o salkl politikalar gz ard edilerek, enerjinin dalma dayal zm aranmtr. kinci Sanayi Plannda petrol politikasnn iki temel unsuru vard Birincisi, yurt iinde petrol aramak ve ikincisi, petrol tasarrufunu teknoloji tercihleri ile salamak. Teknoloji tercihleri ile tasarruf salamak dncesi o dnemde yeni idi ve plann bir bakma kaburgasn oluturuyordu. yle :
"a. Ham petrol ile daha pahal olan petrol rnleri arasndaki fiyat farknn yurt iinde kalmas (Rafinaj tesislerinin kurulmas), b. Sentetik benzin retilmesinin ekonomisinin incelenmesi. c. Benzine alkol katlmasnn aratrlmas.". 1 1

Yllk gereksinmeye denk 105 bin ton kapasiteli bir petrol rafinerisinin yatrm tutar 5.0 milyon TL. olarak hesaplanm, yllk retim giderlerinin toplam da 3.1 milyon TL. hesaplanmt. 1 ton petrol rnn n maliyeti 31.31 TL. olarak elde edilmiti. % 10 kr m a r j ile sat fiyat o tarihte tonu 34.44 TL. olur. 1930-1939 dneminde ise benzin fiyat tonu ortalama 41.82 TL. idi. 1.5 milyon dviz tasarrufu salanaca hesap edilmitir. Kok ya da linyit kmrnden benzin retilmesi ekonomisi de incelenmitir. Linyitin kg fiyat (X) lira olduunda linyitten retilecek yapay benzinin kg. fiyat: F=1.15X+7.22 denklemi ile belirlenmitir. O tarihte linyitin kg. fiyat 4 kuru idi ve sentetik benzinin maliyet; F=11.82 kuru bulunmutur. D alm fiyatnn kat. Bu nedenle "bir ekonomi sorunundan ziyade bir milli savunma konusu" kabul edilmitir. 1 2
11

a.g.e.

146

Dalm fiyatnn stnde maliyet elde edilmesine karn sentetik benzin projesinin sanayi planna alnd ve bu amala 25 000 ton katran kapasiteli sentetik benzin sanayiinin 3 milyon TL. ile kurulmasnn kabul edildii grlyor. Da bal olmaayn savunma gereksinimi gzetilerek. Bylece plan, ulusal savunmann yurt ii kaynaklara dayandrlmas ilkesini gzden uzak tutmamtr. kinci Sanayi Plannda stratejik sektrler 1. Enerji, 2. Petrol, 3. Azot, 4. Deniz rnleri ve 5. Afyon sanayii olarak belirir. Plan dneminde toplam 93 milyon TL. lk devlet yatrm ngrlm, yatrmn retime dnebilmesi iin de ayrca 18.7 milyon TL. iletme sermayesi oluumuna yer verilmitir. Bu yatrm program ile 35 000 kiilik istihdam hacmi yaratlacaktr. 80 0000 kwh. lik elektrik enerjisi gereksinimi sanayi plannn enerji girdisi olarak dnlmtr. Elektrik enerjisinin biri, Zonguldakta 35 000 kw. kurulu gc olan, teki de Ktahyada tesis edilecek iki termik santral ile karlanmas planlanmt. Elektriin maliyeti hava hattnda 1.35 k u r u / k w h olarak hesaplanmtr.

(ZELGE : 6) KNC SANAY PLANINDA KAMU YATIRIMLARININ DURUMU Yatrm (Mil. TL.) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Madencilik Kmr Elektrik Enerjisi Ev Yakt Sanayii Toprak Sanayii Gda Kimya Demir ve Makine Deniz Ulam Su rnleri TOPLAM 17.85 17.45 15.40 3.00 2.03 7.99 12.85 4.20 10.68 1.85 93.30 letme (Mil. TL.) 5.55 4.60 0.30 1.00 0.25 2.36 3.08 0.94

8 ) Nretilmesinin Toplam stihdam Gerekli (Mil. TL.) Kii Enerji-Kv 23.40 22.05 15.70 4.00 2.28 10.35 15.93 5.15 10.68 2.45 111.98 7850 21250 200 500 300 2075 1685 650

30 800 34 000
.

0.60 18.68

350 35000

1 000 2 000 3 035 6 250 1 200 1000 250 79 735

izelge 6'da kinci Sanayi Plannda n grlen kamu yatrmlar,, elektrik girdileri ve yaratacaklar istihdam dzeyleri de belirtilerek verilmitir. Bu durumuyla, plan enerji girdisinin dengesini gzetmitir. Kimya sanayii dalnda Ankara'da 12 ton kapasiteli bir Afyon kompleksinin kurulmas dnlmt. Bu amacyla plan, son derece geerlidir ve nemli bir doal kaynan devlet eliyle iletilmesini ngrmesi

147

ynnden, daha sonraki kalknma planlarna gre uzak grl niteliktedir. nk bu konu, 43 yl sonra ele alnmtr. Oysa afyon ekimini yasaklamak yerine, onu kimya ve ila sanayiinin ham maddesi olarak deerlendirecek kompleksi kurmak daha uygun olur. Ne varki Atatrk dneminde sanayi planna alnan bu konu, daha sonraki iktidarlarca gz ard edildi. Ylda 120 ton afyon iliyerek 12 ton baz morfin retecek, bunu da satacak olan projenin yatrm 600 bin TL. olarak ngrlmt. 12 ton baz morfinden ylda 2.8 milyon TL. dviz geliri elde edilecei hesaplanmt. kinci Sanayi Plannda Ktahya'da bir Azot sanayiinin de kurulmas ngrlmtr. 3000 ton Nitrikasit ve 2000 ton Azotlu gbre retecek olan tesis iin 1.8 milyon TL. ayrld. Talep, tesisin ekonomik almasn salyacak dzeyde deildi ve kr'a gei noktas, kapasitenin ylda 3500 ton nitrik asit ve 1300 ton nitrat retmesini gerektiriyordu. D alm CF fiyatnn dk oluu da verimlilii olumsuz ynde etkiliyordu. Planda verilen bilgiye gre, nitrik asitin tonu 97 lira ve nitrat'm 150 lira CF fiyatlar, gmrk duvaryla 277 ve 250 liraya ykseltilerek tesisin yar kapasitede almasyla ylda 175 bin lira net gelir salamas ngrlmt. Azot sanayii kurulmasna dein 1936 larn ilkesi ancak 1955 lerde 20 yl sonra gereklemeye balamtr. O dnemde ikinci sanayi plan, gerek linyit yataklarnn deerlendirilmesi ve gerek tarmda verimin arttrlmas ve ayn zamanda ulusal savunmann temel maddesinin yurt iinde retilmesi gz nnde tutularak, Azot konusuna, bir "Ulusal Sanayi" niteliini vermek ama alnmt. Plann bir baka zellii de su rnlerinin gelitirilmesiyle ilgili yaklamdr. Su rnleri sanayiinin de daha sonraki iktdarlarca gz ard edldiini syleyebiliriz. rnein balk unu tesisleri yakn zamana kadar ele alnm deildi. kinci Sanayi Plannda ylda 86 bin yunus balnn avlanmas 1850 ton balk ya retimi ve balk derisi satm iin ham madde olarak kullanlmas dnlm, gerekli hesaplar yaplm ve plana denek konmutu. Oysa bu gn deniz kirlenmesi ve yanl avlanma teknikleri sonucu karasularmzda yunus balklarnn nesli tkenmek zeredir. Yunus balklarnn derisinin da satndan ylda 51 000 TL. dviz geliri salanaca hesap edilmiti. kinci Sanayi Plannda ya ve kuru sebze sanayiinin kurulmasn ngren ilkesine de deinmemiz gerekir. Souk hava tesisleri ile birlikte 10 ilimizde depolama ve baka 10 ilimizde de meyve kurutma tesisleri yapm dnlmt.

148

1941 ylndan itibaren ylda 10.4 milyon TL. karl dviz geliri salanacakt. Eer kinci Sanayi Plannn bu retim kolundaki nerisi, daha sonraki iktidarlarca gzard edilmi olmasayd, Trkiye orta Avrupa piyasasna 1940'l yllarda girmeye balayacak nemli bir dviz kaynana sahip olacakt. Birinci ve kinci Sanayi Planlarnda ama alnan kamu yatrmlarnn sektrel dalmlar izelge : 7 de verilmitir. Birinci planda dalm ikamesine ncelik tanndndan bunun doal sonucu yatrmn en byk oranda dokuma sanayiine ayrlmas gerekmi, ikinci planda ise ncelik madencilik ve kmr sanayiine verilmitir. Her iki plan bu ynden birbirini tamamlayan niteliktedir.
(ZELGE : 7) BRNC VE KNC SANAY PLANLARINDA KAMU YATIRIMLARININ SEKTREL DAILIMI (10C0 TL.) Birinci Sanayi Plan Oran Yatrm Gda Sanayii Dokuma Sanayii Madencilik Enerji Kt imento, toprak, cam Demir elik Kimya Deniz Ulam TOPLAM:

kinci Sanayi Plan Yatrm Oran 9 840

10.5

21 888 1318

51.0 3.0

35 3C0 18 400

37.8 198

4 815 2 050 10 C O O 2 850

11.1 4.5 23.8 6.6 100

2 030 4 200 12 850 10 680 93 300

2.1 4.6 13 8 11.4 JOO

42 921

SONU Mustafa Kemal dneminin ekonomik kalknma planlar bir yandan 1929 da ortaya kan dnya ekonomi bunalmnn olumsuz etkilerine kar i ekonomiyi savunurken te yandan devletin dorudan doruya giriimci olarak mdahale edici zelliini destekliyen fiziksel plan niteliklerini tar. Bu nitelikler, plann gereki, uygulanabilir ve brokratik engellerden arnm olmasna olanak vermitir. retimde ve yatrmda saptanan amalar fiziksel olarak, sresinden nce gereklemitir.

149

Atatrk Dnemi ve Sonras Kamu ktisadi Teebbsleri

Selahaddin BABEOLU

GR : ken Osmanl mparatorluu temelleri ve tarihi ipek yolun getii bandn Anadolu ve Trakya dikdrtgeni kesiminde, "YEN TRKYE CUMHURYET DEVLET" kurulurken, 9 Eyll 1922 askeri zaferi, 1924 Lozan Andlamas baarsnn Trkiye'nin gelecei ynnden byk olmutur. Bu baarlardan sonra, Gazi Mustafa Kemal Atatrk, Trkiye'nin siyasal, ekonomik ve toplumsal hedefini: "Misk-Milli Hudutlar inde, Yurtta Sulh, Cihanda Sulh, Ne Mutlu Trkm Diyene, Muassr Medeniyet Sevinesine klacaktr.." tmceleriyle zetlemiti. Yani snrlar belirlenmi olan bu vatanda blnmeden, paralanmadan, kimseye dn vermeden ulusa bar, mutlu yaam salanmas, ulusal varlklarn korunmas, lkenin tmden onarlmas balca grevler arasna alnyordu. Osmanllardan ypranm, harap bir lke teslim alnm, 1850 ylna kadar yabanclara borlanmay ayp sayan Osmanl mparatorluu Ondokuzuncu yzylda artk kaptlasyonlarn mengenesine dmekten kendini kurtaramamt. Osmanl ekonomisi, Osmanl ticareti giderek srtn yabanclara, aznlklara dayamak zorunda kalm; ineden iplie, tuladan Marsilya Kiremidine, tenekeden gaz hunisine, kadar ya dardan ithal ediliyor ya da aznlklar tarafndan yaplyordu...

151

Sorunlarn yn ile kar karya kalan, savalarn yorgunu ulusla; ulusal korunma, ulusal kurulma, ulusal donatm salanmas ve de ekonomik, sosyal, kltrel ynlerden de bir devlet ve toplum ats oluturulmas Yeni Trkiye Cumhuriyeti Devletini kuranlarn balca tasas idi. Atatrk ekonomik bamszlk fikrine dayanmayan siyasal bamszl yeterli bulmuyordu. nceden sanayii devrimini yapm, kalknmada n alm bat lkelerine ayak uydurmak, hi olmazsa alan aral nce korumak sonra kapamak ve ada uygarlk dzeyine sramak ana hedefti... Bu hedefe nasl, hangi yntemlerle ulalacakt, hangi mekanizmalar, hangi dzenler gerekli idi. Kalknm olan lkelere el avu amadan tersine, "Dyunu Umumiye Borlarn" deyerek Trkiye'yi ayaa kaldrmak, Trkiye'yi dikmek nasl olacakt? Ekonomide devlet mi, zel Teebbs m? Lokomotiflik etmeliydi. Yoksa bu iki bileeni (vertr) becerili bir denge ve uyum iinde mi kullanmalyd? Aranan bu... 17 ubat 1923 gn 1135 delegenin katld, "Trkiye ktisat Kongresi" zmir'de almaya balad. Bu kongrede kapsaml ve nemli kararlar alnd. zmir'i, Trk ordusu Yunan igalinden kurtardnda, Yunan askerlerine yataklk etmi kimseler Yunan kuvvetleriyle birlikte kamak zorunda kaldlar. Bu aznlklardan zmir'de; tezghlar, atlyeler, fabrikalar kalmt. Bunlar ellerine geirenler zmir ktisad Kongresinde zel Teebbse arlk verilen bir ekonomi politikasndan yana oldular. Trkiye 1932 ylna kadar aray ve deneyim iinde kald. 1933 ylnda, Karma Ekonomi temeline dayal Devletilik ilkesi kabul olundu. Trkleri ticar ve sanayi geleneinden ok sava gelenei vard. Devleti ynetime Trk ulusu yatknd, devletilii yadrgamad. Trkiye gereklerine uygun; zel teebbs red etmeyen devletin ekonomik ilere trl yollardan katlmasn salayan bir ynteme gidildi. Doktriner y a da belirli ekonomik politikalara dayal olmayan Kamu ktisad Teebbsleri geerlilik kazand. Bylelikle, ulusal ekonomiye yararl, zerk, krl ve verimli alan ticaret ve ekonomi alannda faaliyetle sermaye birikimini salamak, gerekli uzmanlarn yetimesine arac olmak gibi o gn iin pek nemli grevleri Kamu ktisad Teekklleri yklendiler. "Enflasyonsuz, dviz darboazsz halkn refahm en ksa srede artrmaya ynelik hzl kalknma". 1 Kukusuz, belli disiplinler iinde, kiilere geni frsat eitlikleri ta1 "Atatrk Ekonomi Politikas", Prof. Dr. Mustafa AYSAN. "Atatrk Devletilii", Prof. Dr. Hamza Erolu eserlerinde olduu gibi

152

nmak, toplumda ayrcalkl kesim yaratmamak, kiilere sosyal, ekonomik ve kltrel haklar vererek yoksulluk, cahalet ve hastalklarla mcadele etmek, Cumhuriyeti kuranlarn yaamlarm dolduran kayglar, hedeflerdi. Bu durum, kamu kesimine ayr, zel kesime ayr i, ilev grev ve hizmetler paketi ayrmay gerektirmiti. Ek maddelerle, 1924 Anayasasna Devletilik ilkesi yerletirilmiti. 334 sayl 1961 Anayasasnda ise, daha farkl yaklamlar salanmt. 1961 Anayasas; "Kamu Dzeni" ve "Sosyal Devlet" deyimlerini ve tanmlarn getirmiti. Kamu Dzeni deyimi zerinde tereddth r olmu, Anayasa Mahkemesi 28.1.1964 gn ve 1963/128-8 sayl karar ile bu deyimi akla kavuturmu ve bylelikle, kamu kesimn tcar ve ekonomik faaliyetlerde bulunabileceini ak ve seik olarak ortaya koymutur. Her iki Anayasa da; kiilere tandklar sosyal ve ekonomik haklar zedelemeden yani zel giriimcilere engel olmadan te yandan da k a m u kesiminin zel giriimciler gibi esnek alan, karar ve uygulama organlar salamasna akt. Onlara mal ve idar zerklik kazandrma amalanmt. K a m u ktisad Teebbslerinin ounlukla Anonim Ortaklk tipinde kurulmalarnn nedeni bu olmutur. Kamu kesimi ile H r Teebbs arasnda lke ve toplumumuzla ilgili hizmetler genel olarak aadaki kritere (lte) gre bltrlmtr. 1 Byk sermaye gerektiren, kurulmas, iletilmesi zel ve ileri teknoloji isteyen konular ile, ulusal savunma ve de kamu yararnn arlk kazand alanlarda devletin etkin ve motris g olarak yer almas, 2 Manplasyonu fazla, krl ve verimlilie ak, gvencesi yksek ilerde zel teebbsn motris kuvvet olmas gr hakim olmutur. zel teebbs ar ve zellik isteyen ilere ynelirken Devletin zendirici nlemler almas, kamu kesimine olduu gibi her ynden zel teebbs desteklemesi gerektii biiminde Anayasalarmz yorumlanmtr. Bylelikle Trkiye'nin kaynaklarndan mek ve ekonomik gc yksek olanlarn zerinde eitsizlik yaratp bask yapmasn istenilmi ve Kamu ktisad Teebbslerine rak baklmtr. DEVLET A N L A Y I I : Ondokuzuncu yzyldaki, sadece i ve d gvenlii salayan ve de adalet ilerini dzenleyen devlet anlay yirminci yzylda deimitir. Yirminci yzylda, klsik devlet grevlerinden baka, sosyal, ekonomik, tam kapasiteyle yararlanabilekonomik gc zayf olanlar nleyecek dzenin korunmas kanlmaz mekanizmalar ola-

153

toplumsal ve ynetsel devlet atsn oluturan, dzenleyici, uygulayc ve uygulamalara katlan devlet anlay geerlilik kazanmtr. Yani devletin ekonomiye mdahalecilii yirminci yzylda ondokuzuncu yzyldakinden fazla olmutur. Yirminci yzylda, sosyal haklar ii problemleri, ileri teknoloji ve bilgi faktrleri de ortaya kmtr. Sermaye birikim ve teknik bilgi potansiyeline gereksinme artm bu amala devletin, destek ve mdahalesi belirginlemitir. Kamu ktisad Teebbslerinin nemini artran nedenler bunlardr. Ayrca, yirminci yzylda dnyay sallayan iki byk savan getirdii ykmlarn giderilmesi, ekonomik bunalmlarn almas gerekmi ve yine azgelimi toplumlarn giderek uyanmas, bunlarn da kalknma kervanna katlmak istekleri, bayndrlk, imar, snai iletmelerinin salkl ve organize mekanizmalarla yrtlmesi zorunluluu ve bunlarn yannda lkelerin snrl kaynaklarndan ve snrl insan glerinden en yksek dzeyde, en verimli ekilde yararlanm istemi; sermayesinin byk ksm devlete ait, ynetsel ve mal zerklii olan ticar ve snai alanda alabilecek kurululara yer verilmesini gerekli klmtr. KAMU KTSAD TEEBBSLER: Devletin kaynaklar ile mal ve hizmet retip bunlar krl ve verimli kullanmakla ykml olan bu kurulular, son sralamaya gre blmde inceleyebiliriz. 1 ktisad' Devlet Teekklleri, (DT) 2 Kamu ktisad Teebbsleri, (KT) 3 Kamu Giriimleri (KG). Kamu giriimleri deyimi, Drdnc Be Yllk Kalknma Plnnda (DBYKP yer almtr. Bu plnn 153 numaral tablosunda, 240 kurulua yer verilmitir. Bunlarn rgtlerinde 4572 alt birim yer almtr. Bu kurulularn defter kaytlarna gre Nominal Sermayeleri 162 milyar liradr. Nominal sermayelerinin % 96 s olan 155 milyar liras gerek kamu payn oluturmaktadr. Trkiye'de hatta Dnyada, Kamu ktisad Teebbslerinin, byk ksm lke ekonomilerine nemli etkisi olan; temel mal ve hizmetleri retirler. Bunlarn Gayri Safi Yurt i Hasla (GSYH) da yerleri kmsenemeyecek kertededir. Bu kurulular, rettikleri m a l ve hizmetlerin bazlarn "Tekel" halinde bazlarn zel Sektrle birlikte ortaya koyarlar.

154

CUMHURYET DNEMNE DEVROLUNAN LETMELER: Osmanl dneminden Cumhuriyet dnemine bir ok iletme ve kurulu devrolunmutur. Bunlarn byk ounluu 1944 ylna kadar ulusallatrlm ve Cumhuriyet dneminde yabanc irketlere tannan ayrcalklar kaldrlmtr. Sadece, Sultan ayrndaki ngilizlere ait "Boraks" imtiyaz kalmtr. Osmanl ynetiminden devralnan nemli iletmeler unlardr : "Feshane Ynl Fabrikalar, Osmanl Seyrisefain daresi, Ziraat Bankas, Emniyet Sand, Ereli Zonguldak Kmr Madenleri letmesi". Bunlardan baka ufak ve tesisleri elverisiz 341 kurulu devralnmtr. 2 TRKYE SANAY VE MAADN BANKASI: '"Messesat sanayi'ye tesisine hizmet ve buna mteferri bilcmle muamelt ticariye ve itibariye'yi icra eylemek zere, Trkiye Sanayi ve Maadin Bankas 19.4.1925 gn ve 633 sayl kanun kuruldu. Banka, devrald sanayi kurulularn dorudan doruya ynetmek, ortaklklar kurarak sanayi alannda yeni iletmeler amak, maden imtiyazlar almak, bunlar iletmek ,Trkiye.de sanayi ve maden ile uraanlara borlar vermek bu yolda her trl Bankaclk ilemlerini yerine getirmekle ie balad. Yedi yllk alma sresinde; Banka 16 zel irkete, 1.173 milyon lira ile katlm ve 4.8 milyon lira kredi vermiti. Kamu kesiminde var olan ve yeni kurulan iletmelerin ynetimlerini yrtmt. Bu Bankann Ortaklna Katld Kurulular : 1927 ylnda Banka, Alpullu eker Fabrikas, Uak eker Fabrikas, iletmelerin aarak Trkiye'de eker sanayinin temelini atm oldu. Bu banka, zel sektre sanayi ve madenciliin gelimesi iin bedelsiz arazi tahsis etti. Ayrca baz tevik tedbirleri ald. (Bina, arazi, gmrk, kazan, ithalat vergileri. Belediye resimlerinden muafiyetler salad, ulamda ucuz tarifeler uygulanmasna arac oldu.) 2 1932 ylnda 1473 giriim (teebbs) kuruldu. Bu kurulularda 55321 ii altrld. Ancak bu almalar yeterli grlmeyerek Bankann i, ilev ve kredi almalarn aktif le tirmek zere Banka ikiye ayrld. 1 Trkiye Sanayi Kredi Bankas, 2 Devlet Sanayi Ofisi kuruldu.
2

Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu Kaytlarndan.

155

Devlet Sanayi Ofisi, 3.7.1932 gn ve 2058 sayl kanunla kurulmu ve bu kurulua fabrika iletmelerinin yrtlmesi grevi verilmiti. ktisad Vekaleti denitimine tabi idi .Ofisin hkm ahsiyeti (Tzel kiilii) vard, zel kanunla kurulmutu, ticari kurallara uygun hareket edebilecek statde idi. Devlet teebbs statsnde kurulacak kurululara, ofisin tesis yapmak, tesis yaptrmak ve bu gibi yardmlarda bulunma grevleri vard. nceden kurulmu iletmeleri, devlet sermayesiyle tesis edilmi ve edilecek her trl fabrika ve ortaklklar ynetmekle ykml olan Ofis, Sanayi Krdi Bankas aracl ile bata sanayi iletmeleri olmak zere kurululara krediler salad ve yan yardmlarda bulundu. 1929 ylnda dnyay etkileyen ekonomik kriz balamt. Bu srada bankann lkeye byk yardmlar oldu. Yabanc irketlerin ellerindeki madenlerin, elektrik, havagaz, tranmvay, demiryollar iletmelerinin ulusallatrlmas bu banka aracl ile yaplabildi. Yabanclara tannm ayrcalklar (imtiyazlar) kaldrld, tekellere son verildi. Yine de, Atatrk yaplanlar yeterli bulmuyordu, 1.1.1932 gn TBMM'nin alnda : "Milli ihtiya ve menfaatlerimizin mbrem kld sanayi ubelerinin bir an nce tahakkuk ettirilmesine hassasiyetle alyoruz..." dedi. Bundan sonra, Devlet Sanayi Ofisi ve Trkiye Sanayi Kredi Bankas kaldrlarak 3.6.1933 gn ve 2262 sayl kanunla, Trkiye Sanayi ve Kamu ktisad Teekklleri tarihinde ok nemli yeri olan "SMERBANK" kuruldu. Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan bu yana Devlet; ulusal ekonomiyi korumay, lkeyi kalkndrmay salamak zere, tarm, madencilik, sanayi, ulam, ticaret vb. alanlarda pek ok nlemler ald, alyor, alacaktr. 1933 ylnda ise Bnyan Ynl Fabrikas Smerbank'a devrolunmutu. 1934 ylnda; Smerbank'a Bakrky Pamuklu, Feshane Ynl, Hereke pekli ve Ynl Dokuma Fabrikalar, Beykoz Deri ve Kundura Fabrikalar, devrolundu. 1935 ylnda; Merinos Ynl, Nazilli Basma, Gemlik Sunipek temelleri atld. 4 1936 ylnda, zmit Kt Fabrikasnn al yapld. kinci kt fabrikas kurulmasna balanld. Yine bu ylda, Ziraat ve Bankalarnn ortakla katlmas ile Malatya Pamuklu Fabrikas temeli atld.
3 Trkiye'de o dnemde 28 5.1927 gn ve 1055 sayl Teviki Sanayi Kanunu ile Sanayinin gelimesi iin geni lde yardmlar salanmtr. 4 Gemlik "Suni pei" Sunipek biiminde yaplmasn Atatrk, bir dil eletirisinden sonra istemitir.

156

1937 Ylnda; Karabk Demir-elik Fabrikalarnn temeli atld. Ereli Pamuklu ve Nazilli Basma Fabrikalar hizmete ald. 1938 Ylnda; Merinos Ynl, Gemlik Sunipek Fabrikalar retime balad. 1939 Ylnda; Karabk Demir-elik fabrikalar iletmeye ald. Malatya Pamuklu Fabrikas faaliyete geti. Smerbank bu uygulamalar ile baar gsterdiinden, Smerbank'n yeni baz kurulular kurmasna kar a r verildi. 1935 ylnda; Maden Tetkik ve Arama Enstits, Elektrik Etd daresi, Etibank gibi nemli tekilatlar kuruldu. Bylelikle madencilik alannda aktif bir alma balatld. 1924 ylnda sermayesinin 1/3' Maliye Bakanl tarafndan salanm olan Ergani Bakr Madeni irketi de devlet madencilik alanna alnd. 1934 ylnda, Gleman Krom yataklar bulundu. 1937 ylnda bakr iletmesi balatld. 1935 ylnda; Keiborlu Kkrt iletmesi bir yabanc irketten devralnd. 1936 ylnda; Mahdut Mesuliyetli (snrl sorumlu) Ereli Kmrleri Messesesinin kurulmasna balanld. 1940 ylnda ise, Havza'daki ocaklar zel teebbsn elinden alnarak devlet iletmesine geildi. Maden Tetkik ve Arama tarafndan Divrii'nde demir cevheri bulundu. Bu cevher alannda kurulan tesisler 1938 ylnda iletmeye ald. 1938 ylnda, Soma, eltek, Tavanl, Deirmisaz, Yerky, Gerenez, Tunbilek linyit ocaklar yine zel irketlerden devrimdi. 5 1933 ylnda; Eskiehir eker Fabrikas, 1934 ylnda, Turhal eker Fabrikas retime baladlar. 1935 ylnda ise, var olan drt eker fabrikas, Smerbank ve Ziraat Bankas tarafndan kurulan "Trkiye eker Fabrikalar Anonim irketleri" bnyesine verildi. 1933 ylnda; Halk Bankas ve Halk Sandklar, Trk Hava Yollar letme daresi, Belediyeler Bankas ve; 1938 ylnda; Toprak Mahsulleri Ofisi kuruldu. 1939-1950 D N E M : Bu dnemde, ikinci be yllk kalknma pln hazrlanm ama kinci Dnya Sava baladndan uygulamaya konulamamt. Yine bu dnemde, ticaretle uraan bir ok kiiler, sanayicilie heves etmiler ve sanayi
5

Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu Dokmanlarndan Derleme.

157

giriimlerine balamlardr. Bugn Trkiye'de baarl ve byk zel teebbslerden ou bu dnemde sanayi alanna atlanlardr. zel teebbs; pamuklu, ynl mensucat, imento, deri, tula, kiremit, nebati yalar, ila, zirai aletler, madeni eyalar ve gda sanayi dallarna girmeye balam ve kamu kesiminde, faaliyetleri kmsenemeyecek llere varmtr. 1941 ylnda Petrol Ofisi, 1944 ylnda Zirai Donatm Kurumu, 1943 ylnda Sivas imento Fabrikas, 1944 ylnda zmit kinci Kat Fabrikas iletmeye almtr. 1945 ylnda Belediyeler Bankas ller Bankas haline getirildi. Bu banka, kent ve belediyelerin, alt yap donatlarn yapp ya da yaptrp iletmeye almasna yardm etmi, m a r plnlarnda yer alan hemen her yap ve tesisin; etd, proje, tesis ve finansman ilerini salayan kurulu olarak azgelimi lkeler iin ideal, gelimi lkeler iin rnek ve kullanlmaya deer bir yap hviyetini kazanmtr. 1981 ylnda, B. Ulusu Hkmeti, bugne kadar yerleme yerlerinin, dank durumda olan kanalizasyon, etd, proje, ve yapm ilerini tek otoritede ller Bankasnda toplamak gibi olumlu bir karar almtr.) 1945 ylnda, Filyos Ate Tula Fabrikas temeli atld. zmir Klor Alkali Fabrikas iletmeye ald. 1945 ylnda; Emlk ve Eytam Bankasnn kanunu deitirilerek "Trkiye Emlk Kredi Bankas" haline dntrld. 1947 ylnda, Filyos Ate Tulas Fabrikas iletmeye ald. 1948 ylnda atalaz Termik Santral iletmeye ald. 1949 ylnda zmir Basma, Erzincan Bez, Adyaman Pamuklu, Diyarbakr Ynl fabrikalarnn temelleri atld. 1946 ylnda; "i Sigortlar K u r u m u " ve " ve i Bulma Kurumu", 1940 ylnda "Trkiye Cumhuriyeti Emekli Sand" kuruldular. 1938 ylnda; Denizbank, Trkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollar letmesi, Limanlar daresi, Posta Telgraf leri, 1939 ylnda da; Devlet Denizyollar ve L i m a n l a n letmesi K a m u ktisad Teebbs haline getirildi. 1950 ylnda letmeler Bakanl kuruldu. 1950-1960 DNEM : Bu dneme, zel teebbse arlk verilmesi ve Kamu kesiminin elindeki baz fabrikalarn zel kesime devrolunmas tartla, tartla gelindi. Ancak uygulamalar deiik oldu.

158

1950 ylnda, Askeri Fabrikalar U m u m Mdrl, "Makina Kimya Endstri K u r u m u " haline getirildi. 1951 ylnda, 1923 ylndan bu yana eitli aamalar geiren Deniz iletmecilii, "Denizcilik Bankas Trk Anonim irketi" haline getirildi. 1952 ylnda, "Et ve Balk K u r u m u " , 1953 ylnda "Trkiye imento Sanayii Anonim irketi", 1954 ylnda, "Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl", "Devlet Malzeme Ofisi", 1955 ylnda, "Kt Sanayii", "Demir-elik iletmeleri", "Trkiye Yapa ve Tiftik Anonim irketi", "D.B. Deniz Nakliyat T.A..", "Turizm Bankas A.O." kuruldular. Devlet Havayollar U m u m Mdrl, bir ingiliz firmas ile "Trk Hava Yollar Anonim Ortakl" haline getirildi. ortakl

1956 ylnda, Yem Sanayi Trk Anonim irketi, 1957 ylnda, Kmr iletmeleri, "Trkiye Kmr letmeleri K u r u m u " haline dndrlerek yeniden kuruldu. Murgul Bakr iletmeleri Etibanka baland. Simli Kurun, Kre Bakr, Pirit, kpr Krom, Halky Civa ve Emet Kolemanit madenleri iletmeye ald. Ktahya Azot Tesisleri, Ankara, Afyon, Konya, ukurova, Balkesir, orum, Pnarhisar, Elaz imento Fabrikalarnn bu dnemde kurulup iletmeye aldna tank olunmaktadr. 1950 ylndan sonra; 20 imento, 20 eker Fabrikas kurulmas slogaBurdur, Susurluk, Kayseri, Erzincan, Erzurum, Elaz, Malatya eker n kullanld. Bu program iinde; Adapazar, Konya, Amasya, Ktahya, Fabrikalar iletmeye ald. Ankara ve Kastamonu eker Fabrikalar, Bartn, Ske imento Fabrikalar kuruldu. Alt ay Fabrikas K a m u iktisad Teekkl Statsne sokuldu. Ordu Soya, izmit Drdnc ve Beinci Kt Fabrikalar kuruldu. KAMU KTSAD TEEBBSLERNN GC : 1940-1944 Dnemi : 6 19 Messese, 15 Teebbs, 450 ube ve Bro, 19 Kombina ve Fabrika, 10 Maden letmesi, 17.000 memur, 70.000 ii ile bu dnemin Kamu ktisad Teekklleri 1944 yl sonunda, 190 milyonu denmi olmak zere 395 milyon liralk nominal sermaye ile 1945 ylna devrettiler. Bunlarn kullandklar kaynaklarn toplam 611 milyon lira idi. Bu topluluk bu be ylda; 1842 milyon TL. alm, 983 milyon liralk retim yaptlar. 1915 milyon liralk mal 2536 milyon liraya sattlar, bylelikle 621 milyon liralk brt kr saladlar. 77 milyon faiz deyip 115 milyon lira6 Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu Yllk Denetleme Raporlarndan.

159

lk eitli gelirler saladlar. Toplam 813 milyon lira gayri safi genel krdan 358 milyon sat vergi ve resimlerine, 68 milyon faizlere, 23 milyon kr hissesine (sadece eker sektrnde) 193 milyon eitli zararlara 67 milyon ihtiyat akesine ayrdlar. Sonu olarak 104 milyon datlacak net kr elde edilmi, 1940-1943 arasnda 20 milyon kazan; vergisi demilerdir. 1959-1960 Yllar: 1959 ylnda 27 ktisad Devlet Kurluu, 1960 ylnda 30'a km, 1959 ylnda iletmeler hari bunlarn kullandklar sermaye 26.088 milyar TL. 1960 ylnda 39.854 milyara ykselmitir. Bunlar; 1959 ylnda, 947,5 milyon TL. maa 103.653 m e m u r ve mstahdeme, 763,9 milyon creti ve 277,1 milyon TL. sosyal yardm 154.642 iiye deyebilmilerdir. 1960 ylnda; 1043 milyon TL. maa 101.959 m e m u r ve mstahdeme, 872,7 milyon cret ve 194,4 milyon sosyal yardm 150.083 iiye deyebilmilerdir. Bunlara karlk; 1959 ylnda, sanayi alannda 2.321 milyar TL., 1960 ylnda sanayi alannda 2.893,7 milyar TL. retim yapmlardr. Btn sektr iinde 1959 ylnda 7.977 milyar TL. mal sat ve hizmet bedeli, 1960 ylnda ise 7.681 milyar TL. mal ve hizmet bedeli elde edildi. Bankaclk kesiminde, 1959 ylnda 263,6 milyon TL. faiz denerek ortalama 2.194 milyar liralk mevduat salamlar, yaklak 9.329 milyar TL. plsman yapmlardr. Bankaclk hizmetlerinde bu ylda 536,9 milyon TL. gelir salamtr. 1960 ylnda ise; Bankaclk dalnda 291,6 milyon TL. lk faiz denerek, ortalama 2.898,4 milyar liralk mevduat salanm, yaklak 17.919,2 milyarlk plsman yaplmtr. Genel olarak 1959 ylndan btn sektrlerde 819,3 milyon TL. kr ve 166,9 milyon TL. zarar, 1960 ylnda 966,4 milyon TL. kr ve 344,7 milyon TL. zarar edilmitir. Bu yllar bir lde bir dnm noktas olduu iin bilgi vermekte yarar gryorum. ktisad Devlet Sektrnde; 1959 yl nominal sermaye 11.761 milyar lira olup bunun % 57 ksm olan 6.589 milyar liras denmi ve 1960 ylnda, nominal sermaye 12.579 milyar TL. bunun % 72 si olan 9.015 milyar liralk ksm denmi sermaye olarak grlmektedir. 1959 ylnda, 9.1668 milyar liralk zkaynaklarn % 82 sini sabit kymetler oluturmutur. Sermaye yetersizlii nedeniyle Merkez Bankas kaynaklarna ba vurulmutu. Bylelikle zkaynaklarn % 180 ini yabanc kaynaklar oluturmutu. 1960 ylnda ise 12.601,4 milyarlk zkaynaklarn % 72,8 ini sabit kymetlere ayrmak zorunluluu domu zkaynaklarn % 216 s yabanc kaynaklardan salanmtr.

160

ktisad Devlet Sektrnde, 1959 ylnda 652,4 milyon TL. safi krn % 75'i faizlere, 1960 ylnda 621,7 milyon TL. safi krn byk ksm yine faizlere denmitir. 7 1971 ylnda grlen manzara u idi; K a m u ktisad Teebbslerinin genel sermayeleri iinde zkaynaklarm yeri 1964 ylndan 1970 ylma kadar gerileyerek % 34,4 den % 26.2 ye dmtr. Ancak 1971 ylnda sermaye demeleri ile bu oran % 29'a karlmtr. 8 1971 ylnda zkaynak art, toptan eya fiyatlar ve sermaye art orannn stnde % 30,8 olarak gerekleti. 33,3 milyar bulan zkaynaklarm 20,5 milyar lirasn KT'ler kendi kaynaklar ile deyebildiler. Bunlarn denmi sermayelerinin 6,5 milyar liras T.C. Emekli Sandna ait fonlardan 1,5 milyar liras da dnem krlar ile karland. Bu ylda, denmi sermayelerine 6 milyar katkda bulunularak denmi sermayeleri 20,5 milyara karld. Nominal Sermayeleri 51,6 milyar buldu. Bunun % 40' denmi, % 60' denmemi sermayeyi oluturuyordu. Bu ylda KT'lerin borlarnda % 3,6 orannda d oldu. Varlklar iindeki sabit kymetlerin pay 1964 ylnda % 25,9 iken bu pay srekli olarak artarak 1971 ylnda % 30,3'e ykseldi. 1971 ylnda, Trkiye'de ekonomik bakmdan faal 13 milyon kiiden 4,1 milyon kii cretli olarak almtr. Sosyal Sigorta kapsamna alman personelin 1/5'i K a m u ktisad Teebbslerinde alyordu. 1975 ylnda, sabit sermaye artlar reel olarak % 17,4 orannda artm ve 1975 yl fiyatlar ile 106 milyar liraya ulamtr. Sabit Sermaye yatrmlarnn % 51'i K a m u Kesimine, % 49'u ise zel Kesime aittir. Bunlarn iletme faaliyetleri 390 milyon zararla kapanmtr. GSYH n m % 10,1 olduu grlm, Trkiye'de tm mevduatn % 34'n, t m ticar bankalar kredilerinin % 44'n KT Bankalar oluturmutur. KT'ler kanalyla Trkiye'ye 1975 ylnda 39 milyar liralk ithal ya da ikame yolu ile dviz kazandrlmtr. KT'lerin nemi ve gleri hakknda geni bilgi konumuz dnda kaldndan ayrntya girilmemitir. Kamu ktisad Teebbslerinin kaynak ve varlklarnn 1977 ylndaki toplam % 43 orannda yani 150.029 milyon lira artmtr. zkaynaklarm, t m kaynaklar iindeki paylar ise 1977 ylnda % 20,9, 1976 ylnda % 23,8 olmutur. 1977 ylnda 104.029 milyon liraya varan zkaynaklarm 61.747 milyon TL. s denmi sermayeyi 21.482 milyon TL. s Emekli Sand ve Ba-Kur'un zkaynaklar, 30.150 milyon TL. s yedek7 8

35 KT iindir. BYD Kurulu 1971 yl toplu raporuna konu olan kurulular iin.

161

ler, fon vb. 9.296 milyon TL. s ise dnem zararndan zkaynaklara yansyan ksmna gitmitir. KAMU KTSAD TEEKKLLERNDE DENETLEME : ktisad Devlet Teekkl niteliinde olmadklar halde zel yasalarnda denetlenmeleri Babakanlk Yksek Denetleme Kuruluna verilmi olanlarla, sermayelerinin yarsndan fazlas tek bana ya da birlikte Devlete ve ktisad Devlet Teekkllerine ait olan ve yasalarnda ktisad Devlet Teekkllerine ait olan ve yasalarnda ktisad Devlet Teekklleri ile itirakleri hakkndaki yasaya uyacaklar belli edilmi olan teebbsler. Kamu ktisad Teebbsleri arasnda olup, ktisad Devlet Teekkl olmayan ama kendilerine zel yasalar ile baz yetki, grev ve sorumluluklar verilmi olan ve de kamu hizmeti yapmayan iktisad alanda ticar amatan ok kamu hizmeti yapmay esas alm, kr gtmeyen baz kurulular da Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu (BYDK) denetler. Bunlar dnda bir ksm kurumlar vardr ki; onlar da Trkiye Byk Millet Meclisi "Kamu ktisad Teebbsleri Karma Komisyonu" denetler. CUMHURYET DNEMNDE DENETLEME : Cumhuriyet dneminde kurulan Trkiye Sanayi ve Maadin Bankas kendi yasasna gre Ticaret Bakanlnn denetimine tabi tutulmutu. Banka Genel Mdr, ilgili bakann nerisi, Bakanlar Kurulunun karar, Cumhurbakannn onay ile atanyordu. Bankaclkta, sanayi ve maden ilerinde uzman 5 ye olmak zere yedi kiilik Ynetim Kurulunun ynettii Bankann hesaplar, Muhasebei Umumiye Kanununa tabi deildi. Divan Muhasebatn vize ve incelemesine hesaplar gnderilmediinden, Bankann bilno ve btesi TBMM Muvazenei Umumiye Encmeni ile Ticaret Encmenlerinden oluturulan zel bir kurulla incelenip onaylanyordu. Bankay maliye mfettileri tefti edebiliyorlard. Bu banka yerine Trkiye Sanayi Kredi Bankas kurulunca, Banka Genel Kurulunun oluma ekli de deiti. TBMM Bte ve ktisad Encmenleri yeleri ve on kiiyi gememek zere ktisad ve Maliye Bakanlklarndan seilecek yeler ve Devlet Sanayi Ofisinden gnderilecek bir murahhas, sanayi kurulularnca seilecek bir yeden oluuyordu. Ayrca, Maliye ve Bankaclk ilerinde yetimi iki kii Maliye Bakanlnca deneti olarak seiliyordu. "Devlet Sanayi Ofisi" kurulunca, Ofisin genel bilanosu ile fabrikalarn bilno ve btelerinin denetleme raporlar ayr bir kurul tarafndan

162

inceleniyordu. Bu denetleme kurulu, Ofis Genel Mdr, ktisad Vekleti, Sanayi ve Ticaret Genel Mdr ve Sanayi Bamaviri, Maliye Bakanlnda gnderilecek bir murahhas yeden oluuyordu. ktisad Bakanl raporlarn TBMM'si Bte ve ktisad Komisyonlar karmas inceliyor, Meclis Genel Kuruluna sunuyordu. Meclis gerekli grrse kendi aralarnda baka bir komisyon kurarak bilno ve ilemleri inceliyor genel kurula sunuyordu. Denetleme mekanizmas byle iletiliyordu. Bu kuruluta da Maliye Bakanl'nn ve ktisad Bakanl'nn srekli alan denetileri vard. 1933 ylnda Saytay, denetiminden bamsz, Genel Muhasebe ve Artrma Eksiltme ve ihaleler yasalarna tabi olmayan Smerbank kurulunca bu Bankann bilno ve hesaplarnn denetlenmesi iin ayr bir yntem uygulanmaya baland. Bankay ktisad Bakanlndan bir ye, Maliye Bakanlndan bir ye ve Genel Kurulca seilen bir yeden kurulu kiilik bir Denetleme ekibi denetlemeye balad. Bunlar raporlarn ktisad Bakanlna gnderiyorlard. Bakanlk, bir ay iinde raporlar inceleyip Bakanlar Kuruluna sunarak Ynetim K u r u l u n u n ibra veya ibra edilmemesini isteyebiliyordu. 1935 ylnda Etibank kuruldu. Bu kuruluunda denetlenmesi sz konusu idi. Benzeri denetleme yntemi bu Banka iin de uygulanr. Ancak, Banka Genel Kuruluna, TBMM Divan Muhasebat Encmeni eklendi. Evvelce uygulanan sreler bir ay uzatld. Maden Tetkik Arama Enstits Elektrik ileri Etd idaresi de ayn sistemde denetlemeye sokuldu. 1.11.1937 gn Atatrk, T.B.M. Meclisini a konumasnda daha hzl kalknma istedi. Yaplanlar az buldu. Atatrk'n uyarsndan sonra sermayesinin tamam devlete ait olan kurulularn oluturulmas ilkesi kabul olundu : Bylelikle kurulularn Mal, idar ve Ekonomik denetimlerinin genel olarak dzenlenmesi gerekiyordu. 17.6.1938 gn ve 3460 sayl yasa 4.7.1938 gn yaymlanaark yrrle girdi. Bylelikle, 3460 sayl yasaya tabi zel hukuk hkmlerine gre kurulmu, Muhasebat Murakabesi ve inaat ynnden 2443 ve 2799 sayl yasalarla balants olmayan daha sonra 2490 sayl yasaya tabi bulunmayan kendi yasalarna gre ynetilen, mal ve idar zerklii bulunan ve de sorumluluklar sermayeleri ile snrl bulunan bu kurulularn denetleme ileri belli ve bir yasal sisteme sokuldu. Kurulularn Ynetim Organlar unlard: 1 2 3 4 Genel Kurullar (Umumi Heyetleri), Genel Denetleme Kurullar (Umumi Murakabe Heyetleri), Ynetim Kurullar (idare Meclisleri), Genel Mdrlk (Umum Mdrlk).

163

GENEL KURUL : Genel Kurul, kurulularn genel faaliyetlerini inceleyebilecei gibi bilano, kr ve zarar hesaplarn da incelemekle ykmldr. Ayrca, sz konusu kurulular tarafndan oluturulmu olan messeselerin hkmetin istei zerine irketler hailne getirilmesi kararn da Genel Kurul alabilirdi. Genel Kurula, Babakann grevlendirecei bir bakan veya Babakan bakanlk ediyordu. Maliye, Iktisad ,Ziraat Bankalar ile TBMM Bte, Adliye Divan, Muhasebat, Maliye, ktisad ve Ziraat Komisyonlar (Encmenleri) ve sekretre (ktip) yelerden ve her yasama yl iin komisyonlarn kendi yeleri arasndan seilecek beer ye ve Divan Muhasebat Birinci Reisi ile Umumi Murakabe Heyeti Reisi ve Genel Mdrlerden oluan bu Genel Kurul, kurulularn en yksek karar organ oluyordu. Bu kurul, Babakanlktan gnderilen Teekkl ve Messeselere ait bt n ilemleri, bilanolar, kr ve zarar hesaplarn, her kuruluun Ynetim Kurulu raporlarn elden geiriyor, onaylyor ya da onaylamyordu. Yani Ynetim Kurullarnn mal ve idar ibrasn yapmakla grevli idi. Bu sistem, 1960 ylma kadar devam etti. Bu yldan sonra geni lde tartmalar srd. SAYITAYDAN FARKLI DENETM : Ticar ve ekonomik alandaki koullara uyularak krl ve verimli almalar istenilen K a m u iktisad Teekkllerinin Saytayn snrl ve kat denetimine tabi tutulmas yararl grlmediinden baka yollar aranmt. Genel Bte Kaynaklar ile alan Devlet Teekkllerine yasal hkmlerin uygulanmasnda, Devlete giriilen ekonomik faaliyetlerin yrtlmesinde, yavalamalar olacandan ve de piyasann esnek koullarna uymakta glk ekileceinden ktisad Devlet Teekkllerinin denetlenmesinde baka mekanizmalarn uygulanmas gr hakim oldu. nk, Devletin gelirlerini, varlklarn, giderlerini, mal ve hesaplarn denetleyen Saytay, bu incelemelerini kurululardan gnderilen belgeler zerinde yapar. Maddi hatalar bulmak, harcamalarn denek ve kadrolara uymasn, bteye aykr uygulamalar yaplmamasn, uygulmalarn yasalara uyup uymadklar iini grdrr. Saytayn denetim snr bu... Oysa, 3460 sayl yasa bu kurulularda, srat, esneklik, piyasa koullarna uyum salanmasn amalamtr. Ayrcalklarla donatlm olan kurulularn; ekonomik, mal ve teknik ynden srekli denetimleri, sonradan ad Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu olan Umumi Murakabe Heyeti

164

tarafndan yaplyordu. Bir yandan KT lerin saylar artyor, ama TBMM denetlemele paralel alma yapamyordu. Bu nedenle, yeni yol ve yntemler aranmas gerekti. Trkiye Cumhuriyeti Emekli Sand, T. Cumhuriyeti Posta, Telgraf ve Telefon letmesi, T. Cumhuriyeti Devlet Demiryollar letmesi, Devlet Malzeme Ofisi ayrca, Milli Korunma paralar ile yaplan hizmetlerle ilgili hesaplarn denetlenmesini ve Devlet retme iftliinin denetlenmesi Babakanlk Murakabe Heyetinin denetim alanna sokuldu. DENETM YNTEMLERNDE DEM : 1960 ylndan sonra ok byk varlklara sahip olan, ktisad Devlet Teekklleri'ni bir Genel Mdrn iradesine teslim etmek sakncal grldnden bu ylda, 154 sayl yasann 17. maddesi gereince, kurulun grleri paralelinde Ynetim Kurullarnn yeniden dzenlenmesi ve denetim ileri kararlatrld. 3460 sayl yasa, ktisad Devlet Teekkllerinin Ynetim Kurullarnaseilebilmek iin; mesleki yksek renim yapm olmak, meslekte en az 15 yl alm bulunmak ve krk yan doldurmu olmak koulunu getirmiti. 15.7.1960 gn ve 23 sayl yasann ngrd ise; bir Mdrler Kurulu ile kurulularn ynetim ve karar organn oluturmakt. M d r l e r Kurulunda, ii ve memurlar birlikte seecekleri bir ye de yer alacakt. Bylelikle son derece zayf bir Katlml Ynetim denemesi yaplyordu. Mdrler Kurulu sistemi baz zorluklar ve sakncalar nedeniyle geni uygulama alan bulmadysa da ,23 sayl yasann geici maddesinin uygulamasn hal srdren ller Bankas gibi kurulular vardr. 334 sayl ve 27.5.1961 gnl Anayasamzn 127. maddesi: "Kamu ktisad T e e b b s l e r i n i n Trkiye Byk Millet Meclisince denetlenmesi ilkesini getirmi ve ilerin bir denetleme kurulu yasasyla dzenlenmesini ngrmtr. Bu yasa karlamamtr. Halen, Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu; 15.7.1960 gn, ve 23 sayl yasa, 12.5.1964 gn ve 468 sayl yasa ve 12.3.1964 gn ve 440 sayl yasalar gerei karlan Tzk ve Ynetmeliklere gre, grev y a p m a k t a dr. BYD Kurulu 440 sayl yasa ile TBMM ne balanmken sonradan kan 468 sayl yasa ile Kurul, Babakanla balanmtr. DENETLEME KURULU TEKLATI : cra Vekilleri Heyeti karar ile 1938 ylnda; bir Bakan, yedi ye, yeteri kadar memurla Murakabe Heyeti amaya balamtr. 1966 ylnda

165

ye says 9'a, 1978 ylnda 16'ya karlrken, memur, uzman, uzman yardmcs, uzman mavir, ba uzmanlk gibi kadrolarla giderek bu Kurulun kadrosu geniletilmitir. 1980 ylnda, BYD Kurulunda; 16 ye, 68 Uzman Mavir, 109 Uzman, 24 Uzman Yardmcs, Genel Sekreter, Hukuk Maviri, Kurul Brosu Personel Mdr, dare ve Levazm Mdr, Haberleme ve Ariv Mdrnden baka 21.memur ve 22 m e m u r yardmc personel biiminde kadrolatrlmtr. 9 DENETLEMEDE LEY : 468 sayl yasaya gre KT lerin denetlemesi TBMM ce yaplr. Bu amala, Cumhuriyet Senatosundan seilen 15, Millet Meclisinden seilen 35 yeden kurulan "Kamu ktisad Teebbsleri Karma Komisyonu" TBMM adna denetlemeleri yapar. Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu, kurulularn yllk denetleme raporlarn, varsa Babakanln gnderdii dier raporlar, bir yl nceki durumu gsteren bilno kr-zarar izelgeleri ile sonu hesaplarn inceledikten sonra Babakanla sunar, Babakanlkta en ge her yln kasm ay sonuna kadar bu raporlar TBMM ne sunar. TBMM Kamu ktisad Teebbsleri Karma Komisyonu gelen raporlar en ge 90 gnde inceleyip, nce Cumhuriyet Senatosu Genel Kuruluna, sonra Millet Meclisi Genel Kuruluna sunar. Ynetim Kurullarnn ibras yaplr, kendi Genel Kurullar tarafndan ibra edilmi olan kurulular hakknda da bilgi alnr. Bu yntem istenilen hzda iletilmediinden 15.8.19977 gn ve 2102 sayl yasa ile daha pratik bir yntem kabul olunmutur. Bu yasaya gre; TBMM Kamu ktisad Teebbsleri Komisyonuna gelen btn raporlar, yani onay gereken ve onay gerekmeyenler bastrlp TBMM yelerine datlr, datlan raporlar ayn gnk C. Senatosu tutana ekinde hkmete gnderilir. Datlan raporlara, Siyasi Partiler veya en az on parlmenter tarafndan, datm tarihnden balamak zere 30 gnde itiraz edilebilir. tiraz olmad takdirde Komisyonca incelenip karara balanm olan raporlar kesinleir. Raporlara veya raporlardan birine itiraz olmusa, bu itiraz gerekeli olarak bildirilir. Karma Komisyon itiraz sresinin bitiminden balamak zere en ok 30 gn iinde grn C. Senatosu Genel Kuruluna sunmakla ykmldr.
3 Kurul denetledii KT'lerde "Norm Kadro" ve "deal Kadro" uygulanmadn eletirirken, kendi bnyesinde bu neriyi yerine getirememitir.

166

Bu rapor, C. Senatosunda derhal gndeme alnr ve 20 gnde Genel Grmeye balanr. Raporlar Millet Meclisine gider, en ok 15 gnde grme bitirilir.

BABAKANLIK YKSEK DENETLEME KURULUNUN ALIMASI: BYD Kurulunun karar organ "yeler Kurulu"dur. Bu Kurul, gruplar halinde alr, grup bakanlar yelerden seilir. Her grupta yeterince uzman, uzman yardmcs bulundurulur. Gruplar bakmakla ykml olduklar kurulularn hesaplarn yerinde inceleyerek yllk raporlarn dzenlerler. Acele ve derhal mdahale edilmesi gereken hallerde gruplar 3460 sayl yasann 10. maddesine gre ara raporu dzenlerler. Bu raporlar yeler kurulunda, son ekle getirilir ve karara balandktan sonra Babakanla gnderilir. yeler Kurulu ayrca; Kurul Bakan tarafndan hazrlanm olan gemi yl Kurul alma raporunu, Kurul Bte ve Kadrolarn, Kesin Hesaplar inceleyip karara balar. Bakanlklar ve yetkili makamlar tarafndan istenilmise kanun tasarlar, tzkler ve ynetmelikler hakknda grler saptar. Kurul, bu denetlemeleri "Kendi Denetleme Rehberine" gre yapar. Kurulun denetleme sistemi ve amac; T. Ticaret Kanununa gre kurulmu Anonim Ortaklklarn, Derneklerin, Kooperatiflerin hatta Saytay'n denetlemesinden farkldr. Kurul zet olarak : 1 Kurulularn ynetim biimleri ve yntemleri ve de amalarna uygun alp almadklarn, bunlarn iktisad, ticar ve sna esas ve gereklere uyularak verimli ve rasyonel bir dzende alp almadklarn, 2 Gnn koullarna gre benzer ve dengi kurulularla karlatrmalar yaplarak Kurulularn maliyet hesaplarn inceler, Mal Bnyelerini analiz, sentezlerden geirir ve bu denetlemeyi kesintisiz srdrr. lgili Bakanln isteyecei gleri hazrlar. Kurul, denetlemekle grevli olduu kurulularn, yatrm ve finansman programlarn btelerini sresi iinde inceler. Denetlemeye tabi kurulular, bilno, kr-zarar hesaplarn ve faaliyet raporlarn gelecek yln drdnc ay sonuna kadar, BYD Kuruluna gndermekle ykmldrler. Babakanlk Yksek Denetleme yeler Kurulu, bu raporlar tm ayrntlarna kadar incelemek, karlatrmalar yapmakla ykmldr. Bu almalar bitirilerek en ge ertesi yln eyll ay sonuna kadar kapsaml

167

raporu Kurululara ve Babakanla sunulur, Bakanlklar ilgili olduklar kurulularn raporlarn cevaplandrr, sonra Babakanlk bu raporlar TBMM ne sunar.

DENETLEME GURUPLARI : Murakabe Heyetinin kurulu yllarnda, svire'den "Societe Anonyme Fiduciaire Suise" uzmanlarna incelemeler yaptrlmtr. svireli uzmanlar 18.11.1940 gn drt rapor vermiler ve murakabe almalarnn bu dorultuda yaplmasn nermilerdir. Daha sonra Umumi Murakabe Heyeti kendi denetleme rehberini kendisi dzenlemi ve denetlemeleri bu rehbere gre yapmaya balamtr. 1939 ylnda 15 kurulu denetlenmiken, 1978 ylnda 148 kurulu 17 grup halinde denetlenmitir. Halen BYD Kurulu G r u p l a r : Bankaclk, Smerbank, Merkez ve Ynl, Smerbank Pamuklu, Enerji, Hayvanclk, Kimya Sanayi, Madencilik (Etibank), Makine ve Ar Sanayi, Sosyal ler, Gda Sanayi ve Fonlar, Ticaret, Tarm, Toprak Sanayi, Trkiye Radyo ve Televizyon (TRT), Ulatrma I, Ulatrma II den olumaktadr. Kurul Bakan dilerse bir gruba Bakanlk edebilir. Gruplar denetlenecek kurulularn yaplarna uygun kendi iinde ekiplere ayrlarak grev yapabilirler. Ekip efleri bu ayrlan gruplar yenin direktifine gre ynetirler.

KT'LERN BORLARI VE MAL DURUMLARI: Kamu ktisad Teebbslerinin hemen hepsinde, denmi sermayeleriyle kurulu sermayelerinin yetersiz oluu, otofinansman oluturamam olmalar genel ve ortak dertlerindendir. Yine, KT lerde bal deerlerin azl, paraya evrilebilir ve hazr deerler iinde stoklarn ve alacaklarn likit deerlere gre arlklarnn artm olmas onlarn enflasyonist ortama srklendiklerinin gstergesidir. Alacaklarn birikmesi, girdi fiyatlarnn giderek artmas KT lerin darboazlarn artran nedenlerdir. Bunlarn proforma finansman gereksinmelerinin doru saptanarak salkl yntemlerle karlanmasna zen gsterilmelidir. Buna gre, nemli olan, KT lerin daha olumlu ve dzenli biimde altrlmalar ve de bunlarn zerinde dn ve siyaset ticareti yapmaya elverili ortamn yaratlmamasdr. Ksa sreli ferahlatc aa klfeti fazla nlemlerdense, kkl ve uzun srede yararl olacak nlemlerin alnmasna zen gsterilmesidir.

168

KT lerin, salandklar ksa sreli ve yksek faizli yabanc kaynaklar, uzun sreli yabanc kaynaklarn aleyhinedir. KT lerin, iletme faaliyetleri yannda artan yatrm faaliyetleri iin yeterli kaynaklarn bulunamamas ya da yksek faizli d ve i borlanmalara ba vurulmas maliyetlerini pompalayan nedenlerdendir. 12 Eyll 1980 den nce, mal ve hizmet fiyatlarnn maliyetlerin gerisinde tutulmas, kurulularda otofinansman yaratlamamas, retim kapasitelerinin ok gerisinde kalnmas, harcamalar ve zkaynaklarm dengelenememesi, KT lere Devletin tayamayaca yardmlar yapmas ykn zorunlu olarak yklemitir. Uygulanan politikalarn etkisi ile KT lerin giderek zararlar artm, kaynak tketen mekanizmalar haline gelmilerdir. KT 1er yatrmlar iin, bankalardan, hazineden, dier kredi kurulularndan finansman salamak yolunu semilerdir. Ayrca ba vurduklar fon ve 20 sayl fon kaynaklar genel bte, Devlet Yatrm Bankas, d borlar ayr ayr ve toplu olarak "zkaynaklar-Yabanc Kaynaklar" ilikilerini olumsuz dorultuda etkileyerek maliyetleri artrmdr. Bu arada, mal mekanizmalarn ar ilemesi, teknik hazrlklarn gecikmesi, "prosez" ve "know-how" seimlerindeki isabetsizlikler de maliyet artrc kalc nedenler yaratmtr. "Know-How" allarnda koullarn yeterli saptanamamas ve genel olarak personelin eitim, deneyim ve bilgi noksan bunlarn retim kapasitelerini tutturamamalar sonucunu dourmutur. "Know-How"larda gven salayc nlemlerin yetersizlii, iletme artklarndan yararlanmalarn dnlmemesi, gelimeleri izleyen yenilemelere msait nlemlerin dnlmemesi, ham madde hazrlama ve bulma gibi sorunlar zerinde durulmam olmas, iletmelere kalc maliyet artran etkenleri monte etmitir. 1 0 Kurulular arasndaki iletiim noksan, kapasite saptanmasmdaki beceriksizlikler, kurulu yerinin doru seilememesi, personel seimindeki sizden bizden olsun yaklam KT lerin krl ve verimli almalarma engellerinden olmutur. MAL YETERSZLKLER : Baka bir deimle, KT lerde deerlendirmeler ve baz rasyolarda "zkaynak-Yabanc Kaynak" ilikileri bize, KT lerin durumu hakknda bir bakma yeterli fikir verir. Yabanc kaynaklar iindeki zkaynaklarm yeri hakknda bir fikir vermek zere baz yllara ilikin oranlar aadadr :
10

BYD Kurulu Dokmanlarndan.

169

1973 ylnda yabanc kaynaklarn (% 31,9)'u, zkaynaklar oluturmaktadr. Ayn ekilde 1974 ylnda bu oran (% 28,8), 1975 ylnda (% 25,4), 1976 ylnda (% 20,1), 1977 ylnda (% 15,2) grlyor ki! giderek zkaynaklarla yabanc kaynaklar karlanmadndan KT 1er daha fazla borlanmalara gitmek zorunda kalmlardr. Ayn ekilde "zkaynaklar - Bal deerlerin" oranlar da giderek iyileecek yerde daha olumsuz dorultuda gelimitir. Byk sabit kymetlerle alan; malat, Haberleme, Ulatrma vb. gibi sektrlerde "z Kaynak/Yabanc Kaynak" oranlarnn Ticaret, Bankaclk, Sigorta vb. sektrlere gre ok yksek olmas gerekirken Trkiye'de bu durum tam tersine gelimitir. KAMU KTSAD TEEBBSLERNDE REFORM : Atatrk Dneminden bu yana, ktisad Devlet Teekklleri uygulamalar zerinde almalar, yeniden dzenlemeler, deimeler yaplmtr. nk dzenlemelerini gerektirecek nedenler fazlasyla ortaya kmtr. Gelip gemi olan hkmetlerin programlarnn taranmas sonucu, Atatrk'n TBMM'ni a konumalar ve nn Hkmetlerinin programlarnda Devlet ktisad Teekkllerinin srekli yeniden dzenlenmesini nerdiklerine tank olunur. Cumhurbakan ve Babakan Cemal Grsel Hkmetleri, nn Karma Hkmetleri, I. Erim ve Melen Hkmetlerinin programlarnda Kamu ktisad Teebbslerinin yeniden dzenlenmelerini isteyen hkmler yer almtr. Hkmet programlarnn incelenmesinden iki nemli sonu karlabilir. Birincisi, Kamu ktisad Teebbslerini yeniden dzenlemek ve onlar gl hale getirmek nerlierini ileri sren hkmetler, ikincisi onlar satmak, zel teebbse devretmek ya da zel teebbsle birlikte kullanmak isteyenler ya da baka uygulamalar ve rgtlemeleri; Kamu ktisad Teebbsleri, zel teebbs arasna "Halk Sektr" veya "Geni Tabanl Anonim Ortaklk"lar halinde sokmak isteyen hkmetler olduklarna tank olunur. 1960 ylma, Kamu ktisad Teebbsleri mali ve ynetim ynnden ar sarsntlar iine gmlm olarak girildi. Onlar zel sektre devretme tartmalar younlam, i Sigortalar, T.C. Emekli Sand, Amortisman ve Kredi Sandklar kaynaklarna ar llerde ba vurulmu, buna karlk aldklar borlar deyememiler ve de aldklar borlar toplumun hangi kesiminin kar dorultusunda kullandklar tartma konusu olmutu.

170

1950-1960 dneminde kurulmu olan bir ok irketin tasfiyesi zorunlu hale gelmiti. 1 1 6.12.1960 gn ve 154 sayl; "Hazine ve ktisad Devlet Teebbslerinin Bir Ksm Borlarnn Tahkimi" yasas karld. Bu yasa ile, KT 1er mal ynden dzenlenirken ek maddelerle de, baz ynetsel nlemler alnd. Yasa beklenildii lde uygulanamadan nn Karma Hkmetleri tarafndan 440 ve 468 sayl yasalar karlarak KT lerin hukuki, mal, ynetsel ve denetim ileri yeniden dzenlenmek istenildi. Bu yasalarn geici maddeleri acele uygulanmas gereken grevleri hkmetlere yklyordu. Maliye, Sanayi ve Ticaret Bakanlklar ile Devlet Plnlama Tekilt, Yksek Denetleme Kurulu ve Devlet Personel Dairesi temsilcilerinden oluan, ktisad Devlet Teekkllerini yeniden dzenleme komisyonu 440 sayl yasann 1. maddesine gre Maliye Bakanlna bal olarak 2 yl sre iin kuruldu. Sonra 19 Nisan 1966 gn ve 757 sayl yasa ile bu sre 4 yla karld. Komisyonda yerli ve yabanc uzmanlar altrld. Komisyon, sresinden daha uzun bir almayla be beyaz kitap yaynland. Bu kitaplardaki nerilerin bazlar uygulandlar, bazlar ise uyutuldular. 1971 ylnda; 1. Erim Hkmeti kuruldu. Bu hkmetin programnda "dar Reform" ve "Kamu ktisad Teebbsleri Reformu" yer ald. 1971 ylna 28 KT, 11 ayr kanunla kurulmu 100 kadar ortaklkla girilmiti. Erim Hkmeti Babakan Yardmcs Bakanlnda kurulan komisyon; hkmet programnda KT lerin sektrel holdingler halinde dzenlenmesi yer ald halde Reorganizasyon tasarsn KT leri "Tek Holding" de toplayan neriyle Hkmete getirdi. Bu neri, Hkmet'te kabul edilmeyerek almalarn yeniden yaplmasna karar verildi. I. Ekim Hkmeti baz bakanlarn istifas nedeniyle dt. KT'LERN REFORMU N LER SRLEN NERLER ZET OLARAK : 1 Btn olanaklar tek elde toplayacak ve gerekli teebbsleri destekleyecek bir "Merkezi Kredi rgt", 2 letmelerin her trl gereksinmelerini karlayacak bir "Merkezi Alm Kuruluu", 3 retimi en iyi pazarlayacak bir "Merkezi Pazarlama rgt", 4 Birbirine benzer kurulular birletirerek ve gereksinme duyulan maddelerin tek elden salanmas iin bir "Merkezi rgt" kurulmas. Daha sonra Melen Hkmeti tarafndan, 11.12.1972 gnl resmi gazetede "KT lerin Reform Stratejisi" yaynland. Bu stratejiye gre : Bir du-

171

rumdan tekine kademeli olarak geiliyor ve bir "Devlet Teebbsleri daresi" ngrlyordu. Devlet Teebbsleri daresinin Devlet Planlama Tekilt ile birlikte almas isteniliyordu. Strateji ktisad Devlet Teekkllerini de Kamu ktisad Teebbslerini de kapsamna alyordu. st dzeyde : 1 Devlet Teekklleri Yksek Kurulu, 2 Devlet Teekklleri Genel daresi, gibi iki organ oluturuluyor. Bylelikle alana iki yeni kavram daha srlm oluyordu. Bu strateji de uygulanma ans bulmad. LGN SAYILABLECEK KARILATIRMALAR : Babakan Sleyman Demirelin 27.10.1965 gn Mecliste okuduu programnda : "ktisad Devlet Teekklleri arasnda devlet kontrol altnda bulunmasna lzum kalmayanlardan balayarak bunlarn tedricen ve imkn olursa bir holding halinde halkn kontrol ve mlkiyetine gemesine inanyoruz. Bu suretle elde olunacak yeni kaynaklarla daha nce ve iktisad kalknmamz kamlama bakmndan, daha dinamik sektrlerde yatrmlara gideceiz. Sanayileme alannda, hzla mesafe alan baz memleketlerin yapt gibi, vatandan katld ortaklklar kurarak tamamen ze sektr prensipleri ile alan kurumlarn, sermaye kaynaklarn takviye edecek ekilde karma teekkllerin kurulmasn tevik edeceiz..." Yine, Babakan S. Demirel'in 27 Temmuz 1977 gn mecliste okuduu programda ise: "... Blge Sanayi Mdrlkleri Blgesel ekonomi ve sanayi etdleri yapacak ekilde gelitirilecek ve btn yurda yaylacaktr..." hkmlerine yer vermiti. Ayn objektifden bakan bir baka hkmet de, Blent Ecevit Hkmetidir. Blent Ecevit, 1 ubat 1974 gn Mecliste okuduu programnda : "... Kamu sektr ve zel sektrn yansra halkn teebbs gcn harekete geirecek bir Halk Sektr de gelitirilecektir... Halkmzn sanayilemeye yaygn bir ekilde katlmasn ve mahalli insiyatifin gl bir ekilde harekete geirilmesini salamak iin kurulacak blgesel kalknma ortaklklarna finansman ve dier tevik tedbirleri bakmndan gerekli destekler ve kolaylklar salanacaktr... Yurdun her blgesinde hangi sanayi tesislerinin kurulmasnn elverili olacan ortaya koyacak etdlerin yaplmasna ve kurulmas dnlen tesislerin projelerinin hazrlanmasna zel bir arlk verilecektir. Bu almalarn sevk ve idaresi amacyla Sanayi ve Teknoloji Bakanl bnyesinde bir Tekilat...Sanayi Bankas kurulacaktr..." deniyordu.

172

ki ayr partinin hkmetlerinin deiik zamanlarda programlarna aldklar, hemen hemen ayn eyi kapsayan neriler ne gariptir ki, yllar yl yine iki parti arasnda baka eylermi gibi siyasal ekime konusu yaplmtr. 1 ^ Bana gre; KT'lerin sorunu, onlarn yerine baz yapma ve zorlama rgtler monte etmektense salkl ynetime ve dzene kavuturmatr. Babakan Adnan Menderes ise; 30.3.1951 gn Mecliste okuduu programnda : "Devlet letmeciliinin sadece ana sanayiye taalluk eden amme karakteri haiz ilere hasredilmesi ... Devlet tarafndan kurulmu iletmelerin peyderbey hususi teekkllere devrine allacaktr". Grne yer vermiti, yine Menderes Hkmeti, 4.12.1957 gn Mecliste programn sunarken yle demek zorunda kalmt: "Gerek devlet eliyle gerek hususi sektrce yaplmakta olan iler ve kurulan tesisler peyderbey memleket hizmetine girmektedir. ... ekonomimizde ferahlatc tesisler balam bulunmaktadr. 1 1 Kamu ktisad Teekkllerini ne denli satmak, arpklatrmak istenilirse istenilsin bu kurululardan vaz geilemiyeceini lke gerekleri gstermektedir. Babakan yardmcs Necmettin Erbakan; 10 Ocak 1976 da yapt basn toplantsnda; "Devletin elinde bulunan fabrika ve tesislerin % 49 hissesini % 8 kr garantisi ile satacaz. KT'ler srekli olarak zarar etmektedirler. 1977 ylnda 46 milyarlk finansman aklarndan bunlar kurtaracaz" demi ama, bu vaadleri gerekletirememiti .Oysa btn dnyada olduu gibi KT'lerin Trkiye'de varlklarna ciddi gerek vardr. Onlar iler hale getirmenin yollarn aramak lke ve toplum yararna olur. zm yolu bunlar satmak ya da baka biime sokmak yerine darboazlarndan arndrmaktr.
ifa Halk Sektrnde, geni tabanl Anonim Ortaklnn da amac: Sade vatandan tasarruflarn yatrmlara ekmekti. Kylden ya da halktan kiilerin gelirini derhal alabilecei ilere tasarrufunu yatrr, beklemeye tahamml yoktur. Aksi halde; kyl tasarrufu ile rnein sap stn o gn deerlendirecei inek veya koyun satn alr. Bu nedenle; Halk sektr de geni tabanl Anonim Ortaklkta bu kaynaktan yararlanamad. 1981 ylnda hzlanan astronomik faiz gelirleri karsnda geni tabanl A O. larn ya da Halk Sektrnn toplayamadklar, vatandalarn kk tasarruflarn dahi btn riskine karn bankerlere yatrmas yukarda dile getirdiim ruh halinden ileri gelmektedir. Bankerlerde biriken yksek faizli paralarn, yksek gelir getiren ve Trk ekonomisinin bymesine yarayan amalara koymasn salayabilen mekanizmalar kurulabilse gelecei sezilen bir tehlikeli durumdan zor da olsa atlatlabilir. ZMR ve BURSA geni tabanl ok ortakl irketler Devlet desteiyle geliti.

173

KT'LERN DARBOAZLARI VE YARATILAN KUSURLARI : 1950-1960 Dnemi: 1 Kamu ktisad Teebbslerinin giderlerinin ok artrlmas, buna karlk verim artrc uygulamalarn yaplamamas, bu durumlarndan; siyasal iktidarlarn sadece "KT'lerden yaknarak kurtaracaklarn sanmalar, bunlarn ou zaman mal olanaklar ve insan gc stnde yatrmlara zorlanmalar, siyasi amal mdahalelerin artmas KT lere nemli sorunlar yaratmt. 2 Yabanc kaynaklara ba vuran KT lerin faiz borlar etkisinde boulmalar, tesis maliyetlerinin ok yksek olmas, kurulu yerlerinin genellikle siyasal nedenlerle yanl seilmeleri, retim kapasitelerinin doru seilememesi, fizibilite hesaplar yaplmadan inaata balanlmas, balayan enflasyona kar nlemler alamamalar, ekonomimizle birlikte KT'lere yeni ve baka ar ykler yklemitir. 3 Uygulanan politikalarda kusurlu davranlar olmutur. Bir ata sz vardr, "Satacam deme atn duyar. Boayacam deme karn duyar." Hkmetler ise, hep KT lerden yaknmlar,' onlar elden karacaklarn ileri srmlerdir. KT'ler, kararsz, rasyonel olmayan politikalarla kkten sarsnt geirmilerdir. Ama bu sarsntlar karsnda yklmamlardr. Kusurlu politikalarn Prof. Dr. mer Erdem doktora tezinde yle zetlemitir. "Ar Merkeziyetilik", "birliinde belirgin eksikler", "Ar kaynak israf", "Kurulularn amasz bytlmeleri", "Acmasz israf", "Gelitirme ve aratrma eksii", "Norm ve deal kadrolarn uygulanmamas" gibi...
11 1966 YILINDA TASFYE HALNE GELEN RKETLER. Tasfiye haline den irketlere, devlet pay ve zel giriimci pay dahil 97.150.C00 TL. 1965 yl sonuna kadar denmiti. Bu parann % 91'i olan 63.447.000 TL. si kamu kesimi, % 9'u olan 6.071.250 TL. s zel giriimcilere aitti. Bu irketlere 243.945.063 TL. faizsiz kredi verilmiti. Bu kredilerin % 98'ini resmi sektr salamt. Kullanlan kaynaklar veya genel sermaye 313.463,312 TL.'nin 243 945.062 TL, ksmn deyerek en bata yer almt. Btn bunlara ve her trl desteklere karn 1961 ylma 11 irket tasfiyeye girmekten kendilerini kurtaramamlardr. 1965 ylma kadar bunlarn tasfiyesi iin 7.126 487 TL. ve 708.550 TL. s giderler yapmak zorunluluu olmutu. Tasfiye olanlar: Eskiehir Basma Sanayi TA, Ordu Soya Sanayi A.., anakkale Palamut ve Valeks A.., Eti Yap Limited, Kuzu Yetitirme ve Ticaret Ltd. t Maden Hurdaclk TA, Tutum Bankas, Ama T.A.., vb. irketlerin tasfiyeleri bile sorun olmutur

174

BUGN KT'LERDE DZELTLMES GEREKEN HUSUSLAR: 1 3 1 Ayn konuda alan, ayn biimde olan kurulularn; denetim, ynetim ve hukuki yaplarnn deiik olmas kargaa yaratmtr. Genelde KT'lerin sektrel karmaklk iinde olular, rgte ilikin sorunlarnn askda bulunmas, aralarnda euyum ve egdmn gerektii gibi salanamamas, onlarn ama d ilere zorlanm bulunmalar, bir rgtte (tekilatta) yaplmas gereken ilerin eitli kurululara yaptrlmas ya da tam tersi ilemler KT'lerde bir iielik, karmaklk nedeni olmutur. Bunlardan bazlar, hi ilgisi yokken, hastane, dispanser, okul, otel vb. altrmaktadrlar. zellikle petrol alannda entegre alma dzenine sokulamamlar. (TPAO, PO, PRA), Havayollar Tamas, Yer Hizmetlerinin ayr oluu, eker, imento sektrlerinin zel kesim, kamu kesimi ayrm vb. durumlar onlar krl ve verimli almaktan alakoymaktadr. 2 KT lerde, onarm ve iletme birimleri ok bytlm, dblikasyonlar, atl kalmalar nlenememi, byk tezghl iletmeler oalm, bu nedenle, kapasite, kaynak israflar belirginlemitir. (MKE, eker Fabrikalar, T. Zirai Donatm K u r u m u vb...) 3 - Kurulularda gereksiz yere st kademe kadrolar iirilmi, Mdrlkler daha yksek cret alabilmek iin Daire Bakanlklarna dndrlm, bylelikle personel yasas kmadan yozlatrlmasma msaade edilmi, Kurulularda, Plnlama, Yneylem, Organizasyon nitelerine deer verilmemi, gstermelik olarak kullanlmtr. KT yneticilerine, yasalarn salad zerklikler kullandrlmam, bakanlar, nceden naylon onaylarla kurulularn hademe atamalarna kadar karmlar, kurulular bamllatrarak insiyatif kullanamaz hale getirmilerdir. Bakanlar da, deneysiz ve yetersiz olduklarndan bu mdahaleleri, ileri kartrp kmazlara srkleme hzn ykseltmitir. Bakan adna, grev yapmakla ykml mstearlar Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile bir alt kurulu saylan KT nitelikli ya da KT'te avn zamanda Genel Mdr olarak atanabilmi ve bylelikle ynetsel karmaa ve sorumluluk iielii artrlmtr. Uzmanlk isteyen makamlara sorunlarn yabancs kiilerin atanmaar, nemli ynetim kademelerinin uzun sre bo tutulmas ya da vekillerle ynetilmesi, bu yneticilerin de iletmeyi henz tanmaya baladklar srada deitirilmeleri kararl ve cicldi ynetim kurulmasn nlemitir. Gn olmu aday olan Bakanla birlikte yaknda yaplacak seimlerde, mstear aday, genel mdr aday, daire bakan aday vs.
12

Babakanlk Y.D.K. dokmanlarndan derleme.

175

kiiler, KT'lerin en st sorumluluklarn yksnmeden kabul edebilmilerdir. Toplu szlemelerde, insangc kullanm ile verimlilik bir yana, sanki verimsizlik salamak amalanm, ii cretleri arlatrlrken verim dm, benzer kurulularda baka baka cret uygulamalar yaplm, "i-Memur" tanm, yaplamam aradaki fark giderilememi, igcnn dengesiz dalm, retim ilerinde gerektiinden fazla personel kullanlmas randman drmtr. Buna karlk atlye, makine, laboratuvar, antiye gibi yerlerde ii ve uzman bulundurulamamtr. te yandan dz iilik yapacak kimse bulmakta zorluk ekilmitir. Dosya balarnda ve ariv hizmetlerinde teknik g israf edilmitir. Yneticiler, uzman ararken ve bnyede yksek renimli kiiler olmadndan yaknrken, rahat kaacak yksek renimli kiiler kflendikleri ariv vs. yerlerden seslerini karmamlar ve de kurulularn personel rgtleri pasiflemi ,bunlar bulup karamayacak kadar sizden bizden politikalarna tutsak olmulardr. 4 inaata elverili ve tarmn balad zamanlarda kurulularda izin ve istirahat alanlarn says kabarm, alanlara yalan rapor verebilen hekimleri kolaylkla bulacaklar bir anlay egemen olmutur. Personelin genel eitimi ve hizmet ii eitimine nem verenlerin says azalmtr. KlT personelin bir ksm, retilik gerekesi ile Bakanlklarn hizmetinde srekli olarak altrlarak ift cretli ya da fazla mesaili bro hizmetine ekilmi, organizasyon emalar gstermelik olarak duvarlar sslemekle kalmtr. Personelin sicil ileri, atanmalar keyfiilkten kurtarlamam Meritokrasi Biliminden kanlmtr. 5 Aratrma, gelitirmelere deer verilmemi, ada tekniin ada ynetim kurallarnn kullanlmasna nem verilmemitir. Yeni muhasebe sistemleri, bilgisayarlar tam kapasitesinde ve yeterince kullanlamamtr. ve d almlarn yetersizlii, stoklarn denetimsizlii, formalite aksaklklar, zamannda ham madde temin edilememesi, gereksiz stoklar yaplmas kurulularn kaynak israfna neden olmutur. (ay-Kur, Petkim, TK, MKE vs...) 6 Teknik darboazlar nedeniyle, kalite, srm ve kapasite eksiklikleri giderilememi, maliyetler gereksiz yere artmtr. (Kundura, Dokuma, Ate Tulasndaki kalitesizlikler, Azot, Petkim, Yem, imento, Demir sanayindeki kapasite eksiklikleri vs...) Ekonomik kapasiteleri iyi saptanma-

176

m iletmeler, gelien teknoloji ve ihtiyalara uydurulamamtr. (Petkim, imento, Dokuma sanayilerinde olduu gibi). 7 H a m maddeden mamle kadar, retim srasnda denetimlerin eksik yaplmas, kalitesiz mal retiminin nlenememesi, srm ve sat olumsuz ynde etkilemitir. Normal mrlerini bitirmi makinelerin iletmelerde kullanlmaya devam edilmesi, arzalar, zayiat artrarak retimi drm maliyet artlarna neden olmutur. Bakm ve onarm programlarnn hazrlanmmas, sistemsizlik, dzensizlikler, ileri srncemede brakm, umulmadk arzalarla karlalm bylelikle israfil iletmeler ortaya kmtr. Fire, kaak ve kayplarn okluu, retimlerdeki uyumsuzluklarn nlenememesi darboazlar yaratmtr. (Petkim, Etibank, Ergani, Murgul, Bandrma Boraks, imento San...) 8 letmelerin, ham madde merkezlerinden uzakta kurulmu olmalar (Yarmca Seramik, Trabzon imento, Azot, Gbre Sanayilerinde olduu gibi...) Bunlarn yannda ham madde zelliklerinin dk olmalar ya da ham maddesizlik iletmelerin almaya balamasn nleyen nedenler olmulardr. Ayrca yan rnlerin yeterince deerlendirilememesi, grnmeyen zararlara neden olmutur. Azot Sanayi, TEK bnyesinde, santral kllerinin deerlendirilememesi, T. Demir-elikte Yksek Frn urflarm n kullanlamamas, baca kaaklarnn nlenememesi, Slfirik Asid ve Pritin yeniden retime sokulamamas zet olarak baz artklarn tekrar kullanlamamas zararl almalarn nedenlerindendir. 9 Pazarlama aksaklklar, mal ve hizmet fiyatlarnn gereklere gre saptanamamas, temel mal bedellerinin hazinece kurululara zamannda geri denememesi, bu demeye KT'lerin makul krlarnn eklenmemesi, otofinansman oluturulmasn engelleyen nedenlerdir. Temel mal ve hizmet saylmayan konularda rn fiyatlarnn oluturulmas ekonomik ve sosyal nedenlerle hkmetlerin KT'lere ar mdahaleleri KT'leri zel Teebbsle eit ortamda almaktan alakoymaktadr. Pazar bulma eksii, piyasa isteklerinin yerine getirilememesi stok almalara neden olmu zamannda ihracat yaplmasn nlemitir. retimleri yannda ithalat da yapan baz kurulular Tekel durumundadr. Bunlar yurt ii ihtiyalar yeterince izleyemediklerinden retimlerini dzenleyememilerdir. (Petkim, Demir-elik, Gbre vs...) 10 Hizmet reten sektrlerde tam kapasitenin ve onlara tannan haklarn, kullanlamamas (Ulatrma Sektr gibi) Hava Ulatrmasnda kendi Hava Ulam Sistemine hi olmazsa Deniz Ulatrmasnda olduu gibi bir hak tannma koulu koymadan d lkelere tama hakk salanm olmas nedeni ile ithalat yapan Firmalarn kendi lkelerine kargolar kendi uaklar ile tamalar gelir kavbma neden olmaktadr.

177

11 zkaynak azl, yksek faizler denmesi zorunluluu, dk rantabilitelerle allmas, teknik yeniliklerin zamannda yaplamamas, hazine yardmlarnn yetersizlii ya da dengesizlii, iletme ve sabit sermayeye katklar, bor faizlerinin geliri alp gtrmesi, bor ve alacaklarn birikmesi, takaslarla borlarn tasfiye edilememesi, KT bankalarnn dk faiz farklarnn hazinece karlanmamas, ticar alanda alan bankalarn rakipleri karsnda zayf kalmalarna neden olmaktadr. Yasalarla bu bankalara devletin zel ykler yklemi olmas... (Ziraat Bankas 525 sayl yasa ile Tohumluk Yardm Kredileri, Destemleme almlar, Konsolide edilen banka alacaklar, T. Emlak Kredi Bankasna 775 sayl yasa ve mesken yasasndan gelen ykler, resmi kurulularn faizsiz tevdiatta bulunmalar, ifti borlarnn nakde evrilememesi...) eitsizlikleri douran nedenlerdir. 12 Likit sorunlar, ksa vadeli yksek faizli borlara karn, KT'lerin ama d baz ortaklklara sokulmas, (Ziraat Bankas, Smerbank, T. Emekli Sand, TCDDY)... Yatrmlarn etdsz, plnsz, projesiz, denei salanmadan balatlmas, fizibilite (yaplabilirlik) raporlar olmadan temel atmalar, sermaye yetersizlii, ilerin biti srelerinin ok uzamas byk ve kalc zararlar dourmutur. "Know-How" ve "Prosez" seimlerindeki dikkatsizlikler, "Proje Ofisi" oluturulamam olmas, iletmelere kalc maliyet artran faktrleri monte etmitir, edecektir. Yeniden deerlendirme, koordinasyonlarn yaplamamas, Sigorta lerinin dzenlenememesi, Tama giderleri, kiralarn dikkatle izlenememesi bu konularda hovardaca davranlar mevzuat eksikleri "KT'lerin darboazlardr. Sorun "KT"leri satmak ya da yerlerine uyduruk rgtler ikamet etmek, gereksiz yasa deiikliklerine gitmek deil, bu eksikleri gidererek ayn ve denenmi sistem iinde dzelterek, bunlar krl ve verimli altrmaktr. SGORTA FONUNUN ZEL TEEBBSE DEVR GRMLER : KT'ler mal, varlk ve dier deerlerini Sigorta irketlerine sigorta ettirirler. Ayn zamanda KT'ler deerlerinin bazlarn kendi ilerinde kurduklar " SGORTA FONU"nda sigorta ettirerek gvnce salarlar. Sigorta ilemleri, 1959 ylnda karlm olan 7397 sayl "Sigorta irketlerinin almalarn Dzenleyen K a n u n " uyarnca srdrlmektedir. Sigorta Fonu konusunda, Birinci Be Yllk Kalknma Plnnn 1963 yl uygulama programnda; "... dahli sigorta fonu slah edilecektir... de-

178

nilmekte BYKP da ise; "... riski karlayabilecek lde fon ayrlmasmdaki glk ve resasrans olanakszl nedeniyle sigorta Fonu Sisteminin tasfiyesi" ngrlmt. KT'lerin zel kesime aktarlmas grnden yana olduunu ileri sren bir hkmetin Ticaret Bakanl bu hkme dayanlarak tasfiye hareketine baladnda, Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu ara raporu ile bu durumu nlemitir. 1 3 KT'leri elden karma uygulamas saylmamakla birlikte KT'lerin nemli bir kaynann zel sigorta irketlerine kaymasn nleyen, bu giriimler Senatoya da gtrlerek mdahale glendirilmitir. Bylelikle, sigorta Fonunda birikmi ve birikmekte olan milyarlar aan paralarn, KT bnyelerinde kalmas salanmtr. Bu paralar,. KT'lere yararl bir finansman kayna olduu gibi iddia edildii gibi fondaki paralarn efektif olmas riski karlamak iin para bulunmamas eklinde bir d u r u m u n u yaratmamlardr. Bir dviz kayb olmamtr. Yabanc baz lkelerde olduu gibi son derece salkl bir gvence ve kaynak olma zellikleri olan isigorta fonunu tasfiyeden kurtarmtr.

KT'LERDE PERSONEL POLTKALARI: Trkiye'nin en nemli kayna byk ksm genlerin oluturduu 45 milyon nfusudur. Bu kaynak, KT'ler iinde ok nemlidir. Bu gc; hata pay en aza indirilmi iyi personel politikalaryla baarl ynetim salanr. yi personel politikas; ada ynetim kurallarna uymak ve ada igc oluturmakla olur. Bugn Atatrk Devrimleri sonucu; Trkiye'de alma alanna kadn, erkek, gen, yal her meslekten, her snftan kiiler sokulmutur. Bu igcn kabartarak i istemini artrmtr. gcyle; kurulularda deerler yaratlyor, retim ve tketim yaplyor. Bu ilevin znde "ii-iveren" ilikileri, ibirlii, gbirlii, alma bar yatar. "KT'lerde "ii-iveren" btnlemesinin salanmas, iilerin yaratc glerinden yararlanabilme becerisi, alanlarn iyerlerine seve, seve gitmelerinin salanmas iyi ynetimin gstergesidir. "i-iveren" ilikilerinin insancllatrlmas, zenginletirilmesi, alanlar robotlatran, makineletiren teknolojik ileriliklerin etkilerinden arndrlmas gerekir. likilerin ,insancl, eitli, renkli olmas ile hzl, heyecanl, verimli ve savar gibi alma akm salanabilir.
13

C. Senatosunda Senatr S. Babrolu gndem d konumas ile konuyu parlmentoya gtrmtr.

179

ARTI ONURSAL DEER : Kukusuz, iyerlerinde art deerler yaratlr. Herkesin, iverene kar bu art deerlerden paylarn alma mcadelesi yaplr, oysa idealde, iveren sadece kr kollayan bir alc olmamal, ii de sadece cret isteyen bir makina olmaktan karlmaldr, iyerlerinde, sosyal gvenlik, salk nlemleri kadar eylence, spor, kltr hareketleri, vgye deer faaliyetlerde sz konusu olmaldr. Yani iyerlerinde cretini alan iinin kenara itilmesi ve sadece patronun ya da yneticinin baars ve onurlanmas sz konusu deildir. vereni, yneticiyi aan sosyal karakterin i yerlerinde arl vardr. Kukusuz, ii parasn deil emeini retime koyuyor ama ii de parasn koyan patronun aldklarndan payna deni almaldr. I yerlerinde, "Art Deerler" ve "Toplumsal Yararlar" yaratlr. Bu deerleri yaratanlar yaratlan deerleri paylamaldr. Ak ve seik olarak bugne kadar "Art Maddi Deer" paylamasna tank olunduu halde, yaratlan bir "Onursal Art Deer" ya da "Manevi Art Deer"den sz edilmemitir. Oysa bu deerin paylalmas Kamu ktisad Teebbslerinde son derece nemli ve kurulua yarar salayan bir etkendir. ktisad Devlet Kurulularnda; iisinde de, yneticisinde de sermayenin sahibinde de szn ettiim "Art Onursal Deerden" lsnde ve hak ettii kadar paym alma bilincinin gelitirilmesi yararl olacaktr. Sosyal yaam, vgye deer ilikiler, para ile llemeyen hazlarm taraflarca bllmesi bilincinin oluturulmas, KT lerde Atatrk'n deyimiyle bir "alma Cidli" yani savar gibi alma hevesi yaratacak kuvvetlerdir. alanlarn retimde, ynetimde, sosyal, kltrel ve elence, spor vb. sz sahibi edilmesi, kararlara katlmasnn renkli anlam buradadr. zellikle KT'leri ynetenler de, karar alanlar da, alanlar da kamu yneticisi, iletmecisi, iisidirler. Sermayenin sahibi, tarafsz olan devlet denge ve alma barn salamakta yardmcdr. Bunlarda, bllecek maddi deerler olduu gibi bllecek; nl olgular, gururlanma nedenleri vardr. KT'lerin personelinde, orduda olduu gibi, bir messese onuru, messese izzetinefsi, bir messese tarafgirlii yaratlarak hzl ve inanl alma r alabilir. YABANCI LKELERDEK DURUM : Kamu iktisad Teebbsleri zerinde tartmalar, Trkiye'de olduu gibi yabanc lkelerde de srdrlmektedir.

180

kinci Dnya Savanda ve savatan sonra, Trkiye'de kimi siyasiler, Trklerin bir kar kefen bezine muhta duruma getirildiini ileri srmlerdi. O tarihlerde eer, bir Kamu ktisad Devlet Teekkl olan Smerbank olmasayd, bir kar kefen bezine ve eer yine bir Kamu ktisad Teekkl (Teebbs) olan eker Fabrikalar letmeleri olmasayd, Trkiye karneyle olsun bir gram ekere muhta olacakt. 30.11.1968 gn Paris'te yaynlanan "MATEK" adl dergide, yazar "R. CORTIER"in "YENLERN C" adl yazs yaynlanmt. Bu yazda yazar : "Toz haline getirilen Japonya'nn dirilii, Sicilya'dan Tirol'a kadar yklan talya'nn onarm, yzyllarca yoksulluunu srdrecei sanlan kinci Dnya Savann ok ar ykmnn dzeltilmesi, Bat Almanya'nn kalknmas tlsm nedir? ktisad Devlet Kurulularnn etkin mdahalesidir... Batmak zere olan para sisteminin snd bir dalga kran durumunda grnen Devlet ktisad Kurulular... Bu kurulular yoksullam ve ezilmi talya'y sanayilemi devletlerden biri haline getirmekte byk rol oynadlar..." biiminde srdrlmt. Yabanc Devletlerdeki, ktisadi Devlet Teebbslerine benzeyen kurulular bal bana bir konudur. Ben bu yazmda sadece baz kurulularn adlarna ve hangi lkelerde olduklarna deinmekle yetineceim. TALYA'DA DURUM : talya'da, Demiryollar letmesi, bir Devlet letmesidir. Bundan baka, kanunlar ya da kararnamelerle kurulmu, Devlet tirakler Bakanlnn ilgili olduu, ticar ve iktisad alanda faaliyet gsteren; R (Sanayii Yeniden Kurma Enstits), EN (Ulusal Petrol K u r u m u ) , ENEL (Elektrik Enerjisi Ulusal K u r u m u ) , ENTE, CNEMA, EFM, EAGAT, gibi iletmeler vardr. talya'da byk maazalardan UPM, UPM-SMA grubunun, STANDA grubunun pay senetlerini R satn almtr. talya gney blgesi kalknmasna yardm eden SME'nin sermaye ve ynetimien devletin katks vardr. Ayrca, ALTALA (Linee Aeree taliane)'nn ve SPA (Radio Televizione) pay senetlerini R satn almtr. talya'da, personel eitimi ile ilgili olan FAP' R kurmutur.

181

BATI ALMANYA'DA DURUM : Almanya'da ok deiik denetleme rgtleri vardr. Hesap uzmanlar, vergi uzmanlar, kooperatifler, dernekler halinde rgtleerek grev yapmaktadrlar. Alamnya'da, sermayeleri Devlete ait olan : "Maden ve Demir zabe letmesi A..", "Nehirler Gemi letmesi A..", "Sanayii ve dare irketi A..", "Birleik Elektrik ve Maden Ocaklar A..", VAG gibi nemli ktisad Devlet Kurulular vardr. NGLTERE'DE DURUM : ngiltere'de bizdeki KT'ler paralelinde, ngiltere Kamu Ortaklklar (Public Corporation) vardr. 1908 ylndan balamak zere sermayesinin bir ksm ya da tamam devlete ait olan kurulular teekkl ettirilmi, milliletirmelere gidilmitir. "ngiltere Sivil Havaclk Tekilat", "Kanallar Tekilat", "Kara ve Suyollar", "Demiryollar" gibi devlet kurulularnn sahip olduklar otel, lokantalar vardr. ngilterede, tm elektrik ileri, tm havagaz sistemi milliletiirlerek Kamu ktisad Kuruluu statsne sokulmulardr. FRANSA'DA DURUM : Fransa'da, Devlet ttnn, kibritin retim ve satn tekelletirmitir. Alsas'da demir iletmesi yapan irkete Devlet ortak olmutur. Demiryollarn devletletirmitir. Elektrik, 'Electricte de France" ve Havagaz, "Gaz de France"n sermayesi Devlete aittir. Bunlardan baka bir ka kk iletme hari, kmr madenleri ulusallatrlmtr. kinci Dnya Savandan sonra Fransa'da, pay senetleri kamuya geen irketlerin says 35'e ykselmiti. Uak Fabrikalar (Gnome-Rhne Motor A..), "Renault Otomobil Sanayii" ve "Berliet Fabrikalar" birok matbaa tesisleri, "Societe Nationale Des Enterpries de Presse" gibi... AMERKA BRLEK DEVLERNDEK DURUM : Kuzey Amerika Bankas (Bank of North America) 1781 ylnda kurulmu, Devletin sermayesine katlm olduu bir bankadr. Birinci Dnya Savandan sonra buna benzer 8 tekilt oluturulmutur.

182

ABD'de Kalknma Finansman Ortakl, (Reconstruction Finance Corooration) kurulmu, bunun 101 ortakl vardr. ABD'nin, Tennesse Vadisi Ynetimi (Tennesse Valley Authority), Emtea Kredileri Ortakl (Commodity Credit Corporation), Zirai Kredi Ortakl, (Farm Credit Administration), hracat ve thalat Bankas (ExportImport Bank) bunlar ABD'nin ilgisi olan kamu kurululu nitelikli nitelerdir. ABD, "Kooperatifler Merkez Bankas" ve "Kooperatifler Blge Bankas", "Federal Mesken Kredi Bankas", "Federal Emlk Bankalar", "Federal Mevduat Sigortas" gibi kurulularn mlkiyetleri Devlete aittir. Trst Firmalar, naat ve stikraz irketleri, Demiryollar, Balklk, Bayndrlk leri, Maden letmeleri, Okul naat, gibi alanlarda da Devletin giriimleri vardr. Ky Elektrifikasyonu, Zirai Mahsllerinde de Devlet yer almtr. ABD Devlet Ortaklklar Kanunundan sonra 41 kuruluun sermayesine Devlet katlmtr. Grlyor ki, liberal lkelerde de sosyalist lkelerde de devletin sermayesine katld kurulular vardr. Ve bunlar dar gnlerin kurululardr. Baarl almlardr.

183

Atatrk Dnemi Eitim Politikas

Prof. Dr. Ziya BURSALIOLU

Ortak bir tanm henz yaplmam olan politika kavramnn, deiik tanmlarndan birine gre, politikay, kararlara yn vermeyi amalayan ilkeler topluluu oluturur. Bu adan bakldnda, Atatrk dneminin eitim politikasn, Kemalist felsefenin alt ilkesi ynlendirmi ve gerekletirmitir. Bu dnemin eitim politikas, eitimde yenilemeyi hedef almtr. nk Atatrk, eitimde yenilemeyi, ulusal birliin ve layik toplumun temeli olarak grmtr. Atatrk eitiminde yenileme atlm, dilde yenilik ile balamtr. nce bilgisizlie kar, yeni bir silh gereksinimi duyulmutur. Sonra, o gnk yaz dilinin gemiteki yenileme eylemlerini zorlatrd dikkate alnmtr. Halklk ilkesinin de, herkesin anlayaca bir dil gerektirdii kabul edilmitir. Bylece, Kemalist felsefenin iletiim arac olarak, ltin. alfabesi uygun grlmtn Dilde yenileme ile, doulu dnce sisteminden de uzaklama balamtr. Trk dilinin dierlerinden artlmas giriimi, ulusu ve layik bir eitim politikasn amalamtr. Yeniliklerin yaylmas ve korunmas, kapsaml bir iletiim sisteminden yararlanmay gerektiriyordu. 1932 de kurulan Trk Dil Kurumu, anadilin temizlenmesi ve zenginletirilmesi bakmlarndan, bu dnemin eitim politikasn derinden etkileyen bir giriim olmutur. Okuma ve yazma dilinin renilmesinde salanan bu kolaylk, eitimde olanak eitliinin derecesini artrmtr. Konuma dilinin sokaktaki adama dnk ilemesi de, ulusuluk ve halklk ilkelerini glendirmitir. nk Atatrk'n plnlad ve gerekletirdii btn yenilikler yeni bir eitim ve iletiim sistemine dayanyordu. Bu sistem, Trk ulusunda dnce ve davran yenilemesini amalamtr.

185

Eitimde yenileme, sistemin yeniden dzenlenmesi ile balatlm ve sistemin yenilenmesi sorunu, nce yerli ve yabanc bilim adamlarna incelettirilmitir. ncelemeler, okul sistemi, retim programlar, retmen yetitirme, personel politikas ve bakanlk rgtnn yeniden kurulmas gibi boyutlar kapsamtr. Atatrk dnemi eitiminin ilk onbe yl iinde, 18'i temel ve genel olmak zere, 39 eitim yasas karlmtr. Bu gerek, eitimde yenileme giriimlerinin, yasal dayanaklar gerektirdiini rneklemektedir. Bu yasalarn karlmasn, onlarn ngrd yapsal ve kurumsal yenilemeler ve gelimeler izlemitir. Eitimde uzmanln nemini grm olan Atatrk, Trk eitim sistemini incelemek ve gelimesine dnk nerilerde bulunmak zere, 1924 ylnda an byk eitimcilerinden John Dewey'i davet etmitir. lkemizde iki ay kadar kalan bu bilim adam; okul sistemi, program gelitirme, retmen yetitirme, eitim maliyesi, bakanlk rgtnn yeniden dzenlenmesi sorunlar zerinde younlaan iki rapor yazmtr. Bu ve benzeri atlmlar sonucunda gerekleen, eitim sistemini yeniletirme politikas, eitim kurumlarna giri asndan, snf ve aile farklarnn giderilmesinde baarl olmutur. Kemalist felsefe, ulusal birleme ve btnlemeye dnk bir eitim politikas ngrmtr. Atatrk de, yeni bir kuaa ortak deerler ve politik bilin kazandrmann tek yolunu, eitim rgtleri ve kurumlarnn birletirilmesinde bulmutur. Bu nedenle, dinsel eitime dayal, geleneksel eitim kurumlarn kaldrmtr. Toplumsal btnleme, eitimsel btnleme ile olanakldr. Ayn dzeydeki eitim kurumlarnn trleri arttka, zellik ve kapallk derecelerinin de artt grlmektedir. Kemalist eitim politikasnn; eitim sistemini, amalarn ve srelerini en ok etkileyen boyutu, laiklik ilkesi olmutur. Atatrk, yeni bir eitim sistemini batllamann ilk koulu olarak grdnden, bu sistemin laikletirilmesini n plna atmtr. Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas ile, eitim sisteminin laikletirilmesi paralel gelimelerdir. Eitim sistemi, bu iki yeniliin hem yaycs hem de koruyucusu olmutur. Kemalist felsefeye gre, laiklik ilkesi gerekletirilmeden, toplumun her- hangi bir kesiminde yenileme olanakszd. Bu ilke, ulusuluk ilkesinin temeli olarak dnlmtr. Atatrk dnemindeki eitim politikasnn baar etkenlerinden biri, bu politikann laik nitelii olmutur. Bu niteliin zamanla zayflamas, eitim sistemi ve kurumlarnn toplumsal btnlemeye olan katksn azaltmtr. Atatrk dneminin eitim politikasnn ulusu nitelii, toplumun deiik elerinin, kltrel ve iitimsel amalar erevesinde btiinleme-

186

sine yol amtr. Bireysel Trk'n ulusal bir gurur kazanmasna yarayan bu ilke, eitim srecinin de ulusal bir nitelik kazanmasn salamtr. Kemalist felsefenin ulusuluk kavram, rklk gibi ar ve saldrgan eylemleri deil, ulusal bilinlenmeyi amalam ve eitime de yle uygulanmtr. Dilde yenileme, bu uygulamann gstergelerinden biri olmutur. Atatrk, Gkalp'in ulusuluk kavramn, corafi ve layik snrlamalar ile, yeniden tanmlamtr. Bu nedenle, ulusuluk kavram, eitimin amalarna ve programlarna da, bu snrlar iinde yansmtr. 1932 ylnda kurulan Trk Tarih K u r u m u n u n almalar da, program kapsamlarna yansd oranda, eitim srecinin ulusal bir nitelik kazanmasn hzlandrmtr. Birbirine ilikin olarak dnldnde, bu dnemdeki eitim politikasnn felsefesi layiklik ilkesinden, sistemi de ulusuluk ilkesinden esinlenmitir. Sosyo-politik yenilemenin ekonomik kalkmmasz gereklemeyeceine inanan Kemalist felsefe, devletilik ilkesine arlk vermitir. Bu nedenle, bamsz bir ekonominin olumas zorunluu, balangta bu kesimde devletin sorumluluu ve ncln zorunlu klmtr. Ayrca, bu ilke, o dnemdeki igcnn ktye kullanlmasna da engel olmutur. Ekonomik politikann izilmesi ve uygulanmasnda devletin egemen olmas biiminde tanmlanan devletilik, balangta zel giriimin ulaamad veya baaramad yerlere ve durumlara el atmtr. Fakat brokratik evreler sonrlar, zamanla oluan bu ynetim gcnden vazgemeye yanamamtr. Devletilik ilkesi, eitimi iki ynden etkilemitir. Bir yandan, devlet iletmeleri brokratik eitim merkezleri olarak da etkin olm u ve bu iletmelerden yetienler daha sonra byk zel giriimlerin kuruculuunu yapmtr. Dier yandan, baz yksek retim kurumlar, programlarn bu iletmelerin insangc gereksinimine dnk olarak yenilemitir. Devletilik ilkesi, toplumsal ve evresel kalknmay da derinden etkilemitir. Birok iletmeler, kr ve kazan amalar tesinde, blgesel kalknma hedeflerine gre plnlanm ve kurulmutur. Byle iletmeler ayn zamanda, evre kalknmas, halk eitimi ve sanat eitimi merkezleri olarak da hizmet etmitir. Kemalist politikann halklk, cumhuriyetilik ve devrimcilik ilkeleri de, hem ncekilere, hem de birbirine baml dnlmtr. rnein, demokrasinin Trkesi denebilecek olan halklk ilkesi, halkn tm gereksinmelerinin karlanmasndan devleti sorumlu tutuyor ve ekonomiyi bu gereksinmelere dnk olarak altrmas beklenen, devletilik ilkesini glendiriyordu. Cumhuriyetilik ilkesi, devletin biimini tanmlamak ve korumak iin gerekli grlmt. Devrimcilik ise, kendinden nce gerekletirilen ilkelerin srdrlmesini ve gelitirilmesini salayacak, en gvenilir yenileme arac olarak dnlmt.

187

Atatrk dnemindeki eitim politikasnn byk atlmlarndan biri, halk eitimi alannda olmutur. Devletin temel grevinin, kamu eitimi olduuna inanan lider, alfabenin yenilenmesini bunun iin n plna almtr. Millet Mektepleri seferberlii ve halkevleri rgtlenmesi ile, halk eitimi, dnemindekilere oranla byk boyutlara ulamtr. Eitimde halklk politikas; bir yandan sekin aznlk eitiminden kitle eitimine geii salamtr. Dier yandan da, eitimde olanak eitliini artrmtr. Bu t r eitim ayn zamanda, vatandan batya alan pencereden bakabilmesini de kolaylatrmtr. Kemalist eitim politikas, kamu eitimini sadece ideolojik deil, mal bakmdan da beslemitir. Eitim giderleri uzun bir sre, btenin byk bir ksmn oluturmutur. Bylece, eitim sistemi toplumsal yenilemede erlkl bir rol oynamtr. Kamu eitimine halkn ilgisi arttka, baz yrelerde okullar yerel giriimler ile yaplm veya desteklenmitir. Kitle iletiim aralarnn nce politik, daha sonra sosyal ve ekonomik yenilemelere dnk olarak kullanlmas, eitim ve retim srelerinin yararna oldu. Brokrasi, politik modernlemenin hem amac, hem de arac olarak hizmet etti. Yeniliklerin gerekletirilmesinde brokrasiye gvenen Atatrk, brokratlarn eitimine byk nem verdi. Yenilemenin bir amac olarak ngrlen eitimci, nce kendisi mesleksel bir deiime urad. Sonra da, yenilemenin bir arac olarak, yeniliklerin yaylmas ve korunmasna hizmet etti. Belirli eitim kurumlar, Trk brokratlarnn yetimesinde nemli bir rol oynadndan, eitim, politik gelimeyi hzlandrd. Bylece Atatrk eitimi, dnemindeki politik sistemin etkin bir esini oluturdu. Eitim politikasnn devrimcilik nitelii, dier ilkelerin yaylmasna, korunmasna ve gelimesine hizmet etmitir. Eitim sistemi ve kurumlarnn etki alanndan, eitimcilerin amal abalarndan yararlanlmasn, devrimcilik politikas olanakl klmtr. Bu dnemin eitimcileri, Kemalist felsefenin mehul askerleri olarak inan ve aba gstermilerdir. Bu dnemin eitim politikas, Atatrk'n eitim liderlii ile baarya ulamtr. Bu nedenle, onun liderlik anatomisine deinmek de yararl olacaktr. Osmanl andaki yenilikler, daha ok savunma amalarna dnk olarak yaplmtr. Atatrk, bir ulusun savunma kesiminde yenilemesine karn, dier kesimlerde geleneksel kalmasnn sakncal sonular vereceine inanmtr. Bunun iin de, btn sosyal ve eitimsel yenilikleri, ayn dnemde gerekletirmeyi plnlamtr. Geleneklerin yklmasyla meydana gelen boluklarn, ancak liderlerin deer ve davran

188

boyutlar ile doldurulabileceini de kantlamtr. Atatrk'n kara tahta ve tebeir ile yapt eitim liderlii, hem eitenleri, hem de eitilenleri derinden etkilemitir. Byk dnemleraras gei koullar, farkl bir liderlik tipi gerektirir. Kendini geleneksel bamllklardan kurtarmas beklenen bir ulus, bu bamll yneltebilecei, yeni ve sosyal bir simge gereksinimi duyar. Geleneksel glerin ulusal bamszl korumada urad baarszlk, bu baarszlktan doan yetki boluu, gemiteki bamll yeni bir sembole yneltme duygusu, Atatrk'n rgtsel bir lider olarak domasn destekleyen durumlar yaratmtr. Bu aamadaki baarsn izleyen kurumsal liderlii ile, ezik kitlelerin yalnzln ve ekingenliini gidermi ve onlarn sosyal katlmasn salamtr. Yeni bir devlet rejimini de, bu toplumsal davran yenilikleri ile desteklemitir. Yeniliklerin en dikkate deer zellii ise, liderin davran birlii, anlay ve uygulamas olmutur. nce yeni bir aydn kitlesi yaratm, sonra da eski bir toplumu yenilemitir. Dier bir deyile, geleneksel bir toplumu, ortak deer ve davran yoluyla yenilemitir. Bunlar yaparken de yeni bir Trk tipini, bat yntemi ile modelletirmitir. Garip bir eliki olarak, memleketini ve ulusunu batllatrmak isteyen Atatrk, nce bat ile savamak zorunda kalmtr. Fakat hem kendisi, hem de yenilik atlmlar, bat evrelerinde arlklarn duyurduklar zaman, her ikisi de bilimsel incelemelere konu olmutur. Bunlarn sonucunda lider, ulus modelciliinin byk bir sanatkr olarak kabul edilmitir. Tutuculuun bir meziyet, ilericiliin sapma olarak algland dou dnyasnda, disilpinli eitim yoluyla, bir kuakta yeni bir ulus ve uygarlk yaratabilen lider, Mustafa Kemal olmutur. Byk plnlarn yaratclar liderler, uygulayclar ise yneticilerdir. nsanlk tarihinde, bu iki yeterlii birletirenlerin says, ok azdr. Bu nedenle, batl gzlemcilerce olanaksz grlen bir yenileme plnn gerekletiren Atatrk, ann byk devlet adamlarndan saylmtr. Yeniliki bir dnce sistemi ve tutarl sa duyusu ile, geleneksel bir toplumun allm kurumlar glgeleyebilmitir. Atatrk hem rgtsel, hem de kurumsal liderlik davranlar bakmndan, birok dnya memleketlerinde rnek alnmtr. Bu rneklemede, Asya'ya yaylmaya alan baty durdurmas ve bylece birok memleketlerdeki bamszlk atelerini kvlcmlamas, etken olmutur. Zaferlerinde olduu gibi, yeniliklerinde de lml davran dikkati ekmitir. Halkna alad ulusal duygular, yeniliklerin rtt geleneklerin unutulmasn kolaylatrmtr. Bylece, memleketini dou ve bat arasnda kalmak gibi, bir ikilemden de kurtarmtr.

189

Eitimin temel grevi, deiik alardan szlendirilerek tanmlanmtr. Kukusuz bunlarn banda, devletin varlnn srdrlmesi gelmektedir. Dier yandan, eitimde kalknma, bir liderlik sorunudur. Eitimin temel grevi, devletin varln srdrmek ise, bu grevin sorumluluu da, nce devlet liderlerine dmektedir. Demek ki, eitimde kar yol, devlet liderlii ile eitim liderliinin ayn kii zerinde birlemesidir. Atatrk etiminin baars da, byle bir birleimin sonucu olmutur.

190

Atatrk Dneminde Salk Politikas

Dr. Orhan ZKAN (*)

zmir ktisat Kongresini 17 ubat 1923'de aarken, Atatrk : "Tam bamszlk iin u kural var : Ulusal egemenlik, ekonomik egemenlik ile salamlatrlr. Siyasi ve askeri muzafferiyetler ne kadar byk olursa olsun ekonomik zaferle talandrlmazlarsa semere, sonu kalc olamaz" demitir. Tm zaferlerin ana unsurlarndan biri ise salkl insan gcdr. Nitekim, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Maliye Enstits ile Trkiye Ekonomi Kurumu'nun, Atatrk'n Doumunun 100. Yl nedeniyle, dzenledikleri "Atatrk'n Ekonomi Politikas ve Trkiye'nin Ekonomik Gelimesi Semineri"nde sala da bir yer verilmi olmas gzel bir rnektir. Atatrk dnemine ait eitli konulardaki politikalarn balang tarihi olarak, Cumhuriyetin iln olan 1923 yl esas alnmaktadr. Salk politikas iin daha gerilere gitmekte, rnein, Kurtulu Savann balad 1920 yln ve ncelerini dikkate almakta yarar vardr. nk, bizim iin, bulac ve salgn hastalklardan kurtulmak iin verilen sava dmandan kurtulmak iin verilen sava kadar hatta ondan da nemliydi. Bunun yannda Kemalizmin salk politikasn oluturan yasa ve uygulamalar kadar onu hazrlayan olay ve nedenler de ayr bir nem tar. Bunlardan baz rnekleri yle zetleyebiliriz : 1920 den nce, Anadolu'da, salk hizmetleri Seluklular, tebabete byk nem verdiklerinden tbbi konular kurallara balamlar ve tb medreseleri yannda uygulama alan olarak
(*) S. ve S.Y. Bakanl Salk Propagandas ve Tbbi statistik Genel Mdr.

191

hastaneler yapmlardr (Kayseri ifaiyesi 1206). Daha sonralar deiik tarihlerde; Sivas, Konya, Divrik, ankr, Kastamonu, Tokat, Akehir, Aksaray (Konya), Erzurum, Erzincan, Amasya illerinde de hastaneler czzamhaneler, krhaneler, kaplcalar yaptrlmtr. Ayrca yetimhaneler, aevleri ve huzurevleri gibi sosyal kurumlarda almtr. Osmanl mparatorluunda ise, 1399-1619 yllar arasnda, salk hizmetlerinde arlk saray ve evresine verilmitir. Salk kurumlar, ounlukla, Devlet merkezi olan Bursa, Edirne, stanbul, Manisa gibi ehirlerde yaplmtr. kinci Mahmut'un 14 Mart 1827 de kurduu Tphane-i Amire ise yenileme hareketleri rneklerinden biridir. Ancak yeni tp faklteleri amak ve belli bir evre iin nicelii ve nitelii tartlr hekim yetitirmek, salk sorunlarn zmlemeye yetmiyordu. Nitekim, birbirini izleyen savalar, isyanlardan sonra salgn ve bulac hastalklar karsnda uranlan baarszlklar bunu kantlyordu. Devletin acz iinde olduu, ker yerde rvet ve adam kayrmann alabildiine yayld ac rneklerle grlyordu. 1897 Trk-Yunan sava srasnda 1140 ehit, 3318 yaralya kar 38 bin asker Tifs, Malarya, Tifo ve Dizanteri hastalklarndan saf d kalrken onlar tedaviye alan hekimlerden dahi lenler vard. 1904 Yemen isyann bastrmaya grevli birliklerle birlikte gnderilen Glhane Tb stajiyerleri iinde "adam kayrmacln" yaplmas byk zntler yaratyor ve hatta iki gen stajyer doktor, Mahmutpaal Abdullah ile Harput'lu Fevzi, bu durumu protesto amacyla yolculukta iken tabancalar ile intihar ediyorlard. Osmanl Devleti tam bir kemeke iinde idi. Byk kk dier devletlerin paylama alan haline gelmiti. talyan'lar, 29 Eyll 1911 de, Preveze limanndaki torpidolarmz basknla batrarak Trablusgarp savan balattklarnda Kurmay Yzba olarak Mustafa Kemal oraya atanmt. Tobruk tarruzunu baar ile yneten Mustafa Kemal bu savalar srasnda Dr. Adnan (ADIVAR), Dr. brahim Tali (NGREN), Dr. Op. M. Kemal (KE) ve Dr. Mnir beylerle tanmak frsatn bulurken askerlerimizin dmandan ok Dizanteri, Stma ve Kolera hastalklarndan zarar grklerine ahit oluyorlard. Ve koskoca Osmanl Devleti gerekli doktor, hastabakcy salamaktan aciz kaldndan Kzlay gazete ilnlaryla salk personeli salamaya alyordu. Salk sorunlar, genellikle, ekonomik kntdeki lkelerde sava zamanlarnda bulac ve salgn hastalklar eklinde kendini gsterir. Bun u n en belirgin rneklerinden birini de Balkan Savanda gryoruz. Bu rnein zerinde zellikle durulmas gerekir. nk devlet ve tp mer-

192

kezinden azami uzakl 300 Km. olan bir alanda, Trakya'da, kck Balkan Devletleriyle Osmanl imparatorluunun verdii savataki aresizlii unutulamayacak nitelikte idi. Seferberlik, zamannda bitirilememiti. Anadolu'dan Trakya'ya gnderilen askerler deniz aralar bulunamadndan karayolu ile gnderilmi, onlarda Afyon ve Konya'da ylmt. Askeri kyafetleri gelmediinden sivil, iaesizlikten de a ve hatta susuz kalmlard. Trakya ise daha feci idi. Subaylar iki siyasi cepheye blnm, askerlik grevlerini ihmal etmilerdi. Bu artlar altnda salk birlikleri tmenlerini kaybetmi, tayin olunan doktorlar ortada kalmt. Hekimlerin bir ksm ellerindeki malzemeyi kullanmasn bilmiyor, bir ksm malzeme ise teslim alan olmadndan ortada kalyordu. "Yarallar yardmsz ve ilasz, salamlar a ve susuz, hayvanlar mecalsiz, birlikler batan aaya kumandanszd." Yaan yamur her trl ikmali aksattndan erler aa kabuklarn yemee balamt. Batak halindeki Trakya ovasnda, uykusuz ve perian hayvanlarn yardmna koan birok er ve malzeme batakla gmlmt. Bu artlar altnda kendini gsteren Kolera ortal krp geiriyordu. lenler ok, kalanlarda ise gmmeye takat yoktu. Alktan yollara denleri koleradan ld sanp zerlerine kira st dkyorlard ve bu kez de gzleri yanan bu zavalllarn feryad, inlemeleri dayanlmaz hal alyordu. Ayakta kalan iki erden biri muhakkak hasta idi. Hastaln istanbul'a yaylmas ve Devletin aczi dnya kamu oyunda yanklar uyandrmt. Bu nedenle ingiltere ve Hollanda Kzlha ile Msr Kzlay ekipler gndermiti. Sivil ve asker t m hastaneler dolmu istanbul'daki yabanc hastaneler bile yaral ve hastalara kaplarn amt. Hastalarn camilere konmas teklifine ise Evkaf Nazr Ziya Paa "Mslmanlara ait ibadet yerlerinin kirletilmesine azla raz olmam" diyebiliyordu. eyhlislam Cemalettin Efendi ise "bu feci durumda deil bir cami, tm slam ibadet yerlerinin hastalar iin kullanlmasna fetva veririm" demek basiretini gsterdii iin Ayasofya, Sultanahmet, ehzadeba camileriinn kolerallar iin kullanlmasna Bakanlar Kurulu karar alnyordu, Hadmky ve Yeilky'de resmi kaytlara gre 20 bin koleral, 6 bin dizanterili vard. Felaketle aknlk beraber olduu iin, Sirkeci garnda Merkez Kumandanl iln tahtasna "Allah'n seven doktorlar Hadmky'e gitsin" diye iln aslmt ve buras Devlet merkezi idi... Savan hemen balangcnda, salk ilerinden sorumlu olan, "Salk leri Genel Mdrl" sorumluluk ve yetkisini arttrmak amacyla "Dahiliye ve Shhiye Nezareti" adn almt. Ancak, Balkan Sava gibi dar bir cephede ve gsz dmanlara kar dahi baarszla uranlmt. D u r u m devrin Sadrazam M a h m u t evket Paa tarafndan yle dile ge-

193

tiriliyordu : "Gerek askeri gerekse sivil alanda en geri olduumuz konu salk hizmetlerini organize edemeyiimizdir. Geen yl aldm 460 bin altn kullanlamad bile." Ayn yl, 1912 sonunda Kolera felaketine bir de Tifs eklenmiti. Yllardr "Pire itte, bir yiitte bulunur", "Allah verdi ,Allah ald", "Yalan dnya", "Yalanc dnya", "Akarsu kir tutmaz", "Ecel geldi cihane, ba ars bahane" gibi bo szlerle teselli bulmaya altrlm ve bilgisiz braklm toplumumuz kaderciliin faturasn Balkan Savanda ve sonralar Kafkas, Romanya, Irak ve anakkale cephelerinde de ok ac bir ekilde dyordu. O gnlerde Glhane Tp Okulu banda bulunan Dr. Wieting ise ac gerei yle vurgulamt: (... dman atei, hibir zaman bulac ve salgn hastalklar kadar ypratc olamyordu...) Atatrkn Manastr Askeri dadisinde okuduu 1897 ylndan 1919'a kadar birbiri peinden gelen savalar, isyanlar, salgn ve bulac hastalklar yzbinlerce vatan evladnn lmne neden olmutu. kmekte olan bir mparatorlukta, Devleti ayakta tutmaya alan insangc de yok edilmek veya igalle ulusal benlii yitirilmi bir sr haline getirilmek isteniyordu... 1920 de Anadolu Askeri, siyasi ve ekonomik bakmdan tam baml bir mparatorluun igale urayarak blnm btnnden arta kalan kk ve orak bir toprak paras. Savalarda yenilmedii halde siyasi antlamalarda yenik gsterilmi, hastalklarn ve aresizliklerin psikolojik knts iindeki bir millet. Kprdayacak hali yok... Balkan Sava ile balayp 1918 igali ile artm gmenler ve onlarn yerletirme sorunlar ile onlarla yaylan bulac hastalklarn tahribat. Balkan Sava gmenleri : 926.022 kii I. Dnya : 947.810 TOPLAM: 1.873.832 Evsiz, barksz ve korumasz. Tm hastalklar yaygn, tedavi yetersiz ve korunma olanaklar yok derecede azdr. Oyleki iek as para ile talya'dan ve igal altndaki Antalya yolu ile; kuduz as ise "virsl bir tavan, tavandan tavana pasajlar yaparak ve ngiliz polisinin takibinden kararak" stanbul'dan Ankara'ya getirilmektedir. Bulac ve salgn hastalklardan verilen kayplar ve durumun korkunluunu anlatabilmek iin baz rnekler verelim :

194

TRAHOM Msr'dan yaylan bu hastalk I. Dnya Harbi srasnda Gney ve Gneydou illerimizde tek tk grlyordu. Gmenlerle birlikte Anadolu'ya yaylmaya balad. 1920 de 3 milyon Trahomlu vard. 1925 de Gney ve Gneydou'da yaayanlarn % 70'i Trahomluydu. stanbul'da ise 2500 kiilik bir kszler yurdundaki ocuklarn 800'nn bu hastala yakalanm olduunu bilirsek nemini daha iyi anlam oluruz. Trahom mcadelesine ilk kez 1925 ylnda; "Krler Memleketi" denilen Adyan an'da ve Malatya'da birer Trahom hastanesi ve dispanseri almas ile baland. Srdrlen bu mcadele sonucunda 1935'de Trahomlu hasta oran % 2'ye drlm oldu. SITMA Verem gibi, bir yerde, sosyal hastalklardan biri sayabileceimiz stmann verdii kayplar ise savata ehit olanlardan da fazla idi. Genel nfusun % 50'si stmalyd. Stma salgnndan yzbinlerce kii savatan, iten ve tarladan kalyordu. Blgelere gre stma durumu yleydi: Samsun Blgesi Ordu Blgesi Toros tnel iilerinde Ske evresi % % % % 70 50 50 44

Kurtulu Savandaki askerlerimizin dahi % 40' stmal, Antalya yresinde ise 200 bin nfusun 172 bini stmal idi. Hatta baz yrelerde stmadan len says doanlarn iki katn amt. Yl 1920 1921 Doum 1299 1056 (Antalya, Fenike ve Elmal yresinde) lm 2597 2684

Bundan dolay yalnz siyasi dmanlardan deil, onlardan da tehlikeli, salgn ve bulac hastalklardan da Kurtulu Sava balamt... Ve bu daha da zordu. nk Kurtulu Sava'nda sayca ve teknik bakmdan stn bir dmana kar bamszlk ve zgrlk inanc ile Trk kahramanlnn yeni rneklerini vererek savayorduk. Zaman zaman "Topun tfein yoksa trnaklarm v a r " diyebiliyorduk. Oysa hastalklar eklinde ortaya kan dman trnaklarmzn altnda ve derimizin iinde mikrop olarak bize kar savayordu... te bu koullar iinde, 2 Mays 1920 de, Salk ve Sosyal Yardm Bakanl kuruldu. O tarihlerde Avrupa lkelerinden sadece tanesinde

195

Salk Bakanl olduu bilinirse atlan admn nemi daha iyi anlalm olur. Bakanln kuruluunun ertesi gn ilk Salk Bakan Dr. Adnan ADIVAR ve bir salk m e m u r u ile Bakanlk grevine balad. O tarihte on bir yeli Bakanlar Kurulunda ikinci doktor Milli Eitim Bakan Dr. Rza NUR ve Mecliste de on be doktor milletvekili vard. Fakat asl nemlisi gemite birlikte yaanlm olaylarn, ekilen aclan ve deneyimlerin yaratt bir Mustafa Kemal ile O'nun inanl kadrosunun olmasyd... Kemalizmin salk politikas byle bir kadro tarafndan hazrlanp gerekletirilecekti. Ancak Kurtulu Sava fikrinde beraber, sonras iin deiik dnceleri olan bir Meclis yaps nedeniyle baz zorluklarla da karlalyordu. rnein; 28.12.1921 de Meclise gelen "Frenginin men'i ve tahdidi sirayeti" kanun tasars hayli grltlere neden olmutu. Byk bir salgn eklinde, nesilleri tehdit eden Frengi hastalna kar "evlenirken muayene olma" maddesine kar kan bir ksm milletvekilleri "Kzlarmz muayene ettirmeyiz" diye diretiyorlard. Oysa yaplacak ilem, sadece, azda plk mkz baklmasndan ibaretti, bylece de kabul edildi. Ancak bu tutucu davrann bir yarar da oldu. Kadnlarmza tp alannn kaplarn amak. nk, o gnlere kadar hekimlik dnda eitli mesleklerde yer alan Trk kadn, 1922 Eyll'nde, Tp Fakltesine 7 kz renci ile admn atm ve 1927 ylnda da ilk kadn doktorlarmz mezun olmutu. Olay, kadnlar kadnlara muayene ettirmek veya kadnlardan bakasna muayene olmamak gibi bir koul yaratarak Tp fakltesi yneticilerini kz renci almaya doru ynlendirmesi bakmndan da kayda deerdir. Vcudumuzun iinde yer alp gelecek nesilleri de tehdit eden mikroplara kar sava srerken siyasi igalcilere kar Kurtulu Sava kazanlmt. Bu kez de Lozan'da, Erzurum Kongresinin "Yabanclarn her trl igal ve mdahalelerine karyz" ilkesini kabul ettirme mcadelesi veriliyordu. Bu igal ve mdahalelerden biri de, 1836 da, Osmanllar tarafndan bat dnyasna verilmi kapitlasyonlardan biri olan "Karantina" idi. "Karantina" ile Kolera ve benzeri bulac hastalklara kar hudut ve limanlarmzda kontrol yapma hakkn yabanclara vermitik. Bu, bir anlamda, hudut ve limanlarmzdan ok bilimsel zgrlmzn karantinaya alnmasyd. stelik bu ii yapan kiiler tp sanatn bilmeyen ve geerlilii olmayan yntemleri uygulayan yabanc kiilerdi. Hayli yksek olan her trl masraflar da bize yklenmiti. Bu kapitlasyonu kaldrmak istediimizde, Lozan mzakerelerinde, Avrupallarn ileri srdkleri nedenler unlard: 1 Veba hastalnn kayna arktadr, 2 Bu hastala Hac yaylma vastas olmaktadr, 3 istanbul Avrupa'nn kapsdr,

196

4 Salk personeli bakmndan Trkiye Avrupa'ya muhtatr. Ba delegemiz ismet Paa'nn bu iddialara kar verdii y a n t : "Bulac hastalklarn odaklar, Trkiye dndaki, doudaki lkelerdir. Rusya haclar stanbul'dan nce ilk k liman olan Batum'da kontrol edilebilir. Tp fakltelerimizden yetien hekimlerimizin nitelii Avrupa'daki meslektalar kadar iyidir." Uzun uralardan sonra, Kemalizmin tam bamszlk ilkesine uygun olarak Lozan Antlamasnn 114. maddesi ile salk hizmetlerindeki kapitlasyon da ortadan kaldrlmt. Ancak, salk sorunlarnn Sosyo-ekonomik ve kltrel sorunlardan soyutlanamayaca gerei de ortadayd. Yllarca sren savalarn ve hastalklarn renim andaki kuaklar ortadan kaldrd ve ekonomiyi byk dar boazlara soktuu akt. lkedeki okur yazar oran % 11 dolaylarnda iken nfusun % 82 si krsal alanda yayordu. Uygulanacak salk politikas iin gerekli olan salk personeli ise batan gelen sorunlardan biri idi ve 1923 deki durum uydu : Salk Personeli Hekim Eczac Sa. Memuru Ebe Hemire dare Memuru TOPLAM 554 69 560 136 4 332 1655 1 1 1 1 1 1 Hekime Eczacya Sa. Memuruna Ebeye Hemireye idare memuruna Den Nfus 21660 173913 21428 88235 3000000 36144

Salk personelinin nicelik olarak byk noksanl yannda salk hizmetleri iin gerekli parasal olanaklar da ok kstlyd.
SALIK VE SOSYAL YARDIM BAKANLII BTES 1923 - 1940 Bakanlk Btesine Devlet Btesine % de Oran 2.21 2.64 2.02 2.42 3.04 Bakanla Ayrlan Bteden Fert Bana Den Harcamas TL. 0.25 0.37 3.31 0.32 0.46

Yl 1923 1925 1930 1935 1940

Devlei Btesi 137 333 471 183 932 767 222 646 523 190 011 053 268 476 321

Bakanlk Btesi 3 038 226 4 860 205 4 502 216 4 820 587 8 185 424

197

Bu artlar ve olanaklarla salk politikasnn baarl olmas iin sava stratejisi ve yntemleri uygulanlmas kanlmazd. Yani, hastalklarn yaygn olduu blgeler birer cephe gibi kabul edilmi ve oralardaki hastalklar iin zel sava ekipleri oluturulmutur. Bu ekiplerin ba olan hekimlerin dengeli dalmn salamak iin, ncelikle dnlen nlem 1 Mart 1923 tarihinde Atatrk tarafndan yle aklanyordu : "Okulu bitirecek doktorlarmza mecburi hizmet yklemek ve fazla doktor yetitirilmesi yoluna gitmek suretiyle bugn grlen boluklarn doldurulmasn dnyoruz." Bu nedenle 1923 ylnda 269 sayl "Hekimlere mecburi hizmet" yasas karld. Bylece birok ilelere hkmet tabibi gnderilmesi saland. H k m e t tabibleri bulac ve salgn hastalklarla beraber genel salk hizmetlerinden de sorumlu tutuluyor, muayenehane ve ecza dolab amak hakkna sahip olarak dier memurlarla ayni creti alyorlard. Buna karlk stma, frengi, trahom ile sava ve Merkez Hfzsshha Enstitlerinde alan doktorlarn darda almas yasakt. Ancak buna karlk kendilerine ok yksek, rnein bir milletvekili aylnn misli, cret veriliyordu. Uygulanan politika : "Paraya gre i deil, ie gre para" idi. "Tabiblerin mecburi hizmetleri" hakkndaki yasa 1932 ylnda yalnz t p renci yurtlarnda yatl ve parasz kalan rencilere uygulanacak ekilde deitirildi (2000 sayl). Hekimlerin says, dengeli dalm yannda nitelikli olmalar da salk hizmetlerinin nitelii bakmndan byk nem tayordu. Bunun iin, 1933 de Darlfnun ksa bir sre kapatldktan sonra bat ltlerinde eitim verecek bir kurum, stanbul niversitesi, olarak ald. Burada nemli bir noktaya deinmekte yarar vardr. 1933 Cumhuriyetin 10 ncu yldr. Her alanda yaplan devrimlerle ulalan noktaya dnyaca "Trk Mucizesi" deniyor. Atatrk, her zamanki gibi, bu byk ve grkemli durumu Trk Milletine mal ettii 10. Yl nutkunu sylyor. Kemalizm ilkelerinden "Milliyetiliin" felsefesine uygun olarak vurguluyor : "Ne Mutlu Trkm Diyene". Bu nutuk ve cmlede kat bir rklk ve kuru bir milliyetilik gururu yoktur. ylesine yoktur ki, ayn yllarda Avrupa'da insanlar rklarna gre "stn ve aa" diye tasnife tabi tutan, kafatas llerine gre bilim adamlarn deerlendirip lkelerinden kovan kii ve dnceye kar Atatrk Trkiye'si bu bilim adamlarna kucak amtr. Yeni alan, stanbul niversitesinde, Tp Fakltesinde, Ankara Hfzsshha Messesesinde (2755 sayl yasa ile) nemli grevler verilmitir... Hekim d salk personeli saysn da arttrmak iin "kk salk memurlar, hemirelik, kent ve ky ebe okullar" gibi yeni okullar almtr.

198

Bu okullardaki rencilerin nicelii kadar nitelii zerinde de nemle durulmu ve eitim programlan hizmet alanlarna gre dzenlenmitir. stihdam konusu da hekimlerde olduu gibi mecburi hizmetli, adil dalml ve zendirici cret sistemine balanmtr. nk; Atatrk ve kadrosu yalnz savata deil barta da yzbinlerce kiinin salgn ve bulac hastalklardan yatmasnn bile devlete nelere mal olduunu yaamlar ve anlamlardr. rnein "Uygarlklarn yklmasna ve nesillerin snmesine" neden olan stma hastalna kar 1.3.1923 de Byk Millet Meclisinin 4. toplant yln a konumasnda Atatrk : "Stma hastalnn kknden sklmesi iin tek are olan topraklarn kurutulmas ve iyiletirilmesi sorununa derhal, ehir ve kylerin salk koruma artlarnn dzeltilmesine ise doal artlara dner dnmez balamak bayndrlk ve salk ilerimizin en kanlmaz ve nemli grevlerinden biri olacaktr" demitir. Alman nlemler arasnda 26.4.1926 da "Hekimlerin hizmet ncesi 3 ay Stma Enstitlerinde staj yapmas" (826) ile 29.5.1926 da Stma Sava (839) yasalarn gsterebiliriz. Atatrk dnemi salk politikasnda stma ve frengiden baka byk ura verilen sosyal hastalklardan biri de veremdir. Bu konudaki bilinli ve bilimsel mcadele u szlerle balamtr : "Memleketimizin ykc hastalklardan balcas olan verem hastalna kar imdiye kadar durumun, maalesef, uygulamasna izin ve imkn vermedii nlemlere balang olmak zere stanbul'da veremliler tedavi evi amay ve bylece yeni ve pek gerekli bir mcadelenin temel tan koymay tasarlyoruz" (1.3.1923 Byk Millet Meclisi a konumas). Yine Atatrk'n tanmyla : "Memleketin byk bir ksmnn dman tarafndan bir yknt eklinde ve zulm grm halknn derin bir sefalet iinde brakld, ieriden darya ve dardan ieriye srekli bir g akmnn olduu gznne alnrsa" verem hastalna ve bulamasna hayret etmemelidir. Veremle mcadele iinse; eitimi yeterli, evre sal koullar iyi, beslenmesi dengeli ve yaants dzenli bir toplum olut u r m a k grekiyordu. Aslnda bu, salkl bir toplumun tanm ve koruyucu salk hizmetlerinin ise temel politikasdr. Koruyucu salk hizmetlerine ynelmek ada ve aklc bir yol olduu kadar ekonomik zorunluluktu. Bu nedenle Atatrk dnemi salk politikasnn temel hedefi salkl insana hizmet gtrmeye ve onu korumaya ynelik olmutur. Kemalizm ilkeleri toplumu uygarlk dzeyine sayg uyandracak biimde ykseltecek, ada bir devletin temelleriydi. Bu temeller zerindeki yapy ve iindeki toplumu, salk ynnden korumak ve ileride do-

199

abilcek sorunlar bugnden nleyecek yasalar gerekiyordu. 1920-1938 arasnda, bu amalarla, 49 Kanun, 2 Kararname, 12 Nizamname (Tzk) ve 21 Talimatname (Ynetmelik) yrrle konmutur. 1930 ylna kadar eitli alanlarda yaplan devrimler salk konusunda atlacak ada admlara da uygun ortam hazrlamaya balamt. 1930 ylnda salk hizmetleriyle ilgili olarak karlan "Belediye Kanunu (1580)" ve "Umumi Hfzsshha K a n u n u (1593)" gnn gereksinmelerinden ok bugn bile, byk deer tayan iki gzel rnektir. Belediye kanununda; modern ehirciliin gerei olan t m alt yap, kiiye ve evresine ynelik koruyucu ve acil salk hizmetleri ile sosyal tesisler yaplmas ve korunmas belediyelere grev olarak verilmiti. Umumi Hfzsshha Kanununa da, halkn saln korumak iin, belediye hizmetleri ile ilgili maddeler konmutur. Bunlardan 248. maddeyi bir zlemin ifadesi olarak hatrlamakta yarar var : "Belediyesi olan her ehir ve kasabada sokaklarn ykanmak ve sprlmek suretiyle temiz tutulmas zorunludur. Toplanan sprntler bunlarn etrafa yaylmasn ve dklmesini nleyecek aralarla tanarak ehir ve kasabalarn durumuna gre en uygun olarak kabul edilen ekilde yok edilir, veya yaklr. Nfusu 50 binden fazla olan ehirlerde bu sprntlerden faydalanlmak zere gerekli kurulular yaplr. Sokaklarda veya evler iinde sprnt birikip kalmamas iin belediyelerce tedbirler alnr." p endstrisi ve rantabilite hesaplarnn, 50 binden fazla nfusu olan yerler iin uygunluunun o zamanlarda dnlp yasalatrlmas hayli ilgintir. Ankara, bu kurallara gre, rnek bir ehir olarak yaratlyor ve Anadolu halkndan kopmu devlet idaresi ve aydnlarn, sorunlarn merkezinde topluyordu. Bu hareket tek bir merkeze, istanbul'a, ynelen fikir erozyonunun durmasnn ve bugnk ada ehirciliin yaygnlamasnn balangc olmutur ki, o ehircilik sadece imar deil kltrel ve sosyal hareketleri de iermekte idi. 1593 sayl Umumi Hfzsshha Kanununa gelince; koruyucu ve tedavi edici salk hizmetlerinin ayr ayr ele alnd ve koruyucu hizmetlere arlk verildii dikkati ekmektedir. Bu kanunun, baz blmlerinden rnekler verelim : I. Blmn I. ve II. fasllarnda (1-9. maddeler) Salk ve Sosyal Yardm Bakanlnn amac, lke genelindeki grevleri ile ile ve il dzeyindeki salk kurulu ve sorumlularnn durumu belirtilmektedir. Ky, kasaba ve ehirlerde koruyucu salk hizmetlerinden belediye ve zel idareler sorumlu tutulmakta, Salk ve Sosyal Yardm Bakanlnn bunlara nc olmak zere rnek kurulular (Numune Hastaneleri gibi) yapaca aklanmaktadr.

200

(18-28. maddeler) ile (235-275. maddeler) il zel idareleri ve belediyelerin salkla ilgili grev ve sorumluluklarna aklk getirirken, il ve ilelerdeki "Umumi Hfzsshha Meclis"lerinin geni yetkilerini ve etki alanlarn belirtmektedir. Ancak, salk hizmetlerinin, bugn, bir sorun olarak karmza knn balca nedenlerinden birisi de il zel idareleri ile belediyelerin ilgili maddelerdeki grevlerini kusursuz yerine getiremeyileri olmutur. 2. Blm 1. Fasl, (29-56. maddeler) Hudutlar ve Sahiller Salk savunmas ile ilgili olup kapitlasyonlarn kaldrlmas ile ulusal bir nitelik ve nem kazanmtr. nk; Trk ekonomisinin kalknma ve da bamllktan kurtulma abalarnn ilk yllarnda pek ok ey dardan ve deniz yoluyla geliyordu. O gnlerin nemli tamacl bu olduundan lke salnn korunmasnda ciddi nlemler gerekiyordu. Bu nlemler arasnda, lke dndaki temsilciliklerimize baz hastalklarn bildirimini zorunlu klan yasa maddeleri konarak (1593/48), tehlike kapmza gelmeden nlenmesi gibi ada rneklerde vardr. 2. Blm 2-3-4. Fasllar (57-102. maddeler). lke iinde bulac ve salgn hastalklarla sava maddelerini kapsar. Cumhuriyetin ilnndan nce ilk yllarnda bu hastalklar byk bir sosyal felaket halindeydi. Kolera, Veba, Tifs, Tifo, Paratifo Gda maddeleri zehirlenmeleri, iek, Difteri, Bulac menenjit, uyku hastal, Dizanteri, Lohusa hummas, Ruam, Kzl, arbon, ocuk felci, Kzamk, Czzam, Humma-i Racia, Malta hummas, Kuduz, Stma, Trahom hastalklarnn bildirimi zorunlu klnmt (1593/57-58-60-61). Bazlarnn isimlerini unuttuumuz veya blmediimiz bu hastalklar, bugn, grmeden mezun olan hekimlerimiz bile vardr. Bu hastalklardan korunmak ve tedavisi iin yaplan tm ilerin parasz olduu da yasada yer almtr. Kemalizmin Devletilik ilkesinin salk politikas olarak... 2. Blm 5-6 ve 7. Fasllar (103-127. maddeler). Bireyden baka aile ve toplumu korumaya ynelik olduundan, zel yasalarna karn, frengi ve verem hastalklar iin yeniden hkmler getirmitir. Bu hastala tutulanlarn bedava tedavisinde gizlilik esas ile kiiyi kollarken, tedaviyi habersiz brakp gidenleri yakalayp hastanede tecrit etmek veya tedavi sonulanncaya kadar evlenmesine engel olmak gibi hkmlerle de gelecek kuaklar korumaya ynelik olunduu gsterilmitir. Atatrk dnemi salk politikasnda, ocuk ve genliin sal en nde gelen konudur. nk; "Trk stikll ve Cumhuriyetinin, emanet edildii Trk geleceinin" evlatlardr onlar..." Salkl ve grbz olmalar

201

devleti daima gl klacaktr. Yllar sren sava ve hastalklar, bir nesil deil nesiller gtrmtr. Kemalizmin t m hamleleri iin her ynden salkl kuaklara gerek vardr. Atatrk bunu ok iyi deerlendirmi ve bu konudaki t m abalar yrekten desteklemitir. Kurtulu Sava sralarnda, ksz kalan ehit ocuklarna sahip olunmas ve tm yetim ve kszlerin geleceklerinin gvence altna alnmas amacyla Dr. F u a t UMAY tarafndan, 30 Haziran 1921 de Himaye-i Etfal, ocuk Esirgeme K u r u m u kurulmutur. (Dr. Fuat UMAY, ayn zamanda, Trkiye Ekonomi K u r u m u ' n u n da ilk kurucularndandr.) Umumi Hfzsshha Kanununda (6. Blm 1. ve 2. fasllar ve 151-172. maddeler) ocuk ve genliin korunmas iin nemli bir yer tutmaktadr. Nfusun ok az oluu nedeniyle doum zendirilmekte (o gnk koullarda), doum ncesi, doum ve sonras t m tedavi cretsiz yaptrlmakta ve st annelik iini dahi denetime bal olarak kurumlatrmaktr. Ailesi olsun veya olmasn tm ocuklarn bakmn stlenen aile veya kurumlar Devlet denetimine verilmitir. Tm rencilerin okullarda, okul hekimlerince, muayenleri zorunlu klnd gibi; ana ve ocuk salnn hereyden nce devaml bir eitim konusu olduu gerei ile "orta ve liselerdeki kz rencilere, en az haftada bir saat, ocuk bakm dersi" konmutur. (1593/169). Atatrk dnemi salk politikasnda, lkenin gelecek gnleri iin dnlen giriimlerin gerei olan ilgin nlemlerde vardr. Bunlardan en gzel rnek : ilerin salnn korunmas (7. Blm 173-180. maddeler). Bu blmde; rak ya (12) ve alma sresinden balayarak, alma yerlerinin belirlenmesi; tm iilerin alma saatleri ve iyeri gvenlikleri, gebeler ve st veren kadn iiler iin zel hkmler, belli ii saysna (50) gre tabib bulundurma veya 500 den yukar ii iin i verenin hastane yaptrma zorunluluu maddeleri vardr. 1930 yllarnda byk bir endstri ve iileri olmamasna karn bu hkmlerin yasada yer almas salk politikasnn genel politika ile uyumunu ve ileriye dnkln gsterir. Kemalizmin salk politikasndaki ileri grlln ikinci gzel rnei de krsal alan salk rgtlenmesine aittir. 1922 ylnda sahibi tarafndan Atatrk'e hediye edilen "Etimesgut iftliine" Atatrk, Bulgaristan'dan gelen 50 hanelik gmenleri yerletirmitir. 19 kyn baland ve bucak merkezi olan bu kye bir yatl okul, bir asri hamam ve "Etimesut timai Hfzsshha Numune Dispanseri" almas ynndeki Atatrk'n emirleri 1930 ylnda yerine getirilmitir. Bu dispanserin grevleri, krsal alan salk hizmetlerinin ilkelerini belirlemesi ve bugnk sosyalletirmeye rnek olmas bakmndan nemlidir :

202

1 Merkez ve kylerde hasta muayenesi, 2 Yoksun hastalara parasz ila verme, 3 Stma, Frengi, Verem ve dier bulac hastalklarla sava, 4 St ocuklar ve okul ncesi ocuklarn srekli kontrol ve lmlerin azaltlmas, 5 Okul sal, 6 Alama, 7 Gerekli kiilere sosyal yardm, 8 Kylerde evre salk koullarnn dzeltilmesi, 9 Salk eitimi, 10 statistiksel bilgileri toplama ve deerlendirme, 11 Dispanserde doum ve g doumlar Ankara Doumevine yollamak, 12 Hasta bakm (yoksullara cretsiz) ve hastal bir haftadan fazla sren veya bulac hastal olanlar Ankara Numune Hastanesine yollamak. Atatrk dnemi salk politikasnn, devletilik ilkesinden kaynaklanan tutumu; salk personelini, devlet hizmetinde tutmak iin uygulad cret politikas, koruyucu ve tedavi edici hizmetleri (devlet hastaneleriyle) devletin yklenmesinden sonra hizmet rgtlenmesini kye kadar gtren bu rnekte aka anlalmaktadr. Esasen 1929 dnya ekonomik bunalmnn Trkiye'deki etkileri ile devletilik politikas 1938'e kadar tartlmazln srdrmtr. 1937'de Etimesutu gezen Atatrk kye gtrme politikasnn devamll iin, buradaki almalar beendiini ortaya koymutur. Nitekim bu ziyaretten bir yl nce (9.6.1936'da) karlan 3017 sayl Salk ve Sosyal Yardm Bakanl "Tekilt ve Memurin K a n u n u " ile kyden devlet merkezine kadar tm salk hizmetlerinde sorumluluk ve yetkileri devlete veren bir rgtlenme ekli ortaya konuyordu. Bu yasa da "ky salk m e m u r u " deyiminden baka "ky ebesi" ve "KY HEKM" deyimlerinin olmas politikann amacn ve en kk rgtlenme birimindeki grevlileri belirtmesi bakmndan nemlidir. Atatrk, t m ilkeleri gibi, salk politikasnn da baar ve devamlln halk tarafndan bilinip benimsenmesinde ve desteklenmesinde grmtr. Dier bir deyile halkn katksn salamay da hedefleri arasn-

203

da saym ve bu hedefe ulamak iin en nemli ara olarak eitimi kabul etmitir. Personel ve finansman yetersizliinden doabilecek aksaklklar nlemek iin salk hizmetlerine halkn katksn salamay, yalnz, yasal ve cezai zorlamalara brakmamtr. Bu nedenle Umumi Hfzsshha Kanununda 169. maddeden baka 281. madde ile "Tm okullardaki rencilere haftada en az bir saat sal koruma" dersi okutulmasn mecbur tutmutur. Elli yl nce karlan yasadaki bu maddelerle, adeta bugnk, evre kirlilii ve ocuk lmleri (Binde yzelli) sorunlar dnlm ve nlemleri alnmtr. Birok alanda olduu gibi, trl nedenlerle, Atatrk'n salk politikasndan da ayrlmamz bizleri, bugnk salk sorunlaryla kar karya getirmitir... Atatrk dnemi salk politikasnn baarsndaki nemli dier nede de, gerekilii ve adal yannda, onu uygulayan kadrolardr. K u r t u lu Savandan nceki tarihsel olaylar Atatrk' yaratrken dier yandan, Kemalizmin salk politikasn ve uygulayan kadrolarn hazrlamtr. Bu dnemde hizmet veren Salk ve Sosyal Yardm Bakanlar srasyla, Dr. Adnan ADIVAR, Dr. Refik SAYDAM, Dr. Rza Nur, Dr. Fuat UMAY, Dr. Mazhar GERMEN, Dr. Hulusi ALATA olmutur. Bu isimler Atatrk'n askeri rencilik yllarndan Kurtulu Savama kadar, (1893-1919) dnemindeki t m siyasi, askeri, ekonomik ve salk olaylarnn iinde yaamlar ve zaman zaman berabe olmulardr. Bunlardan Dr. Refik SAYDAM Balkan Harbinde Hadmky hastanesinde Kolera felaketini grm, Atatrk'le ayn kararghda bulunmu ve 19 Mays'ta da Samsun'a kmt. Atatrk dneminde, deiik tarihlerde kez geldii ve toplam 14 yl 5 ay 15 gn Salk Bakanl yaparak, adeta bir dnemin salk politikasna damgasn vurmutur. Atatrk ve kadrosunun ortak zellii u i d i : iinde bulunduklar zor koullardan ylmayacak cesaretleri, ura verip olumsuz artlar dzeltecek bilgileri ve yarnlar dnp hazrlayacak ve gereken nlemleri alacak birileri grllkleri vard. Modern bir Trkiye ve ada bir devlet iin yaplmas gerekenler salk poltikalar olmutu. Tm uygulamalarnn Kemalizm ilkeleri dorultusunda oluu da bunu kantlyordu. Bu dnemde ,tm alanlarda, uygulanan politikalarda hakim olan gr yalnz Trk Milletinin deil t m insanln birlikte mutluluu ilkesidir. Bu ilke, 1937 de Atatrk'n u szleriyle aka ortaya konmutu : "Milletler bir vcudun organlar gibidir. Organlardan birinde olan hastala dierleri seyirci kalamaz. Kalrlarsa hastalk birgn btn vcudu sarabilir..." Atatrk, nl "Yurtta bar, dnyada bar" zdeyiiyle de bu felsefesini aklkla anlatyordu. Dneminde, szler iile davranlar arasndaki tutarllk lmnden 40 yl sonra 27 Kasm 1978 de, UNESCO

204

Genel Konferansnn ald tarihi kararla, evrensel bir nitelik kazandn da kantlyordu : "UNESCO Genel Konferans; Uluslararas anlay, ibirlii ve bar yolunda alm stn kiilerin gelecek kuaklar iin rnek olacaklar inanc ile, Trkiye Cumhuriyetinin Kurucusu Mustafa Kemal Atatrk'n do u m u n u n 100. Yldnmnn 1981 ylnda anlacan hatrlayarak, UNESCO'nun ilgilendii tm alanlarda olaanst bir reformcu olduunu gznnde tutarak, zellikle smrgecilik ve emperyalizme kar en nce alan savalarn ilk liderlerinden biri olduunu kabul ederek, Dnya uluslar arasnda karlkl anlayn, srekli barn kurulmas iin almalarnn olaanst bir rnek olduunu ve t m yaam boyunca insanlar arasnda "hibir renk, din veya rk ayrm gzetmeden bir uyum ve ibirlii ann doacana" olan inancn hatrlayarak, Eylemlerini her zaman bar, uluslararas anlay ve insan haklarna sayg ynnde yapm olan Trkiye Cumhuriyetinin Kurucusu ATATRK'n kiiliini ve eserinin eitli ynlerini ortaya karmak zere,' T r k hkmeti ile UNESCO'nun ibirlii yapmas kabul edilmitir... 24 Haziran 1981

K A Y N A K A 1 - S.S.Y.B. Yaynlarndan, Salk Hizmetlerinde 50 Yl 1973, Ankara. 2 ZBAY, Dr. Gen. Kemal, Trk Asker Hekimlii Tarihi ve Asker Hastaneleri, stanbul, 1976, Cilt: 1-2. 3 OSMAN Mazhar, Shhat Almanak 1933, stanbul. 4 IIK Demet - UBUKU Dr. Sleyman, Kavram ndeksli Salk Kanunlar, 1970, Ankara. 5 UMAY Dr. Fuat, Semenlerimle Babaa, 1950, Ankara. 6 Ankara Tp Fakltesi Yaynlar, Atatrk anda Salk Hizmetleri ve Eitiminde Gelimeler, No: 137. 7 Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Toplum Hekimlii Blm, Etimesgut Salk Blgesi'nin 1973-1975 Yllan alma Raporu, 1977, Ankara.

205

Atatrk Dneminde Trkiye'de Enerji Politikalar

Prof. Dr. Ahmet DEMR

Giri : Osmanl imparatorluunun son yllar ve paralanmas srasnda peipeine gelen savalar memleketin sosyal ve iktisadi bakmdan iyiden iyiye kmesine neden olmutur. Ancak Gazi Mustafa Kemal'in nderliinde balatlan Kurtulu Sava btn yokluk ve skntlara ramen ezici bir zaferle sonulanmtr. Savan bitiminde, lkenin urad kayplarn telfi edilmesi, ekonominin toparlanmas ve gelimesi dolays ile halkn refah seviyesinin ykseltilmesi ve bu sayede gl bir Trkiye'nin yaratlmas iin almalara balanlmtr. Doaldr ki, yzyllarca kapitlasyonlar yansra, aznlklara aka veya kapal olarak verilmi olan dier birtakm ayrcalklar ve memleketin gelimesini engelleyen batl geleneklerle ypranagelmi, gszlemi bir ekonominin kendini bulmas ve gelimesi kolayca olabilecek bir ey deildi. Ancak, savan bitiminden sonra eldeki imknlar sonuna kadar zorlanarak vakit kaybetmeksizin bu alanda almalara balanmtr. Memleket ekonomisinin yabanc mdahale ve etkilerinden armdrlmas, kendi imknlaryla toparlanp geliebilmesi iin aratrmalar yaplm, toplantlar, kongreler dzenlenmi, planlar hazrlanmtr. Btn bunlar Ankara Hkmeti dnemiyle balayp Atatrk'n aramzdan ayrlna dein, youn ve etkin bir biimde srdrlmtr. Neticede za-

207

manla iktisadi ve sosyal alanda giderek hz kazanan bir biimde byk gelimeler gerekletirilmitir. ncelikle ve zetle sylemek gerekirse, o dnemde Trkiye'deki gelime istei ve alma temposu daha sonraki dnemlerde de srdrlm olsayd, memleketimiz herhalde 1980'lerin banda dnyann iktisadi bakmdan gelimi lkelerinden biri olabilecekti. Belirtilen dnemdeki baarlarn en byk nedeni, kanmzca, almalarn sistemli olmas ve uygulamalarn inanl, azimli bir biimde srdrlmesidir. almalar gerekten de sistemli srdrlmtr. yle ki, iktisadi toparlanma ve gelime hususu dnldnde birka konu ile yetinilmemi ve ekonomi bir btn olarak gznne alnmtr. Bu durum zellikle 1933'de kabul edilen ve uygulanmasna geilen Birinci Be Yllk Sanayi Plannda aka grlebilecei gibi, onu izleyecek olan ve 1936 ylnda hazrlanm bulunan kinci Be Yllk Sanayi Plannda da tam bir mkemmellikle grlmektedir. Belirtilen dnemde ekonomik toparlanma ve gelime konusunda iktisadi sektrlerin gelimesi dnldnde sanayi kendine zg nitelikleriyle gznne alnmtr. Bu arada endstrinin temel girdilerinden olan hammaddeler zellikle madenler, mineraller ve onlarla ilikili olarak enerji konusuna da byk nem verilmitir. Doaldr ki enerji konusu yalnzca endstriyi ilgilendiren bir husus deildir. Ulatrmada, madencilikte, tarmda, sosyal ve kltrel yaamda u veya bu t r ve ekilde enerji talep edildii de unutulmamaldr. Nitekim belirtilen dnemde, az nce de belirtildii gibi, eitli konulara sistemli bir ekilde yaklald gibi enerji konusu da ok ynl olarak gznne alnm ve gnn artlarna gre deerlendirilmitir. Bu aklamalardan sonra konuyu biraz daha ayrntl grelim : 1922-1932 Dnemi: Eldeki belgelerden anlaldna gre Kurtulu Savann srp gittii yllarda bile Ankara Hkmeti imknlar lsnde sosyo-ekonomik konularla ilgilenir ve urarken, bu arada madencilik konusuyla da ilgilenmi, zellikle Zonguldak Kmr Havzasndaki durum gzden kamamtr. Sava sonrasnda iktisadi toparlanma dneminde lkenin enerji retim ve tketimi ile enerji konusundaki giriimlerini zetle ylece belirleyebiliriz :

208

Memlekette fosil yakt kayna olarak en nemli blge Zonguldak Havzasdr. Savan bitimini izleyen birka yl burada retim yarm milyon ton dolaynda kalm, ancak 1930'lara doru nisbeten hzl bir gelime balamtr. lkede o tarihte ok snrl lde linyit yataklar bilinmekte ve linyit ok nemsiz miktarlarda retilmekteydi. Genel enerji bilanosunda odun ve tezein pay takriben % 80-85 dolayndayd. Elektrik ise, genelde, halkn yabanc olduu bir enerji tryd. lkede sadece yerde, stanbul, Adapazar ve Tarsus'da elektrik santrallar bulunmaktayd. Yllk elektrik retimi 50 milyon kilovat saat dolayndayd. Zonguldak Havzasnda retimde bulunan irketler hemen hemen tamamen yabanclara ait olduu gibi elektrik santrallar da, genelde, yine imtiyazl irketlerce iletiliyordu. lkede 30-50 ton dolaynda tketilen akaryakt (en ziyade gazya, benzin ve motorin) da yurt dndan ithal ediliyordu. stanbul bata olmak zere baz ehirlerde kullanlan, kaliteli bir cins takmr olan antrasit de yine yurt dndan getirtiliyordu. Mesken ve binalarda kullanlmas yansra demiryollar, denizyollar ve donanmada kullanlan antrasitin yllk ithal miktar da 30-40 bin ton dolaynda deiiyordu. Ksacas sava sonunu izleyen ilk yllarda lkede enerji retimi ve tketimi snrl olduu gibi bu alanda nisbeten nemli saylabilir bir ithalat zorunluu da vard. Savan bitimini izleyen ikinci ylda lkenin ekonomik problemlerimin belirlenmesi, tartlmas ve gelime stratejisinin saptanmas amac ile 1923'te zmir'de toplanan ve Trkiye ktisat Kongresi olarak bilinen toplantda enerji konusunun da gndeme geldiini gryoruz. Ancak, Kongre'de enerji konusunda dikkati eken husus, o zaman iin en nemli fosil enerji kayna olan ta kmrnn gndeme getirilmesi ve onun da mstakil bir ekilde ele alnmayp, madencilik konusu iinde dnlm olmasdr. Belirtilen kongreye Zonguldak madencilerini temsil etmek zere seilmi yelere, madenciler adna bu konudaki eitli problemlerin aklanmas ve bunlara zm yollar bulunmas iin aba harcamalar grevi verilmitir. 1 Buna gre, temsilciler Kongre'de, iletmeye alndan o gne dein Zonguldak Havzasndaki gelimeleri anlatacaklar, dnyadaki km r retimi ile memleketimizdeki retimi karlatracaklar, gerekli tedbirler alnrsa, yllk yarm milyon tonluk kmr karmnn bir yl iin1

A. Gndz kn, Trkiye-ktisat Kongresi 1923 zmir; Haberler-Belgeler-Yorumlar, Ankara 1968, s. 179.

209

de 3 milyon tona erimesinin m m k n olabileceini belirteceklerdir. 2 Temsilciler, yine Kongre'de Havza'da ihtiya duyulan sermaye, retim iin gerekli ara ve gereler ve gmrk himayesi konularnda gr ve isteklerini belirtmekle grevli olduklar gibi, bu arada Havzann demiryolu ile balantsnn iyi bir ekilde salanmas, limann gelitirilmesi, blge ii evreyle balantl karayollarnn dzeltilmesini, gelitirilmesini, modern manada hukuki ve idari tedbirlerin getirilmesini istemekle de grevli klnmlard. Temsilciler kendilerine bu ekilde verilen grevleri yerine getirerek, Havza'daki durum ve problemlerle ilgili aklamalarn Kongre'ye sunmulardr. Neticede Kongredeki almalar sonucu birtakm ilke kararlar alnrken Zonguldak kmr havzas ile ilgili baz kararlar da alnmtr. Bunlar anahatlar ile ylece zetlemek mmkndr :
Kok ve antrasit dnda maden kmrlerinin yabanclarn rekabetine kar korunmas, Zonguldak, Soma ve dier btn kmr havzalarmdaki ilkel vo acnacak durumun iyiletirilmesi, Zonguldak kmr havzasnn jeolojik yapsnn tesbiti ve haritalarnn yaplmas, maden ocaklarnn hudutlarnn ve hukuki durumunun tesbiti ve bu iler iin uzmanlardan oluacak bir kurulun oluturulmas.

Kongreyi izleyen yllarda zellikle Zonguldak havzasnda baz iyiletirmelerin yapld, retimin artt anlalmaktadr. Blgede alan firmalarn arasna giderek artan sayda milli sermaye ile kurlan yerli teebbslerin de girmeye balad grlmektedir. zellikle Bankasnn da desteiyle bu milli firmalar (Trki, Kmri, Kilimli Kmrleri Anonim irketleri) 1926'dan balayarak Havzann gelimesi ve retimin artmas iin byk aba harcamlardr. 3 Bunlar sayesinde Havzada lavvarlar, elektrik santrallar, smikok ve briket fabrikalar kurulabilmi, ocaklarda giderek yaygnlaan bir biimde mekanizasyona geilmitir. 4 Havza'daki yabanc irketler bir sre sonra, 1936'da satn alnarak neticede milliletirme yoluna girilmi, daha sonra 1940'da tesisler devletletirilmitir. Cumhuriyetin ilk yllarnda ta kmr konusunda yaplan aklamalar yansra petrol konusunda da almalara balanlmtr. Ancak petroln, zellikle aranmas ve bulunduktan sonra kartlmas yeterli bilgi, tecrbe ve fazlaca sermayeyi gerekli klan bir husus olduu iin, nceleri bu alanda fazla bir ey yaplamamtr.
2 3

A.g.e., s. 179. Ali Tanolu; ktisad Corafya Enerji Kaynaklar. nc bask, stanbul, 1953, s. 75. A.g.e., s. 75.

210

Aslnda, Cumhuriyetin ilk yllarnda kazanlan siyasal bamszlk yansra ekonomik bamszln da titizlikle korunmasna alld bir gerektir. Bu bakmdan yabanc irketlerin o yllarda lkede petrol aramalarna izin verilmemitir. Bununla ilgili olarak uygulamalara baklrsa "Trkiye Cumhuriyeti daha 1923 senesinde memleketimizin petrol ihtimallerinin yalnz devlet tarafndan aratrlmas ve bulunacak kaynaklarn devlet tarafndan iletilmesini bir ana prensip olarak kabul etmi ve bu prensibe 1954 senesine kadar sadk kalmtr. Bu maksatla 1926 senesinde, hudutlarmz dahilinde bulunan bilcmle arazide petrol arama ve iletme hakkn hkmete veren 792 numaral petrol kanunu karlm, 1933'de 2189 numaral kanunla Trkiye dahilinde altn ve petrol aramak ve arama neticesinde elverili bulunursa bu madenleri iletmek zere ticari maksatla ktisad Vekletine bal ve ktisat Vekaletinin tefti ve miirakabesi altnda hkmi ahsiyeti haiz Altn ve Petrol dareleri kurulmu ve daha sonra, 1935'de bu idareler 2804 numaral kanunla tekil edilen Maden Tetkik ve Arama (M.T.A.) Enstitsne balanmtr". 5 Maden Tetkik ve Arama Enstits petrol arama iine, kuruluunu izleyen gnlerde hemen el atmtr. Ancak bu alanda yeterli sayda bilgili ve tecrbeli yerli uzman bulunmamas nedeniyle yabanc uzmanlardan da petrol aramalarnda yararlanlma yoluna gidilmitir. Maden Tetkik ve Arama Enstitsnn petrol aramalar bir sre sonu vermemi, nihayet 1940 ylnda petrol bulunabilmitir. Ancak lkemizde gvenilir ve srekli petrol retimi 1948'den balayarak srdrlmtr. Yukardanberi yaptmz aklamalardan da anlalaca gibi, Cumhuriyetin takriben ilk 10-12 ylnda enerji alannda yaplan almalar ta kmr ve bir lde petrol zerinde younlamtr. Halbuki 1933 ylnda uygulanmasna balanan Birinci Be Yllk Sanayi Plannda konu daha geni bir gr asndan ve ayrntl olarak gz nne alnmtr. 1936'da hazrlanan ancak uygulanma imkn bulunamayan kinci Be Yllk Sanayi Plannda ise konunun her yn ile rasyonel ve bilimsel bir yaklamla zerine eilindii grlmektedir. Belirtilen planlar yansra, enerji konusunun milli ekonomide, sosyal yaantda ve milli savunmada ne denli neme sahip olduunu her kesime anlatmak iin devlete abalar harcand anlalyor. rnein zamann Babakan smet nn "Drdnc Tasarruf Haf5 Ali Tanolu, a.g.e., s. 316.

211

tas" dolays ile Ankara Halkevinde 12 Aralk 1933'de verdii nutukta unlar sylyordu: "... bu son ylda madenlerin iletilmesi iin zel tedbirler aldk. Bu tedbirler sayesinde her trl madenlerin topraktan kartlmas ve darya gnderilmesi artmtr. Bu arada bir katna yakn artanlar vardr. Kmr ve baz ksmlarda ise, daha birka kat artmas iin zel tedbirler alacaz. Btn bu madenler iinde iki cevherimiz vardr ki, meydana km, kefolunmu birer hazine halindedir. Birisi kmr, dieri bakrdr. Kmr madeninden geni lde yararlanmak iin kmr sanayii lazmdr... "Kmr iin dndmz esas zihniyet, memleketin kmr tketimini medeniyetin ilerlemesi ile doru orantl olarak gelitirmektir. Km r retimi az olan memleketler medeni hayatta geri kalm olanlardr. Kmr yalnz aile ihtiyac asndan geim artlarndan saylr madde deildir. Bir kudret vastasdr. Kudret vastas demek her trl gelimeyi salayan demektir. 6 smet Paa'nn nutkunun, tarihine baklrsa, Birinci Be Yllk Sanayi Plannn uygulanmaya balad yla rastlad grlr. Bu plann enerjisiyle ilgili konularn az sonra anahatlaryla greceiz. Ancak, plann uygulanma dneminin son yl olan 1937'de Babakan olan Cell Bayar'n da 8 Kasm 1937'de Trkiye Byk Millet Meclisi'nde okuduu Hkmet Programnda Atatrk'n enerji konusundaki dncelerinin, bir lde, belirlenmesine yardmc olaca iin bir ka cmleyi buraya aktarmay yararl buluyoruz : "... efin emrettii ikinci endstrileme plan iin hazrz. Bte imknlarn saladktan ve ikinci derecedeki incelemeleri de tamamladktan sonra huzurunuza geleceiz... "ef diyor k i : "Trkiye'de devlet madencilii Milli Kalknma hareketleriyle yakndan ilgili nemli konulardan biridir. "Genel endstrileme anlaymzdan baka maden arama ve iletme iine her eyden nce d deme imkanlarmz dviz gelirlerimizi arttrabilmek iin devam etmek ve zel bir nem vermek zorundayz. "Maden Tetkik Arama Dairesi'nin almalarnn byk lde gelitirilmesini ve bulunacak madenlerin rantabilite hesaplar yapldktan son6

Prof. Afet n a n : Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1933, Ankara, 1972, s. 174.

212

ra planl ekilde iletmeye konulmasn salamamz gerekir. Elde bulunan en nemlileri iin yllk plan yaplmaldr... "efin emrettii, Yllk Plan derhal yaplacak ve gene bu krsden emrettikleri, kmr retimimizin yllk plan dneminde en az bir kat arttrlmas... iine derhal balanacaktr. 7 Bu aklamalardan sonra Atatrk dneminde uygulanan ve uygulanmas ngrlen enerji politikalarn, yukarda sz edilen Planlarn altnda belirlemee a lalm. Birinci Be Yllk Sanayi Plannda Enerji Konusu Birinci Be Yllk Sanayi Plannda enerji konusunda adet rapor bulunmaktadr. Bunlar "Smikok (sun'i antrasit)", "Elektrifikasyon Meselesi ve Enerji Tekilt", "Altn ve Petrol" baln tamaktadr. Yine planda, lkemizin maden ve mineral kaynaklarn aratrmak ve bulmakla ykml "Jeoloji Enstits" kurulmasn ngren dier bir rapor da mevcuttur. Plandaki "Smikok (sun'i antrasit)" balkl raporda anahatlar ile u hususlara deinilmektedir:
Memleketimizde zengin madeni yakt kaynaklar olmasna ramen snma amalan ile odun ve odun kmr kullanlmakta, bu ise ormanlarmzn tahribine yol amaktadr. Halbuki gelimi lkelerde evlerde yakt olarak antrasit, maden kmr, linyit veya bunlardan elde edilen kok veya smi kok kullanlmaktadr. Memleketimizde de olduu gibi yakldnda, Zonguldak Havzasnda kanlan kmrler veya dier blgelerde karlan linyitler bnyelerinde yksek oranda uucu maddeler bulunduu iin, fazla miktarda is, duman ve kurum kararak evreyi kirletmekte ve sala zararl olmaktadr. Kald ki linyitlerimizin ounda yksek oranda kkrt de bulunmas, bu yaktlar kulanldnda, ar derecede zararlar meydana getirebilmektedir. Bu bakmdan gelecekte, lkemizde ev yaktmzn, Zonguldak Havzasnda retilecek kok veya smi koktan salanmas gerekmektedir. Zonguldak kmrnden evlerde kullanlacak yakt olarak kok veya smi koktan hangisinin retilmesi hususu cok dikkatli karlatrmalar yaplmasn zorunlu klar.

Anahatlar ile belirlemeye altmz raporda memleketimizin ev yakt ihtiyacnn karlanabilmesi iin kok veya smikok retiminin ylda 60.000 ton olmasnn nceleri yeterli olabilecei, gerektiinde bunun kolaylkla artrlabilecei de belirtilmektedir.
7

Ayn eser, s. 146

213

Raporda daha sonra kurulacak tesislerin maliyeti hesaplanmakta, retilecek yaktn sat fiyatnn, o g n n artlarnda ne dzeyde olabilecei hesaplanmaktadr. R a p o r u n son k s m n d a m a d e n i y a k t l a r n e v l e r d e k u l l a n l m a s n t e v i k e t m e k v e y a y g n l a t r m a k a m a c ile r e s m i v e zel s e k t r e a i t d e m i r fabrikalarnn ucuz k m r sobalar yapmalar ve bunlarn halka taksitle satlmalar nerilmektedir. ncelediimiz plandaki dier b i r r a p o r "Elektrifikasyon Meselesi ve E n e r j i Tekilt" baln tayor. B u r a p o r u n deindii balca hususlar ylece b e l i r t e b i l i r i z : Memleketimizde kurulu veya kurulmasna karar verilen sanayi tesislerinin rasyonel bir ekilde alabilmesi geekli enerjinin ucuz olarak salanabilmesi ile mmkndr. Ayrca aydnlatma ynnden de lkemizin elektrifikasyon ii ok nemli bir inceleme-aratrma konusunu oluturmaktadr. Bugne dein gelimi lkelerde yaplan uygulamalara baklrsa, elektrik enerjisinin ucuza mal edilmesi ancak byk gteki santrallarda mmkn olabilmektedir. Bu nedenle, memleketimizde dank bir ekilde kurulmakta olan ufak kapasitedeki elektrik santrallar yerine, byk kapasiteli olanlarn kurulmas lazmdr. Ayrca kurulacak sontral veya santrallarn termik veya hidrolik trlerinden hangi saylarda, ne takatta ve hangi yerlerde kurulabilecei de ekonomik kstaslar gznne alnarak saptanmaldr. R a p o r d a , l k e e k o n o m i s i b a k m n d a n zel b i r n e m t a y a n b u kon u n u n esasl b i r e k i l d e i n c e l e n m e s i g e r e k t i i n e d e i n i l e r e k , k t i s a t V e kleti e m i r ve denetiminde bir "Enerji Brosu" kurulmas da nerilmektedir. Plandaki "Altn ve Petrol" baln tayan raporda petrol konusund a a n a h a t l a r ile u h u s u s l a r a d e i n i l m e k t e d i r : Petrol bulma bakmndan en geer yolun memleketimizin batanbaa taranmas olduu muhakkaktr. Ancak hem uzun bir zaman hem de ok byk harcamalar gerektirmesi nedeniyle imdilik petrol bulunm a ihtimali yksek olan blgelerde a r a m a faaliyetleri younlatrlacaktr. Bu bakmdan, bugne dein yaplan aratrmalardan anlaldna gre petrol kmasna en elverili grlen alan Mardin-Cizre-Siirt geni ierisinde bulunmaktadr. Bu blgede yaplan ilk taramada, aratrmalarn zellikle Nusaybin evresinde younlatrlmasnn uygun olaca sonucuna varlm Ur. Yaknda, bu blgede petrol aramalarna balanlacaktr. Ancak petrol aramalarndan hi bir sonu alnamazsa, lkenin akaryakt ihtiyacnn baz blgelerde mevcut olduu anlalan bitml istlerden elde edilmesine, o da olmazsa kmr ve linyitlerimizden sentetik olarak retilmesine allacaktr.

214

Bu ekilde zetle belirtmeye altmz rapordan anlaldna gre, hangi yoldan salanrsa salansn ve ne pahasna olursa olsun memleketin akaryakt ihtiyacnn kesinlikle yerli kaynaklardan karlanmas ilke olarak kabul edilmitir. Bunda, zellikle, milli savunmann akaryakt ihtiyacnn karlanmas hususunun, hakl bir gereke olarak, rol oynadn belirtelim. Yukarda incelemeye altmz raporlarda belirtilen "Enerji Brosu" ile "Jeoloji Enstits" yerine 1935 ylnda "Elektrik leri Etd daresi" ve "Maden Tetkik ve Arama Enstits"nn kurulmu olduunu belirtelim. Planla ilgili aklamalarn banda da belirtildii gibi, Maden Tetkik ve Arama Enstits, dier almalar yansra, petrol aramalarna da girimi, bu almalar sonucu 1940 ylnda ilk petorl yatan bulmutur. Genel haklar ile bir deerlendirme yaplrsa, Birinci Be Yllk Sanayi Plannda enerji konusunun, lke artlarna uygun ve gereki bir biimde gznne alnm ve planlanm olduu kabul edilebilir. ikinci Be Yllk Sanayi Plnnda Enerji Konusu Birinci Be Yllk Sanayi Plnnn gerekletirilmesi iin almalar srdrlrken 1936 ylnda kincisi de hazrlanm ve yaynlanmtr. Genelde, nceki Plnda enerji konusunda nerilen hususlarn daha etkin ve geni boyutlu olarak ele alnd bu plnda kurulmas ve gelitirilmesi istenen enerji ile ilgili sanayi dallar ylece belirtilmitir : "Maden Kmr Ocaklar", "Mntaka Elektrik Santrallar", "Ev Mahrukat Sanayi ve Ticareti", "Kimya Sanayi". Bunlardan ilk tamamen enerji konusuyla ilgili, drdncs ise eitli kimya sanayii alt dallar yansra, rafineriler ve sentetik akaryakt raporlarm da kapsamna ald iin, yine byk lde enerji konusuyla ilgili olarak kabul edilebilir. Belirtilen raporlar anahatlar ile grelim. Yukarda ad geen 'Maden Kmr Ocaklar" daha sonraki ksmda "Maden Kmr Ocaklar letmeleri" balyla iki raporu iermektedir. Bunlar "Ereli Ta Kmr Havzas letmesi" ve "Ktahya Linyit Havzas letmesi" adn tamaktadr. Bunlardan Ereli Kmr Havzas ile ilgili raporda anahatlar ile u hususlara deinilmitir:
Havzada gemiten bu yana yaplan ihmaller sonucu istenilen dzeyde bir retim yaplamamaktadr. Halbuki gerekli tedbirler alnr ve iyi bir plnlama yaplrsa retim ksa bir srede artabilir. Bu retim g-

215

nn artlarna gre en azndan 3,5 milyon tonla gerekletirilebilir. karlacak kmrn byke bir blmnn ihra imknlar da olduu iin memlekete dviz kazandrlm olacaktr. Ancak retimin artrlmas iin zellikle "aa direk" probleminin zmlenmesi, dier donanmlarn salanmas yansra, Havzada yksek dzeyde teknisyen-madenci yetitiren okullarn almas gereklidir. Ayrca halen saptanm bulunan 100 milyon tonluk rezervin yeni jeolojik aratrmalarla artrlmas iin almalar yaplmaldr.

Ktaya blgesindeki linyitlerin ele alnd "Ktahya Linyit Havzas iletmesi" isimli dier raporda anahatlar ile u hususlara deinilmektedir:
Blgede en azndan 1C0 milyon tonluk bir linyit rezervi bulunduu anlalm olup, linyit tabakalar muntazam, kaln ve satha yakndr. Bu nedenle ekonomik bir iletme olabilmesi yansra, mekanik aralar da kullanlabilecektir. Bu avantajlar dolays ile blgede bir termik santral kurulabilir. Kurulacak santraldan yararlanlarak Ktahya-Eskiehir blgesi endstriyel bir merkez haline dnebilir. Ayrca retilecek elektrikten demiryollarnn bir blmnn elektriklendirilmesi yolunda da faydanlabilecektir.

Belirtilen raporun son ksmnda, havzada kurulacak iletmenin yatrm harcamalar ile ilgili ayrntl bilgiler mevcuttur. Plnda "Mntka Elektrik Santrallar" bal altnda iki rapor bulunmaktadr. Bunlar "Zonguldak Mntakas Elektrik Santral" ve "Ktahya Mntakas Elektrik Santral" baln tamaktadr. Bu raporlardan Zon^uldakla ilgili olannda anahatlar ile u hususlara deinilmektedir:
Blgedeki kmr yataklarnn tek elden (devlete) iletilmesi sonucu rasyonel bir retim yapmak imkn doabilecei gibi retim artacaktr. ncelikle kmr iletmelerinde, karma, temizleme, ykama gibi ilemlerde kullanlmak zere elektrik enerjisine ihtiya vardr. Bunun yansra havzadaki demiryollarnn elektrifikasyonu da yine elektrik talebini artran bir neden olacaktr. Bu arada blgedeki ehirlerin ve limann da yine elektrik ihtiyacn hesaba katmak gerekir. Kurulacak santral btn bu isteklere cevap verebilecek bir byklkte olmaldr.

Rapora ayrca, santraln kurulu yeri, maliyeti ve dier hususlarla ilgili ayrntl bilgiler de konulmu bulunuyor. Ktahya'da kurulacak mntaka santral iin de yine ayrntl aklamalar yaplmakta ve bu arada, 80 megavat gcnde kurulmas ngrlen bu santraln Ktahya-Eskiehir yresi dnda Bursa, izmit, Glck ve tede istanbul'a elektrik gnderebilecei zerinde durulmaktadr. Bu ekilde anahatlar ile aklamaya altmz santrallar, plnn uygulanma imknn, eitli nedenlerle, kaybetmesine ramen daha sonraki dnemde kurulmulardr. Bunlardan Zonguldak'ta atalaz Santra-

216

l 1948 ylnda devreye girmi ve burada retilen elektriin byk bir blm hava hatlarla stanbul'a gnderilmitir. Bylece daha sonraki dnemlerde giderek hz kazanp geliecek Enterkonnekte sistemin ilk nvesi oluturulmutur. Ktahya'da kurulmas ngrlen santral ise 1956'da Tunbilek mevkiinde kurulmu ,bunu daha sonraki dnemlerde Seyitmer'de kurulan santral takip etmitir. Halen ad geen santrallar yeni nitelerle glenip bymektedir. Dikkat edilecek olursa sz edilen blge santrallar Birinci Be Yllk Sanayi Plnnda da, tam bir netlikle olmamasna ramen ngrlm bulunmaktadr. Bu bakmdan kinci Plnn Birinci Plnla sistematik bir ilinti ierisinde olduu grlmektedir. ncelediimiz planda enerji konusunda dier bir rapor ise "Ev Mahrukat ve Ticareti" baln tamaktadr. Bu rapor da anahatlar ile ylece zetlenebilir :
lkede ev yakt olarak byk lde odun kullanlmaktadr. Bunun sonucu olarak ormanlar hzla tahrip edilmektedir. Bu duruma en'rel olmak iin takmr ve linyit kullanmnn yaygnlatrlmasna allmaldr. Bunun iin de yurdun eitli yerlerinde Etibank'ca ta kmr, linyit, kok ve smikok stoklar tesis edilecek ve bunlar en ok % 5 kr ilavesi ile satlabilecektir. Bu tr yaktlarn demiryolu veya denizyolu ile tanmalarnda tenziltl tarifeler uygulanacaktr. Yine Etibank tarafndan kmr yakabilen soba, mine gibi yakacak vastalar stoklanacak ve bunlar en ok % 5 krla, gereinde taksitle halka satlacaktr. Belirtilen stclarn nasl alt ve kullanlaca "rnek sergiler" alarak halka gsterilip anlatlacaktr. Meskenler yansra her eit kamu kurulularnda da linyit, takmr, kok ve smikoktan baka yakt kullanm yasak edilecektir.

Raporun daha sonraki ksmnda belirlenen ilkelerin uygulanabilmesi iin alnacak tedbirlerin ve yaplacak ilerin neler olabilecei belirtilmektedir. ncelediimiz kinci Be Yllk Sanayi Plnnda konumuzla ilgili son iki rapordan biri "Kimya Sanayii" bal altnda incelenen "Petrol Rafinerisi" raporu dieri de "Sentetik Benzin" raporudur. Bunlardan birincisinde, anahatlar ile belirtirsek, petroln ekonomik ve milli savunma bakmndan byk nemine deinilerek, lkede kurulacak petrol rafinerilerinin hem istihdam imknlar hem de dviz tasarrufu salamas bakmndan ok yararl olaca belirtilmektedir. Rapora gre herbiri 50 bin ton ham petrol ileyecek kapasitede olmas ngrlen iki rafineriden biri Marmara'da, dieri Orta Anadolu'yu besleyebilecek bir yerde kurulmaldr.

217

Plandaki "Sentetik Benzin" raporunda ise daha nceki Planda bu konuda ngrlen dnceler biraz daha geniletip ayrntlara gidilmekte ve bu arada eitli prosesler yansra retilecek sentetik yaktn maliyeti ve gerekli yatrmlar da hesaplanmaktadr. Genel Deerlendirme Yukardanberi anahatlar ile belirtmee altmz, Atatrk dnemindeki enerji politikalar ve uygulamalarnn, zamann art ve imknlar gz nne alndnda, son derece rasyonel ve gereki olduu anlalmaktadr. Aslnda byk lde uygulanan Birinci Planda ve eitli olumsuz gelimelerden etkilenerek uygulanamayan, kinci Planda ngrlen projelerin ou daha sonraki dnemlerde gerekletirilmitir. Bugn bile enerji konusunda dnlen ve yaplan ilerin byk blm, Atatrk'n salnda hazrlanan ve uygulanmasna karar verilen, allan projelerin, bir bakma geniletilmi modelleridir. Kukusuz, byk dehas, zengin kltr ve lke gereklerini en iyi bir biimde grp uygulayan Byk Ata'nn enerji konusunda zamannda yaplan almalar ve kazanlan baarlar gnmze dein srdrlebilmi olsayd, herhalde bugn Trkiye'de ar bir enerji problemleriyle karlalmam olacakt.

218

Muharrem Kararnamesinin 100. Yl

BEDR GRSOY Maliye Enstits Mdr

I.

Sungu BU ARATIRMA:

"Trk milletinin gnlnde nurlu bir iman gibi sonsuza dek yaayacak; Onun iinden gelmi; bu sebeple onu en iyi tanyan; iyi tand iin hakknda en vc szleri sylemi olan; btn stn insan vasflarn, hatta dehasn, onun bir mensubu bulunduu iin kazandn ifade etmi olan; O'na sonsuz gven besledii iin hereyin kaybedildii sanlan bir anda ahlanmak zere O'nun bana geen; Milletiyle birlikte adna " M i l l i M c a d e l e " denilen i n s a n l k m u c i z e s i n i yaratan; mazlum milletlere bamszlk ve eref kaplarn aan; tarihin akn deitiren; devlet kuran; bilgeliinin ifadesi olan ilkeleri ile Trk toplumunu sonsuza dek aydnlatacak olan; Trk kaderinin ve insanlk tarihinin en sekin evlad; En Byk Trk: A T A T R K'n" 100. Doum Yl ansna sayg ile ithaf olunur. II, Konunun seim sebebi

1981 yl, Trkiye ve dnyada, Atatrk yl olarak kutland. Siyasal Bilgiler Fakltesi Maliye Enstits, bu kutlama enliklerine, Trk ktisat Dernei ile ortaklaa dzenledii bir sempozyumla katlmay planlamtr. Bu sempozyumda, Atatrk'yn doumunun 100. ylnda 100 yam dolduran, 1881'de Osmanl Hkmdar II. Abdlhamit'in bir r a d e s i ile neir ve ilan olunup Trkiye'de "D y u n - u U m u m iy e" dnemini

219

balatan Muharrem Kararnamesinin incelenmesini uygun buldum. Zira, adndan sk sk bahsedildii halde Muharrem Kararnamesi, zellikleri ve nitelikleri ile, aydn kamu oyunda pek fazla tannmyor. Ayrca bu Kararnameyle Osmanl Devletinin girdii y a r - s m r g e rejimi, gsterilen btn abalara ramen, bir trl kaldrlamam, Birinci Dnya Savandan malup kan Osmanllar Mondros Mtarekesini ve ardndan Sevres Antlamasn imzalamaya zorlanmtr. 6,5 yy.'la yaklaan Osmanl Devlet varln adeta sona erdiren bu iki belge, Trk devleti ve zellikle onun mali ynetimi zerindeki yabanc denetimini, hibir baka bar antlamasnda grlmemi biimlerde younlatrd ve yaygmlatrd. ncelememiz, Trk kaderinin akm izgisinin, Atatrk ile, nerelerden hangi noktaya getirildiini ortaya koyacaktr. nceleme, Atatrk'n byk baarsn olduu kadar, iktisadi-mali konulardaki dncelerini de anlamamza yardmc olacaktr. Aratrmada, konuyla ilgili olarak imdiye kadar yaynlanm kitap ve yazlarda zerinde durulmadn sandmz yeni ve farkl noktalara deinmeye bilhassa zen gsterilmitir. III. Muharrem Kararnamesinden nceki Dnem

Bu dnem, 1839 Tanzimat Ferman, ardndan, 1856 slahat Ferman hkmleri nda yaplacak bir deerlendirme ile anlatlmaya allacaktr. nceleme konusuna giri niteliindeki bu ksa tarihi aklama, olaylarn akmdaki temel grleri aydnlatmaya ve Muharrem Kararnamesi ile balayan yar smrge devrinin oluum izgisini anlatmaya yarayacaktr. Tanzimat, Glhane Hatt H m a v u n u ile balamtr. Bu fermann yapmak istedii ey III. Selim ve II. Mahmut dnemlerinde balatlan yenileme ve yeniden dzenleme hareketlerinin bir devamdr. Eer bu dnemde, en azndan mali, iktisadi konularda, istenilenler gerekletirilebilmi ve olumlu sonular alnm olsayd, Osmanl Devleti 1881'de Muharrem Kararnamesi ile girdii yar smrge devresine girmezdi. Tabii ardndan da bir eit lm ferman saylan Sevres Antlamasna gelinmezdi.

A.

Tanzimat- Hayriye (1839) ve slahat (1856) Fermanlarnn Belli Bal Hkmleri

1. Tanzimat Ferman Trkiye'deki yazl Anayasa oluturma hareketlerinin bir merhalesini tekil eder. Padiah kendi iradesiyle vatandalarna ve dnyaya kar lkeyi nasl bir ynetimle idare etmek istediini, ne gibi iyiletirmeler getireceini ilan etmitir. Fermanda dikkati eken belli bal hkmler unlardr:

220

1."Fermanda; "bundan byle yasa niteliinde yazl metinler ortaya konacak; lkede yaayan her cemaatin diline evirilecek; bu suretle vatandan bilgisine sunulacaktr" deniliyor. Bu ifadeden, Osmanl Devletinin yasa yazma codification ilemine Tanzimat ile balad anlam karlmamaldr. Osmanl Devletinde Sultan Orhan zamannda balayarak eitli yasalar karlmtr. Bunlar yazl metinler halinde arivlerde mevcuttur. Osmanl tarihinin byk apl padiahlarndan Fatih Sultan Mehmet, yabanclarn Muhteem Sleyman=Soleiman le Magnifique lakabyla vdkleri Sultan Sleyman, Trk tarihinde yaptklar yasalarla anlrlar. Fatih Kanunnameleri, zellikle Mali konularda, ayrntlara kadar inmi nemli belgeler niteliindedirler. Sultan Sleyman'a ise biz "Muhteem" deil fakat Kanuni nvann lyk grmzdr. zet olarak, Kanunsuz toplum dzeni ya da kamu ynetimi olamyacana gre, Osmanl Devletinde bir yazl Yasa demeti daima varolmutur. Osmanl Devlet yaps bu yazl yasalarla ynetilirdi. Ancak bu yasalar zamanla eskimi, onlara dayl kamu dzeni 17. yy.'ln sonundan balayarak bozulmaya balamtr. Devlet yapsnn eskimesi, Osmanl Devlet gcn zaafa uratmtr. O yzden 17. yy.'da eitli devlet adamlar, Osmanl idaresini eski gllne kavuturmak iin, yaplmas gerekli iler hakknda padiaha eitli "a r i z a 1 a r" vermilerdir. Bunlar arasnda adndan en ok sz edilen phesiz K o i B e y R i s a l e s i'dir. 2. Tanzimat Fermannda, bir dibace ya da gereke, giri, sunu; ardndan yaplacak iyiletirmeleri anlatan ve fermann bel kemiini tekil eden hkmler, en sonunda da devrin padiah Abdlmecit'den Sadrazamla yazlm bir b u y r u l t u vardr. Demek oluyor ki Tanzimat Ferman ayr blmden olumaktadr. Sunu ksmnda Padiah "dnya deiiyor, lkede de artlar deiti. Kaldki gemite ikayet konusu olan kt uygulamalar da vard, bunlar dzeltmek lazm; Onun iin, iyiletirmelere ve yeni dzenlemelere ihtiya vardr; Biz bu ferman szn ettiimiz bu ihtiyalar karlamak amacyla hazrladk" diyor. Yeni yasalarn yce amac Fermandaki ifadelerle ksaca udur: "Din- Devleti ve Mlk-i Milleti Korumak ve Canlandrmak". Glhane Parknda stanbul'daki btn yabanc temsilcilerin ve zamann devlet adamlarnn huzurunda okunan "Hatt- Hmayun", bir padiah buyrultusudur. Milleti temsil eden Meclisten kma bir Yasa deildir. nki byle bir meclis yoktur. Fermann banda padiah "Ben bu mlk Tanrnn emriyle ynetirim; tebalarm iin iyi eyler yaparm; yaptm iyi eylerin sonucunu her yerde grmek mmkndr; Bu ferman, yapageldiim hayarl ileri daha iyiye gtrmek amacyla karyorum" diyor. Fermanda, gelecekte yaplmas dnlen ilerin ve uygulamalarn, karlacak yeni Yasalarn, m e y y i d e s i n "yaptrm gc" hakknda ok il-

221

gin bir iarete rastlyoruz. Fermann dibace blmnde padiah bu meyyidenin ne olacam u szlerle anlatyor: "Tm devlet ricalimi, islmm en kutsal yeri saylan HIRKA- ERF odasna ardm; Kuran- Kerim'in her gn 24 saat kesintisiz okunduu bu odada, Tanr kelam dinlenirken hazrdakileri bu yasalar uygulamaya, yaplanlar izlemeye, yeni yasalara gnlden uymaya, hepsini yemin ettirdim. Ama bununla yetinmeyeceim. Kendim de iin peini brakmayacam. Kusurlu davrananlar olursa onlar izleyip cezalandracam" diyor. Bir bakma, herhangi bir ie inanm olan kiilerin o ii yapacaklarna dair eref sz vermeleri, bu niyetle yemin etmeleri, en gl meyyide saylabilir. O dnemlerde Trkler arasndaki al verilerde senet ya da mukavele yerine "sz verme" t u t u m u n u n cari olduu dnlrse Padiahn bu davran devrin icaplarna da uygundur. Tanzimat hareketleri baarl olamamsa, bunu sadece fermanda vadedilmi iyiletirme ilemlerini yapmaya sz vermi kimselerin zamanla i bandan ayrlmalarna; giderekten, devleti glendirme davasna inananlarn azalmasna; Batllama hareketleriyle Osmanl Toplumuna bir eit ikilemli dnce ve kymet hkmlerinin sokuturulmasna; bu atal t u t u m u n znde var olan elikiye ve tabii ard ardas kesilmeyen i ve d karlklara; balamak doru deildir. Bu saylanlar yeterli grlebilir. Ama bakalar da vardr. Osmanl toplumunda kaynak kullanmnda Tanzimat hareketleri baladktan sonra bile Bat lkelerinde yrrlkte olan modelin bir trl yerleip yaygmlaamadna tank oluyoruz. Bize gre baarszln asl sebebi budur. Sosyal olaylardaki oluumlar tek sebebe balamak imknszdr. Tanzimat hareketinin baarszlnn, iten ve dtan kaynaklanan ok eitli amilleri vardr. Bunlardan bazlarna yukarda deindik. Bunlar dnda... Emperyalist Avrupa Devletlerinin Osmanl lkesindeki karlar; Fransz htilli ile yaylan Milliyetilik duygularnn, Osmanl toplumunu oluturan cemaatlere rehberlik etmesi; bunlardan doan i ve d gaileler; kaynak kullanmnda, toplumu refaha ulatran, dolaysyla Devlet gelirlerini arttran yntemlerin iyi anlalm ve uygulanm olamamas; baarszln dier nemli sebepleri olarak saylabilir. 3. Vaadedilen Reformlar Fermann dibace blmnde Padiah diyor ki: " Deien zamana gre yeni yasalar gerek, onlar ksa zamanda karacam, Bu yasalarla lkemde yaayan tm insanlarn can ve mal gvenliini salyacam. Herkesin rz ve erefini koruyacam. Herkese eit muamele yapacam.

222

 Vergi ve askerlik gibi vatandaa ykmllk getiren konularda eit ve dil davranacam. Hibir konuda lkenin mslman olan tebasyla olmayanlar arasnda ayrlk gzetmeyeceim. Gemiteki kt uygulamalar ortadan kaldracam. Hemen Tanr bu ilerde baarl olabilmemiz iin bize g ve kuvvet versin. Bu t u t u m a ters denler ve bizi engellemek istiyenler Tanr'nn lanetine urasn." 4. Yeni Yasalar ve ierikleri Padiah bu fermanla hangi alanlarda yeni yasalar karmak istiyor ve neler yapmay planlyordu? Ferman metnini inceleyerek bu sorulara cevap vermeye alalm. Kanunsuz su olamyacak; bu amac gerekletirecek yeni yasalar karlacak (Ceza Kanunu). Artk kimseye bir kanun hkm gsterilemede su isnat edilemiyecek. Osmanl lkesinde din ve inan serbestlii olacak. lkedeki hristiyan cemaatleri, karlacak yeni yasalarla, bir t r temsili rejim iinde kendi kendilerini daha iyi yneten toplumlar haline getirilecekler. Her cemaatin sorunlarn ksa zamanda hkmete yanstabilmesi iin, bir mekanizma oluturulacaktr. Hiristiyan cemaatlerinin kendi dini liderlerini, metropoliklerini seme sistemleri yeni esaslara balanacak. Hiristiyan cemaatlerindeki dini lider yolsuzluklarna, ve seilenlerin halk smrmelerine izin verilmeyecektir. Hiristiyan cemaatlerde Bab-Al'nin gzetimi ve izniyle yeni okullar alabilecek, ihtiya duyulursa yeni kiliseler ina edilecek, eski ibadet yerlerinin bakm yaplacak, kendi mezarlklarn kendileri ynetecek ve bakacaklardr. Varidat ve masarifat defterinin Btenin dzenleme, incelenme, onaylanma ve uygulanmas hakknda yeni ve iyiletirici yntemler getirilecektir. Mali Islahat yaplacaktr: a) Ekonomi zerinde olumsuz etkiler yapan, devlet gelirlerini kstlayan tekeller kaldrlacaktr, b) ltizam usul bsbtn kaldrlamasa bile keyfi uygulamalara, devlet aleyhine gelir kaybna sebep olan biimlerdeki uygulanmalara son verilecektir, c) Ver-

223

gi herkesin iktidarna gre salnacak ve alnacaktr, d) Vergilerin; retimi, ticareti iktisad gelimeyi nlemiyecek biimde salnp alnmalarna zen gsterilecektir. Yeni bayndrlk hizmetleri yaplacak, ktisadi gelime tevik edilecektir. Yaplacak yeni bayndrlk hizmetlerinden yararlanacak vatandalardan, katlm pay demeleri istenecektir. Kredi messeseleri bankalar kurulacaktr. Vergi adaleti ile birlikte askerlik mkellefiyetine de dil bir zm getirilecektir. Padiah nerettii fermanda diyor ki: "Eskiden byk bir ounlukla mslman Trkleri askere alyorduk. Askerlik hizmeti iin orduya katlanlar birkere ele geirince ie yaramaz yaa gelene dek brakmyorduk. Bu durumda asker olan hem iinden gcnden oluyor, hem verimli iler yapamyor, topluma katkda bulunamyor, hem de iktisadi hayat onun emeinden aknc yaratc gcnden yoksun hale geliyordu. stelik evlenip oluk ocua karamad iin ordunun gelecekte ihtiya duyaca yeni nesillerde bu uygulamadan olumsuz ynde etkileniyordu. Biz imdi, mslman-hiristiyan demeden askerlik ykmllln datacaz. Herkese eit muamele yapacaz. Orduda hizmet sresinin ise, en ok be yl amamsama dikkat edeceiz". Fatih Sultan Mehmet'le balayarak Osmanl padiahlarnn hiristiyan teb'aya, dier padiahlarn yabanc lkelere, tandklar imtiyazlara dokunulmayacaktr. Kapitlasyonlardan kurtulma yollar aranacaktr. Esasen, bu fermanda vadedilen iler gerekleince, yabanclara eskiden uygulanan imtiyazl rejimler kendiliinden gereksiz hale gelecektir. Bu imtiyazlardan yararlanan lkelerle temas edilip durum onlara anlatlacaktr. Kapitlasyonlarn verdii imtiyazl durumdan vazgemeleri iin onlar ikna edeceiz. Eer bu konuda anlaabilirsek bu tutumlarn karlksz da brakmyacaz. Kauitler haklardan yararlanan lkeler vatandalarna Trkiye'de yerleme, i tutma, mal-mlk sahibi olma haklar tanyacaz. Bu artlar ierisinde Trkiye'ye gelip yerleecek yabanclar, vergilerini zamannda der, yasalara ve mali kanunlara uyarlarsa, vatandalarla eit haklardan yararlanacaklardr. Para Reformu fermann diliyle Tashihi Sikke yaplacaktr. Trk paras, o zaman dnyann baka lkelerinde de uygulanmakta olan altn para mikyasna balanacak, Trkiye'ye dviz girdi ktlarnn giri ve klar kolaylatrlacak, dolays ile d ticaret tevik edilecektir. Yeni yatrmlara gidilecek; bu yatrmlarn gerektirdii sermaye Avrupa piyasasndan temin edilecektir.

224

 Trkiye'nin bilim ve teknoloji alanndaki geriliini gidermek maksadyla yeni eitim kurumlar kurulacaktr. Yeni yasalar "Meclis-i Ahkm- Adliye" yapacaktr. Fermann k tarihinde faaliyette olan bu meclis, vadedilen ilerin daha iyi biimde yaplabilmesi iin, geniletilecek ve takviye edilecektir. Yeni yelerle meclis daha etkin ve yetkili bir nitelik kazanacaktr. Askerlikle ilikili sorunlar "Bab Ser Askeri" de toplanacak bir baka uraya verilecektir. Bu alandaki yeni dzenlemeleri oras yapacaktr. 5. Yukardaki zetler de gsteriyor ki Tanzimat Ferman III. Selim 'den beri srdrle gelen yenileme hareketlerinin bir devamdr. Padiah bu fermanyla dnya kamu oyu nnde yeni eyler vadetmi, yeni taahtler altna girmitir. Giriilen ilerin bir sistematii vardr. lerlik kazanrsa bu sistematik u sonular douracaktr: Kanun karsnda eitlik, bamsz mahkemeler, aleni yarglama, bir eit insan haklar szlemesi gerekleince bu durum, Osmanl Devletini Avrupa byk devletler manzumesine yaklatracaktr. Onlarn yannda ve iinde yer almasna yardmc olacaktr. Alnacak tedbirler Avrupallarca takdir edilip, yeterli grlrse kapitlasyonlarn kaldrlmas iin onlarla temasa geilecektir. Bilimsel ve teknolojik alandaki mesafeyi kapatmak iin Avrupann bilim ve teknoloji birikiminden yararlanlacaktr. Bu amala yeni yatrmlar iin Avrupa para ve sermaye piyasasyla temas imkn doacaktr. Yeni yatrmlar iin Avrupa para ve sermaye piyasasyla temas imkn doacaktr. Bu yeni dzenlemeler Osmanl vatandalarn devletine sndracak, herkes, iyi niyetle, iinden gelerek alacak, i ve kazan olanaklarn geniletecek, toplum refaha kavuacaktr. ktisadi refah seviyesi ykselince devlet gelirleri bundan olumlu biimde etkilenecektir. Yeni tutumda hazine imknlarnn daha etkin biimde kullanlmas yollar da aratrlacaktr. Salkl mali uygulama devletin itibarn ykseltecektir. Btn bu istenilenler gerekletii zaman Osmanl Toplumu ilerleyecek, Osmanl Devleti ykselecek, Osmanllar "Medeni milletler arasnda anlarna layk olan yeri alacaklardr."

225

 er'i mahkemeler yannda "nizamiye mahkemeleri" kurulmaktadr. Mslman olmayan vatandalar, buralara bavurabileceklerdir. Bu uygulama bir eit laik dncenin belirtisidir. Yeni idare tekilat ve ona hakim olan ilkeler, bir yandan merkezilemeye doru gidii pekletirirken, dier yandan kuvvetler ayrmn getirmitir. Hem hakim, hem ynetici, hem eriat adam "Kad" yerine Vali, Mutasarrf, Kaymakam ve "nizamiye mahkemeleri" uygulamas getirilmitir. Geniletilmi Meclis-i Ahkam- Adliye bir eit meclis saylrsa seimle gelmemi olsa da yasama, yrtme ve yarg, biri birinden ayrdedilmeye balamtr. Kuvvetler ayrmnn devam olarak yarg hiyerarisinin bana "Temyiz Mahkemesi=Yargtay", idari tasarruflarn denetimi iin "uray-i D e v l e t = D a n t a y " kurulmutur. IV. Tanzimat Dneminde yaplmak istenilen Reformlar kapsayan fermanlarn her ikisinde de lkede yaayan hiristiyan cemaatlerine ve hiristiyan tabann durumuna geni yer verilmitir.

1) 19. yy. iinde birbiri ile savam iki byk devletin ortak bir yan gze arpar: Rus arl Hiristiyan ounluu ve Mslman aznl olan bir imparatorluktu; Osmanl Devleti de mslman ounluu ve hiristiyan aznl olan bir lke idi. Balangta Osmanl Padiahlarnn valyelik edip ihsan ettikleri kapitlasyonlar, bir ksm Avrupa devletlerini Osmanl lkesindeki Hiristiyanlarn koruyucusu durumuna getirmiti. Aslnda bu gelime ve sonu, onlarn lkede yaayan hiristiyanlara kar duyduklar ilgiden ve sevgiden ok, izledikleri yakn dou politikalarnn bir uzants idi. Bu gelimeler sonunda Katolikleri Franszlar, Protestanlar ngilizler koruyucu kanatlar altna almlard. Rus arl glenince, Osmanllara kar kazand savalar sonunda imzalanan bar antlamasna, arn Trkiye'deki Ortodokslarn hamisi olacana dair hkmler koydurdu. Osmanllar da ayn zamanda Halife olan Osmanl padiahn Rus mparatorluunda yaayan mslman ahalinin koruyucusu ilan ettiler. Aslnda srdrlen kavga Hal seferlerinden beri devam edegelen Hiristiyan-Mslman atmasnn bir baka belirtisi niteliindedir. Bugn bile Sovyet Rusya'ya gidildiinde, arlk devrinden kalma abidelerde, klielerde, hilali altederek zafer almyla onun stne km altn kapl halara veya benzeri motiflere hal rastlanr. 2) Tanzimat dneminde Osmanllar hal Avrupamn 1/5 ine yakn topraklar egemenlikleri altnda tutmaktadrlar. Osmanllar 1325 senesinde dou ve bat Trakya'y ele geirerek Avrupa topraklarna ayak basml devlet olmutur. 19. y.y. gelindiinde dnyann byk devletlerinin

226

hepsi, Avrupada bulunuyordu. Onlar kendi aralarnda bir toplum oluturmakta idiler. Bu toplum Osmanllar hep kendi dnda saymtr. Osmanllar Tanzimat devrinde yaptklar reformlarla, bu reformlardaki temel gr ve uygulamalar Avrupadan almak suretiyle, onlara benzemek ve o camia ierisinde yer almak istiyorlard. Osmanl Devletinde yaayan Hiristiyan Cemaati iinde; eitli entrikalara, bozguncu davranlara, cennette yer satma uygulamalarna, her trl meru olmayan arelere bavurarak Patrik seme eylemlerine, sk rastlanmaktayd. Tanzimatm getirdii yeni dzenlemeler iinde bunlara da engel olunmaya alld. 3. Osmanl toplumunda eitli dinlere, her din iinde farkl mezheplere sahip insanlar, vard. Bunlar arasndaki rekabet zaman zaman srtmelere, karlkl ktlemelere sebep olmakta idi. rgtl bir din olan Hiristiyanlkta rgt iinde kumanda mevkilerine seilen papazlarn, eitli entrikalara giritikleri, cemaati smrmek amacyla her hileye ba vurduklar grlmekte idi. Yeni dzenlemede bu t r uygulamann kaldrlmasna da zen gsterilecekti. Patriin ve cemaat bann nceden miktarlar belirtilmi maalar olacakt. Patriklere, cemaat balarna deneceK maalarn nasl karlanaca bir ynteme balanmak istenmiti. Bab- li, btn bu konularda, kamu yararn temsil eden, koruyan, tarafsz ynetici t u t u m u n u muhafaza etmeye itina gstermiti. 4. Hiristiyan cemaatleri oluturan Osmanl vatandalar, Tanzimat'la getirilen yeni haklardan, yesi olduu topluluun gelenek, grenek ve hak anlayna gre yararlanacaktr. Kiilerin ahsi haklar, nianlanma, evlenme, boanma, nafaka, baz hallerde veraset, ba, evlat edinme ilemleri cemaat rf ve detine gre, onun hukuk anlay erevesi iinde uygulanacak ve korunacaktr. Btn bu ilerdeki uygulamay ve korumay salyacak olan, cemaat meclisi idi. Sz edilen konularda cemaat meclisi kararlar, hukuki sonu douran kesin=lazml-icra kararlar niteliindeydi. 5. Osmanl Devleti iinde yaayan hiristiyan ahalinden iki cemaat vard ki, onlarn dini liderleri milli snrlar dnda kalmaktayd. Bunlardan birisi Roma'ya bal Hiristiyan Katolikler; dieri de, Erivamn batsnda, Aras rma zerinde kurulu Ehmiadzin'deki Kiliseye bal Gregoriyen Ermenileri idi. Baka lkelerle olan ilikilerinde Bab- li, i ilerine karlmamas ilkesini her zaman savunmutur. O yzden Osmanl lkesinde yaayan Katoliklerin ya da Gregoryen Ermenilerin kendi dini ilerinde sz sahibi olabilmeleri yani ayr bir cemaat muamelesi grebilmeleri iin bu gruplarn Osmanl lkesinde oturan yetkili birer temsilcilerinin bulunmalarn iste-

227

mitir. Sonunda, stanbul'da oturan Ermeni Patrii, Ermeni cemaatinin, Lbnan'da oturan Katolik Piskoposu da Katolik cemaatin ruhani lideri olarak kabul edilip sorun bir zme ulatrlmtr. 6. Cemaatler bir tr tzel kiilik saylrd. Ortak mallar v a r d : kilise, mezarlk, okul, hastane gibi. Glhane Hatt- H m a y u n u cemaat sorunlarn dzenlerken ortak mallarn ynetimine ilikin yeni hkmler de getirmiti. Bu hkmlerden en nemlileri unlardr: a) Okullar cemaatlarn ortak mal olmakta devam edecek, retmenlerin tayin ilemlerini Osmanl Eitim Bakanl yapacakt, b) Yeni okul, yeni kilise, yeni hastane ... yaplmak istendiinde merkezden izin alnacak, projeleri Bab- li'ye gnderilecek, Osmanl K a m u ynetiminin inceleme ve onayndan sonra uygulamaya geilebilecekti, c) Yeni inaat ya da tamirat iin Bab- li'ye bavuran her cemaat, yapaca iin finansmann hangi kaynaktan salanacan belirleyecekti. Bab-Ali, mali kaynaklarn salklln olduu kadar, kullanma biimini de izleyecek ve gzetleyecekti. 6. Osmanl toplumu iinde Hiristiyan ve Mslman ahali ou yerlerde birlikte yaarlard. Aralarnda ticari, iktisadi, hukuki ya da kiisel eitli ilikiler bulunurdu. Btn bu konularda zaman zaman atmaya girilir, ihtilaf ba gsterirdi. ahsn hukukuna ilikin konularda cemaat meclisinin sz sahibi olduklarna yukarda deinmitik. Ancak, ihtilafl kimselerin cemaatlar farkl olunca sorun "karma divan" ad verilen bir heyete havale edilirdi. Bu heyet taraflar temsil eden cemaatlardan seilmi yeminli yelerden oluurdu. Taraflar delillerini karma divan nnde ortaya koyarlar, divann karar mahalli mlk mirin ve ayn yer kadsnn katld daha geni bir heyette incelenir ve bir kesinlie kavuturulurdu. Kararlar Trke ve ilgilinin dilinde ayr ayr yazlmak gerekirdi. Sylemeye gerek yok, muhtelit divan, herkese ak alan bir mahkeme gibi hareket ederdi. 7. Gayri mslim bir vatanda kendi iradesiyle hakkn arayabilmek iin cemaat meclislerine deil de normal mahkemelere gitmek isterse, bu t u t u m Tanzimat Fermannda herkese tannm haklarn kullanlmas saylaca iin geerli bir ilemdi. Nizamiye mahkemeleri bu amala kurulmulard. V. Tanzimat ,devlet idaresinde olduu kadar, kaynak kullanmnda da yeni bir tutumun ortaya atld bir dnemdir. Bu tutum hr dnyadaki iktisadi sistemin giderekten, Trkiye'de yerlemesine yol amtr.

1 Devlet idaresinde Tanzimatla getirilen yenilikler: a) Bu dnemde devlet merkeziletirmek istenmiti. Eski eyalet idareleri kaldrlm onun

228

yerine vilayet tekilat getirilmiti. Osmanl vilayetleri, Trkiye Cumhuriyeti iindeki vlayetlerle kyaslandnda, onlarn ok daha geni alanlara yayld ve idari hiyeraride farkl bir dzene sahip olduklar grlr. Geni alanl Osmanl vilayetleri sancaklara, sancaklar da kazalara ayrlrd. Her vilayetin banda Bab- l tarafndan tayin edilen valiler vard. Sancaklardaki mutasarrflar kazalardaki kaymakamlar da yine merkezi idare tayin ederdi, b) Merkezileme kamu ynetimini oluturan bakanlklarn tara tekilatnn kurulmas suretiyle de pekletirilmek istenmitir. Adalet, Milli Eitim, Bayndrlk, Ziraat ... Bakanlklarnn tara tekilat dorudan merkeze bal olarak kurulmu ve altrlmaya balamtr. c) Tanzimat dneminde de cemaatler varlklarn srdre gelmektedir. Bu hususlara yukarda da deinilmiti. Cemaatlara Fatih zamanndan bu yana tannm ayrcalklar Tanzimat Dneminde de geerliliini srdrmtr. Ancak Tanzimat idaresi cemaat tekilatnn rgtlenmesini, alma ve karar alma srecini merkezden denetleme sistemini getirmitir. Bunu yaparken de cemaatlara kar, tarafsz bir idarenin varln ve hakimiyetini gstermek istemi ve cemaat mensuplarnn yneticileri tarafndan smrlmlerini engellemek istemitir. Ksacas, cemaatlarn varl kabul edilmekle beraber merkezin onlar zerindeki yetki ve denetimi geniletilmek istenmitir. 2 Kaynak kullanma: Tanzimat dneminde de Osmanl toplumu tarma dayal bir ekonomi grnm sergiliyordu. Osmanl Devletinde arazi devlete aitti. Onun bir ksmn "Has" olarak saray ve mensuplar kullanr, kalan timar ve zaamet arazisi biiminde idare edilirdi. Hiristiyan taba elindeki araziyi kullanma karl olarak eitli vergiler derdi. Madenler de devletin elindeydi. Milli Savunma iin gerekli ara ve gereci yapan endstriyel kurulular, devlet elindeydi. Esnaf ve sanatkrlar ise almalarn loncalar etrafnda toplanarak srdrmekteydiler. Kaynak kullanmnda zel kiilere onlarn kurduklar kurum ve irketlere tannan yetkiler ada Avrupa lklerinden ok farkl bir grnm sergilemekteydi. Oysa ki, Avrupa milletlerinin ilerleyi sebeplerini inceleyen Osmanllar, Avrupa'da kaynak kullanmnn zel kiilere onlarca kurulan firma ve irketlere ok geni haklar ve yetkiler tandklarn mahade etmekte idiler. Tanzimat devri yneticileri, Osmanl toplumunu da benzeri bir t u t u m a doru ynlendirmek amacyla eitli tedbirler almlard. Gerek Tanzimat Fermannda gerekse ondan sonra karlan slahat Fermannda bu tedbirlere ilikin eitli hkmlere rastlamaktayz. Tanzimat Fermannn balang ksmn oluturan blmde padiah aka yle diyor: "yle bir ortam oluturalm ki orada herkes kendini gvence iinde hissetsin. stedii ite alabilsin. alp baard lde servetini ve kazancn geniletebilsin. Herkese, daha ok almak ve kazanmak

229

iin, evk gelsin. i byyp zenginletike, yurduna ve devletine daha bal bir insan olsun. Kazanc arttka daha ok vergi desin. Bu sayede devlet gelirleri artsn, Devlet de bu fermanda vadedilen ileri kolaylkla yapar bir duruma gelsin." 3 Kurulu ve genileme yllarnda iyi ileyen, Osmanl Devletinin glenmesine ve bymesine yardmc olan messeseler, Osmanl-Trk devletinin zirveye ulat dnem saylan Kanuni Devrinden sonra bozulmaya balad. Bir ksm tarihiler, Kanuni'nin I. Viyana Muhasarasn kaldrmasnn bu zaaf grm ve saptam olmasna balamaktadrlar. Kanuni dneminden sonra Osmanl topraklar genilemitir. Kbrs, Girit bu dnemden sonra Osmanl lkesine katlmtr. Buna ramen 1683'de Kara Mustafa Paann ordular Viyana'da yenilince, eski Osmanl kurumlarnn zaafa urad bsbtn gn na kmtr. nce Padivah IV. Murat'a "1623-1640" verildii anlalan Koi Bey Risalesi 1625 bir yandan Osmanl kurumlarnn niye bozulduunu anlatrken, dier yandan da bu bozukluklar dzeltmenin arelerini aratran bu konularda somut neriler ortaya atan bir eserdir. Benzeri nerilere Ayn Ali Efendi (1649) Tarhuncu Ahmet Paa "1654", Eyyubi Ali Efendi "1673" Risalelerinde de rastlanmaktadr. Szn ettiimiz Osmanl dnr ve yazarlarnn ortak ynleri udur: Hepsi eski Osmanl dzenini aynen muhafaza ederek bozukluklar dzeltmeden yanadrlar. Tanzimatta ise, eski dzeni ve onun kurumlarn brakp, yeni dzene doru ynelme abas gze arpmaktadr. Bu abann temel felsefesini can ve mal gvenlii salanm bir ortamda vatandaa tannan yeni siyasal, sosyal ve iktisadi haklar oluturur. ktisadi kaynaklarn zel kii ve kurumlar elinde kullanlmas temel bir t u t u m olarak benimsenmitir. Herey istendii gibi olursa, ulusal egemenlik ok merkezli bir dayanma iinde ortaya kp gerekleecektir. zet olarak sylemek gerekirse Tanzimat, bu yeni anlay kurumlatrmaya alan onu uygulamaya geirebilmek iin tedbirler neren, orijinal bir tarih belge niteliindedir. Sz edilen srecin ileyiini 19. yy'm sonuna doru byk Alman Maliyecisi ve Devlet Adam Adolp Wagner "Sosyal lerleme" olarak adlandracak ve zetleyecektir. Sosyal ilerleme zel kii ya da kurumlarn kaynak kullanmnda zgrce davran ve yetki sahibi olmalar; kaynak kullanmnda etkinliin bu tutumla salanaca; verimliliin artaca; dolays ile kazanlarn oalaca; oalan kazanlardan alman vergilerin devlet hazinesini besleyecei; devletin de, toplad gmrah vergi gelirleriyle, zel kiilere, kurumlara, firmalara daha ok kazanmada destek olacak, onlarn verimliliklerini giderekten arttracak hizmetleri stleneceini; ileri srmtr. Sosyal ilerlemenin bir baka ilgin yn de, refah seviyesi ykselip gelirler arttka, devletin zel kiilerden marjinal yararllklar dme eilimi gsteren gelir dilimlerini

230

vergi olarak aldn, bu paralarla dk gelirlilere ou zaman bedava olarak sunulan, marjinal fayda deeri yksek, hizmetleri ifa ettiini, ortaya atmasdr. Bu yan ile sosyal ilerleme r e f a h e k o n o m i s i n i n m j decisidir. Osmanllar Tanzimat ile bu sre iine girmek istemilerdir. VI. Tanzimat gitmek istedii yolda baarl olabildi mi?

1) Tanzimat dneminde Batdan ok ey alnd. Yasalar karld, kurumlar kuruldu, Milli Savunmay takviye edebilmek iin batda kullanlan her eit ara ve gerecin Osmanl ordusuna da saalnlmasma alld. Eitim alannda nemli admlar atld. Demiryollar, limanlar kuruldu. Telgraf servisi btn yurda yaylarak haberleme aralar gelitirildi. Salk ilerinde, ulatrmada kmsenmiyecek mesafeler katedildi. karlan yeni yasalarla yeniden kurulan mahkemelerle, adalet hizmetinde yeni admlar atld. Dantay kuruldu. dari Kaza Trk Yarg sistemi iindeki yerini ald. Mali slahata teebbs edildi. Yeni vergi kanunlar karld. Bte yapma ve uygulama yntemleri gelitirildi. Saytay kurularak, devlet maliyesindeki denetim yeni esaslara baland. 2) ) Btn bu saylanlar olumlu gelimeler saylabilir. Ancak, kiisel kanmza gre, Tanzimat baars ne olursa olsun, bir temel hatadan kendini kurtaramamtr. Tanzimatm dt bu temel hata bugn bile etkilerini gstermektedir. Bize gre bu temel hata B a t y taklide zenmedir. Kendini Trk ve Mslman toplum olarak kiilendiren, insanlarna byle bir ortam iinde kendini ispatlama ve baar salama yollar aan her toplumda grlen iyiye, gzele, doruya ynelik deer yarglarn bu ortam ierisinde kurup pekletirmeye alm olan bir toplum, birden, ok farkl lleri ve deer yarglar olan Hiristiyan Avrupay taklid etmeye zendirilmek istenmitir. Sonunda ortaya ift ltl bir toplum grnm kmtr. Bir yanda mektep, bir yanda medrese; orduda alayl-mektepli atmas; eriat-laik dnce ekimesi; Otokratik idareyi temsil eden padiah, ve onun karsnda hukukun stnlne snmak isteyen Bab- li... Daha o zaman ortaya kan, yukarda verdiimiz ift ltl toplum yaps, bir anlamyla gnmze kadar gelmitir. ift ltl toplum yaps, kanmza gre, ilerleme hzn frenlemi, deime srecini yavalatmtr. Daha nemlisi, toplumu iinden kemiren sorunlarn olumasna sebebiyet vermitir. Ak bir toplum olmaya, Bat bilim ve teknolojisini almaya, Trkiye ve Japonya hemen hemen ayn yllarda balamlardr. Birinin Japonlarn ok baarl, dierinin Trklerin az baarl olmas genelde yukarda deinilen ifte ltl toplum yapsyla izah edilebilir. Tanzimat dneminin byk airi, byk dnr, byk yazar Namk Kemal bret Gazetesinde yle ya-

231

zyordu: "Medeniyet toplu halde yaayan insanlarn huzur ve saadetini salayan birikimin t m olarak tanmlanabilir. nsanlar bu birikimin meyvelerinden yararlanmak isterler. Ama insan mizac yle yaratlmtr ki, refah ve huzur hereyi karlamaz. nsan, refah ve huzurla birlikte hrriyet de ister. Btn bu sylenenlerin gerekleebilmesi iin, Avrupaly kr krne taklid gerekmez. Kr krne taklit, istenen, arzulanan noktaya ulamada yarar yerine zarar getirebilir. Geerlilikleri, yararllklar zaman iinde kendini isbatlam yle som deerler vardr ki, bunlar her toplumun kendi znel damgasn tar. O yzden farkl toplumlardaki deer yarglar biribirinin ayn olmayabilir. inliler, slk kebab yiyiyor ve onu yiyen baz Avrupallar da bunu lezzetli buluyorsa, kendimizi Avrupal gstermek iin, i kebabn, bryan kebabn ya da bldrcn veya mlek kebabn brakp bizde mi slk kebab yemeye kalkacaz?" Bu szler nasl tefsir edilmelidir? Namk Kemal ne demek istiyor? Bizce bu szlerin anlam udur: Namk Kemal, Bat medeniyetinin bilim ve teknolojisini almalyz; fakat, toplumu oluturan som deerleri olduu gibi muhafaza etmeliyiz diyor. Topluma z benliini kazandran deer yarglarnda taklikilie zenmemeliyiz. Yarm yzyl sonra Ziya Gkalp, Hars ve Medeniyet ayrmyla, bu gr sosyolojik bir esasa oturtmak istemitir. Bat medeniyetini her yn ile taklit etmekle, sosyal deimede ve iktisadi gelimede baar salanamaz. Kendi z varln bir yana itip, stn diye nitelendirilen ya da imrenilen u ya da bu yabanc millete benzemeyi amalamakla, hi bir noktaya ulalamaz. Kendi z varln unutarak bakasn taklit etmeye kalkanlar ortaya ne olduu belirsiz kalp, yapay taklitlerden baka birey koyamazlar. Toplum iinde yaanrken, dierleri ile iliki kurarken, yalnz iken, alrken, retirken ... hlasa hayat srdrrken kendi toplumunun kendine zg deer yarglar ile kiiliini bal tutamyan, bu ltler iinde kalarak herzaman kendi kendini gemeye almyan fertlerden oluan toplumlar baarl olamaz. Sosyal bnye hastalk arzalar gstermeye balar. Bize ok nemli grlen baka nokta udur: Bilgi ile iman birbirinden ayrmak. Din insana manevi huzur ve onunla birlikte baka bir dayanak veren bir inan manzumesidir. nancn ille de bilime dntrlmesi veya indirgenmesi gerekli de deildir artta. Bilimi inan szgecinden geirerek, ortaya kan sonular kabul ya da red etmeye kalktmz da ise bilimsel abann varlndan vazgeemiyecei hr dnce rejimini temelden sarsarz. Tanzimat toplumunu kemiren, onu i elikilere dren nemli etkenlerden birisi de budur. Japonya ile aramzdaki kyaslamalarda nemli grnen bir iki nokta daha vardr. nce, alma disiplini deyimi ile adlandracamz, kiinin

232

kendini iine zvarlmdan kaynaklanan ciddilik ve zveri ile vermesi; dieri bunun tamamlaycs olan anlaml bir davran: inin, kendini, i yerinde, adeta orann sahibi gibi grmesi; ve nihayet iyi korunmu manevi deerler sayesinde kutuplamalarn bizdeki katlk, genilik ve younlukta ortaya kmayna deinmek isteriz. Toplum hayatnn her alannda, nemli olan olmayandan ayrdedilip, sun'i sorunlar ortaya konmamaktadr. 3)) Yukarda anlatlanlar dnda Tanzimat dnemine baklrsa yle bir grnm ortaya kar. Bir yanda Trk ve Mslman geleneklerinin uzun tarih iinde yaratt deer hkmleri ve onlarn imentolad bir toplum yaps; dier yanda batya ynelik onun bilgi ve teknolojisini almaya, renmeye hevesli bunu yaparken Bat'nn deer hkmlerini de kapmaya alan bir " a y d n l a r " kitlesi. te Trkiye'yi Japonya'dan farkl duruma sokan ayrm izgilerinin en nemlisi budur. Onlar, kendilerini, yzyllar boyu, tarihin potasnda eritip piirerek yaatm, bir milli hayat ortam iinde bir arada tutmu, toplum olarak onlara con suyu vermi, deer yarglarn deitirmeye heves etmediler. Toplumdaki inan sistemini de ,Batdan almaya baladklar bilim ve teknolojinin verilerine irca etmeyi indirgemeyi akllarndan geirmediler. Byk bir hzla, milli gur u r u n besledii bir istek ve istiras akmyla, Batnn bilim ve teknolojisini renmek istediler. Bu yolda baarl oldular. Sonunda Bat ilmi ve teknolojisiyle kendilerini Japon yaapn toplum deerleri arasnda yle bir sentez ortaya koydular ki halen Batl yazarlar ve bilim adamlar " J a p o n l a r n s t n l k S e b e p l e r i " n i inceleyerek Japon modelinden, kendi sorunlarn zmlemek amacyla yardmc reeteler ve devalar aramaya baladlar. 1 Trkiye'de merutiyet dnemi aydnlarndan Dr. Abdullah Cevdet Bey "Angro-Saksonlarn Esbab Faikiyeti=ngilizlerin stnlk Sebepleri" hakknda bir kitap yazmt. Bugn ayn nitelikte kitaplar Japonya zerine yazlyor. 4. Tanzimat hareketini baarszla m a h k m eden baka sebepler de vardr. Bu sebepler de ok nemlidir. Ksaca onlara da deinmek isteriz. Bize gre bata gelen sebeplerden birisi udur: Ne tanzimatlar ne de hatta Yeni Osmanllar sahibini ktkanaat geindiren bir eit kapal aile ekonomisi zellii tayan Osmanl iktisadi hayatn da amay ve canlandrmay becerememilerdir. Bu nedenle byle olmutur? Bir kere devlet, temel grevi olan can ve mal gvenliini, gsterdii btn abalara ramen, salyamamtr.
1

Bak.: Theory Z., How American Business Can Meet tle Japanese Challange. Yazan: William G. Guchi, Japon asll iletme profesr, Avon Books, New York.
1982.

233

 Osmanl toplumunu da etkileyen, oradaki cemaatlar iinden kemirmeye balayan " M i l l i y e t i l i k " duygu ve dnceleri Trk olmayan hiristiyan aznlklar tahrik etmeye balamtr. Osmanllk duygu ve dncesi anm, onun yerine Yunanllk, Srpllk, Bulgarlk, Arnavutluk ... dnceleri stn gelmeye balamtr. Osmanl Milletler topluluu iindeki beraberlik duygusu, yerini zlmeye brakmtr. 19. yy. zellikle Avrupada emperyalizmin en gl olduu dnemi tekil eder. Avrupal Emperyalist devletler, Osmanl toplum yapsnn zelliklerinden yararlanarak, kapitlasyonlarn onlara tand hak ve imtiyazlardan faydalanarak, onu bir yar smrge haline dntrmek iin hibir frsat karmamlardr. Birbiri ard sra malubiyetle sonulanan savalar, Emperyalist lkelere yeni frsatlar dourmutur. nki kaybedilen her sava Osmanl Devletini zaafa uratmtr. Bat dnyasnda zellikle iktisadi ve sosyal alanda etkisini gsteren byk bir devrim olmutur: S a n a y i d e v r i m i . Osmanl toplumu bu devrim hareketinin dnda kalmtr. Osmanl toplumu Batda gittike yaygnlaan demokratik ynetim tarznn da dnda kalmtr. Osmanl aydnlar ierisinde "temsili hkmet uygulamasn lkeye getirirsek, her sorun zmlenir" diye dnceler kmtr. Ancak, 1876 Anayasas ve onun getirdii temsili hkmet deneyimi, o sralar iinde bulunulan zel artlardan dolay, uzun mrl olamamtr. - Bu paragrafta ve bundan ncekinde zerinde durulmu sebeplerin her biri kendi lsnde ayr arlk tar. Ayn oranda arlk tayan bir baka nokta udur: Avrupa'da milli devletlerin kurulmasyla at ba beraber yryen yle bir gelime ortaya kmtr: zel kii ve onlarn kurduu kurumlar kaynak kullanmada gittike daha etkili ve yetkili hale gelmilerdir. Osmanl toplumu ise, en azndan bir eit kapal aile ekonomisi iinde, kaynaklarn kullanlmasnda zel kii ve kurumlara ayn imknlar tanyamamtr. O yzden Batda refah arkasndan srkleyen piyasa ekonomisi, Osmanllarda bir trl oralardaki gibi geliememitir. Kapitlasyonlar Osmanl toplumunu bukalayan bir cendereye benzer. Uyguland sre iinde, Osmanl toplumunda, imtiyazl rejimden yararlanan baz guruplarla, her trl ykmll yklenen mazlum bir baka gurubun yan yana yaadklar grlr. Byle bir toplum yaps iinde piyasa ekonomisi kurallarnn ilemesi ok zor olurdu. Trkiye'deki geri kalmln sebeplerinden birisi de budur. Osmanl kamu ynetiminin yetersizlii, gelimeyi engelleyen ba sebeplerden biridir. Osmanl kamu ynetimi, ou yerlerde, vergisini bile toplyamaz, bu ii mltezimlere brakmak zorunda kalrd. Vergisini top-

234

layamayan bir idare, kendisini besleyecek ah damarn kesmi demektir. H e r ey bir yana, mal kaynak yetersizlii onu etkili bir kamu ynetimi kurmaktan alkoyar. B u n u n kar etkisi de olur. Kamu ynetimi yetersiz olduunda, kendisine gelir salayacak mali kaynaklar gelitiremez. D tasarruflar salayan, kalknmaya destek olan iler yapamaz. Osmnl Devleti Tanzimat dneminde kendini bu mengenenin iki enesi arasnda skm vaziyette bulmutur. Kapal aile ekonomisi sermaye birikimini de olumsuz ynde etkilemitir. Bankalarn, para ve sermaye piyasasnn, mevcut olmay, sermaye birikiminin olumasn engellemitir. Oysa ki Osmanl Devleti, her devlet gibi, zaman zaman bir nakdi sermaye varlna ihtiya duymutur. Hazine ihtiyalar iin bunlar yurt iinde temin etme imkn olmaynca, zorunlu olarak, d pazarlara ynelme gerei kendini kabul ettirmitir. 5. Yukardan beri saylan artlar, Tanzimat devri yneticilerini, srf hazinede dzgn demeyi salamak iin, d pazarlara bavurmaya zorlamtr. Bu szlerimizden, Osmanl Devletinin d lemle olan mal ilikilerinin tanzimatla balad gibi bir anlam karmak yanl olur. Osmanl Devleti, Fransa Kralln, Kutsal Roma-Cermen mparatorluuna kar koruma gereini duyduunda, hem askeri alanda hem d politikada arlm ortaya koymu, bununla da yetinmeyerek, kendi hazinesinden Fransa Kral I. Fransuva'ya nemli mali yardmlarda bulunmutur. Bunun aksi de grlr. Bir ok Balkan lkeleri, Osmanllar oralar fethetmeden nce, Osmanl Padiahnn koruyucu eyleminden kendilerini yararlanr hale getirebilmek iin, padiaha bir fidye demeyi kabul etmilerdir. Bizans'tan balyarak Balkanlardaki eitli tekfurlar, Eflak, Budan, Macaristan, Srbistan Krallar, buralar Osmanl toprana katlmadan ok nce, Osmanl hazinesine belli meblalar demekteydiler. Hlsa, Osmanl Devletinin mali alanda d lemle ve baka lkelerle olan ilikileri ok eski bir tarihe sahiptir. Bizim burada zerinde ayrca durmak istediimiz husus ise, gelir yetersizlii saiki ile d piyasalara ba vurarak yaplan borlanmalardr. D istikrazlara Osmanllarn, 18. yy. son eyrei iinde ba vurmak istedikleri tahmin ediliyor. Birinci Abdl Hamit (1774-1719) Avusturya ve Macaristan mparatorluu ile srdrd sava ve Balkanlarda bagsteren kargaklklar gsleyebilmek iin dost Avrupa devletlerinden bor almay dnmtr. Baarl olsa ilk d borlanma yaplm olacakt. Ancak Padiah'm bu giriimi olumlu sonu vermedi. Glhane Hatt Hmayununda 1839 Paris muahedesinden sonra karlan slahat Fermannda 1856 zerinde en ok durulan konu mali slahattr. Bu hususa daha nce deinilmiti. Tanzimat devri yneticileri giritikleri reformlar, mali bakmdan destekleyecek kaynaklara ihtiya hissetmekte idiler. Ancak yeniden yaplacaklar karlamak yle dursun,

235

eskidenberi srdrlen normal devlet faaliyetlerini bile finanse edecek kaynaklar bir trl ele geiremiyorlard. Bu durumu douran sebeplere yukarda da deinildi. Sonunda, d borlar, abuk sonu veren ilgin bir kaynak olarak tanzimat yneticilerince ele alnmtr. Krm Savandaki ortaklk ve ittifak ortam, Tanzimat yneticilerini d borlanmaya bavurma konusunda olumlu bir noktaya getirmiti. Bu dnemde balatlan borlanma nceleri normal saylacak artlar ierisinde yaplabilmitir. Ancak, kolay ve abuk sonu veren bu kayna zorlamak isteyen Osmanl yneticileri, devletin mali skntsndan yararlanmak isteyen Avrupal sermayedarlarn frsat tutumlar ile karlarlar. Baka seenekleri olmaynca sonunda artlar ok ar olan istikrazlar kabullenmek durumunda kaldlar. Avrupal sermaye simsarlar Osmanl yneticilerine 37,5 lira verip ellerinden 100 liralk bor senedi almlardr. Buna kamusal maliyede b a a b a n a l t n d a i h r a denir. Elegeen hazr parayla denecek mebla arasndaki farka da deme primi ad verilir. Tanzimat yneticileri ksa zamanda sratle borlandklar iin giderekten daha fazla deme primi vermek durumunda kalmlar, sonunda bor gibi kabarmtr. Mali zoruklar Osmanl Devletinin i politikasn da etkilemitir. Padiahlar sadrazamlarn Avrupa piyasasndan bor alabilecek adaylar arasndan semeye balamlardr. Osmanl kamu ynetiminde rvet, iltimas, devlet kesesinden zengin olma, o kadar yaygnlam ve allm bir keyfiyet idi ki bu devirde yaplacak bir bor dolaysyle Londra'ya gitmi olan bir Osmanl Maliye Bakan (Mnir Bey) "burada insana yle teklifler yapyorlar ki sonunda en namuslu kii bile mukavemetini kaybedebilir. Beni bir an nce bu iten alnz" diye Bab- li'ye telgraf ekmek durumunda kalmt. stanbul'da yaayan bir ngiliz tccar, "Trkiye ve Yunanistan hatralar" 1 adl kitabnda yle diyordu: "Trkiye sanki birka paa o dnemde sivil yneticilerin t m paalk nvan tarlard ile onlarn maalar 30-40 murabahacnn devlet srtndan keselerini doldurmalar iin kurulmu ve yaamakta olan bir lkeye benziyor." Tanzimat devri devlet adamlar Osmanl kamu ynetimini slah edebilmek iin byk abalar sarfetmilerdir. Merkezi idarenin yeniden kuruluunu, tara tekiltnn rgtlenmesini temin iin ok almlardr. Ancak o dnemde lke, ktaya yaylm durumdayd. Vilayetlerde valiler federal devlet yapsndaki eyalet valileri gibi hareket edebiliyorlard. yi niyetli, bilgili alkan, devletine kar sorumluluk duygusuyla hareket eden valiler baarl oluyorlar " H a s t a A d a m a " g kazandryorlard. Tesadfen her ikisi de Rumeli'nde, Tuna Vilayetinde valilik vererek n kazanm, bu sayede vezir, daha sonra sadrazam olmu Ahmet Cevdet
N.W. Senior, Souvenir from Turkey and Greece 1851-1858, Londra, 1858, s. 84.

236

P a a , M i t h a t P a a v e y a A h m e t Vefik P a a gibi t a r i h i k i i l e r b a a r l v a l i l e r e r n e k o l a r a k g s t e r i l e b i l i r . A m a n e y a z k ki h e r v a l i sz e d i l e n l e r gibi b a a r l deildi. B i r k s m ise a i r E r e f i n a a d a k i k t a d a p o t r e s i n i izdii g r n m h a k l k a r a c a k k i i l i k t e y d i l e r : Geldi Barek Geri Daire k t M e c l i s e V l i gibi A l l a h ! a l d e m s a l i gibi h e r telden alard Vali bey z c e d d i n i n m a l gibi. 1854-1877 y l l a r a r a s n d a y a p m oldu-

6. O s m a n l - T r k D e v l e t i n i n u d b o r i l e m l e r i u n l a r d r : Borlanlan miktar Altn Osmanl liras 3.300.000

Sene 1954

ihra fiyat % 80

Ele geen miktar Altn Osmanl liras 2.514.913

Faiz % e :Bu istikraz Krm harbi iin aktedilmi, Palmers-Goltschmid firmas tavassut etmi ve Msr vergisi karlk gsterilmitir (ingiliz liras zerinden). Bu istikraz yine Krm harbi iin aktedlimi ve buna Rotschild tavassut etmitir. Elde edilen parann h a r p masraflar iin kullanlmasna nezaret etmek zere bir heyet gnderilmi ve Msr vergisi ile Suriye ve izmir gmrkleri karlk gsterilmitir (ingiliz liras zerinden). Krm harbi neticesinde karan hazine tahvillerinin kymetten Jmesi dolaysiyle ve kambiyoyu slah iin aktedilen bu istikraza Dent, Palmers et Cie. tavassut etmi ve stanbul oktruvasiyle gmrkler karlk gsterilmitir (ngiliz liras zerinden). Mires istikraz zerinden). (Fransz frang

1855

5.500.000

102

5.644.475

1858 1859

3.300.000 2.200.000

4.056.250

1860
1860

17.600.000 2.240.942

53 62,5

akim kalmtr 1.400.588

Mires tarafndan tavassut edilen fakat akim kalan istikraza ait tahvillerin Fransada satlan ksmndan hkmetin eline geen para (bte aklarn kapamak iin aktedilmitir).

237

Sene

Borlanlan miktar Altn Osmanl liras 8 800.C03

hra fiyat % 68

Ele geen miktar Altn Osmanl liras 5 934.C00

Faiz Te 6 Bu istikraz tedavldeki hazine tahvillerinin kaldrlmas iin aktodiliiig ve Osmanl Bankas tavassut etmitir. Ttn, tuz, damga ve temett resimleri karlk gsterilmitir (Fransz frang zerinden). 6 Daleal borlar ve ufaklk madeni paralar iin aktedilen bu istikraza Osmanl Bankas tavassut etmi; gmrkler, ipek, zeytinya, ttn ve tu aar karlk gsterilmi ve istikraz bedelinin tamam Galata bankerlerine olan borlara tahsis edilmitir (Fransz frang zerinden). 0 Bte an kapatmak ve d borlar mrettebatn elemek zere aktedilen bu istikraza Osmanl Bankas ve Soci6te Generale tavassut etmi ve Ergani madeni karlk gsterilmitir (Fransz frang zerinden). 5 Birinci tertip tahvili dyun iin aktedilen bu istikraza, General Credit and Finance ve Societe Gcnrale tavassut etmi husus bir karlk gsterilmemitir. 6 Bu istikraz bte an kapatmak ve dalgal borlar itfa etmek iin aktedilmi ve Comptoiro d'Escompte tavassut etmi ve muhtelif vilyetler aar karlk gsterilmitir (Fransz frang zerinden). 3 Lo-Trk adiyle anlan bu ikramiyeli istikraz, Rumeli demiryolu inas iin karlm. Baron Hirsch tavassut etmi ve buna Msr vergisi karlk gsterilmitir (Fransz frang zerinden).

1332

1033

8.800.C00

71

6 218 0C0

1865

6.600.000

66

4 356 000

1G65

40.C00.0C0

5C

20.C0G.C00

1839

24.444,442

54

13 2C0.000

1870

34.848.001

32

11.194.820

238

Sene
1871

Borlanlan miktar Alim Osmanl liras

G.270.C00

hra fiyat
73

Ele geen miktar AUn Osraanh liras

4.577.100

Faiz 6 Bte aklarn kapatmak iin aktedilen bu istikraza Lui Kohensons tavassut etmi ve Msr vergisi karlk gsterilmitir (ingiliz liras zerinden). 9 Osmanl Bankas ve Credit General - Osterreich (Avusturya)'nin tavassut ettikleri bu istikraza, Selanik, Edirne, Tuna vilyetleri varidat ile Anadolu anam resmi haslat karlk gsterilmitir (Fransz frang zerinden) . 5 1872 senesinde karlan hazine tahvillerinin konsolidasyonu iin aktedilmitir. 6 Bte aklarn kapatmak iin aktedilen ve Credit M. de Paris, Credit General Ot. tarafndan tavassut edilen bu istikraza Tuna, Halep vilyetleri varidat, Anadolu anam resmi haslat karlk gsterilmitir (Fransz Frang zerinden). 5 Osmanl Bankas tarafndan tavassut edilen ve dalgal borlarla dier istikrazlarn vadesi gelmi faizlerinin denmesi iin karlan bu istikraza zel bir karlk gsterilmemitir (Fransz frang zerinden). 125 milyon frank ve % 100 ihra fiyatl ve % 5 faizli olarak ihra edilmek istenilen ve Msr vergisi de karlk olarak gsterilen bu istikraz Rus harbi dolaysiyle akim kalmtr.

1872

12 238.820

98,5

10.403.004

1873

12.611.995

55

6.936 6C0

1873

30.555.553

54

16.500.C01

1874

44.COO.OOO

43,5

19.140 COO

1877

1877

5.530.000

,360.000

5 93 Rus harbi dolaysiyle Osmanl Bankas ve Glayn Mills, Currie et Cie do Londres'un tavassutiyle aktedilen bu istikraza Msr vergisi karlk gsterilmitir (ngiliz liras zerinden).

239

Bu dnem Osmanl brlar zerinde yaplm bir aratrma sz edilen yllar sresince Bab- li'nin 251 milyon 209 bin 758 altn lira borlandn saptamaktadr. Bu toplamdan devletin eline sadece 135 milyon 015 bin 751 altn lira gemitir. Bu demektir ki Osmanl Devletinin eline geen para yapt borcun % 54' kadardr. VII. Muharrem Kararnamesi

1. Osmanl devlet idaresinde Maliyenin ba defterdar idi. Defterdar, devlete ait hesaplar toplar, devlet mal varlna dair kymetlerin muhafzln yapard. Genel olarak Bat dnyas ve zellikle Avrupa devletleri, Tanzimat yllarnda Osmanl idaresindeki defterdarlk kuruluunun yapa geldiinden farkl bir maliyecilik anlayna ulamlard. 19. yy. son eyreinde tannm Alman Maliyecisi ve devlet adam Adolph Wagner bu yeni anlay "sosyal ilerleme" sreci olarak tanmlamt. Bu maliyecilik anlaynn zellii ve nitelii zerinde daha nce aklama yapmtk, in ruhunu, kaynak kullanmnda zel kesimi sz sahibi etmek, devlete de, artan prodktivite sayesinde eline geen bol vergi geliriyle d tasarruflar salyacak iler yapma grevi yklemek tekil eder. Osmanl kamu ynetimi, zellikle Osmanl mali idaresi, " s o s y a l i l e r l e m e"nin bu esrarl mekanizmasn bir trl kavrayamamtr. Muharrem Kararnamesi'nin ortaya k Trk maliyesinin bu d u r u m u ile yakndan ilikilidir. 2. Tanzimat dnemine gelindiinde bir dzineye yakn Batl lke kapitlasyonlarn verdii imtiyazlardan yararlanmakta idi. nceleri Osmanl padiahlarnn bir ltf olarak verilmi kapitler haklar, giderekten, bir ksm Avrupa lkelerini bu arada Rusya'y hatta Amerika'y da unutmayalm Trkiye'deki aznlklarn koruyucusu durumuna getirmiti. Osmanl Devleti ksa sre ierisinde Avrupal lkelere borlannca, alacakl milletler, kaptlasyonlar yannda bir de verdikleri borcu ya da atklar krediyi bir dier bask aleti olarak kullanmak istemilerdir. Osmanl idarecilerinin sk sk onlara el amas, Batl lkelerin pazarlk gcn durmadan arttrmt. Sonunda, i, stanbul'da bir ileri karakol kurarak Osmanl maliyesini denetim altna almak bu suretle kendi alacaklarn gvenceye balamak noktasna kadar gelip dayanmtr. Kapitler hukukun oluturduu ortam, bu son d u r u m u gerekletirmek iin msait zemini daha nce hazrlam idi. 3. 1877 ylnda Osmanl d borlarnn toplam 251 milyon 209 bin 758 altn liraya ulamt. ngiliz liras olarak hesaplandnda bu miktar yaklak 220 milyon sterlin olarak hesaplanyordu. nki ngiliz altnyla Osmanl altn liras arasnda bir arlk fark mevcuttu. 1876 ylnda balayan Trk-Rus Sava Dou ve Bat cephelerinde destanlarda rastlanacak

240

kahramanlklar rnei verilmi olmasna ramen Osmanl ordusunun yenilgisiyle son bulmutu. 1 Girit isyan en ateli dnemindeydi. Bosna-Hersek, Makedonya, Bulgaristan'da ba kaldrmalar srp gidiyor devlet bu kargaalklarla baa kamyordu. Btn bunlar yetmiyormu gibi 1874, 1875, 1876 yllarnda, elverisiz iklim artlarndan dolay, tarm rnleri haslat byk lde azaltmt. lkede yer yer ktlk belirmiti. Bir yandan cephede savaan ordusuna yiyecek-iecek ve ara-gere salamak durumunda olan devlet, dier yandan, zahiresiz kalm blgelere tahl yardm yapmak durumunda kalmt. Bab- li'deki hkmete ise, Rus Sefiri Nikola Pavlovi Ignatief'in her dediini yapan o yzden halk tarafndan Nedimof= Rus Nedim diye lakap taklm olan Mahmut Nedim Paa Sadrazam olarak riyaset ediyordu. Osmanl Borlanma Tarihi zerine eser yazm bir Batl yazar G. Poulgy onun hakknda yle diyor: "Sadrazam Mahmut Paa tamamen Rus Sefirinin tesiri altnda idi. Giritii her ilemde ondan ald ilham etkili olmaktayd." 2 1871'de ilk defa sadrazam olduktan sonra M a h m u t Nedim Paay istihlaf etmi olan Mithat Paa onun hakknda tahkikat yapma gereini duymutu. Bu Osmanl Paas tarihe, devlet erefini olduu kadar kiisel vakarn da korumasn becerememi bir insan olarak gemitir. Yukarda da belirtildii gibi 1877 ylnda artlar her bakmdan elverisizdi. Ama tarihin yazd doru ise, 1875'de Osmanl borlarnn vadesi gelmi kuponlarnn denmemesini, bu yoldaki alnm karar, Rus Sefiri gnatiyef Mahmut Nedim Paa'ya telkin etmiti. 3 Bir devletin, borcunun zamannda deyemez duruma dmesi, iflas etmesi demektir. 9 Eyll 1875 tarihinde karlan Bakanlar Kurulu Karar, demesi durdurulmu Osmanl borlar hakknda nasl bir ilem yaplacan ayrntlar ile aklamaya alyordu. Bab- li bununla yetinmemi 14 Ekim 1875'de Dileri Bakan Saffet Paa aracl ile Trkiye'den alacakl lkelerdeki Osmanl temsilciliklerine u talimat yollamt: "Tahvil sahipleri kuponlar tahsile yetkili birer temsilci sesinler; bu temsilcilerin ad ve adreslerini Osmanl Bankasnn Paris ve Londra'daki ubelerine bildirsinler; Biz bundan sonra yaplacak ileri Osmanl Bankasnn sz edilen ubeleri aracl ile temsilcilere ulatracaz." 4. Muharrem Kararnamesi 20 Aralk 1881'de karlmtr, iki kararname arasnda ileyen 6 yllk dnemde, Osmanl Devletinin bor deTanzimat'n nerede ise 40. ylna rastlayan bu savan ac sonucu, bu hareketin baarszln isbatlamaya yeter. Tanzimat amacna ulaamam, Devlet'i glendirememitir. 2 G. Poulgy: Les Emprunts de l'Etat Ottoman, Paris, 1918, s. 66. 3 Bu konuda bak.: Morawitz: Histoire des Finances Ottomannes, Paris, 1908; E.W. Lattimer; Turco-Russian Relations During the XIXth Century, 6. Bask, Chicago 1908; Edinburgh Review, Cilt: CXLV, Say: 227, Yl: 1877.
1

241

meme karar, Trkiye'den alacakl lkelerde ateli tartmalara sebep olmutur. ngiltere'de i Parlamentoya aksettirildi. Konu zerinde sz alan mebuslar "ngiliz hkmeti Osmanllardan alacakl olan ngiliz vatandalarn korusun" biiminde istekler ortaya attlar. Devrin Dileri Bakan Lord Derby "Osmanllar devlet tahvili satt. Bu ii krl bulan kiiler tahvilleri satn aldlar. ngiliz hkmeti, bir baka lkeden alacakl olan her ngiliz vatandann alacan tahsile kalkarsa bunun altndan klabilir mi? H k m e t byle bir giriime kalktnda asl o zaman iler rndan kar. Yeryznn btn mflis lkeleri tahvil satmaya kalkarlar. Cazip artlar ne srerler. Paras olan vatandalar da nasl olsa ngiliz Devleti zaman geldiinde benim alacam borlumdan tahsil edip bana verir dncesiyle hareket ederek pheli bor tahvilini almaya kalkar. Mali piyasa alt st olduu gibi ortaya zm imknsz sorunlar kar. Bizim yapacamz tek ey ngiliz vatandalarnn alacaklarn tahsil edebilmeleri iin gerekli manevi destei salamaktr. Onu da esasen yapyoruz. Bir devletin bunun tesinde bir eyleme girimesi sz konusu olamaz" diye karlk vermiti. O yllarda Fransa'da, Almanya'da, Avusturya ve talya'da ... hlasa Trk devlet borlar tahvillerini satn alm yabanclarn yaadklar her lkede, ngiltere'dekine benzeyen bask guruplar oluturulmutur. Her yerde resmi makamlar ngiliz Dileri Bakannn ifadelerine benzer tutumlarla bask guruplarnn karsna kyorlard. Hkmetler bu konuda her trl manevi mzahereti yapmlardr. Alacakl lkelerin, stanbul'daki Sefirleri bu konuda srekli giriimlerde bulunuyorlard. Fakat iler zamanla manevi mzaharetten fiili mdahaleye ve onu yrtecek "Dyun-u Umumiye" idaresinin kuruluuna doru geliti. 5. 1876-1877 Osmanl Rus Savama son veren bar andlamas Berlin'de imzaland. Antlama mzakereleri Berlin'de srdrlrken, Trkiye'den alacakl olan lkelerdeki daha evvel Osmanl devletinin istei ile seilmi temsilciler Berlin'de toplanmlard. Bir nceki paragrafta bu alacakllarn birer bask gurubu oluturma yolundaki giriimlerine deinilmiti. Berlin Kongresi srasnda oraya giden Osmanl tahvilleri alacakllar temsilcileri Fransz Delegesi Kont Keratry, ngiliz temsilcisi Mr. Mammord, Mr. Landon ve Mr. Guedallas, talyan hkmeti ba delegesi Kont Corti'yi ziyaretle Osmanl borlar sorununun Berlin Bar Antlamas mzakeresinde ortaya atlmasn istediler. Kont Corti Osmanl borlar tahvilleri sahiplerini temsil eden kiilerle bu konuda anlat. Bu anlama zerine bar artlar tartlrken yle bir nerge verdi: "Kongrede temsil olunan devletler, stanbul'da hkmetleri tarafndan tayin olunacak mtehassslardan oluan bir komisyonun tekilini istesinler, bu komisyon Osmanl borlar tahvilleri sahiplerinin ikayetlerini dinlesin; durumu incelesin; Osmanl Devletinin mali imknlarnn msaadesi l-

242

snde bu tahvil sahiplerinin alacaklarn tahsil etmelerine imkn salayacak gerekli tedbirleri alsn, Bab- li'ye bu ynde tavsiyelerde bulunsun." Berlin Kongresindeki Osmanl Delegeleri bu teklife itiraz ettiler. "Her devlet reform yapmak ister. Bizde maliyemizi slah etmek isteriz. nki her iyiletirme giriiminden nce o devletin kendisi yararlanr. Osmanllar mali slahat itiyakla istemektedirler. Bu durum ortada iken byle bir neriye ne gerek var" dediler. Tarih kitaplar Berlin Kongresinin Alman mparatorluunun kurucusu Demir anslye Bismarck'm kiisel arl ve etkisi altnda cereyan ettiini yazar. Osmanl delegelerinin itirazna ramen talyan Badelegesini takiben dier milletler temsilcileri de nergede ileri srlen dncelere katlnca, anslyenin isteine uygun olarak, Berlin Bar Antlamasna Osmanl borlar hakknda bir protokol eklendi: "XVIII. Nolu Protokol." Berlin Bar Antlamasna mali konularla ilikili olarak u hkmler konmutu: Trkiye'de Mali Reform yaplmas ve bu yoldaki abalarn srdrlmesi, Bu antlama ile bamszlklarna kavuan Sirbistan, Karada ve Bulgaristan'n Osmanl borlarndan kendi hisselerine decek miktarlar kabul etmeleri, Rumeli'nin Osmanllar elinde braklan Bat ve Dou Rumeli vilayetlerinin Osmanl hazinesine deyecei yllk deneklerin bir blmnn bu antlamayla Osmanllara yklenecek harp tazminatnn denmesinde kullanlmas, Osmanllarn Rusya'ya 35 milyon Osmanl altn harp tazminat demesi, Osmanl d borlarna gvenceli mali kaynaklar aranmas ve tahsis edilmesi, 6. Berlin Bar Antlamas 11 Temmuz 1878 de imzalanmtr. Yukarda sz edilen 18 numaral protokol antlama metnine katlnca Osmanl d borlar tahvillerini ellerinde tutan alacakl lkeler temsilcileri Bab- liye mracaatlarn sklatrdlar. Bir ngiliz-Fransz komitesi adna hareket eden Kont de Tocgueville 1 Bab- li'ye bu konuda bir proje sunmu, Osmanl idaresi bu giriimi olumlu karlamt. Ocak 1879 Bu projedeki hkmlerin dikkati eken maddeleri unlardr: Osmanl d borlar konsolide edilecek. Konsolidasyon bor ida Tannm siyasal bilimci ve Fransz devlet adam Alexis Charles Henri de Tocqueville'in olu olmak gerekir. Zira baba Tocqueville 1859'da vefat etmiti.

243

resinde sk sk bavurulan bir mali ilemdir. Bu ilem sonunda borcun toplam, vadesi, faizi deiir; ortaya yeni tahviller konur. Osmanl Devleti konsolide edilmi borlarn faiz ve ana para demelerini zamannda karlayabilmek iin yeterli mal kaynak bulacak ve bunlar bor demesine tahsis edecektir. Devletin belli bir gelirinin, belli bir masraf trne karlk tutulmas ilemine maliye dilinde "Tahsisi varidat=Kaynak tahsisi" ilemi denir. Bu tr ilemlere, her Devlet maliyesinde rastlanr. Burada dikkati eken husus, kaynak tahsisi ileminin yabanc hkmetler tarafndan Osmanllara zorla kabul ettirilmesidir Osmanl borlarnn idaresi ile uraacak sorumlu bir "karma komisyon" kurulacaktr. Alt yeli bu komisyonun iki yesi ngiliz, iki yesi Fransz, iki yesi Trk olacaktr. ngilizler ve Franszlar komisyona gnderecekleri yeleri kendileri seeceklerdir. Komisyonun masraflarn Osmanl hkmeti karlayaca iin yabanc delegelerin aylklarn da Osmanl hkmeti stlenecektir. Yukarda sz edilen ilemler tamamlannca Paris bankerlerinden oluan bir gurup Bab- li'ye 200 milyon franklk bir yeni kredi aacaktr. Bu yeni kredi teklifi ve dier neriler belli sre ierisinde gerekletirilecektir. Bu sre sonunda iler bitmezse, Osmanl Devleti hareketinde serbest kalacaktr. Kont de Tocqueville'den gelen karma komisyon fikri Berlin antlamas protokolunda da yeralm bulunuyordu. Burada sz edilen giriim hakknda dikkati ekmek istediimiz husus udur: Bab-li Dyn-u Umumiye idaresi iinde, yabanc kontrolundaki bir dzenlemeye, tepki gstermemitir. Devrin Osmanl yneticileri, yabanclarn sz sahibi olduklar bu tr bir karma komisyonu, sanki devlet idaresinin tabii bir geliimi imi gibi olumlu karlamlardr. Bir kez ngiliz ve Franszlarn katlacaklar karma komisyon fikri kabul edilince, dier alacakl devletler, biz neden temsil edilmiyoruz, bizde de Osmanl alacakls vatandalar var ifadeleriyle Bab- li'nin karsna ktlar. Dier yandan 1879-80 yllarnda Paris borsasndaki artlar elverili deildi. Yeni bir istikrazn yaplmas, eitli glkler arzediyordu. O yzden Fransz yetkilileri ve ngilizler bu yeni borlanmay gerekletiremediler. Dier devletlerin mracaatlar sonucu mzakereler uzaynca sre doldu. Proje de geersiz hale geldi. 7. 1875 de Osmanl Devleti, Osmanl devlet borlar kuponlarn demeyi askya almt. Ama sorunu zmlemek istiyordu. Berlin Bar Antlamasna da konuyla ilgili olarak ayr bir protokoln eklendiine yukarda deinmitik. 1880 yl Ekiminde Bab- li ilgili devletlere "alacakl

244

temsilcilerini setirerek bir an evvel bildirmeleri iin" mracaatta bulundu. Bu davet zerine yabanc alacakllar temsilcilerini setiler, Bab- li'ye bildirdiler. ngiliz hamillerini temsil edecek delege Dileri Bakanl eski Mstear Robert Bourke idi. Fransz hamillerini temsil eden delege Dileri Bakanl Siyasi ler Dairesi Eski Umum Mdr Yardmcs Mr. Valgrey idi. Avusturya, Macaristan eski Washington Bykelisi Baron Mayr' temsilci seti. talyan tahvil sahipleri, Devlet Borlar daresi eski mdrlerinden, eski Parlamenter, Sinyor Marcardi'yi setiler ve Bab- li'ye bildirdiler. Osmanl Devleti Komisyona aadaki kiilerden oluan bir heyetle katlmay kararlatrd. Dantay Bakan Devletl Server Paa Hazretleri "Bakan" Maliye Bakan Utufetl Mnir Beyefendi Saytay Bakan Utufetl Ohannes ami Efendi Maliye Mstear Utufetl Vetendorf Bey Dileri Bakanl Hukuk Maviri Saadetl Kier Efendi Gmrk Mstear Saadetl Bertran Efendi 1 Osmanl Devleti kamu ynetiminin ilgin bir rneini ortaya koyan bu heyetler iki Trk yannda, devletin yce mevkilerinde oturan ve Osmanl toplumunu oluturan Ermeni, Rum, Musevi aznlklardan gelme dier be delege yer almaktadr. Heyet 1880 yl Eyllnde stanbul'da toplanp grmelere balad. 1881 yl Ocann ortalarna doru mzakerelerini tamamlad. Taraflarn ittifakla kabul ettikleri hkmleri, Osmanl idaresi, padiahn bir ferman ile uygulamaya konulan bir kararname iinde toplad. O zamanki resmi yazmalarda Arapa aylar kullanld iin Muharrem Aynda yrrle konmu olan bu ferman, sonralar Muharrem Kararnamesi adyla anlmaya balad. Kararnamenin imza tarihi Ocak 1881'dir. VIII. Muharrem Kararnamesinin Balca Hkmleri, Tad zellikler.

1. Muharrem Kararnamesi, ounluu 15-25 fkral, uzun ifadeli metinlerden oluan 21 maddelik bir padiah buyrultusudur. Aada izah
Heyet yelerinin adlar banda yer alan Devletiu, Utufetlu, Saadetl ... szckleri, o kiilere Padiah tarafndan verilmi madalyalar ve kiinin o devirde Devlet hiyerarisindeki protokolundaki yerini gsterir.

245

edilecei gibi, buyrultuya esas olan dnceler, Osmanl yneticileriyle yabanc alacakllar temsilcileri arasnda yaplan mzakereler sonunda tespit edilmitir. Padiaha ilan edilmi olmasna ramen, ez edilen niteliinden tr kararname bir eit anlama ve uzlama saylabilir. Muharrem Kararnamesinin 21 maddelik metni ana blmde ayrlabilir. Birinci ana blmde, i ve d Osmanl borlarnn konsidilasyonuna ilikin hkmler bulunur. Osmanl devlet borlar bu konsoliaasyon sonunda yeni bir miktara indirilmi, yeni sreler vade, yeni faiz haddi tespit edilmitir. borlarn, d borlarla birlikte ele alnm olmasnn sebebi, bor idaresinin btnyle, i-d dahil, bu kararname gereince kurulacak, yabanc devletlerin denetimi altnda alacak, ayr bir tekilata Dyun-u Umumiye daresi terkedilmesidir. Kararnameye ilikin mzakereler srasnda Osmanl delegeleri, Berlin Bar Andlamas gerei Osmanl Devletinin Rusya'ya deyecei 35 milyon altn liralk harp tazminatn da d borlar arasna alnmasn istemilerdir. Yabanc delegeler, Osmanl borlar tahvilleri sahiplerinin temsilcisi sfatyla toplantda bulunduklarn, Rus uyruklu vatandalar elinde Osmanl borcu tahvili bulunmad iin, Rusya'nn bu toplantda temsil edilmediini, o yzden Rusya'ya verilecek harp tazminatnn, burada tartmas yaplan Osmanl borlar arasna katlmayacan, ileri srdler. Sonunda Osmanl heyeti talebini geri alma durumunda kald. Osmanl hkmeti bir yl sonra 14 Mays 1882'de Ruslarla harp tazminatnn denmesine ilikin olarak ayr bir anlama imzalad. Ruslar gecikme faizi talebinden vazgetiler. Osmanllar da bu borca kar yeni varidat tahsisinde bulundular. Halep, Konya, Sivas, Kastamonu vilayetleri aar ile hayvanlar vergisini bu borcun demesine tahsis ettiler. Yllk 3.500.00 altn liralk taksitlerle 100 yl ierisinde harp tazminatn Ruslara dediler. (2 No.lu Ek'e baknz). 2. Yukarda da bir ara deinildii gibi, Osmanl borlarnn bir ksm ok elverisiz artlar altnda yaplmt. Osmanl Devletinin mali skntsndan yararlanan tefeciler, bor tutarn suni olarak arttrmlard. Yaklak 220 milyon sterlini bulan Osmanl borlar, konsidilasyon sonunda yaklak 100 milyon sterline indirildi. Bor toplamnda byk azalmalar oldu. Konsilidasyondan sonra karlan bor tahvillerine Dyun-u Muvahhide= Birleik tahviller ad verilmitir. Konsidilasyon ilemi ile birlikte toplam yeniden belirlenen borcun, vadesi ve faizi de yeniden saptanm, Osmanl Devleti yllk ne miktar taksitlerle faiz ve ana paray deyeceini aka grebilen bir duruma gelmitir. Yeni krediler alnmasa bu borlar belli sre sonunda denip tkenecekti. Dyun-u Umumiye daresi de iini bitirip kendiliinden sona erecekti. Fakat Osmanllar, yeni yeni d borlar yaptlar. O yzden darenin alma sresi uzad. Birinci Dnya Savana kad a r geldi. Konunun Lozan'da ve daha sonraki yllarda ele alnna ileride deinilecektir.

246

Muharrem Kararnamesinin geriye kalan iki ana blmnn birisi Duyun-u Umumiye daresinin gelirlerini oluturacak kalemlere, dieri, Duyun-u Umumiye Meclisinin ve ona bal Duyun-u Umumiye daresinin kurulu ve rgtlenmesine ilikin hkmlere ayrlmtr. 3. Gelir tahsisi ya da eski deyimiyle Tahsisi Vayidat'm, herhangi bir devlet gelirinin belli bir hizmetin grlmesi maksadyla o hizmetin gerektirdii harcamalara adanmas anlamna geldiine yukarda deinilmiti. Gelir tahsisi maliyecilerin tutmadklar, tenkid ettikleri bir uygulamadr. Bte hakknn ruhuna ve temel felsefesine olduu kadar, eitli bte ilkelerine de ters der. Buna ramen her lkede bu tr uygulamaya rastlanr. Osmanl kamu ynetimi de, gelir tahsisi yoluyla kamu hizmeti ifasn, ok eski devirlerden beri uygulaya gelmekteydi. Berlin Sulh Mzakereleri srasnda, Osmanl borlarn ynetmek zere kurulacak Duyun-u Umumiye daresine zel gelir kaynaklar tahsis edeceini, esasen kabullenmi bulunuyordu. Muharrem Kararnamesi bu konuda orijinal saylacak yle bir hkm ihtiva etmekteydi. Kararname diyordu ki, Duyun-u Umumiye Meclisinin kullanmna tahsis edilen devlet gelirleri, Duyun-u Muvahhide tahvilleri tamamen denip ortadan kalkncaya dein o idarenin emrinde kalacaktr. Arada, deien artlara dayanarak, yeni bir mzakere ve anlama zemini aratrmak bylece imknsz hale geliyordu. Osmanl Devletinin Duyun-u Umumiye daresi emrine verdii devlet gelirleri alt kalemden oluur. Bunlar aada gsterilmitir: Tuz tekeli gelirleri, Ttn tekeli gelirleri, Pul damga resmi gelirleri, ki zerinden alnan vergi ve resimler gelirleri, Balk av vergi ve resimleri gelirleri, Kararnamede belirtilen vilayetlerin ipek aar gelirleri. Bunlara o dnem maliyecileri "Rusum-u S i t t e = A l t Vergi" demekteydiler. Derhal belirtmeliyiz ki Duyun-u Umumiye daresinin gelirleri yukarda saylanlardan ibaret deildir. Muharrem Kararnamesinde, gelecekte gmrklerde alnan vergiler arttrlacak olursa, bundan doan fazla gelirlerin bor demesine tahsis edilecei hakknda hkm vardr. Ayrca, o yllarda uygulanmakta olan temett kazan vergisinin Fransa'dakine benzer patent vergisiyle deitirilmesi sz konusu idi. Bu proje gerekleir ve sonunda Osmanl hazinesine eski temett vergisini aan gelirler brakrsa, bu fazlaln da Dyun-u Umumiye daresi emrine verilecei kararnamede yazlyd. Yine Muharrem Kararnamesinde Dou Ru-

247

meli vilayetinin Osmanl hazinesine demekte olduu yllk aidatta gelecekte bir oalma olursa, artan ksmn bor idaresine braklaca belirtilmiti. Nihayet tmbeki zerinden alnan verginin ilk be bin lirasnn da Duyun-u Umumiye gelirleri arasnda olaca Kararnamede yer almt. Berlin Bar Antlamasnda, borlarn yapldklar yllarda Osmanl Devletinin bir paras olduklar halde sonradan bamszlklarna kavuan, lkeler iin Yunanistan, Sirbistan, Karada, Bulgaristan... gibi Borcun kendilerine isabet edecek paylarn kabullenmeleri ilkesi tasvip grmt. Berlin antlamasnn bu hkm, Osmanl borlarnn, onun varisi lkeler arasnda paylam anlamna gelmez. Osmanl borlarnn paylam ve tasfiyesi Lozan ile gerekletirilmitir. Daha dorusu, borlar konusunda Lozan'da bir anlamaya varlamam, daha sonra taraflar arasndaki srdrlen mzakereler 1931 ylnda bir anlamayla sona ermitir. Berlin Antlamasnda Osmanl borlarnn denmesine ilikin h k m leri, Osmanl hkmeti, daha sonralar Dyun-u Umumiye daresini uluslararas bir teekkl haline getirmek isteyenlere kar bir savunma noktas olarak kullanmtr. Osmanllar, Muharrem Kararnamesi, ad stnde bir Kararnamedir. Bir devletin yapt i dzenlemelerle ilikili kararlar toplayan hkmet kararlarna Kararname denir. Muharrem Kararnamesi ile Osmanl Devleti kendi i ve d borlarnn denmesi konusunda alacakllar temsilcileriyle bir uzlamaya varmtr. Bunu, kendi hakimiyet hakkn kullanarak yapmtr. Bu itibarla, Padiahn bir fermanyla varlk kazanan Duyun-u Umumiye Meclisinin, uluslararas bir kurulu olarak nitelendirilmesi, asla sz konusu olamaz grn savundular. Bu delilden ve savdan, Osmanl borlarnn yeniden taksimi mzakerelerine katlan Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti de yararlanmtr. Gerekten Trk delegeleri Lozan'da, Berlin Muhadiyesinin Osmanl bor;larm paylatrmadn, bor paylamnn, Osmanl Devletinin tarihe karmasndan sonra onun miraslar arasndan yeni batan ele alnmas gerektiini, ileri srmtr. Borlar sorunu, Lozan'da ertelenmi, 1927-1928 yllarnda yaplan ara anlamalarndan sonra sorun 1931 ylnda Paris'te yaplan bir antlamayla zme kavuturulmutur. Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti devrald Osmanl borlarn son meteliine kadar demi, Paris Antlamasnn bitme sresi olan 1951 ylnda son taksitleri de deyerek borcu tamamen ortadan kaldrmtr. 4. Dyun-u Umumiye daresi, toplant ve alma, merkezi olarak, Osmanl Devletinin bakenti stanbul'u semitir. stanbul'daki merkeze bal olarak Dyun-u Umumiye daresinin tara rgt de mevcuttu. rgtn genel grnm u ekildedir.

248

a) Merkezde Dyun-u Umumiye Meclisi: Bu Mecliste ngiliz-Fransz, Alman, Avusturya-Macaristan ve talyan hamilleri temsil eden be yabanc ye vardr. ngiliz hamiller temsilcisi ayn zamanda Hollandal alacakllar da temsil etmekteydi. ngiliz temsilcisini, Londra Menkul Kymetler Borsas'nm "Yabanc Tahvillere Sahip Olanlar Meclisi", onlar yapamazsa "ngiltere Bankas Bakan" seecekti. Benzeri bir yntem Fransz, Alman, Avusturya ve talyan hamilleri temsilcilerinin seimlerinde de uygulanmakta idi. Yalnz talyan hamillerinin temsilcisini, Roma Ticaret Odas tayin edecekti. Sz edilen lkelerin Merkez Bankalar veya Bankalar Sendikalar, seilmi temsilcilerin ismini Bab- li'ye bildireceklerdi. Bu aklamalar da gsteriyor ki, Dyun-u Umumiye Meclisine katlacak yabanc yeler ilgili devletlerce tayin edilmi kiiler deillerdi. Bir devlet temsilcisi saylamazlard. Osmanl Devletinin yapt istikraz tahvilleri, Osmanl lkesinde de satlmaktayd. O yzden Mecliste Osmanl hamillerini temsil edecek bir temsilcinin de bulunmas tabii idi. Osmanl temsilcisini stanbul ehremini ^ B e l e d i y e Bakam'nm daveti zerine Osmanl uyruklu hamiller seecekti. Ama ou kez, bu Meclise seilen Osmanl hamiller temsilcisi, aznlk cemaatlarndan birine mensup bir kii olurdu. Osmanl hamiller temsilcisinden baka Bab- Ali iki maliye temsilcisi daha belirleyip Meclise gndermekte idi. Grlyor ki Meclise devlete tayin edilerek gelen sadece iki delegese vard. kisi de Osmanl m e m u r u idi. Muharrem Kararnamesi hkmlerine gre Duyun-u Umumiye Meclisinde grev alacak yabanc temsilciler, tabiiyetini tad lkenin Trkiye'deki idari, askeri, siyasi, diplomatik, temsilcilik grev ve hizmetlerinden hibirini kabul edemiyeceklerdi. Bunun yannda maalarn Duyun-u Umumiye daresinden almalarna ramen, Osmanl Devleti m e m u r u da saylmayacaklard. Seim sresi be yld. Yeniden seilmek caizdi. Kararnamenin uygulanmaya konduu 1881 yln izleyen senelerde bakanlk grevini mnavebe ile ngiliz ve Fransz temsilcileri yapacaklard. Mecliste kararlar ounlukla alnacak, reyler eit olduu zaman Bakann bulunduu tarafn gr kabul edilmi saylacakt. b) Dyun-u Umumiye daresi ve Tekilt: Dyun-u Umumiye deyimi kamusal borlar anlamna gelir. Duyun-u Umumiye daresinin grevi ise i ve d Osmanl borlarn ynetmekten ibarettir. denecek borlarn toplam yukarda da sz edildii zere konsoiidasyon ilemi sonunda ortaya konmutur. Kamusal maliyede bor idaresi denldii zaman bununla bor mukavelesi hkmlerinin zamannda yerine getirilmesi ilemi anlatlmak istenir. Devlet borcu da yaplan bir mukavele ile ortaya kar. Devlet "u kadar faizle, u kadar vade ile, u u avantajlar salyarak, u tutarda borlanmak istiyorum" diye ilgilenenlere niyetini duyurur. Ta-

249

lip olanlar bor tahvilini satn aldklar zaman, mukavele imzalanm olur. Bor idaresi, mukavelede yazl ilemlerin zamannda yerine getirilmesi anlamna gelir. Bor mukavelesi hkmlerine riayet edebilmek iin gelire ihtiya vardr. Osmanl Devleti Dyun-u Umumiye daresi emrine verdii kaynaklarla bu gelirleri salamtr. zellii, udur: Dyun-u Umumiye daresi bir milli kurulu olmayp, ounluu yabanclardan oluan bir ynetim kurulu aracl ile Dyun-u Umumiye Meclisi idare edilmektedir. Yukarda belirtilen ve Dyun-u Umumiye Meclisi emrine verildiklerine iaret olunan gelirleri yurt apnda salmak ve toplamak gerekecekti. O yzden de Dyun-u Umumiye'nin tara tekilltnn kurulmas kanlmazd. 11 Ocak 1882'de ie balayan Meclis 1 nce bir Gelirler Umum Mdr tayin etti. Osmanllarda bir Merkez Bankas Kuruluu bulunmadndan hazine ihtiyalar iin gerek duyulan fonlar "Galata B a n k e r l e r i n d e n temin edilirdi. Osmanl hazinesiyle olan bu ilikileri dolaysyla Galata Bankerlerinin gelitirdikleri bir rgt vard. Dyun-u Umumiye Genel Mdr bu rgt kadrosu iine ald. Daha sonra tara tekilatn k u r m a y a giriti. Taradaki Dyun-u Umumiye rgt; Mdrlklerden, Gelir Tahakkuk Memurlar, Tahsilatla uraan kamu ajanlar, muhasebe kaytlarn tutan Muhasebe Memurlarndan, oluuyordu. Dyun-u Umumiye Meclisinde alan memurlar, Osmanl Kamu Grevlilerinin tabi olduklar zel rejimden yararlanyorlard. Dyun-u Umumiye daresindeki denetim ise, Denetiler Heyeti aracl ile yaplmaktayd. Denetiler Heyetine bir Komiser bakanlk etmekteydi. Dyun-u Umumiye daresi kendi memurlarn semekte serbestti. darenin almalar, uygulamalar, Osmanl kam u ynetiminin mdahalesine kapalyd. c) Dyun-u Umumiye daresinin btesi Osmanl btesinden ayryd. darenin, ynetimden ve bor idaresinden doma harcamalar, tahsis edilmi gelirlerin oluturduu kaynaklarla karlanacakt. Gelir ve giderler ayr bir bte ierisinde karlatrlr ve mali dengesi salanrd. Dyun-u Umumiye Btesi, genel anlamyla, kamu hizmeti ya da toplum yararna i yapan bir daire btesine benzemezdi. Bu btenin Muharrem Kararnamesinde miktar belirtilmi bor ynetimi ile snrl bir amac vard. Ancak, bor idaresinde titizlik gsteren her devlet, alacakllar nezdinde ve genel planda itibarn yceltir. Bu da nemi kmsenmeyecek bir kamu yarar pay tar. d) Muharrem Kararnamesi ile getirilen uygulamann, ok zel nitelikleri ve orijinal yanlar vard. zelliklerinden biri udur. Bor idaresi,
Dyun-u Umumiye Ynetim Kurulu, aratrmann bundan sonraki "Meclis" olarak geecektir. ksmnda

250

her lkede, devlet idaresinin bir paras olan Maliye Bakanlnca yrtlr. Muharrem Kararnamesi ile Osmanl Devleti, bu ii, i;inde yabanclarn ounlukta olduu bir Meclise devretmitir. Bu Mecliste karar alnrken ounluu tekil eden yabanc temsilciler mutlak sz hakkna sahiptirler. Bu hali ile Dyun-u Umumiye idaresi kendine zg zellikler tayan bir kurulu niteliindedir. Yabanc lkelerdeki Osmanl borlar tahvilleri sahiplerinin temsilcisi olan Meclis yeleri, "Osmanl Devletinin himayesi altnda "drlar. Bir adan bakldnda, Dyun-u Umumiye daresi egemen bir devletin kendi iilerini dzenlemek iin yaynlad bir kararname ile kurulmutur. Mensuplar da onun himayesindedir. Ama bu kararname ile konulan ynetimin merkezi karar organna, yabanc delegeler hakimdirler. te Dyun-u Umumiye daresinin "Devlet iinde Devlet" olma nitelii buradan kayaklanr. Konu zerinde aratrma yapm o devrin bilim adamlarndan bazlar bu arada Fransz Maliye Profesr Paul Leroy-Beaulieu, Ayrntl Maliye kitabnda, Dyun-u Umumiye daresini Osmanl Devletinin bir i dzenlemesi olarak mtalaa ediyor. "Muharrem Kararnamesi Osmanl Devletinin egemenlik hakkn kullanarak dier devletlerle yapt bir ikili anlamadr. Bu anlamann uygulama ve denetimi, Osmanl Devletinin koruyucu himayesi ile yrtlr." diyor. Esasen Muharrem Kararnamesi ile getirilen uygulamann, uluslararas hukukun bir paras gibi grmek istiyenler hemen de yok gibidir. Nitekim 1896'da ardndan 1913'de Rusya, bu komisyonu uluslararas bir komisyon, Muharrem Kararnamesi Rejimini de Berlin muahedesine imza koymu devletlerin mdahalesine ak bir antlama haline getirebilmek iin teebbse gemitir. Bu teklif karsnda Osmanl Devleti "bu yeni bir tekliftir, ortaya yeni durumlar koymaktadr. Muharrem Kararnamesinin imdiye kadar taraflarca kabul edilip uygulanm biimini temelden deitirmektedir. Sorun btn ile ele alnp tm ilgililerin katlm ile yeni batan mzakere edilmeden ve bir anlamaya varlmadan bu istek nazar itibara alnamaz" diye karlk verdi. 26 yl sonra Lozan Bar Antlamalar mzakere edilirken Trk Delegesi Hasan Bey Saka ayn delillere dayanarak Dyun-u Umumiyeyi devam ettirmek isteyen Batl Devletlerin karsna kmtr. e) Dyun-u Umumiye daresi hakkndaki aklamalar, bu ynetimin denetim mekanizmasn anlatarak srdrelim. Burada da Muharrem Kararnamesinin zellikler tayan orijinal dzenlemeler getirildiine tank oluyoruz. Kararnamenin 18. maddesi aynen yle diyor." Varidat- Muhassasa daresi hkmeti seniyenin teftiine tabi olacaktr. 1 Bu szler
Tahsis edilmi kaynaklardan yararlanan ynetim, Osmanl Hkmetinin denetimi altndadr.

251

Muharrem Kararnamesi ile kurulan ynetimin devletin dzenleme yetkisi iinde bir uygulama sayldn bir kere daha ortaya koymaktadr. Gerekten, tahsis edilmi gelirleri kullanacak rgt, hkmetin denitimi altnda ise, bu demektir ki Dyun-u Umumiye daresi Osmanl K a m u Ynetimini kendi i dzenlemesinde ortaya koyduu zel nitelikte bir kamu hizmeti rgtdr. Bor idaresine tahsis edilmi gelirler, o zamanki Osmanl daresinin yapt yasalar uyarnca salnmakta ve toplanmaktadr. Osmanl idaresi bu yasalarn herhangi birisinde istedii zaman deiiklik yapabilir. Madde 9. Bu gelirler Osmanl Para Nizamnamesine uygun olarak salnp toplanacak ve hesaplara kayt olunacaktr. Madde 15. Dyun-u Umumiye daresinin Merkez ve Tara Tekilt Osmanl Kolluk Kuvvetlerince korunacaktr. Madde 16, fkra 12. Dyun-u Umumiye daresi gerekli hallerde Osmanl Devletinin basl kymetli katlarn kullanacak, gerektii zaman Osmanl pullarn yaptracak, ve bedelini Osmanl Hazinesine deyecektir. Madde 16, fkra 14. Osmanl hkmeti bu Kararname ile kendisine verilmi tefti yetkisini, kendisinin seip tayin edecei bir komiser ve ona bal mfettiler aracl ile yrtecektir. madde 18, fkra 2 Bu komiser, Dyun-u Umumiye Meclisinin her toplantsna davet olunacaktr. Tefti Kurulu Bakan Komiser ayn zamanda Dyun-u Umumiye Meclisi ile Osmanl Hkmeti arasndaki yazmalara araclk edecektir. Komiser ve ona bal mfettiler, merkezde ve tarada, istedikleri incelemeleri serbeste yapabilecek; almalarnda Osmanl Hkmetinin koruyucu yardmndan yararlanacaklardr. Mfettilerin, Dyun-u Umumiye Meclisine uygulama zorunluu tayan Lazml cra emirler vermesi sz konusu deildir. Mfetti raporlarnn ve tavsiyelerinin deerlendirmesini Dyun-u Umumiye Ynetim Kurulu Dyun-u Umumiye Meclisi yapar. Komiserlerin maan, Dyun-u Umumiye daresi Mfettilerin maa ve yolluklarn, Osmanl Devleti der. 18. maddenin eitli fkralar Muharrem Kararnamesinin hkmlerinin yerine getirilmesinde, Dyun-u Umumiye Meclisiyle Osmanl Hkmeti arasnda uyumazlk kt zaman, sorun H a k e m e havale edilir. Meclis ve H k m e t iki Hakem seip ihtilaf konusunu bu drt kiilik heyete havale ederler. Kararlar bu heyette ounlukla alnr. Uzlama olmazsa, oylar 2 x 2 blnrse, o zaman Hakem Kurulu bir beinci ye seerek onun katlm ile sorunu zmlemeye alr. Dyun-u Umumiye daresi zerinde bir de bte yoluyla tesis edilmi bir denetim vardr. madde 17 Ynetim Kurulu her mali vl iin bir bte hazrlar. Meclisce hazrlanan bte, gelir ve gider eitlerini ve bunlar arasndaki mali dengeyi ortaya koyar. Dyun-u Umumiye Btesi hazrlanrken o zaman ki Osmanl ynetiminde uygulanan yntemler gz

252

nnde bulundurulur. Bte tasarsnn hazrlklar, mali yl bandan iki ay nce tamamlanr. Ynetim Kurulu Bakan tarafndan Osmanl Hkmetine verilir, Osmanl daresi bu bteyi inceleyip tastik eder bu tastik ilemiyle Dyun-u Umumiye btesi devlet btesinin bir paras haline gelir. Devletin "Muvazene-i Umumiye Cetveline=Genel Btesine" eklenir. Maliye Bakanl, Osmanl Hkmetince tastik edilen Dyun-u Umumiye Btesinin bir nshasn Dyun-u Umumiye Meclisine yollar. Mali yl uygulamalar bu bteye gre yrtlr. Dyun-u Umumiye daresinin uygulad bteler, Osmanl Devletindeki geerli kural ve yntemlere gre hesap kaytlarna geilir. Her ay sonunda hesap kaytlarndan karlm sonular Osmanl Maliye Bakanlna iletilir. D demelere ilikin hesaplar, ayr bir defterde kayda geer, ve alt ayda bir Osmanl Maliye Bakanlnn gzetim ve incelemesine sunulur. Dyun-u Umumiye Meclisi, bunlardan baka yabanc lkelerdeki Osmanl bor tahvilleri sahiplerine faiz ve ana para taksiti olarak yapt demeleri gsteren aylk bltenler nereder. Bu bltenlerin bir kopyesi demenin yapld lkenin diline evrilerek oraya yollanr. Bte uygulamalar yoluyla Dyun-u Umumiye daresinin almalar zerinde yaplan denetim yukarda sylenenlerle bitmez. Bir de yl sonu denetimi vardr. Dyun-u Umumiye Meclisi bte sonular, tpk dier Osmanl Kamu Ynetimi birimleri bteleri gibi, bir kesin hesap kanunu iinde toplanr. Devletin kesin hesap kanununa tbi olduu yntemlere gre denetlenerek kesinleir. IX. Zararlar ve Yararlar:

Muharrem Kararnamesi hakknda ok eyler sylenmitir. Onun, Kapitalizmin ve Emperyalizmin Trk-Osmanl lkesine girme ve yerleme taktiinin bir arac olduu; onun, Osmanl lkesi iine sokulmu Batnn bir ileri karakolu diye adlandrld; Dyun-u Umumiyenin, Avrupann iktisadi ve siyasi karlarn lke iine yerleerek yerinde izleyen ve korumaya alan bir kurum olduu; onun, Osmanl maliyesi zerinde kurulmu bir vesayet messesesinden baka bir ey olmad; bamsz bir lke iine yerlemi yabanclarn sz sahibi olduu bir ikinci kamu kuruluu nitelii tad; Osmanl Devletini yar smrge durumuna drd; onun, Osmanl borlarnn idaresi tesinde Bat Emperyalizminin bir smr arac olduu; Kapitler rejimin tad imtiyazlara eklenmi yeni imtiyazlar saylmak gerektii ... sk sk tekrarlanr. Bu konuda neye inanmal? Gerek nerede? Dyun-u Umumiye neler yapmtr? lkenin bamszlndan neler gtrmtr? Batl Emperyalist lkelere neler kazandrmtr? Gtrdkleri yannda, getirdii eyler de var mdr? Btn bu sorulara bu blmde cevap aramaya alacaz.

253

A) 1.

nce sakncalar ve zararlar zerincle duralm: Kapitlasyonlar

Dyun-u Umumiye daresinin yks byk an ve ereflerle dolu Osmanl tarihinin kara sayfalarndan birini oluturur. Tarihi ok daha eskiye giden Kapitlasyonlar, Trkiye'yi baka lkelerde grlmeyen byk skntlara asrlarca nce sokmutu. Bizim kanmza gre, Dyun-u Umumiye ile getirilen yabanc mdahalesi, Kapitlasyonlarn bir devam gibidir. O itibarla ksaca Kapitlasyonlar zerinde bilgi vermek isteriz. "Capitulation" savaan taraflardan birinin dierine teslim olmas anlamna gelir. Kaytsz artsz teslime de Kapitlasyon denir. Kelimenin asl kullanm alan ve anlam budur. Ancak, Osmanl Devletinde yzyllar boyu yaatlm, sonunda bir hukuki rejim haline gelmi bir uygulamaya da Kapitlasyon ad verilir. Bu anlam ile Kapitlasyon, Devletler arasndaki anlamalara dayal olarak ya da zorla yklenerek Kapitler rejimi kabul etmi lkelerde uygulanm bir zel rejimdir. Bu rejimi kabul eden Devlet, lkede yaayan yabanclarn tabiyetini tad lkenin yasalarna bal kalabilmelerine ve o lkenin kanunlarna gre muhakeme edip h k m giymelerine ses karamaz. Osmanl padiahlar tarafndan imzalanm ilk Kapitler anlama Franszlarla yaplmtr. Bu anlamaya gre Osmanl lkesinde yaayan Franszlar kendi aralarnda daval, ihtilafl, nizal bir duruma der, su ilerlerse, Osmanl yasalarna tabi olmazlar, Osmanl Mahkemelerine gitmezler. Fransz yasalarn Trkiye'de uygulayan yetkili Fransz mercileri nne karlar. Orada muhakeme edilip hkme balanrlar. Bir yabanc lkede anlamaya dayal olarak kendi hkmetinin koruyucu kanad altnda yaayan, kendi kanunlarna tabi olan yabanclarn bu imtiyazl rejimine Kapitler Rejim denir. Kanuni Sultan Sleyman 1536'da Kutsal Roma-Cermen mparatoru arl Kent'e kar korumak istedii I. Franois'ya bahettii bu ltufla Kapitler Rejimi Trkiye'de balatmt. Trkiye ile Fransa arasnda imzalanan antlama metni maddeler yerine B L M L E R = C A P I T U L A ihtiva ettii iin Kapitla szcnden tretilerek bu tr anlamalar, ve onun getirdii zel rejim Capitulation deyimi ile anlatlmak istenmitir. Derhal belirtmeliyiz ki Kapitlasyonlar ve onun getirdii zel rejim Osmanl icad deildir. Benzeri uygulamalara M.. yllarda rastlanmaktadr. Eski a devletleri arasnda Akdeniz ve Karadenizin ticaret merkezlerine yerleen Finikeliler byle bir rejimden yararlanmlardr. Daha sonra Yunanllarn benzeri bir uygulamadan yararlandklar iddia edilmektedir. Abbasi Hkmdar Harunurreit'in ticaet yapmak iin lkesine gelen Frank'lara benzeri ayrcalklar verdiini tarih kaydetmektedir. Kuds Krallnn, Antakya Prensliinin daha sonralar Bizans mpara-

254

torluunun, yabanclara imtiyaz tanyan "Kapitler Rejimler" ihdas ettikleri bilinmektedir. Bu tarihi mirasn Kapitler anlamalar imzalayan Osmanl yneticilerince bilinmi olmas, sonradan devletin bama bela olan bu anlatmalar rahata imzalamalarna zemin tekil ettii sylenebilir. Yllar sonra Kanuni - I. Franois anlamasna 1536 benzer bir anlama, III. Murat zamannda ngiltere ile imzaland (1583). Avrupal Emperyalist lkeler dnyann drt bir yanna yayldktan sonra smrgeletiremedikleri bir ksm bamsz lkelerle Kapitler anlamalar imza ettiler. 17, 18, 19, 20. yzyllarda Avrupal devletler in, Japonya, ran, Siyam "Tayland", Habeistan, Fas, Msr ... gibi lkelerle Kapitler anlamalar imza etmilerdir. Kapitler anlamalardan yararlanan lkeler, giderekten, kendi tebaalar yannda, mahalli halktan bir ksm insanlar da himayeleri altna almaya balamlardr. Osmanl Devleti, hatal olarak sylenenin aksine, bir mparatorluk deil fakat bir Milletler Topluluu=Common Wealth of Nations olduu iin 1 lke snrlar iinde yaayan eitli din ve mezheplere mensup cemaatler vard. Bu cemaatlerin bir ksm Hiristiyan ya da Museviydi. Kapitler Hukuk Rejiminden yararlanan, zaman iinde gc ve nfuzu artan Avrupal lkeler, giderekten Osmanllar da, in de randa ... yaayan yerli Hiristiyan ahaliyi Kapitler hukuk kapsam iine almaya meyletmilerdi. Tabii bunu yaparken kendi karlarna hizmet edecek kiileri semeyi de ihmal etmemilerdi. Kapitler Hukuktan yararlanan bu sayede bir yabanc lkenin koruyucu kanad altna giren yerli ahali, iktisadi faaliyetlerde zel ayrcalklara sahip kiiler haline geldiler. Bu da rekabet esasna dayal serbst iktisat rejimi ierisinde iktisadi gelimeyi engelleyen, smrye dayanak tekil eden zel ve ilgin durumlar ortaya koydu. Trkiye'de ve baka yerlerde Kapitler haklardan yararlanan devletler zamanla bankalar, borsa servisleri, ticarethaneler, imalathaneler, hatta zel posta hizmeti kurma yoluna gittiler. mtiyazl durumlar olduu iin onlarn kurduu her kurulu byk krlar salamakta idi. in'de bu uygulama Hongkong ynetimi gibi zel ynetimlerin ortaya kmasna neden oldu. Osmanl lksindeki uygulamaya gre, padiahlarca verilen Kapitler haklar saptayan fermanlar, veren padiahn saltanat dnemi ile snrlyd. Anlamaya taraf olan devletler, yeni padiah tahta kt zaman, eski fermanla verilmi ayrcalklarn srdrlecei hakknda padiahtan bir yeni ferman almak durumunda idiler. Osmanllarla, Rusya ve Avusturya
Bak. Bedri Grsoy: Osmanl Devleti Bir imparatorluk mu idi? S.B.F. Reat Aktan'a Armaan, 1982 Ankara.

255

arasndaki savatan sonra imzalanan Belgrat antlamasnda (1740) Fransa Kral XV. Louis Osmanl Padiahna destek olmutu. Padiah da bu yardm karlksz brakmak istemedii iin, Franszlara, bundan byle kendilerini sresiz olarak Kapitler haklardan yararlandracak bir ferman verdi. Bu demekti ki bundan byle her padiah deimesinde Kapitler rejimin srdreceine dair yeni bir ferman almaya artk gerek kalmayacakt. Fransa'ya tannan bu hak, Kapitler Hukuktan yararlanan dier devletler tarafndan da istendi. Bylece Kapitler haklardan yararlanan tm devletler iin bu zel hukuk rejimi snrsz ve sresiz uygulanan bir rejim haline geldi. Zamanla Kapitler haklardan yararlanan devletlerin saylar artt. Sz gelimi ksa zamanda gl bir devlet haline gelen Amerika Birleik Devletleri, Kapitler rejimden yararlanan Emperyalist Avrupa devletleri kafilesine katlmada gecikmedi. Osmanl Devleti yaad srece Kapitlasyonlar kaldrabilmek iin byk abalar sarf etmitir. Ancak, ele geirdii avantaj geri vermeye hibir devlet yanamamtr. I. Dnya Sava yllarnda ttihat ve Terakki hkmetleri, birlikte savatmz ve kader birlii ettiimiz Alman mparatorluuna "siz Kapitler haklardan vazgetiinizi beyan ve ilan ederek dier devletlere rnek olunuz" diye bavurduunda birlikte kan dktmz mttefikimizden olumlu cevap alamamt. Bylece I. Dnya Savan Osmanllar iin sona erdiren Mondros Mtarekesine ve Sevre Bar Antlamasna gelindi. Bu Antlamalarn niteliklerini anlatmaya "Felaket" szc bile yetmez. Trkiye bu felaketten kendini byk Atatrk'n kazand zafer ve ondan sonra imzalanan Lozan Bar Antlamasyla kurtarabildi. 2. Dyun-u Umumiye Avrupa Kapitalizminin lke iine sokulmu ileri karakoludur.

Dyun-u Umumiye daresi iin yazlan ve sylenenlerde yukardaki yargya ok ve sk rastlanr. Bunun sebebi sylenenin, gerein ta kendisi olmasdr. Bu neden byle olmutur? Avrupa'da Merkantilist Doktrinin yrrlkte olduu devirden balayarak ticarette bir genileme olmutur. retim artmadan ticaret genileyemeyeceine gre, bu demektir ki retimde de bir artma olmutur. Bu art, retimde, giderek miktar artan ara mallarn ve sermayenin teknik ya da mal kullanlmas sayesinde gereklemitir. Teknolojideki ilerleme bu ara-mallar iine katlan makine ve tehizatn nemini zamanla arttrmtr. nsanlk tarihinde yeni bir dnem balamtr. Biz bu dnemde Sanayi nklab Devri diyoruz. Bu gelime iktisadi kaynaklar kullanmada zel kiilerin ve onlarn kurduklar kurumlarn giderekten daha yaygn ve youn rol oynamalar ile at ba beraber gitmitir. Bu gelimelerin oluturduu iktisadi sisteme de Serbest

256

Mbadele Sistemi, Hr Dnya ktisadi Sistemi, ya da Kapitalist Sistem denir. Bu sistemin oyun kurallarnn ileyii tedbir alnmazsa firmalar temerkze, dolaysyla tekelcilie gtrebilir. Biz, burada, Kapitalist sistemin ileyi mekanizmas hakknda bilgi vermekten ok, glenen Emperyalist lkeler ekonomilerinin pazar arama ve yaylma isteklerinden, o amala Osmanl lkesine girmeye almalarndan sz etmek istiyoruz. Emperyalist devletlerin hemen hepsi, Kapitler rejimden de yararlandklar iin, kendi iktisadi, mali, ticari nfuzlarn Osmanl Devleti iine sokmada bir zorluk ekmemilerdir. Bu gelimenin bir nemli yn de udur: Artan retimi iin Osmanl lkesinde pazarlama olanaklar bulma abas yannda, Avrupal Emperyalist lkeler, oalan nakdi sermayelerini de Osmanl lkesinde deerlendirme frsatn kollamlardr. Osmanl Devleti ise szn ettiimiz gelime izgisinin dnda kald iin bu nakdi sermayeye muhta durumda idi. Bylece parasal konularda ve mali ilerde, Avrupa ile Osmanl Devleti arasnda birbirini tamamlayan, birisi para isteyen, dieri krl yatrm arayan, bir durum ortaya kmtr. Bat Avrupa lkelerindeki sanayileme dnemi oralarda Devlet gelirlerinin artmasna imkn hazrlarken Osmanllarn ayn geliimin dnda kalmalar nedeniyle devlet gelirlerinin artamad gze arpar. Bat Avrupada devletlerin kulland mali aralar, giderekten Demokratik Ynetim biiminin ortaya konup uygulanmasna zemin hazrlad halde Osmanl Devleti bu gelimelerin de dnda kalmtr. Bat Avrupadaki iktisadi gelimenin ortaya koyduu nakdi sermaye birikimi gidecek krl yerler ararken Osmanl lkesini de gznden karmamtr. Osmanl Devleti de bu nakdi sermayeye muhta olduu iin Avrupa ile Osmanllar arasnda giderekten sratlenen ve ksa zamanda byyen bir bor alma-verme dnemi balamtr. Paris Antlamasndan sonra (1856) bu borlanma alkanl ksa zamanda gibi bymtr. Osmanllarn skk d u r u m u n u gren Avrupal sermayedarlar, ksmen de bozuk Osmanl daresinin zaafndan yararlanarak, ok elverisiz artlarla Osmanl Hkmetine borlar vermiler, krediler amlardr. Mali kaynaklarm gelitirememi olan Osmanl Devleti bir sre sonra bu borlarn faiz ve anapara demelerini yapamaz duruma dmtr. Sonunda 1875'de moratoryum ilan etmi yni kendi iflasn kabul etmitir. Bu duruma ve bunu douran genel ve zel artlara daha nce deinmitik. Osmanllar bor demesini durdurunca Avrupa para ve sermaye piyasas Osmanllara kapand. Muharrem Kararnamesi, bu artlar iinde alacakl Avrupa devletleri ile yaplm bir anlamadr. Bu anlama sonunda Osmanl borlarnn yeni bir miktar zerinden toplam belirlenip, denmesine balanm, fakat ayn zamanda Osmanllarn Avrupa para-sermye piyasasyla olan ilikileri de yeniden ilerlik kazanmtr. Ksaca, kendi lkesinde

257

Avrupal Kapitalist lkelere bir ileri karakol kurduran Osmanl Devleti, bu sayede salad gvence ortam iinde, yeni kredilere bavurma, yeni istikrazlar yapma frsatn da ele geirmitir. 3. Dyun-u Umumiye daresi, Emperyalizmin Ajan ve Aracsdr: Dyun-u Umumiye daresi hakknda bu tr yarglarda verilmitir. Bu yargyla anlatlmak istenen ey udur. Bat Avrupanm emperyalist lkeleri, Osmanl Devletini smr alanlar iine alabilmek iin Dyun-u Umumiye daresinden yararlanmlardr. Esasen Emperyalizm, yaln bir tanmlama ile smrmek iin bir baka lkeyi istila etmek demektir. stilac lkenin egemenlii altna ald topraklar, orada yaayan insanlar ynetmek iin kurduu idareye mparatorluk daresi denir. Ancak smr iin her zaman bir lkeyi istila etmek art deildir. Bilimde, teknolojide stn, ynetimde etkin, askeri alanda gl, kltrde, sanatta, sanayide, ticarette ... ileri olan bir lke, btn bu aralardan yararlanarak bir bakasn "nfuzu" altna alabilir. ok daha yeni zamanlarda ideoloji ihra ederek bir lkeyi nfuzu altna alma yntemleri de gelitirmitir. Bunun en son rneini Sovyetler, Afganistan'da vermilerdir. Marksist ideolojiyi benimsemi, zel biimde yetitirilmi bir Afganl kadronun destei ile Sovyetler bu lkeyi kolaylkla istila edivermilerdir. Bylece "ideoloji aracl ile Emperyalizm" diye yeni bir uygulama ortaya kmtr. 1875 ylnda Osmanllarn borlarn demeyi durdurmalar smrgeci Avrupa devletlerini harekete geirmitir. Berlin Bar Antlamasnda varlan uzlamaya dayanlarak Osmanl bakentinde Dyun-u Umumiye daresini kurdurmular ve bylece Osmanl Devletindeki karlar iin yeni bir "Karakol" ortaya koymulardr. Dyun-u Umumiye daresinden sonra, iktisadi alanda Avrupallarca gdlen nfuz politikas yeni bir canllk kazanm, Franszlar Rumeli'de, Anadolu'da, Suriye'de, Lbnan'da yeni yeni imtiyazlar alarak demiryollar, limanlar, bankalar, sigorta irketleri, telefon ve elektrik santrallar, maden iletmeleri ... kurmulardr. Farnsz sermayesi bu dnemde Osmanl lkesinde baa gremekteydi. Bir Fransz politikacs ve yazar Kont Saint Maurice "Les Instruments Modernes de la Politque E t r a n g e r e = D Politika Elinde Yeni Aralar" adl iki ciltlik eserinde "Mali Emperyalizm" konusuna ayr bir blm ayrmtr. Bu blmde nakdi sermaye yoluyla siyasi ve iktisadi nfuzun nasl yaygnlatrlaca ve yabanc lkelerde sermayeden smr amacyla nasl yararlanlaca ayrntlaryla aklanmaktadr. Yazar aka "bir baka lkeye bor verirken, vatandalarmz lehine yeni imknlar salamaya almalyz; bir baka lkeye alacak kredi bu bakmdan nemli bir frsattr; ondan muhakkak yararlanlmaldr" diyor. 1901'de Osmanl

258

Devletine verilmi borlan gvence altna almak iin Midilli Adas gmrk gelirlerinin bu Fransz sermayedar grubuna karlk gsterilmesi dolaysyla Mecliste alan mzakereler srasnda Fransz Dileri Bakan M. Delcasse aynen yle demitir: "Gnmzde grevinin bilincine ulam bir hkmet d politikay yrtrken iktisadi karlarn sergiledii nemi elbette gzden karmaz. Bu karlar karmamaya bilhassa dikkat eder. Ben yldan beri Fransz politikasn yrtyorum. Bu sre boyunca Fransz vatandalarnn maddi karlarna Fransz devletinin menfaatleri kadar nem vermiimdir." 1 Franszlarla birlikte ingilizler, Avusturyallar, Almanlar da kendi milli karlar iin Trkiye'ye atklar kredileri ara olarak kullanmlardr. izmir, Aydn ve temdidi demiryolunu ingilizler, Badat demiryolunu, Haydarpaa Limann Almanlar, Rumeli demiryollarn bir mali skandal kahraman saylan Baron Hirch adl Viyanal bankerin bakanlnda Avusturyallar almlardr. 1889'da kurulmu olan Anadolu Demiryolu irketinin ynetim kurulunun bir yesi Dyun-u Umumiye Meclisindeki ngiliz alacakllar temsil eden Sir Vincent Gaillard, ciieri, meclisin Alman yesi Herr Goescher idi. Osmanl Bankas bir ngiliz-Fransz sermayedar birliinin malyd. Almanlar Osmanl Bankasnda hisse sahibi olamaynca stanbul'da kendi MerKez Bankalarnn Deutsche Bank bir ubesini atlar. Nfuz politikalarm da bu Banka aracl ile yrttler. zetleyecek olursak, o dnemlerde Osmanl lkesinde kurulmu banka yoktu. Kredi messeseleri gelimemiti. Para ve sermaye piyaaslar salksz artlar iinde alyordu. Tefeci Galata sarraflar ya da Galata bankerleri, kendi karlarna olan en ar artlar mali sknt iindeki Osmanl hazinesine kabul ettirebiliyorlard. Yukarda Osmanl Bankasnn ngiliz-Fransz ibirlii ile kurulduunu sylemitik. stanbul'da baka yabanc bankalar da vard. Dyun-u Umumiye daresi kurulunca mevcutlara bir yenisi eklendi. Bu yeni kurulu Osmanl Devleti ierisinde bir ikinci devlet statsndeydi. Bu imtiyazl durumdan yararlanarak Trkiye'de krl yatrmlar yapmak istiyen Avrupa sermayesine yol gsterici bir araclk yapabiliyordu. Trkiye'nin de dardan gelecek sermayeye ihtiyac vard. Yabanc sermayenin Trkiye'deki kar istei Osmanllarn kredi talebiyle birleince limandan demiryoluna, bankadan sigorta irketine, telefon, elektrik santralndan maden iletmeciliine kadar ulaan her alanda yabanc sermaye giriimlerde bulunabildi. O yzden, Dyun-u Umumiyenin Emperyalizmin bir aracs olduu yolundaki yarglar, geree hi de ters dmez.

Fransz Meclisi Mzakere Zabtlar, Paris 1918, s. 63.

259

4.

Dyun-u Umumiye darsei Aktan Yaplamayan Alttan Alta Yrten Bir Kurum di.

Rnesanstan sonraki dnemde Bat Avrupa'da byk deiiklikler olmutu. Osmanl Devleti bu deiiklik srecinin dnda kalmtr. Bat Avrupadaki sosyo-ekonomik gelimeler mli messeselere de yansmaktayd, ingiltere B a n k a s = B a n k of England 1694'de kurulmutu. Bir parlamento kararyla, yani yasayla, kurulan bu bankann hissedarlar Londra'nn para babas i adamlaryd. Onlar bu Bankay, ingiliz hazinesi gnlk ihtiyalarn karlamada zorluk ektii zaman ona yardmc olmak, ve, daha o zamanlar nemli yeknlara ulaan devlet borlarnn idaresinde ngiliz hazinesine destek salamak amacyla kurulmulard. Osmanl hazinesi de ayn ihtiyalarla kar karyayd. Ama Osmanl hazinesine destek olacak bir Merkez Bankas ne yazkki yoktu. ngiltere Bankasnn kuruluundan 169 yl sonra ancak Fransz ve ngiliz sermayedarlarnn yardm ve destekleriyle 1863'de Osmanl Bankas kurulabildi. Kurulduu zaman bankann ynetim kurulu 20 yeliydi. Bunun 10 yesi Londra'da 10 yesi de Paris'te bulunmaktayd. Zamanla Banka hisse senetlerinin ounluu Franszlarn eline geti. Esasen o dnemlerde Trkiye'de Franszlarn mal ve kltrel etkileri dier lkelerinkinden daha baskn durumdayd. Osmanl Bankasnn bir Fransz messesesi haline gelmesi bu gelime izgisinin normal bir sonucudur. nemli olan nokta ise Osmanllarn Merkez Bankas yetkileriyle fakat yabanc sermaye ile kurulmu olan Osmanl Bankasna hibir zaman gvenememi olmalardr. O yzden Osmanl Bankas, d piyasalardaki sermaye merkezleriyle olan ilikilerde etkin bir arac rol oynayabilmi, fakat Merkez Bankas olarak yapt ilevler ve yklendii sorumluluklar snrl kalmtr. Dyun-u Umumiye daresini yneten meclisin yapsna, zelliklerine, bu kurulda ounluun yabanc delegelerde bulunduuna, daha nce deinmitik. Meclis merkezde ve tarada kurduu idari birimlerde gerekli grd zaman yabanc memur, mtehasss kullanabilmitir. Osmanl Bankas ve Dyun-u Umumiye'nin araclk ve destei ile Osmanl lkesine gelen yabanc sermaye demiryollarnda, limanlarda, rhtm iletmelerinde, telefon ve elektrik santrallarmda, bankalarda, sigorta irketlerinde, maden iletmelerinde ve hatta yrttkleri zel posta servislerinde, yabanc memurlar bol bol kullanmlardr. 19. yy. iinde Osmanl Devleti ard arkas gelmez i ve d kargaalklarla ba etmek durumunda kalmtr. Bu gaileleri gsleyebilmek iin iyi bir kamu ynetimine, kuvvetli bir orduya ihtiya vard. yi kamu ynetimi de, kuvvetli ordu da para ile kurulabilecek eylerdi. Oysa ki yukarda da deinildii gibi Osmanl hazinesi yeterli gelir akmndan yoksundu. Gelir noksanlndan ne idaresini dzeltebiliyor, ne de hatta ou zaman,

260

ordunun muhta olduu ara ve gereleri satmalabiliyordu. Osmanl Devleti iindeki ileri karakollarn aracl ile krl yatrm olanaklar arayan yabanc sermaye ise kendi setii alana ynelebilmekteydi. I. Dnya Savandan malup km devletlerin galiplerle imzaladklar bar antlamalarnn hepsinde, harp tazminatlarna ilikin hkmler vardr. Almanya'ya yklenen harp tazminat, ve onun deme biimleri, zm g sorunlar ortaya atmtr. Btnyle adna Versailles Bar Antlamalar denilen sulh muahedelerinin hibirindeki tazminat art, Osmanllarn imzaladklar Sevres Antlamasndaki kadar ar deildir. Batl devletlerin Osmanl Hkmetine zorla kabul ettirdikleri Sevres Antlamas hkmleri, ileri karakollarn yzyla yakn sreyle emellerine araclk ettikleri Bat Emperyalizmi uygulamalarn, tmyle geride brakan bir doruk noktaya ykselmitir. 5. Muharrem Kararnamesiyle kurulan Dyun-u Umumiye daresinin genelde Osmanl Devlet ynetimi zerinde, zel olarak maliyesi zerinde, bir yabanc denetimi kurduu sylenir.

Aslnda, Muharrem Kararnamesi, Osmanl Devleti zerinde bir mal denetim mekanizmas kurulsun diye karlm deildir. Daha nce de deindik. Kararnameler egemen devletlerce iilerini dzenlemede kullanlan yazl dokmanlardr. Ancak, Muharrem Kararnamesi ile (1881) alt yldan beri demesi durdurulmu Osmanl borlarnn denme yntemi, alacakllarla yaplan anlamaya dayal olarak, bir plana balanmtr. Osmnl daresi bir ksm bte gelirlerini bu ie tahsis etmeyi, kendi isteiyle kabul etmitir. Bu gelirlerin borlarn denmesinde kullanlmasn, ynetim kurulunda yabanclarn ounlukta olduu bir ayr idareye brakmtr. Ama temelde Osmanl daresi, Osmanl Devlet borlar tahvilleri temsilcileriyle biraraya gelip, onlarla tartp, bir uzlamaya varmtr. Uzlama sonucunu da padiah buyrultusuyla, kararname ile, yrrle koymutur. Dyun-u Umumiye Meclisindeki yabanc yeler, temsil ettikleri memleketin resm delegeleri deildirler. O memleketin kamu ynetimi tarafndan tayin edilmemilerdir. Onlar sadece bir "Dayinler Temsilcisin Alacakllar Temsilcisidirler. Osmanl Kamu Ynetimi iinde, ayr bir tzel kiilie sahip, tahsis edilmi zel gelirleri olan bir k u r u m u ynettikleri iin, maalarn da bu k u r u m u n btesinden almaktadrlar. Dyun-u Umumiye daresinin gelir ve gider toplam, o dnem Osmanl btelerinin toplam gelir ve harcamalarnn 3/1 den daha azdr. Yni, Osmanl Devleti, kamu gelir ve giderlerinin 3/2 sini kendi egemen karar ile toplamakta ve sarfetmektedir. Devlet btesinin 3/1 ini kapsayan Dyun-u Umumiye Btesi, yapl, hazrlan, uygulan ve denetle-

261

ni biimiyle Osmanl btesine benzemektedir. Btn bu konularda eemenlii glgeleyen hususlar, tahsis edilen gelirler ve onlarn kullanmnda Dyun-u Umumiye Meclisini oluturan yabanc ounluun sz sahibi olmasndan ibarettir. Yoksa Dyun-u Umumiye Btesi 1876 Anayasas yrrlkten kaldrlmasayd o Anayasann dzenledii bte hakk dorultusunda hkmet kanalyla meclise gelecek, bte komisyonunda incelenecek, oradan Ayan Meclisine Senatoya gidecek, orada incelenip onandktan sonra Mebusan Meclisine gnderilecek normal devlet btesiyle birlikte Meclis tastikinden kacakt. nk Osmanllar, Dyun-u Umumiye Btesini, devlete ait genel btenin bir paras olarak dnmler ve yle de uygulamlardr. II. Abdlhamit 1876 Anayasasna gre kurulan meclisi, bilgi ve eitim dzeyi daha yksek aznlk temsilcilerinin hakimiyeti altnda alr grd iin kapattm bu amala Anayasay askya aldn sylemitir. 1980'de yaynlanan eski Babakan Fethi Okyar'n anlarnda yazldna gre II. Abdlhamit Osmanl Devletinin egemen unsuru olan Trklerin bu durumunu gidermek iin Anayasay yrrlkten kaldrp okullar atn, Trk-Mslman halkn bilgi ve retim seviyesi bu okullar sayesinde yseltildikten sonra, Anayasay tekrar yrrle koymay dndn, bu dncesinden tr, yetkisi olduu halde, Anayasay bsb t n yrrlkten kaldrmadn ifade etmitir. 6. Muharrem Kararnamesi ile kurulan Dyun-u Umumiye daresi ve ona bal rgt, zaman iinde, uluslararas politikann oyun alan haline gelmitir. Dyun-u Umumiye daresi ile ilikili olarak ortaya atlan yergilerden birisi de budur. Bu yerginin temelinde u dnceler yer alr. O zamanlar Osmanllar, ktaya yayl, boazlara sahip, Orta Dounun stratejik alanlarn elinde tutan, zengin tabii kaynaklara sahip bir lke durumunda idiler. Bu lkede, karlarm daha etkili biimde izlemek ve gerekletirmek istiyen Emperyalist Batl gler, kurulu sebebi ne olursa olsun Dyun-u U m u m i y e daresinden yararlanmak istemilerdir. Kaldki Dyun-u Umumiye daresinin kurulduu yllar, uluslararas iktisad-mal ilikilerin giderekten younluk kazand yllardr. Bu tr ilikiler, d politikada isteneni ele geirmede yeni bir ara haline gelmitir. Devletler, d politikalarnda bu aratan tedenberi yararlanrlard. ncelediimiz dnemin dikkat eken yn, iktisad ve mal ilikilerin, eski alara kyasla, ok daha youn bir hale gelmi olmasdr. Dyun-u Umumiye daresi kurulduktan sonra Osmanl Devletinin d pazarlarda yapt borlara, Trkiye'ye celbettii yabanc sermayeye baklrsa bu durum daha arpc biimde ortaya kar. Dyun-u Umumiye daresi Osmanl Devletinin istedii kredilere, lkede

262

yaplacak yeni yatrmlar iin yabanc sermayeye demiryolu, liman, elektrik santral, tramvay, telefon, banka sigorta kurumlar, maden iletmeleri ... gibi araclk ettike Trkiye'deki kendi karlarn srekli olarak izleyen Batl Emperyalist lkeler, bu durumdan zel biimde yararlanmlardr. Dyun-u Umumiyenin, emperyalist lkeler karlar iin yardmc bir ara olduunu fark eden Ruslar, 1913 ylnda, II. Balkan Savandan hemen sonra Bab- li'ye bir nota vererek Dyun-u Umumiye Meclisine bir Rus Delegesi tayin etmek istediklerini belirttiler. O sralarda stanbul'da Rus Sefiri olan Baron de Giers bu konuyla ilgili olarak Rus hariciyesine yle bir yaz yazmt; "Rusya, yakn douda, kendi byk lke grnmyle uyumlu bir iktisadi gce sahip deildir. Rusya, Trkiye zerindeki tarihi isteklerini gerekletirmek istiyorsa, blgeyi ilgilendiren iktisad ve mal her yeni giriime el atmaldr. Sz gelimi petrol ve ispirto imtiyazlarm Rusya pekl elde edebilir". Rus giriimi mahiyeti itibariyle Dyun-u Umumiye Meclisini uluslararas bir nitelie kavuturma isteinden baka bir ey deildi. Bu istek o zamanki ynetimle ilikilerini pekletirmi blgeye kar duyduu ilgiyi n plana alm Alman mparatorluunun dikkatinden kamad. Bu frsattan yararlanarak bir yandan Ruslarn yeni nfuz politikasna, dier yandan Dyun-u Umumiye Meclisi ve daresi iindeki ar basan Fransz varlna kar kmak istedi. Rus istekleri ile ilikili olarak Osmanl Hkmetine ilettikleri isteklerinde, Ruslara bir delegelik verilirse, Meclisteki Alman temsilcilerinin says da ikiye karlmal idi. Almanlara gre Franszlarn Dyun-u Umumiye Meclisinde iki temsilcileri vard. Birisi Fransz alacakllarn temsil eden delege, dieri Osmanl Bankasnn Dyun-u Umumiye Meclisindeki murahhas idi. Almanlar ayrca Dyun-u Umumiye Meclisine srayla bir Fransz bir ngiliz'in bakanlk etmesine de kar kyor, Almanlarn da Dyun-u Umumiye Meclisine bakan seilebilir duruma gelmelerini talep ediyorlard. Bu artlarla Ruslarn giriimlerini olumlu karlayacaklarn Bab- li'ye bildirdiler. Ruslar ise, Bab- li isteklerini kabul ederse ,uzun sredir Osmanl hkmetini megul eden gmrk vergisinin % ll'den, % 14'e karlmas yolundaki Osmanl isteine ses karmayacaklarn sylyorlard. Osmanl hkmeti, Ruslara, Dyun-u Umumiye Meclisinin Osmanl borlarn ynetmekle grevli bir karma komisyon olduunu, Rus uyruklu kiiler elinde Osmanl bor tahvili bulunmad iin onlar temsilen bir delegenin Dyun-u Umumiye Meclisine kabulnn sz konusu olamyacan bildirdi. Bu misali burada vermekten ama, Trkiye'de karlar olan lkeler tarafndan Dyun-u Umumiye Meclisinin nasl bir arac olarak kullanlmak istendiini bir kez daha ortaya koymak, vurgulamaktr.

263

Ayn dorultuda bir baka uygulama daha gze arpar: Osmanl lkesindeki karlarn etkin bir ekilde izlemek ve gerekletirmek istiyen Batl lkeler, Dyun-u Umumiye Meclisini, Trkiye'de yaayarak lkeyi ve idaresini ierden tanyan diplomatlar yetitirmede bir ara olarak kullanmlardr. Dyun-u Umumiye Meclisinde alacakl temsilcileri olarak bulunan bir takm insanlarn zamanla o lkelerin Trkiye'deki temsilciliklerinde grev aldna sk sk rastlanr. B. Muharrem Kararnamesi ile kurulmu Dyun-u Umumiye idaresinin Y a r a r l a r olmu mudur?

Osmanl Devlet yaps iinde yarm yzyla yakn faaliyet gsteren bu kuruluun lkeden gtrdkleri yannda getirdikleri ya da olumlu katklar var mdr? imdi ksaca bu sorulara cevap aratrmaya alalm. 1. Borcunu deyemeyen bir devlet iflas etmi bir duruma der. flas, kavram iinde bir ycelik unsuru da tayan devlet anlaynn, karlayabilecei en byk tehlikelerden biridir. Devlet demek, bir adan, yce itibar sahibi bir kurum demektir. Kanuni Sultan Sleyman ok tekrarlanan beytinde "Halk iinde muteber bir nesne yok devlet gibi" diyor. flas, devletin itibarnn yitirilmi olmas demektir. 1875'de alacakllarna "ben size olan borlarm deyemeyeceim" diyen Osmanl Devleti bu aypl duruma dmt. Tabii onu bu karar almaya zorlayan hakl sebepler vard. Devletin iinde bulunduu trl-eitli skntlara bir de 1877-1878 Trk-Rus Savann felketleri eklendi. 1881'de Berlin Bar Antlamasn imzalarken Osmanllar ortaya atlan devlet borlarnn tasfiyesi isteini de kabul etmek durumunda kaldlar. Sorun ayr bir protokol konusu olarak Berlin Bar Antlamasna eklendi. Ancak, Dyun-u Umumiye Meclisi kurulup, borlar yeni bir dzenlemeye tabi tutulup, muntazam bir ekilde denmeye balaynca, Osmanl Devleti kaybettii itibarn yeniden kazand. Bu husus nemle belirtilecek bir sonutur. Dyun-u Umumiye daresinin sakncal ynleri ne kadar byk olursa olsun, bu kurumun, Devletin mali itibarnn yeniden kazanlmasna yardmc ve destek olduu tarihi bir gerektir. 2. Kalknmann genelde kltrel ve ekonomik bir birikim anlamna geldiine daha nce deinmitik. Bu birikim iinde parasal ve teknolojik maddi sermaye, nemli bir yer igal eder. ktisat biliminin ada deyimleri ile deerlendirildiinde Osmanl Devletine "gelimekte olan bir lke" gzyle bakmakta hi bir yanlg yoktur. Gelimekte olan lke sfatyla Osmanllar zengin Avrupal milletlerin para ve sermaye piyasalaryla iliki kurmay ok istemilerdir. Dyun-u Umumiye daresinin kuruluunu takip eden yllarda Osmanllarn itibar yeniden ykselince, devrin

264

yneticileri bu durumu, Avrupa'nn gl para ve sermaye piyasalar ile mali ilikileri canladrmak iin deerlendirmek istediler. Borlarn zamannda deyen Osmanllara kar gvence artt iin demiryolu, liman, tramvay, elektrik santral, telgraf ve telefon tesisleri ... kurmak amacyla d piyasalardan yeni yeni krediler aldlar. O halde Dyun-u Umumiye idaresinin bir olumlu katks da Osmanllarn yeniden zengin lkelerin para ve sermaye piyasalarna almasna zemin hazrlamasdr. 3. Borlanma, devletlerin, ok eski alardan beri uygulayageldikleri bir gelir elde etme yntemidir. Bir devlet borlannca ortaya bor idaresi diye bir sorun da kar. Bor idaresi uygulamalarnda, borcun miktarn azaltan, faizini, vadesini yeni batan dzenleyen bir ilem olarak k o n s i d i l a s y o n nemli bir yer tutar. Kelime olarak pekletirme, salkl hale getirme, bir ite bamllktan, belli bir andaki zorluklardan kurtulma anlamlarna gelen bu kelime, Kamusal Maliyenin bor idaresi bahsinde, zel bir anlam tar. Konsolidasyon, hazineye hemen deme klfeti ykleyen ksa vadeli, ya da vadesi dolmu borlar, miktarn, faizini, vadesini ve dier artlarn deitirerek yeni bir borca dntrme demektir. Konsolidasyona ba vurulunca ksa vadeli ya da vadesi dolup denecek hale gelmi borlar uzun vadeli hale getirilir. Baa ban altnda karlm tahviller varsa bunlar normal bor senetleriyle deitirilir. Yeni tahviller daha uzun vadeli olaca iin sre deiir. artlar elverili ise konsolide tahvillerin faizi de drlr. Dyun-u Umumiye idaresinin kuruluundan hemen sonra yukarda deinilen btn zellikleri kapsayan bir konsolidasyon ilemi yaplmtr. Sonunda bor toplamnda % 45'e ulaan azalmalar olmutur. ounluu ile Galata Bankerlerine olan ya da Osmanl Bankas aracl ile yaplm bulunan ksa vadeli borlar dalgal borlar uzun vadeliye evrilmitir. Ksacas konsolidasyonun iinde tad, salkl hale getirme srecinden btnyle yararlanlmtr. Bu ilemin yaplmasnda, baarya ulamasnda Dyun-u Umumiye idaresinin byk katks olmutur. Yararlar anlatlrken bu noktaya da deinmek yerinde olur. 4. Osmanl Devletinin kmesinde kendi kamu ynetiminin yetersizlii ve elverisizlii nemli bir rol oynamtr. Devrin Osmanl kamu ynetimi hakknda yabanc gzlemcilerin ne kadar ar hkmler vermi olduuna daha nce deinmitik. "Trkiye sanki memleket zararna zengin olmak istiyen devlet adamlar ile 30-40 mrabahacmn karlar iin kurulmu bir devlete benziyor" diyordu bir ngiliz yazar. Tanzimat fermannn ondan sonra karlan Islahat Fermannn o devir mali idaresinin bozukluundan ikayet eden hkmlerinden de daha nce sz etmitik. Rvet, nfuz, iltimas o dnemlerde ok yaygn bir t u t u m olarak karmza kmaktayd. Sz edilen eyler kamu ynetiminde liyakati, dolaysyla hakka ball tamamiyle yok eder. Aylarca maan kendi me-

265

m u r u n a deyemeyen bir devlet, memurunu, kendi eliyle, "bann aresine bakmaya" adeta zorlar. Adalet mekanizmasnn yava ilemesi, suistimallere kar alan kouturmalarm ksa zamanda sonu vermesini nlemekteydi. Trkiye izlenimlerini Edinbourgh Review'da yaynlayan bir baka ingiliz yazar yle diyordu: "Trk kamu ynetiminde alanlarn ou, kendi kiisel karlar iin didiniyor. Bu lkede gcn ve bilgisini kamu yararna adam insana rastlamak ok zor." 19. yy.'n ve tanzimat dneminin byk airi, yazar, fikir ve devlet adam Ziya Paa bu durumdan u beyitleriyle ikyet etmekteydi: Bir zamanlar ben dahi dtm belay- gayrete Dorulukla uradm bin trl derd mihnete Akibet oldum giriftar i bu mhlik illete Derde urar kim sadakat etse elbet devlete istikamet mahz cinnettir bu mlk- millete. Dyun-u Umumiye idaresinin kurulmasn zaruri klm sebeplerden biri, Trk Kamu Ynetiminde grlen yukardaki ifadelerin anlatt k idi. Mali darenin bir paras olan bor ynetimi etkili alan, rveti olmayan, batl yelerin gzlemi ve katksyla yeniden kurulacak, bir idareye verilmek istenmitir. Batdan gelen bu yoldaki bir istei Osmanl daresi ho gryle karlamtr. Dyun-u Umumiye daresinin memurl a n byk ounluu ile Osmanl tebas idiler. Yabanc uyruklu memurlarn says hibir zaman % 7'yi amamtr. Byk ounluu Osmanl Brokrasisinden alnma memurlardan oluan bu yeni idare farkl bir tutum iinde hem etkili hem de namuslu bir idare rnei vermitir. Bu sonucu Dyun-u Umumiye Ynetimi nasl elde etti? Sonuca etkili olan faktrler unlardr: yi m e m u r seilmitir. yi seimden sonra yetitirme program uygulanmtr. Kendilerine iyi cret verilmi, maalar muntazam denmitir. yi bir tefti, denetim sistemiyle her memurun baar durumu belirlenmitir. Baarl olmayanlar iten uzaklatrlmtr. Yukardaki ifadelerden karlacak sonu udur: Gerekli artlar oluturulduu zaman, Osmanl lkesinde de etkili ve namuslu bir idare pekl kurulabilir. Dyun-u Umumiye buna bir rnek tekil eder. Bu noktay da olumlu katklar arasnda mtalaa edebiliriz. 5. Mali slahat iin balatlan almalar Osmanllarda btn 19. yy. sresince devam etmitir. Meclis-i Ahkm- Adliye'nin kuruluundan iti-

266

baren 1830 idar reform abalar ve maliyeyi islh edeneyimleri aralksz yrtlmtr. Maliyeyi yeni batan dzenlemek iin, yeni vergi yasalar karlm, vergi salma ve toplama ilemleri dzeltilmek istenmitir. Dier yandan bte yapm uygulamas ve denetimi Batdakine benzer yeni esaslara balanmak istenmitir. II. Mahmut, Abdlmecit, Abdlaziz ve II. Abdlhamit dnemlerinde Trk paras slah edilmek istenmitir. nceleri ift maden esasna dayal bir sistem yrrle konmu sonunda bu sistem fiiliyatta tek maden altn para sistemine dnmtr. Btn bu ilerde Dyun-u Umumiye Meclisi aktif bir rol oynamtr. Dyun-u Umumiye Meclisi bir tr idar ve mal zerklie sahipti. Devletin ona brakt gelirleri toplar, kasalarnda tutar, bor demesinde kullanrd. Bu uygulamaya bakarak diyebiliriz ki Dyun-u Umumiye daresi hazine birlii bozmutur. Hazine birliinin bozulmasnda kendinden sonra kurulan baka idarelere rnek olmutur. Ancak, eitli mahzurlu yanlarna ramen Dyun-u Umumiye daresi etkin bir kamu ynetiminin rneini vererek ve yaplan reform abalarna bilfiil katlarak mali ynetimin dzeltilmesinde olumlu bir rol oynamtr. Bu rol belirleyen bir ka rnee ylece deinebiliriz: a) Muharrem Kararnamesi ile Dyun-u Umumiye daresinin tahsis olunan alt vergiden en bol gelir getireni tuz tekeli idi. darenin kuruluundan nceki yllarda bu kaynan salad gelirler 875 bin altn lira olarak tahmin edilmiti. (1875 yl bte tahmini) Dyun-u Umumiye daresi bu kayna ele geirdikten sonra gelitirdi. 1914 ylnda tuz tekelinden elde edilen gelirler 1 milyon 103 bin 023 liraya ykseldi. ki rakam arasndaki fark % 26'ya ulaan bir art oran gsterir. Dyun-u Umumiye daresinin elindeki tuz tekeli, retimi arttrm, ihracata ynelmi, Osmanl Devletini tuz ihracat yapan lkeler arasna sokmutur. Bu sonucun elde edilmesinde retimin arttrlmas iin tuzlalarn geniletilmesinin, ap Denizinde yeni tuzlalar kurulmasnn, yeni teknoloji ithalinin, rol byktr. Bu gelimede, yukarda deinilen etkili kamu ynetiminin de nemli katks olmutur. b) Dyun-u Umumiye daresinin gelirlerinden bir bakas bir ksm vilayetlerin ipek aardr. Edirne, stanbul, Bursa, Samsun illeri ve evreleri sz edilen vilayetlerin balcalardr. Dyun-u Umumiye daresi, bu kaynaktan elde edilecek gelirleri arttrabilmek amacyla u tedbirlere ba vurmutur: pek bcei yumurtalarn slah edebilmek iin Pasteur yntemine gre alan bir tohum slah merkezini Bursa'da kurmutur. leri kozaclk yntemlerini reten bir ihtisas okulu amtr.

267

 pek bceklerinin beslenme maddesi olan dut yapram oaltabilmek iin dut aac neslini slah etmi, bu amala fidanlklar kurmu, dutluklar geniletmitir. Alman tedbirler sonunda retimde byk artmalar olmutur. Bunu gsteren rakamlar yledir: 1880 yl ipek retimi 200.000 lira tutar. Bu miktar 1910'larda 2,8 milyon liraya ykselmitir. pek aar geliri 20.000 liradan 200.000 altn liraya frlamtr. Grlyor ki Dyun-u Umumiye daresi gelirini arttrabilmek iin lkeye yeni bilgiler ve yeni teknoloji ithal etmitir. retim art salamtr. c) Dyun-u Umumiye daresine devredilen gelirler arasnda ispirto ve ispirtolu ikiler zerinden alman vergiler de vardr. Dyun-u Umumiye daresi: Trkiye'de ispirto reten messeselerin teknolojilerini yenilemelerine yardmc olmutur. arapta dardan ithal edilenler sadece % 8 gmrk vergisi derlerken, yerli imalattan % 15 muamele vergisi alnmaktayd. Dyun-u Umumiye daresi bu elikili duruma son verdirmitir. arap yannda bira, likr ve benzeri ikilerden alnan % 15'lik muamele vergisini, % 8'lik gmrk vergisi seviyesine indirtmek iin giriimlerde bulunmutur. Bu abalar sonunda ispirto ve ispirtolu ikilerden elde edilen gelirlerde % 38'lik bir artma kaydedilmitir. Ahalisinin ounluu mslman olan bir lke iin sz edilen gelir art gzden karlmayacak derecede byktr. d) Ttn: Muharrem Kararnamesi ile geliri Dyun-u Umumiye daresine braklan bir baka tekel t t n ve sigara idi. Ttn iin Dyun-u Umumiye "r e j i" daresini kurmutur. Bu bir eit yabanc s e r n ^ ^ e n i n katlm ile kurulup iletilen iktisadi devlet teekkldr. Viyanal, Berlinli ve Osmanl Bankas araclyle Parisli sermayedarlarn ortaklaa "Societe de la Regie Co-interrese des Tabacs de l'Empire Ottoman=Osmanl Ttnleri letme Ortakl" kurdular. Ttn ve sigara retimi bu irkete devredildi. Dyun-u Umumiye, irketin yabanc ortaklarna % 8'lik bir kr garantisi tanmt. Yllk kazantan, nce bu kr garantisi dlr, kalan gelir Dyun-u Umumiye ile Osmanl hazinesi arasnda paylalrd. Bu alanda Dyun-u Umumiye daresi: lkeye yabanc sermaye celbetmeye araclk etmitir. yi ileyen bir kamu iktisadi teekkl kurmutur.

268

 Ttn ve sigara ileme ve retimindeki yeni teknolojiler lkeye kazandrmtr. Bu saylanlar ttn inhisar alannda Dyun-u Umumiye'nin olumlu katklar olarak belirlenebilir. e) Gmrk Gelirleri: Osmanl Devleti, Kapitlasyonlarla yabanc devletlere tand imtiyazlar nedeniyle, gmrk vergilerini istedii gibi dzenlemede serbest deildi. Daha dorusu Trkiye ancak Kapitler Hukuktan yararlanan tm lkelerin rzalarn alarak gmrklerde yeni dzenlemelere, vergi ve resim arttranna gidebilirdi. O yllarda gmrk vergileriyle yurtii retimini koruma ve tevik etme ynteminin tersine, ihracattan % 15'lik bir resim alnmaktayd. Osmanl Devleti, Dyun-u Umumiye kurulurken yaplan mzakerelere katld zaman u istekleri ortaya atmt: hracattan alman % 15 oranl resmin tamamen kaldrlmas. Yine ihra mallarndan alman % l'lik transit resminin ilgas. thalattan alman ad-Valorem vergi orannn % 8'den % l l ' e ve giderekten % 14'e karlmas. Osmanl temsilcileri ithalat rejimini bu teklifler nda dzenleyerek ayrntl bir plan vermilerdi. Bu plana gre bir ksm mallar, yurda gmrksz oarak ithal edilebilecekti. Bir baka listedeki eya iin % 3'lk bir gmrk resmi teklif ediliyor idi. Nihayet % 8'lik ve % 14'e kadar gmrk vergisi ykseltilebilecek iki ayr liste daha vard. Dyun-u Umumiye daresinin kurulmasna ilikin mzakerelere katlan yabanc temsilciler, "gmrk resimlerinin deitirilmesi Kapitler Hukuka ait bir sorundur, bizim buradaki yetkimizin dnda kalr," iddiasn ne srdler. Osmanl Temsilcileri zorunlu olarak bu gr kabul edip bir uzlamaya vardlar. Dyun-u Umumiye daresi bu uzlama sonunda kuruldu. Ancak, Osmanl hkmeti, gmrk resimlerini deitirebilmek iin yapt giriimleri durdurmad. Fakat her defasnda Kapitler haklarn korumakta srar eden yabanc lkelerin inat tutumuyla karlat. O yzden, uzun sre, gmrk resimleri ile ilikili olarak yeni bir dzenleme yaplamad. 1905'de Osmanl yneticileri Batl lkelerin Makedonya'da yaplmasn istedikleri idari ve adli reformlar vesile ederek "reform para ister, bu paray salayabilmek iin gmrk vergilerinden yararlanmaya mecburuz, bu konuda anlaalm" arsnda bulundu. Gerekten, bir yandan idarede slahat istemek, dier yandan o slahat destekleyecek mali kaynaklar snrlamak elikili bir tutumdu. Makedonya vilayetleri Umumi M-

269

fettii Hseyin Hilmi Paa'nn Selanik'teki Fransz ve ngiliz Bakonsoloslarna aktard bu dnceler sonralar Londra'daki Osmanl Byk Elisi Musurus Paa tarafndan zamann ngiliz Dileri Bakan Lord Lansdown'a bir yazl notayla iletildi. ngiltere'den gelen cevapta ngiliz Hkmetinin sz edilen konuyu en iyi niyetle aratracan, lakin Osmanl d ticaretinin % 60'n ngiltere ile yaplmakta olduunun da bilinmesi gerektiini, gmrk vergilerindeki ykselmenin bu ticareti olumsuz ynde etkileyeceini, btn bunlar bilmelerine ramen insani dncelerden hareket ederek byle bir mzakereye yanaacaklarn, ancak oranlar arttrlan gmrk resimlerinden salanacak gelirlerin bir yandan Dyun-u Umumiye daresine, dier yandan da Makedonya'da yaplacak reformlarn finansmanna tahsis edileceinden emin olmak istediklerini bildiriyorlard. 1 Ruslarn, Dyun-u Umumiye Meclisine ye olarak kabul edilmeleri art ile gmrk vergilerinin arttrlmasna muafakat edeceklerim bildirdiklerine daha nce deinmitik. Franszlar, ngilizlerin cevap yazsnda ortaya attklar hususlara benzer kaytlamalar ortaya srmlerdi. Almanlar ve Avusturyallar, talyanlarla birlikte, "teki kapitler lkeleri raz ederseniz biz de ses karmayz" diyorlard. Burada asl vurgulamak istediimzi nokta udur: Dyun-u Umumiye daresi Kapitler haklarn deitirilmesi niteliinde saylan bu ite, gmrk vergilerinin arttrlmas konusunda, Osmanl Devletine destek olmutur. Dyun-u Umumiye daresinin bu t u t u m u eitli alardan deerlendirilebilir. Bir kere, Dyu-u Umumiye daresi, kendine de pay s&lyaca iin bu giriimi desteklemitir denebilir. kincisi Dyun-u Umumiye daresi gmrk vergilerini salamada ve toplamada grev alm bir kurulutu. Yaplan deiiklikleri, kendisi tarafndan srdrlm iyiletirme abalarn bi ruzants olarak deerlendiriliyordu, diye dnlebilir. ncs, daha nce de deinildii zere, Batl Devletler Osmanl lkesinde olup bitenleri Dyun-u Umumiye daresi kanalyla ierden, Trkiye'de oturarak, izlemekteydiler. Vergi koyma hakknn egemen devlet olma yetkilerinin bir paras olduunu da biliyorlard. O itibarla Osmanllarn kendi gmrk vergilerini kendilerinin dzenlemek istemelerini aka sylemeseler de bu egemen devitin tabii hakk olarak tslim etmekteydiler. Drdnc olarak, gmrk vergilerinin tarifeleri deitirildii zaman bu uygulamay ksmen de olsa Dyun-u Umumiye daresi ynetecekti. Bylece Dyun-u Umumiye daresinin Osmanl Maliyesi zerindeki denetimi genileyecekti. Osmanl maliyesi zerinde denetim yapmak ama1

l o r d Groy, Viscount of Fallodon, Twenty Five Years - 1332-1916, 2 cilt, New York 1925, Birinci Cilt s. 1G6 vo sonras.

270

cyla kurulmu bir idarenin denetim yetkisinin geniletilmesine kar klmas dnlemezdi. Nihayet, gmrk vergileri haslat artarsa, onun bir blm Dyun-u Umumiye daresine verilecekti. Dolaysyla, gelirleri artan dare, ilevlerini daha iyi yapar duruma geecekti. Sebep ya da saik ne olursa olsun Dyun-u Umumiye daresinin gmrk vergilerinin oranlarnn arttrlmas konusunda Osmanl idaresini desteklemi olmas olumlu bir katk olarak zikredilebilir. f) Yukardan beri verilen aklamalarn nda Dyun-u Umumiye daresinin olumlu tutumlar olarak u husus da ortaya kmaktadr: Bu idare, Osmanl d ticaetini gelitirmede, yeniden dzenlemede, kendine gre bir rol oynamtr. Yukarda da deindiimiz gibi tuz retiminin arttrlp ihracata ynelinmesi bu alandaki katklardan biridir. Ayn duruma koza retim ve ihracatnda da rastlanmaktadr. spirto ve ispirtolu ikilerde ithalat kstlayarak retimi ve ihracat destekleyen giriimlerde bulunduunu yukarda belirtmitik. Son bir nokta olarak Trkiye ihracatnda o dnemlerde de nemli bir yer igal eden kuru zm yetitiren blgelerdeki asmalara musallat olan floksara hastal ile yaplan mcarol oynadn zikredebiliriz. Floksaraya dayankl Amerikan asmalarnn yurda ithaline dare araclk etmitir. g) Dyun-u Umumiye daresi kendine braklm vergileri salma ve toplama ynetmelerini gelitirmitir. Bu alanda yaptklarn da idarenin olumlu katklar arasnda zikretmek doru olur. Sz gelimi bir ksm vilayetlerin tahl ya da ipek aar Dyun-u Umumiye daresine braklmt. Aarn toplanmasnda o yllarda ou zaman iltizam usulne bavurulurdu. ltizam usul, bir blgenin aar gelirini arttrma-mzayede yoluyla en iyi teklifi veren mteahhide devretmek anlamna gelir. Bu uygulamada ou zaman kamu ynetimi ile mltezim anlarlar bu anlama devlet gelirlerini olumsuz ynde etkilerdi. Dyun-u Umumiye daresi: Bir ksm vergileri salan ve toplayan rgtler kurdu. Trk Maliye'sini kendi gelirlerini kendisi toplar dzeye getirdi. Bu rgte iyi seilmi bilgili elemanlar ald ve onlar yetitirdi. ltizama bavurmak tek kar yolu olduu zaman rekabeti tevik ederek hazine menfaatlerinin zedelenmesini nledi. zet olarak Dyun-u Umumiye daresi vergi salma ve toplama yntemlerini iyiletirerek Osmanl maliyesine olumlu katklarda bulundu. h) Dyun-u Umumiye daresi, Devlet gelir-gider hesaplarnn kayda geirilip denetlenmesinde yenilikler yapm, bu t u t u m u ile Devlet Muhasebesi'nin gelimesine katklarda bulunmutur. 6) Muharrem Kararnamesi ile kurulan Dyun-u Umumiye daresi

271

zengin Avrupa Devletleri ile olan iktisadi ve mali ilikilerin dzeltilmesine katkda bulunmutur. Bu noktaya daha nce deinilmiti. Dyun-u Umumiye daresinin getirdiklerine iaret edilirken bu hususa birkez daha deinmek gereini duyduk. Daha nce sylenenlere unu eklemek yerinde olacaktr. Osmanl Devletinin Bat Avrupa ile olan iktisadi ve mali ilikilerinin dzelmesi, daha genel bir dzeyde, siyasi ilikilerin dzelip gelimesine de yardmc olmutur. 7. Dyun-u Umumiye daresi, kurulduu yl izleyen seneden itibaren, almalarn, ald kararlar, yanstan yaynlar yapmaya balamtr. Bu yaynlar arasnda u kalemler gze arpmaktadr: Yllk faaliyet r a p o r u = Y e a r l y Report-Comptes Rendus, A'ar, Hayvanlar vergisi ve dier vergi gelirleri hakknda yllk r a p o r = R a p p o r t Annuel Sur la Gestion des Dmes, Aghnam et Revenues Diverses. Dyun-u Umumiye Meclisi mzakere baztlar]=Proces-verbaux du Conseil d'Administration. Osmanl borlarnn durumunu gsteren zel rapor=Special Reports on the Ottoman Public Debt. Dyun-u Umumiye daresinde ya da Ynetim Kurulunda grev alm kimselerin eitli mal iktisad konularda yazdklar eserler. 1 Dyun-u Umumiye daresinin, bte uygulamalarn gsteren zamanl ve srekli yaynlar. Osmanl Kamu Ynetimine, bte ve kesin hesap cetvellerine ilikin yaynlarn kesintili olarak ya da aralklarla yaynlad bir dnemde Dyun-u Umumiye daresinin konu zerinde gsterdii titizlii taktirle karlamamak m m k n deildir. Bu tr yaynlar, ayrca, yaptndan hesap vermeyi prensip edinmi bir idarenin sorumlu davranlarn ortaya koymak bakmndan da vge deer. zetleyecek olursak, Dyun-u Umumiye daresinin yaynlar, bu idarenin yapt katklarn en nemlilerinden biridir. X. DEERLENDRME

1) Muharrem Kararnamesini ve onunla birlikte gelen Dyun-u Umumiye daresini inceleyen her Trk yazar kendini az ok yaralanm hisseder. Osmanl dneminde kapitler haklardan yararlanan bykl kkl bir dzineyi akn Batl ve Amerikal Devlet vard. Bunlarn bir ksm, Osmanl Toplumundaki Hiristiyan cemaatlarn koruyuculuunu da
Osmanl Tarihi ve Maliyesi ile Dyun-u Umumiye hakknda ok yararl bilgiler ihtiva eedn bu tr yaynlar sayca ok kabarktr. O yzden bir liste ekleyemedik.

272

stlenmilerdi. Hatta bu koruyuculuk konusunda kendi aralarnda bir rekabet yarmas gze arpar. Osmanl Devleti ne zaman bir iyiletirme hareketine girise, vergi koymaya kalksa, bu devletler "eyleminiz Kapitler haklarmz zedeliyor" diye hemen ayaklanrd. Osmanl lkesinin baz blgelerinde Batl Devletlerin basklar ve gzetimleri daha basknd. Lbnan ve Suriye'de Franszlar, Msr'da, egemenlii hal bizde kalan Kbrs'da ngilizler baskn durumdayd. Btn bunlar yetmiyormu gibi Muharrom Kararnamesi ile bir de Dyun-u Umumiye daresi kuruldu. Bu idare, devlet btesinin 1/3 ine yaklaan gelir ve giderler zerinde sz sahibi idi. Osmanl Devleti gerek anlamyla bir yar smrge dzeyine indirilmiti. Kald ki Dyun-u Umumiye daresi ayn zamanda Emperyalist Bat Avrupa Devletlerinin bir ileri karakoluydu. Dtan bakldnda ktaya yaylm eemen bir devletmi gibi gzken Osmanl daresi, iten bakldnda eemen devlete yarar zgrlklere sahip olmayan, eit li konularda karar alrken yabanclarn tasvibine, hogrsne bavurmak durumunda olan bir yar smrge durumundayd. Osmanl Devleti iin Avrupallar Ottoman E m p i r e = E m p i r e Ottoman deyimini kullanrlar. ou Trk yazarlar da onlardan esinlenerek Osmanl mparatorluu deyimini benimsemilerdir. Oysaki Osmanllar kendilerine hibir zaman mparatorluk dememilerdi. Kullandklar "Memaliki Osmaniye, Memaliki Muhrusa, Devlet-i liyye, Devlet-i Osmaniye" deyimlerinin hibiri mparatorluk anlamna gelmez. Kendileri yap itibariyle bir milletler topluluu=Common Wealth of Nations niteliinde olduklarndan egemen unsurun yaad diyelim Anadolu'yla, topraklarnda aznlklar barndran vilayetler arasnda, sz gelimi Arabistan, Msr, Eflak, Budan, Srbistan, Makedonya ... hibir ayrm gzetmezlerdi. ngiltere mparatorluunun en yce inkiaf noktasna ulat Kralie Victoria zamannda "Ana vatanclar=Litle Englanders ile mparatorluk yanls olanlar arasnda sert tartmalar ortaya atlmtr. 1 Bu tartmada zaferi, mparatorluk yanllar kazanmtr. Osmanl Devletinde Trk Anadolu lehine yaplm ne bir tartmaya ne de bir giriime rastlanmaz. Tersine Tanzimat Ferman, ve ondan sonra karlan Islahat Fermanlar okunduunda srekli olarak orduya asker, devlete vergi veren Trk ahalinin ne kadar ezgin bir durumda olduuna dair eitli yaknmalara rastlanr. Demek isteriz ki Osmanllar, Milletler Topluluuna dahil cemaatlerle egemen rk Trkler ve bunlarn yaadklar topraklar arasnda bir ayrlk gzetmemilerdir. Osmanllarn gznde Anadolu nasl bir vatan topra ise, Filistin, Hicaz, Makedonya, Bulgaristan, Arnavutluk, ark Rumeli ... ayn nitelikte bir vatan parasdr. Trkler oralar savunmak iin de, seve seve canlarn verirler. Osmanl vatandana tannan haklar hibir za1

How Conservatives Think, Derleyen: Philip W. Buck Penguin Books, Londra 1975.

273

man egemen Trk cemaat lehine imtiyazlar koyan biimde uygulanmamtr. Tersine askeri Trkler vermi, zellikle Hiristiyan cemaati mensuplar savunmaya katlmadktan baka eitli biimlerde Batl lkelerin himayesinden yararlanmlardr. Osmanl Devletinin zaafa uramasnda bu durum birinci derecede etkili olmutu. Dyun-u Umumiye daresi, Kapitlasyonlarn, smrgeci Emperyalist Bat Avrupa devletlerinin varlndan doan ortama yeni bir kstlayc eklenti getirmitir. Osmanl daresini yar smrge durumuna drmtr. 2) Krm Savandan sonra (1854-55) Osmanl Devleti, birlikte savat Bat Avrupa'nn zengin lkelerinden bor istedii zaman, Osmanl bor tahvillerinin satna araclk eden firmalar teminat istediler. K a m u kredisinde teminat, bor-alacak ilikilerindeki rehin, kefil ya da gvence ileminin kamusal maliyedeki uygulama yntemidir. Genelde bu uygulama, devlet gelirlerinden bir ksmnn borca tahsisi biiminde cereyan eder. Osmanl hkmetleri, istenilen mal gvenceyi gelir tahsisi suretiyle verdiler. Bylece bu eski uygulama yntemi, Osmanllarn yaptklar d istikrazlarnda yeniden tatbik mevkiine kondu. Bundan kan sonu udur: D bor iin gelirlerinden bir ksmn tahsis etmeyi, Osmanllar tedenberi uygulamakta idiler. Bu alanda bir alkanlk esasen vard. Muharrem Kararnamesi d devlet borlarna gelir tahsisi konusunda yeni birey getirmi deldir. 3) Dyun-u Umumiyenin Osmanl Maliyesi zerine koyduu yabanc denetiminin de bir n rnei vard. Gerekten bu rnek, Muharrem Kararnamesinin getirdii sistem stanbul'da uygulamaya konmadan nce, fiilen deilse de hukuken hal Osmanl Devletinin bir paras saylan Msr'da, tatbik mevkiine konmutu. Msr'dan alacakl olan Avrupal devletler, Msr maliyesini, Svey Kanalm, tmyle yabanc gzetimi altnda tutan, yeleri alacakl devletlerce tayin olunan, bu sebepten dolay varl uluslararas hukuk alanna giren, bir komisyon kurmulard. stanbul'daki Dyun-u Umumiye daresi, Msr'dakiyle kyaslandnda aralarnda mhim farklar gze arpar: Daha nce de deinildii gibi Dyun-u Umumiye Meclisindeki yeler devlet temsilcisi deillerdi. Osmanllardan alacakl olan tahvil sahiplerini temsil etmekte idiler. -Bu yzden Dyun-u Umumiye Meclisi yelerini yabanc lkeler kendi kamu ynetimleri iinden seerek tayin etmez, hatta bu Meclis yeleri, ne siyasi, ne askeri, ne idari, ne diplomatik bir temsil grevini kabul edemezlerdi.

274

 Dyun-u Umumiye Meclisi yeleri diplomatlarn ayrcalktan yararlanamazlard.

yararlandklar

Maalarn Dyun-u Umumiye Btesinden alrlard. Dyun-u Umumiye Btesinin, Osmanl Devletinin kendi genel btesinin bir paras sayldna yukarda deinmitik. Ksaca, Muharrem Kararnamesinin yaynlanmasndan nce 1881 Osmanl lkesinin hukuken paras olan bir baka eyalette, Msr'da, A v rupal smrgeci ve Emperyalist lkeler bir mali denetim mekanizmas! kurmulard. Bu rnein varl, Osmanl Hkmetini, Muharrem Kararnamesinde nitelii belirlenmi mali denetimi getiren anlama artlarn imzalamaya raz etmi olabilir. Eski bir rnein varl, benzeri bir baka uygulamann kabuln, en azndan kolaylatrmtr. 4) Osmanl Devletinde hakimiyet, Jean Bodin'in 1520-1596 Les Six Livres de la Republique=Dzenli Toplum Ynetiminin Alt Kitab adl eserinde tanmn yapt "Hkmdarn t m uyruklar zerindeki mutlak hakimiyeti" anlamnda anlalm ve kullanlmtr. Yusuf Has Hacip'in 1069'da yazd Kutadku-Bilik'te, hkmdar teb'alarma "yasalarma kaytsz artsz itaat edeceksiniz" der. Onlar da yasalar adil olursa ederiz derler. Demek hkmdarn uyruklar zerindeki mutlak stnl, Kutadku-Bilik yazarnn da egemenlik kavramnn temelini tekil eder. Jean Bodin'in gr Avrupadaki derebeylie son vermitir. Hkmdar tm tab'a zerinde salad mutlak eemenlik sayesinde, derebeyi soylular zerindeki nfuzunu zamanla pekletirmitir. Madem ki egemenlikten ama hkmdarn tab'a zerindeki mutlak hakimiyetidir; yleyse soylular da hkmdara itaat konusunda sraya girmelidirler, hkmdarn stnln kabul etmelidirler. Bu gidiin sonunda ortaya, Hanedanlarca ynetilen "Milli Devletler" kmtr. Osmanl Devletinde padiahn Taba'a zerindeki mutlak hakimiyeti, ayn sonuca ulaamamtr. nk Osmanl Devleti bir milletler topluluudur. Onun lkesi iinde yaayan eitli cemaatlar vardr. Bir sosyal k u r u m olarak soyluluk, Osmanl toplum yapsnda, hibir zaman var olmamtr. Osmanllarda hiyerarinin st basamaklarna hizmet ve liyakatla trmandrd. Toplum iinde en st kademede yer alan sadrazam bile padiaha kar sorumluydu. Onun mutlak hakimiyetini kabullenmek durumundayd. Bu toplum yaps ve bu deerler manzumesi, cemaatlarn varl, soyluluun olmay, Osmanllarda, Avrupadakine paralel bir gelimenin ortaya kmasn engellemitir. Milli Devletlerin kuruluundan sonra ngiltere'de John Locke (16321794), Fransa'da Jean aques Rousseau (1712-1778) milli egemenliin milletin rzasna dayandn, bir eit sosyal mukaveleyle olutuunu ortaya at-

275

tlar. Bu grler, milli devletler iinde millet adna alnacak kararlar onun temsilen almaya yetkili meclislerin ortaya kmasna yol at. Vergileme, bte ... gibi mal aralarn da demokratik hayat tarznn kuruluunda, byk etkileri olmutur. Fikir alanndaki gelimelerle mal aralar, demokratik ynetim biiminin douunda biri birini tamamlayan etkenler olarak almlardr. Bunlarn, ayn ynde gelien ortak etkileri sonunda, demokratik ynetim tarz ortaya kmtr. Bylece, hakimiyet=milli irade anlay dncelere ve uygulamalara hakim oldu. Hakimiyetin milli iradeyle belirlenmesi Demokratik ynetim tarznn zn tekil eder. Sonunda devlet bann tab'a zerindeki mutlak egemenlii dncesi yerini kii hak ve hrriyetlerine saygl, iktisadi kaynaklar kullanmada kiiye serbestlik tanyan, iktisadi kaynaklara sahip olmada ona snrsz haklar veren ve btn bu ileri gvenceye balayan bir hukuk ve sosyal yapya kavumu devlet anlay ortaya kt. Bu toplum yaps ierisinde zamanla hakimiyetin, merkezi idare ile, mahalli idareler, hatta kamu yararna alan kurumlar arasnda paylam zorunluluu kendini kabul ettirdi. Giderekten, milli topluluklar yannda, uluslararas hayatn varl ve onun da bir dzene ihtiyac olduu dnceleri yaygnlamaya balad. Bamsz yzlerle, devletle birlikte yaamak, egemen milli devletleri "Bamllk iinde Bamszlk" gr etrafnda birlemeye zorlad. Yine zamanla, milli devletlerin stnde baz uluslararas kurulularn kendi varlklarn eemen lkelere kabul ettirdiklerine tank olduk. Birlemi Milletler, ona bal eitli kurumlar, Avrupa ktisadi birlii Tekilat, Avrupa Konseyi ... bunlara rnek olarak gsterilebilir. Avrupadaki birleme hareketleri giderekten Avrupa Parlamentosunun kuruluuna yol at. Gnmzde ise, mutlak egemenlikten, toplumlarda ayn zamanda var olan siyasal, ekonomik ve dini guruplar arasnda paylalan bir egemenlik anlayna doru insanlk ynelmi bulunmaktadr. Byle bir toplum yapsnda Devlet, toplumdaki eitli sosyal dayanma kurumlarndan sadece birisidir. phesiz ki dayanma kurumlarnn en nemlisidir. Ama byle de olsa Devlet, kamu yararna yaplan ilerde, yanna bir ok ortaklar almak zorunda kalmtr. Bir ksm zel nitelikte, bir blm ise yasal ya da Anayasal, baka sosyal dayanma kurulularnn varlklarn kabul etmek durumunda kalmtr. ktisadi gelime, i blm ve ihtisaslama, bilim ve teknolojideki ilerleme sonucu gittike daha ok sayda meslek ve menfaat gurubuna blnen toplumlarda Devlet, her meslek gurubu ierisinde rgtlenen zel kurumlar araclyla eskiden sadece kendisine ait olan kamu yararna ilikin sorunlar zmleme ilemini onlarla paylamaya balamlardr. Bir ka rnek vermek gerekirse, esnafn ayr, ticaret erbabnn ayr, sanayicilerin, doktorlarn, mimarlarn, m -

276

hendislerin, corafyaclarn, balerinlerin, hayr ya da spor derneklerinin ... ayr kurumlar vardr. Hatta, tarm gibi geni alanlarda, Ziraat Odalar Birlii ile yetinilmemi onun yannda ay reticilerinin, pamuk reticilerinin, fndk, koza ya da kuru zm reticilerinin ... ayr dernekler ve kurumlar kurarak kendi ura alanlar iindeki kamu yarar sorununa destek olmaya altklar gze arpmaktadr. Sosyal gvenlii gerekletiren Sosyal Sigortalar Kurumunun, sosyal gvence amacyla birlemi zel kiilerden oluan bir ortaklk niteliinde olduu hatrlanacak olursa, sz edilen ok odakl dayanma yntemlerinin ada toplumlarda ne kadar nemli ve kapsaml grevler yklendikleri kolaylkla anlalr. Osmanl Devleti, Kapitlasyonlar kendi istei ile verdiinde, sahip olduu ulusal eemenlii kendi eliyle yaralamt. Milletler topluluuna dahil cemaatlerin hepsini kendi zel yaplar iinde tuttuu, onlara baml, Trkler'e hakim cemaatlar gzyle bakmadklar iin (hatt Araplara Peygamberin soyda olduklarndan, Arnavutlara da saray muhafzl yaptklarndan dolay soylu t o p l u m l a r = K a v m - i Necip denilirdi; Trkler iin ise, egemen rkn stnl yle dursun, aalayc deyimler kullanlrd: "El Etraki bi idrk" deyiminde olduu gibi) Osmanllarda milli devlet yapsna doru bir ynelim, bir gelime olmamtr. Fransz ihtillinden sonra (1789) milliyeti grler Avrupa'ya yaylp Osmanl toplumundaki cemaatlara da sirayet etmeye balaynca, Osmanl Millet Topluluunu kurmu eemen unsur Trkler'de deil fakat Eflak'ta, Budan'da, Hrvatistan'da, Yunanistan'da milliyeti akmlar kendini hissettirmeye balamtr. Ayn toplum yaps milli egemenlii millet adna kullanacak bir meclisin ortaya kmasn da engellemitir. Osmanl toplumunu oluturan cemaatlarn cemaat meclisleri esasen vard. Meclisi olmayan unsur belki de yalnz Trklerdi. Batllamann ncln yapm bir ksm aydnlar, "Osmanllarda bir merut hkmet rejimi kurulur, cemaatlar mill egemenlii ortaklaa paylamaya arlrsa, onlar da devlete balanrlar ve Osmanl toplumu kurtulur" dncesini ne srmlerdi. 1876 Anayasas bu dncede olan aydnlarn zafere ulamalarnn bir belgesidir. Ancak, bu Anayasaya gre seimler yaplp Osmanl Meclisi ve Ayan "Senato" kurulduu zaman ok ilgin bir durumla karlald. Bu meclislerdeki grnm yleydi: Daha iyi eitim grm, iktisadi bakmdan ok daha gl olan cemaat temsilcileri birden bire Osmanl meclislerine hakim oluvermilerdi. Daha nce de bir vesileyle deinildii gibi II. Abdlhamit "Meruti idareyi getirenlerin umutlar hilfna, yeni meclislerde egemenlii paylaan cemaat temsilcilerinin Osmanl Birliine deil, blcle hizmet ettiklerini, hiristiyan aznlklarn gttkleri blc politikay meclisin ta iine kadar sokmu olduklarn grdm ve anayasayla bana tannm yetkiyi kullanarak Anayasay bir sre yrrlkten kaldrdm" diyor.

277

II. Sultan Abdlhamit'in bu karar almasnda baka etkenlerin de rol olabilir. Aratrmamzn imdiye kadarki blmlerinde bir ok kereler deinildii gibi Kapitler Rejim ve gl, zengin Emperyalist Devletlerin Osmanl lkesi zerinde gttkleri nfuz politikas bir ksm byk devletleri lkedeki Hiristiyan toplumlarn koruyucusu durumuna getirdi. Bylece, 1876 Anayasas ile tekil edilen meclis, Milli Egemenlie ortak cemaatlarn Osmanl birlii dncesi etrafnda birlemeleri hayali yerine, gerekte iten ve dtan gelen etkilerle yzyllar boyu Padiahn ahsnda toplanm Padiahlk messesesi etrafnda kurumlam milli hakimiyeti paralamaya doru gtrdn farketmitir. 5) Bir k u r u m ve kavram olarak devleti, kamu ynetiminden soyutlamaya imkn yoktur. Osmanl Devlet idaresinde cemaatlere, eyaletlere, dayal bir kamu ynetimi biimi vard. Has, Timar ve Zeamet sistemi uzak eyaletlere ve rk, dini, rf ve detleri farkl cemaatlar ierisine Trk unsurlar getirmi, yerletirmi ve onlara oralarda yasma imknlar hazrlamt. Timar ve zeamet sahipleri Trk rkndan olmadklar zaman bile, devlete padiaha bal, o dzenin yaps iinde kendilerine verilmi kamu hizmetlerinden sorumlu kimselerdi. Timar ve zeamet sisteminin, yenierilik, vakflar, cemaat idaresi gibi dier kamu hizmeti gren kurumlarla birlikte bir sre ok iyi ilediini tarih kaydetmektedir. Ama Osmanl kamu ynetiminin birer esi olan bu kurumlar zamanla bozuldu. Onun yerine, Avrupadaki milli devletlerin idare tarzn rnek olarak alan, merkeziyeti bir Devlet anlay ve onu destekleyen bir kamu ynetimi biimi getirilmek istendi. Ne yazk ki bu deneme iyi sonu vermedi. nki Osmanl toplum yapsnda milli hkmetleri kurmu Avrupa lkelerinde varlna tank olduumuz nemli unsurlar yoktu. Bu nemli unsurlarn banda, kiilere tannan ekonomik ve sosyal haklarn, serbest iktisat sistemi iinde zel kii ve kurumlarn giderekten artan ve gelien sorumluluklarnn, iin odak noktasn tekil ettiine daha nce deinmitik. Sz edilen farkllklardan dolay, Osmanllarn Avrupadan alarak lkelerine getirmek istedikleri yeni Devlet anlay, kamu ynetimi yaps baarl olamad. Devlet hazinesi bu yeni yapy destekleyecek mali kaynaklardan yoksundu. Bu yzden Osmanl lkesinde, ok ikayet konusu olan rveti, kendi karna bakan yneticiler zmresi belirdi. Osmanl lkesi zerindeki iktisadi ve siyasi nfuz politikalarn yaymak ve gelitirmek istiyen Avrupal devletler bu frsattan da yararlanmay ihmal etmediler. Osmanllarla ortak i yaparlarken "sizin kamu ynetiminiz bunun altndan kalkamayabilir, ynetime biz de katlalm" talebinde bulunmaya baladlar. 1881'de karlan Muharrem Kararnamesi ile Dyun-u Umumiye Meclisi kurulabilmi, bu Mecliste yabanc temsilciler hem de ounluu elde tutarak grev alabilmilerse, bu durumda sz edilen Osmanl Kamu Ynetiminin yeter-

278

sizliinin, Kapitlasyonlarn kafalara yerletirdii yabancya ayrcalk tanma alkanlnn ve Avruapllarla ortak idare kurma fikrinin hite yadrganacak bir t u t u m saylmamas dncesinin nemli rol olmutur. Muharrem Kararnamesinin getirdii yabanc mali denetimi aklamaya alrken 1875'de Osmanl Devletinin iflas etmi olduunu, 1877'de Ruslarn Bakrky'e kadar dayanm olduklarn, ayn yllarda 4-5 sene elverisiz hava artlarndan dolay iyi mahsul alnamm bulunduunu ve btn bu sebeplerden dolay da Osmanllarn uluslararas platformda eski mttefikleri Avrupal devletleri yeniden kazanma stratejisi gttklerini akldan karmamak gerekir. Osmanl yneticileri, Osmanl borlar ve dier ihtilafl iktisadi-mali konularda Avrupay tatmin ederek, Berlin Bar Antlamasn daha elverili, daha iyi artlar iinde imzalama ans elde edebileceklerini dnmlerdi. 6) O dnemde Osmanl Devleti, Avrupal politikac ve yneticilerce, "Hasta Adam" olarak nitelendiriliyordu. Osmanl Devletinin hastalnn en belirgin alameti devlet fikrinin zaafa uramasnda kendini gstermekteydi. Srp giden ard arkas bir trl alnamyan i gaileler, isyanlar, devletin temel grevi saylan mal ve can gvenliini bile salamaktan aciz oldunu herkesin gz nnde sergiliyordu. Bir ele buna sonu bozgunla biten ac malubiyetlerin getirdii sorunlar eklenmiti. Yukarda da belirtildii gibi Osmanl toplumunu oluturan cemaatlar milli egemenlie ortak ederek onlar Osmanllk etrafnda birletirme dncesi olumlu sonu vermemiti. 1876 Meclisi adeta Milli olmayan bir hakimiyet rneim ortaya koymutu. Osmanllar ok odakl dayanmaya dayal bir milli hakimiyet anlayndan ne yazk ki yararlanamamlard. Devlet iin farkl alardan baklarak eitli tanmlamalar verilebilir. Bir tanmlamada udur: Devlet demek kuvvet demektir. Milletler kendi ilerinde rgtlenip, devleti kurduklar zaman bu durum ie dnk centrifuge ve da dnk centripede kuvvet akmlar yaratr. e dnk kuvvet akmlar kamu dzenini yurt sathnda korumaya ynelik rgtlenmeyi ve bu rgtn salad eylemleri ortaya koyar. Kanunlara yaptrm gcn bu eylem kazandrr. Sonunda topluma huzur getirilir. Osmanl Devleti ite bu sonuca ulaamayan bir zaaf noktasna gelmiti. Rus Ordularnn Yeilky'e kadar dayanmalar da dnk kuvvet akmlarnn devlet btnln dardan gelen tehlikelere kar koruyamadn ortaya koymutu. Bu sonular Tanzimat hareketinin baarl olamadnn kantdr. Emperyalist gler bu olaanst durumdan, Osmanllarn iine dtkleri ok zel artlardan, yararlanmay ihmal etmediler. Berlin'de Bar artlar tartlrken Osmanl Devleti zerinde bir mali denetim rejimini Osmanllara zorla kabul ettirdiler. Ksaca, Dyun-u Umumiyeni kuruluu her eyden nce Osmanl Devletinin zaafa uramasnn

279

dourduu bir sonutur. 1868 yl 14 Ocanda Londra'daki nl Times Gazetesi'nde yazlan bir makalede yle deniliyor: "ark meselesi denilen ey, bir grnmyle, Osmanl Devletinin zaafa uramasndan inhitatndan baka bir ey deildir. Osmanllar zaafa uradka Hiristiyan dnya basklarn arttrd sonunda ortaya "ark Meselesi = Queslion d'Orient" diye bir sorun kt." O dnemlerde Osmanl Devletinin yrtt reformcu tedbirlere de bu makalenin sonuna doru deinilmi ve u sonu cmlesiyle makale tamamlanmt. "Hasta Adam hakknda bilgi isteyenlere vereceimiz cevap udur: Hasta adamn durumu fenalamyor, iyiye gidiyor." 1 7) Muharrem Kararnamesiyle getirilen ey, normal artlarda mali idarenin bir paras olarak faaliyetlerini srdrmesi gereken bor idaresinin Dyun-u Umumiye ecnebi denetimindeki bir ortak rgte devri ilemidir. Borlanarak gelir elde etmek devletlerin eski alardan, beri tandklar ve uyguladklar bir yntemdi. Bor alan devlet bir kredi muamelesine ba vuruyor demekti. Kredi ise bir itibar iidir. Devletlerin gl olduu yerlerde ve dnemlerde varl ebedi olan, hazinesini besleyen gvenceli gelirleri bulunan bir kurum olarak Devlet en itibarl kiidir. Ama sz edilen artlar ortadan kalkarsa, devletin hazinesi gelirle dolu olmazsa ve hele devlet kavram zaafa urarsa, szn ettiimiz itibar ortadan kalkar. Muharrem Kararamesinin karld yllarda Osmanl Devletinin durumu buydu. Hazinesinde gelir yetersizlii vard. stelik an gereklerine ayak uyduramyan, eitli i ve d gailelerle zaafa uram olan bir devlet vard. Bu durumda Osmanl daresi ylebir mengenenin gl enelerine kendini skm hissediyordu. ve d kargaalarla etkili biimde uraabilmek iin devleti glendirmek lazmd. Oda paraya dayanyordu. Oysa ki ne iktisadi gelime dzeyi, ne toplum yaps, ne de kamu ynetimi hazinenin bol gelirlerle beslenmesine imkn brakmyordu. Tek are borlanmakt. D kredilerin yeniden almas iin, Osmanl idaresi, eski alacakllaryla Dyun-u Umumiye artlar ierisinde anlamay tercih etti. Galiba tek kar yol da bu idi. Bu uzlama Osmanllara yeni d krediler salad. XI. BETERN BETER: SEVRES

1920 ylna gelindiinde Osmanl Devleti 6,5 yzyla yaklaan Devlet hayatnn en netameli gnlerini yaamaktayd. Devletin karlat tehlikelerin en by, Osmanllar I. Dnya Savandan malup knca, karlarna dikiliverdi. Mttefikler lkenin btn stratejik blgelerini igal
Zikreden Donald C. Blaisdell: Osmanl mparatorluunda Avrupa Mal Kontrol,. eviren: Hazm Atf Kuyucak, Arkada Matbaas, stanbul 1940, s. 81

280

etti. Ordusunu datt. Silahlarn ald, toplad. Donanmasn kendi gzetimleri altna geirdiler. Osmanllar da Bar Antlamasn imza etmek zere Sevr'e davet ettiler. artlar Muharrem Kararnamesinin imzaland 1880'li yllara kyasla ok daha elverisizdi. O yzden Sevres Bar Antlamasnda Trklere ok ar hkmler yklendi. O kadar ki anlama okunduunda Trklere braklan lke snrlarn bile kesinlikle tespit etme imkan yoktur. Douda Ermenistan ve Krdistan, Gneyde Irak ve Suriye. Urfa, Antep, Mara, ukurova ve Hatay da Franszlar. Antalya ve evresinde Konya'ya kadar talyanlar. zmir ve Ege'de Yunanllar. Trakya'da yine Yunanllar. Irakta, Boazlarda, Samsun'da, hatta Trabzon'da ngilizler, Anadoluyu ve Osmanllarn son topraklarn paylamaktaydlar. Arabistan ve Msr zaten elden kmt. Bu artlar ierisinde Sevres Antlamasna konulan mali hkmler Muharrem Kararnamesindekiyle kyaslanamyacak derecede ard. Bu hkmlere zetle deinelim: 1. Trk maliyesini ngiliz, Fransz, talyan hkmetlerini temsil eden bir komisyon idare edecekti. Osmanllara Trklere bu komisyona tek bir komiser temsilci gnderme hakk tanmt. 2. Maliye Bakanlnca hazrlanacak yllk bte, nce bu komisyona verilecek, orada incelenecek, komisyonun ngiliz, Fransz, talyan temsilcileri tarafndan nerilecek deiiklikler yaplacak, tasar bu haliyle ileride kurulacak Trk Parlamentosuna sunulacakt. Trk Parlamentosun u n bte zerinde komisyonun katlmad deiiklikler yapmas yasaklanmt. 3. Sz edilen Komisyon, mali ve iktisadi alanda karlacak kanunlar, dzenleme amacyla hazrlanacak kararname ve ynetmelikleri denetleyecekti. Bu amala Maliye Tefti Kurulu bu komisyonun emrine verilmiti. Maliye Tefti Kurulu Komisyonca yaplacak denetimde ona her trl yardm salamakla ykml idi. 4. Yeni vergi koymak, vergi kanunlarnda deiiklikler yapmak Komisyonun msadesine bal tutulmutu. 5. Dyun-u Umumiye daresine ve Osmanl Bankasna danarak Trkiye'de para basma hakkn sz edilen komisyon kullanacakt. 6. Osmanl Hkmeti ierde veya darda borlanma yapabilmek iin Komisyondan izin almaya mecburdu. 7. Eski antlamalardan, szlemelerden, uygulamalardan, kapitler haklardan ve bunlardan doan her trl ayrcalklardan 1 Austos 1914'de yararlanmakta olan t m devletler, muahede hkmlerine gre, ayn haklardan yararlanmaya devam edeceklerdi. 8. Trk Devleti mali kaynaklarndan ayraca paylarla:

281

 Eylemlerinin ya da ihmalinin sebep olduu her trl zararlar, Avrupa Tuna Komisyonunun isteyecei meblalar, Devlet borlar yllk faizlerini ve anaparalarn, Maliye Komisyonunun her eit masraflarn, Mttefik ordularn Trkiye'deki igal masraflarn, Antlama tarihine kadar igal ordularnca yaplm her trl harcamalar (Mondros Mtarekesinin imzaland 30 Ekim 1918'den bu yana Sevres Antlamasnn imzaland tarihe kadar geen 23 aylk dnemin igal masraflarndan sz edilmektedir.) Mondros Mtarekesinin imzas srasnda Trkiye topraklarna dahil olup imdi ondan ayrlm olan lkelerdeki mttefiklere ait igal ordular masraflarn, Osmanl uyruu olan aznlklar Osmanl Devletinin eyleminden y a da ihmalinden dolay zarara uramlarsa, bavurular zerine, maliye komisyonunun onlar lehine verecei tazmin hkm ihtiva eden her trl demeleri, Eski Dyun-u Umumiye daresinin sava dolaydyla denemeyip biriken alacaklarn, Antlama tarihinde itilaf devletleri elinde birikmi olan Osmanl kat paralarn zerinde yazl deerler esas alnarak nakden demeyi, Dyun-u Umumiye daresine ait olan tm mallar, Antlamay imzalayan itilaf devletlerine deyecek ve teslim edecekti. 9. Osmanl Devleti bu demeler iin paylalan eski topraklar zerinde kurulacak yeni devletlerden katlma pay veya tazminat istemeyecektir. 1 XII. Byk Atatrk'n Baarlar ve Cumhuriyetin Getirdikleri

1) H r dnce, zgrce davran, insan yaratlnn, insan tabiatnn ayrlmaz bir parasdr. Devletin varl insan mizacnn bu zelliini ortadan kaldramaz. Anayasalarda yer alan temel hak ve zgrlkler insan mizacnn sz edilen zellikleri dolaysyla her anayasada bulundurulur. yle ise yeni kurulacak bir sosyal, siyasal ve iktisadi rejimin temel felsefesi, zgrce davranmay kendi insanlarna tanmak olmalyd. Atatrk daima byle dnmtr. O yzden kurmak istedii devletin rejimini Cumhuriyet olarak tespit etmitir. H r dnce ve zgrce dav1

Daha ok bilgi iin Sevres bar antlamasndan aktarlan eklere baknz.

282

ranm bu yeni devlet vatandalarna yeni yeni eyler yapmak ve baarmak frsat vereceini hemen her konumasnda ifade etmitir. 2) Atatrk kurduu Cumhuriyeti bir "Milli Devlet" olarak tasarlam ve gerekletirmitir. Atatrk, Osmanl toplumundaki "Cemaaf'larn, hatta Mslman olsalar bile, gnn birinde bizden ayrlacaklarn grm ve "Misak-i Milli" snrlar iinde bir milli devlet kurmay ama olarak semitir. Trkiye'nin bugnk snrlar Misak-i Milli ile belirlenmi snrlar deildir. Hatay'n Anavatana kavumasndan sonra bile Misak-i Milli snrlar iinde olup da Suriye'ye braklm topraklar vardr. Fakat Misak-i Milliyle izilmi snrlardan Trkiye dnda kalm olan en geni alan, eski Musul vilayetini oluturan topraklardr. Buras imdi Kuzey Irak'n bir parasdr. 3) Atatrk, daha Amasya genelgesinden, Erzurum ve Sivas Kongreleri teblilerinden balayarak, tam bamsz bir Trk Devleti kurmak iin mcadeleye atldn btn dnyaya ilan etmitir. Bununla belirtmek istedii ey Osmanl Devleti zerindeki eitli ipoteklerin yeni Trkiye tarafndan asla kabul edilmeyeceini dnya kamu oyuna duyurmakt. Atatrk Misak-i Milli snrlar iinde kurulacak yeni Trk Devletinde ecnebi nfuz blgeleri istemiyordu. Trkiye Cumhuriyeti Anayasas "Vatandalk ba ile bal ve milli snrlar iinde yaayan herkesi Trk" saymtr. Belli zmre ya da cemaatlarn u ya da bu ecnebi devletlerin himayesinde olmalarn kesin olarak red etmitir. Bu t u t u m kapitlasyonlarn tmyle ilgas anlamna gelir. Yeni Trk Devletinin "imtiyazsz, snfsz, kaynam bir kitleden oluacan" yurt iinde ve dnda herkese Atatrk ilan etmiti. Atatrk, Dyun-u Umumiye daresini de kabul etmemitir. Osmanl borlarndan Cumhuriyet Hkmetine decek pay demeyi kabul etmitir. Ancak bu demenin bizden alacakl olan devletler temsilcilerinin de yer alaca bir karma ynetim ve denetim kurulu aracl ile yaplmasn red etmitir. 4) Kurulacak Cumhuriyet daresinde halk, devlet ilerine, yaplacak hr seimler, orada ifade edilen serbest oylamalarla katlacaktr. Cumhuriyet Hkmetleri, Trk vaatndanm h r iradeleri ile seilmi meclislerden gven oyu alarak ibana geleceklerdir. Atatrk, halkn katlmn iktisadi alanda da arzulam ve bunu salyacak bir ortam gerekletirmitir. Trk toplumunu "Muasr medeniyet seviyesinin stnde" bir toplum haline getirebilmek iin her Trkn katlmn istediini ve beklediini ifade etmitir. zgr her kiinin kendi serbest tercihi ile daha iyiyi, daha hakly, daha gzeli aramas halinde bir toplumun sratle deiip gelieceine inandn defalarca beyan etmitir. Btn nutuklarnda, zmir ktisat Kongresindeki beyanlarnda, bu

283

temel felsefeyi ak olduu kadar parlak ifadelerle bulmak mmkndr. yle ise Trk vatandalarna daha iyiyi, daha hakly, daha gzeli yapp ortaya koyacak bir maddi ve manevi ortam gelitirmelidir. "Hayatta en hakiki mrit ilimdir" derken Atatrk, Trk insann, bilimsel almann nimetlerinden yararlanarak daha iyiyi, daha gzeli, daha hakly yaratmada grev almaya davet etmektedir. Kendileri, Trk toplumunu oluturan, yararll tarihin aynasna yansm, deer yarglarn muhafazadan yanadrlar. Hakiki mrit ilim, bu deer yarglaryla btleince, Trk insannn aklc t u t u m ve davranlar daha iyiyi, gzeli ve hakly aray, onu muasr medeniyet seviyesinin stne karacaktr. Trk insan bu yolda ilerlerken, kendine teslim edilmi lke kaynaklarn kullanmada, byk baarlar elde edecektir. zel kiilerin ve onlarn kurduu kurumlarn katlmlaryla kaynak kullanmadaki verimlilik artacak ksa zamanda refaha giden yol katedilebilecektir. Muasr medeniyet seviyesinin stne kmak, bu srete, dier milletler insanlaryla yarmak ve bu yar kazanmak anlamna gelir. 5) Atatrk mill iradeye dayal olarak kurduu Cumhuriyet ynetimi ile birlikte "gl devlet" anlayn da yeniden gerekletirmitir. Bamza ne gelmise aa ayak uyduramamaktan ve o yzden gszleen devletten gelmitir. Trk tarihinin anlamn ve zn ok iyi bilen Atatrk, gl devlet anlaynn Trk milli mizacna ne kadar uyduunu elbette bilmekte idi. Btn icraat, felsef grleri, iktisad, mal, sosyal politikas, gl devlet olgusunu yeniden yaratacak biimde ele alnm ve dnlmtr. Kurduu ynetime yurtta ve cihanda beslenen gven, bir bakma bu gl devlet simgesinin dourduu sonutur. Trk toplumuna yeniden kazandrd gl devlet'in ie dnk ve da dnk kuvvetleri, ierde gvenlii ve sosyal bar salarken, darda, dnya barna byk katklarda bulunmutur. Atatrk'n gl devletinin dnya kuvvet dengesindeki maddi arl byk olmayabilir. Ama dnya barnn korunmasnda kendi maddi gc ile kyaslanamayacak kadar byk bir rol oynamtr. Ona bu baarl rol oynatan faktrlerden biri kendi stn dehasnn izdii d politika ise, dieri yeniden tesis ettii gl devlet anlaydr. Ordularn zafere gtren komutlarmdaki t u t u m ve dnceler, Lozan bar mzakerelerinde Trk heyetine verdii direktiflerdeki kararl ve azimli tutum, kard anayasa, devleti yeniden kuran yasalardaki ortak felsefe, hep gl devlet dncesini yanstr ve onun gerekletirilmesi yollarn aratrr. 6) Atatrk milli gelirin paylamnda snf mcadelesine deil sosyal dayanma grne inanr. Bu konuda bir eit Solidariste felsefeye sahiptir. Kazanlanlar kavga ederek aramzda paylaacamz yerde karlkl sayg iinde anlap uzlaarak bu paylam yapalm dncesinde-

284

dir. alma hayatnn gzetlenip denetlenmesinde, zayfn korunmasnda, devletin sorumluluk tadn kabul eder. 1935'de karlan i kanunu bu amala karlmtr. Atatrk sosyal barn, herhangi bir alanda ortakl ya da kar olan taraflarn karlkl grp anlamalaryla tesis edilebileceini ifade etmitir. Kendi zamannda kurdurduu "li ktisat Mecl i s i n e ykledii grevlerden biri, gnlden istedii bu uzlama konusunda bu k u r u m u n tarafsz hakem roln oynamasdr. 7) Devleti kamu yararna yaplan ilerin tm olarak tanmlayacak olursak Atatrk'n bu tanmlamann anlatt dorultuda yeni tutumlar yeni grler ve onlara dayal uygulamalar getirdii gze arpar. Atatrk kurduu Cumhuriyet daresini, i ve d gvenlii salyan bu amala da vergi toplayan bir kurulu olarak, dnmemitir. Devlet, kendi faaliyetlerinin, insanlarn eitli seenekler arasndaki tercihlerini, kaynak kullanma kararlarn, etkilediini bilecek; faaliyetlerini, toplumu oluturan kiilerin karar alma, risk yklenme abalarna zarar vermiyecek biimde dzenleyecektir. Atatrk bunu istemitir. Daha dorusu Atatrk ok merkezli bir dayanma sonucu toplum yararna yaplacak ilerin elbirlii ile gerekletirilmesini arzulamtr. Bu oulcu toplumda Devletin grevi, Trk insanna, O yeni atllmlarda bulunmak, risk yklenmek istedii zaman, yardmc olmaktr. Atatrk'n 1934'lerde balatt "Devlet Parasyla ktisadi Teebbsler K u r m a " politikas, bu sylenenlere ters den bir t u t u m deildir. Zira Atatrk bu kurumlar kurarken, devletin bilgi ve sermaye birikimine nclk etmesini, sermaye tekilinde kamusal kaynaklardan yararlanlmasn, bu kurumlarda Trkiye'nin ihtiyacn ok derinden duyduu iletme yneticilerinin yetitirilmesini, kurulan devlet messeseleri ile d tasarruflar salanmasn, hlsa salkl bir iktisadi gelime iin yararl admlarn atlmasn istemitir. Bu yzden ktisadi Devlet Teekkllerinin hi birisi, kendi faaliyet alanlarnda bir tekel tesis etmi deildir. Nitekim, Smerbank'n ya da dier banka ve kurumlarn balatt dokumaclk, demir-elik, toprak sanayii ... alanlarnda sonrlar yeni yeni zel tesisler kurulabilmitir. Bu gn Trkiye'deki dokuma endstrisi kesiminin ok byk bir blm zel kurum ve kurulularn elindedir. nemli bir baka husus da udur. ktisadi Devlet Teekkllerinin hepsi birer anonim irket benzeri kurumlar olarak rgtlendirilmilerdir. Bu rgt biiminin ilerde, zaman geldiinde, bu kurulular zel teebbse devredilirse bu devir ilemini kolaylatraca dnlmtr. O yzden ktisadi Devlet Teekkllerinin ynetim ve denetimine ilikin yasalara, bu teebbslerin zel kesime devredilebileceklrine dair hkmler koydurmutur. (3460 Sayl Yasa). 8) 1924 Anayasas gnmzde Anayasalarn says oald iin buna Atatrk Anayasas denir Demokratik Liberal bir Anayasadr. Bu

285

Anayasann kurduu Devlet ats, kamu dzeninin ileyiine ilikin olarak kartt dier yasalar, millet temsilcilerinden oluan "Trkiye Byk Millet Meclisi" tarafndan yaplmlardr. 1924 Anayasas: "Halk yararna alan, onun tarafndan ynetilen, bir halk idaresi" kurmutur. Devlet arknn ileyiinde, hkmetlerin almalarnda, olumlu ve olumsuz ynlerin serbeste ortaya konulabilmesi iin Atatrk ok partili bir Demokrasi modelini benimsemitir. Bu amala yapt Ahali Frkas, Serbest Frka denemeleri iyi sonu vermeyince "Mstakil Gurup"u kurdurmutur. Mstakil Gurup, tek partili, tek meclisli bir dnemin muhalefet cephesini temsil etmekteydi. ktisadi konularda 1924 Anayasasnn getirdiklerini, bu alandaki temel felsefesini, 1922 yl ubatnda Atatrk'n bakanlnda toplanm ktisat Kongresinde ileri srlm fikirlerden, alnm kararlardan soyutlayarak deerlendirmek m m k n deildir. Zira, siyasal rejim olarak Demokrasiyle, ktisadi Sistem arasnda koparlmas imknsz organik balar vardr. Siyasi rejimin insana tand hak ve hrriyetler, gvenceye balad sosyal haklar, kiiye iktisadi kaynaklara serbeste sahip olma hakkn tanmad srece ierii boalm kavramlar haline gelir. Kiilerin iktisadi kaynaklara serbeste sahip olamadklar, iktisadi kaynaklar kullanmakta serbeste hareket edemedikleri bir lkede, Batl modele uygun oulcu bir Demokrasi idaresi kurulamaz. nsanlar iktisadi sistemin ileyii iinde, hangi cins maldan ne kadar retilmesini istediklerini, kendi hr idareleriyle serbeste ortaya koyabilmelidirler. Piyasann istedii malin retimi serbest olmaldr. Ancak o taktirde sz edilen lkede oulcu ve zgrlk bir demokratik rejimin varlndan bahsedilebilir. Devlet hayat, bir toplumun, i ve d gvenliin salanmas amacjda dayanmas, ve bu dayanmay rgtlemesi demektir. Ama toplumsal dayanmann binlerle ve binlerce alandaki t m tezahrlerini devlet ats altnda toplamaya imkn yoktur. Kalkman ve gelien bir toplumda i blm ve ihtisaslama yaygnlar ve younlar. Her gn yeni yeni bamsz iletmeler kurulur. Bazlar da ilerini yrtemedikleri iin snp giderler. Bu karmak yapl toplum dzeni iinde siyasal, sosyal, iktisadi, mesleki, hayra ynelik ... eitli kurumlar kurulur. Dini inanlar iin, muhtalara yardm iin, elence iin, kltr iin, sportif faaliyetler iin ... her gn yeni kurumlar ve kurulular ortaya kar. Bunlar arasnda ocuklara hitap edenlere sakat ya da malllere destek olanlara ... rastlanr. Btn bu sz edilen k u r u m ve kurulular birarada dnldnde ada toplumlardaki sosyal dokunun ne kadar karmak olduu kendiliinden ortaya kar. Bu yapdaki bir toplum iinde, kamu yararna yaplacak iler dar kapsam ile devlet kadrosu iine sdrlamaz. Sz edilen kurum ve kurulularn hepsi kamu yararna yaplacak ilerde devletin gzetim

286

ve denetimi altnda da olsa, karlm kanunlarn r u h ve maksadna uygun alma zorunluunda tutulsalar bile, devlete yardmc ve destek olurlar. Sonunda ortaya ok merkezli bir dayanma, byle bir dayanmayla gerekletirilen kamu yarar abalar manzumesi, ve, en sonunda yeni bir devlet anlay kar. te oulcu toplumla anlatlmak istenen ey budur. Yoksa oulcu toplumu, ar sadan, ar sola hatta anarizme kadar her akmn var olduu bir toplum yaps olarak tanmlamak, yanl ve de noksan kalr. oulcu Demokrasi, bu ok merkezli dayanma dzeni iinde, toplum yararna yaplacak ilere, herkesin kendi alanndaki abalariyle katlmas anlamna gelir. oulcu Demokrasi kavram ierisinde, iktisadi kaynaklarn kullanmnda, sz ve karar sahibi insanlarn oluturduklar siyasal, sosyal, ekonomik, dinsel, kltrel, estetik, gzel sanatlar, elence, sportif, hayra ynelik ... amalar gden kurum, dernek ve kurulularn kamu yarar gden kararlar alabilmeleri nemli bir yer igal eder. Szn ettiimiz kurum, kurulu ve dernekler, muhta olduklar mali kaynaklar, serbest alan yelerinin verdikleri katlm paylar ile temin ederler. Ama bu kaynak her zaman yeterli olmayabilir. Bu gibi hallerde Kamu yararna kararlar alan, sorumluluklar yklenen bu derneklere, k u r u m ya da kurululara, devlet yardmda bulunur: Siyasi partilere bteden yaplan yardmlar gibi; eitli hayr kurumlarna bteden yaplan aktarmalar gibi. Mali yardm yetersiz kald zaman, devlet kendi hakimiyet hakknn kullanlmas sonucu ortaya kan zel nitelikteki aralardan yararlanma hakkn bu zel kurum ve kurululara devreder. Sosyal Sigortalara byle bir hak devredilmitir. Onlarn topladklar katlm paylar ve primler vergi gibi zorunluluk tar. O yzden bu primlere "vergi benzeri" ykmllkler denir.ada maliye, vergi benzeri ykmllk deyimini, bu tr katlmlar anlatmak iin icadetmek zorunda kalmtr. Btn mesleki teekkllerin ve sosyal yardm kurumlarnn yararlandklar vergi benzeri ykmllkler, gnmzde ok yaygn bir uygulamaya kavumutur. 1924 Anayasas ile ats kurulan Atatrk Cumhuriyeti, ite byle bir siyasi rejim, yukarda anlatlan nitelikte bir iktisadi sistem ve oulcu toplum yaps getirmitir. Gnmz Trkiye'sinde kaynak kullanmnda ulalan etkinlii, prodktivite artn, ve bunlarn sonucu olan refah ykseliini byk Atatrk'n bu ok derin sezgilerine borluyuz. 9) Atatrk olaanst kiilii ile 20. yy. l etkilemi, tarihin akmn deitirmi, ;ok byk bir devlet adamyd. "Gnein her gn tan yerinden yeni batan doacazma nasl inanyorsam, mazlum milletlerin uyanacaklarna da o kadar kuvvetle inanyorum" diyen byk nder amzn tek ve gerek kurtulu savasdr. Mazlum milletlere bamszlk, iti-

287

bar ve eref yolunu bizim adna "stikll Sava" dediimiz insanlk mucizesini Trk milleti ile elele gerekletirerek o amtr. Getirdii iktisadi sistem ile mazlum milletlere iktisadi gelime ve refaha ulaan yolu gsteren de yine O'dur. Gerekten 1920'lerdeki Misak- Milli Trkiye'sinde "Hizmet Sektr" hemen de hi gelimemiti. Sanayi yok denecek kadar clzd. Ticaret uzun yllardan beri Trk olmayan unsurlarn elindeydi. Milli mcadele yllarna gelindiinde, ticaret yapan Ermenilerin byk bir ounluu Trkiye'yi terk etmiti. Rumlar ise mbadeleye tabi tutularak Yunanistan'a gittiler. Falih Rfk Atay "Bat Yllar" adl kitabnda aynen yle diyor: "1912 tarihli bir Yunan yayn, btn Osmanl lkesinde tek bir Trk bakkal bulunamayacam yazmakta idi." 1 Toprak, geleneksel ziraat metodlaryla ileniyordu. Bu demektir ki Misak- Milli Trkiye'sinde gelimenin gerektirdii maddi ve manevi birikimi salyacak msait bir ortam yoktu. Lozan Bar Antlamalarna gre, Trkiye Cumhuriyeti, d ticaretini dzenleyen gmrk rejimini ancak 1929 ylnda deitirebilecekti. Cumhuriyet Hkmeti bu deiiklikler iin gerekli hazrlklarn tamamlad zaman, adna byk buhran denilen iktisadi bunalm patlak verdi. Bunalmn iddetini anlatmak iin 1929 iktisadi buhranna iktisadi k ad verilir. Bunalm btn dnyay sarst. Ama kn en byk sadmesini ekonomileri tarma dayal lkeler yemilerdi. O yllarda Trkiye ekonomisi tarma dayal olduu iin bunalm Trkiye'yi allak bullak etmiti. Bu artlar iinde iktisadi refaha giden yolda ilerleyebilmek iin Atatrk "Devletilii" denedi. 10) iktisadi gelimenin gerektirdii birikimin bir de soyut, moral ve beyinsel yn vardr. Atatrk bu alandaki tedbirleri de zamannda almt. Bir yandan "Tevhidi Tedrisat K a n u n u " karlarak yeni okullar alm, dier yandan 1416 sayl Kanun karlarak devlet hesabna Avrupa ve Amerika'ya kitle halinde renciler gnderilmitir. Bu yoldan kalknmann gerektirdii bilgi birimini salyabilme areleri aratrlmtr. te Atatrk'n kurduu ok merkezli dayanmaya dayal oulcu toplum yaps bu abalar sonunda bugnk gelime dzeyine ulaabilmitir. 11) Yeni Trkiye her eyi ile bu byk insann eseridir. Bu eseri meydana getiren temel felsefe, onun, insana insan olduu iin deer veren, Trk vatandann devlet idaresinde serbeste sz sahibi olmasn istiyen, Trk insannn iktisadi kaynaklar en iyi biimde kullanabilmesi iin ge1

F.R. Atay, Bat Yllar, istanbul Dnya Matbaas, 1946, s. 14.

288

r e k l i o r t a m o n a h a z r l a y a n , e n iyiye, e n g z e l e , e n h a k l y a m i l l e t e elele ulalmas g r n benimseyen, ilkelerdir. Yapt ve kazand bamszlk sava, K a p i t l a s y o n l a r , y a b a n c k o n t r o l n , D y u n - u U m u m i y e y i ve Sevres'in zincirlerini bir hamlede yok etmitir. O'nun kutsal varlnn t o p r a a v e r i l i i n d e n b e r i 43 yl geti. D o u m u n u n 100. Y l d n m n d e O ' n u n a n s n a y a p t m b u a r a t r m a y u szlerle b i t i r m e k i s t e r i m :

"Trk Milletiyle birlikte b t n insanlk lemi O'na minnettardr."

KAYNAKALAR : Bedri Grsoy: Kamusal Maliye, Cilt I, Sevin Matbaas, Ankara 1980, Cilt II, S.B.F. Yayn, Ankara 1981. Bedri Grsoy: Osmanl Devleti Bir mparatorluk mu di? Prof. Dr. Reat Aktan'a Armaan, S.B.F. 1982. A. Yaln: Trkiye iktisat Tarihi, Ayyldz Matbaas, Ankara 1979. Enver Ziya Karal: Osmanl Tarihi Cilt VI, VII ve VIII, T.T.K. Yayn Ankara 1977. Dyun-u Umumiye-i Osmaniye'nin Sureti Tesviyesi Hakknda Takarrr Eden Multavelat zerine Tanzim Olunup Men'iyet Ahkamna Bilistizan raiei Seniyye-i Cenab- Paoiahi ercfsudur Buyurulmu Olan Nizamname, Dyu-u Umumiye Matbaas, stanbul 1098. (eski yaz ile). Kavanin ve Nizamat ve Mukarrerat- Maliye Mecmuas, Cilt 2, stanbul 1911, (Maliye Bakanl Kitapl K. 6 da kaytl eski yazl Mali Kanunlar Dergisi). Tanzimat: ok yazarl eser, Maarif Matbaas, 1940, istanbul. Refii kr Suvla: Tanzimat Devri stikrazlar, "Tanzimat" inde s. 253 235. Donald C. Blaisdell: Osmanl mparatorluunda Avrupa Mali Kontrol, eviren: Hazm Atf Kuyucak, Arkada Matbaas, stanbul 1940. Ed. Engelhardt: Tanzimat, eviren: Ayda Dz, Milliyet Yayn, stanbul 197G. Mustafa Akda: Trkiye'nin ktisadi ve timai Tarihi, 2 Cilt, Cem Yaynevi, stanbul 1974. Birinci Tertip Dstur, Cilt: I, Glhane'de Kraat Olunan Hatt Hmayun. Islahat Ferman (1358) "Tanzimat" iinde ek tpk basm. M. Belin: Trkiye ktisat Tarihi Hakknda Tetkikler, eviren: M. Ziya, stanbul 1931. A. Du Valey: Trkiye Maliye Tarihi, Maliye Bak. Yayn, Damga Matbaas, 1978. Pa,vrus Efendi: Trkiye'nin Mal Tutsakl, Sunan: M. Gencer, May Yaynlar, istanbul 1977. Mehmet Zeki Pakalnlar: Maliye Tekilt Tarihi 4 Cilt, Maliye Bakanl Yayn, Babakanlk Basmevi, Ankara 1978.

289

Niyazi Berkes: Trk Dnnde Bat Sorunu, Bilgi Yaynevi, stanbul 1975. Do. Dr. Sina Akin: Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Gerek Yaynevi, stanbul 1980. Tahsin nal: Osmanllarda Fazilet Mcadelesi, Nur Yaynlar, Ankara 1967. Osmanl imparatorluunun k Belgeleri, Derleyenler: Seha L, Meray - Osman Olcay, S.B.F. Yayn, Ankara 1977. Sir Harry Luke: The Old Turkey and the New, Londra, Geoffrey Bles, kinci Bask 1955. J. A.R. Marriott: The Eastern Question, An Historical Study in European Diplomacy, Oxford University Press, 4. bask, 1951. Stanford J. Shaw.- History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, 2 cilt, Cambridge University Press, 1974-76. Halil nalck: The Ottoman Empire, Classical Age, Werdenfeld, Londra 1973. Lord Kinross: The Ottoman Centuries, Sander Kitabevi, stanbul 1975. Zuhuri Danman: Koi Bey Risalesi, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1972. C. Morawitz: Les Finances de la Turquie, Paris 1902. Hilmi Ycelen: Trk Mali Tarihine Ksa Bir Bak, Nilfer Matbaas, stanbul 1973. Alptekin Mderrisolu: Kurtulu Sava Mali Kaynaklar 2. bask, Yap ve Kredi Bankas Yayn, istanbul 1981. Atatrk ve Cumhuriyet Dnemi Trkiyesi, ok Yazarl Eser, Odalar Birlii, Ankara 1981. Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ekonomisi, ok Yazarl Eser, Akbank Kltr Yayn, stanbul 1981.

290

EK: 1 Sevre Antlamasnn Mali-ktisadi Konulara likin Hkmleri.

MAL HKMLER Madde 231. Trkiye, Almanya ile Avusturya-Macaristanm Mttefik Devletlere kar am olduu saldr savana katlmakla, Mttefik Devletleri, tmyle demesi gereken her eit yitimlere [kayplara] ve zverilere urattn kabul eder. te yandan, Mttefik Devletler, Trkiye'nin kaynaklarnn bu denceyi [tazminat] tmyle karlamaa yeterli olmadn kabul ederler. Bu durumda ve ibu Andlamann sonucu olarak ortaya kan yeni toprak dalmnn, Trkiye'ye eski Osmanl mparatorluu gelirlerinden ancak bir blmn brakaca gz nnde tutularak, Mttefik Devletlerce, Osmanl Hkmetinden, yalnz ibu Andlamann bu Blmndeki hkmlerle, IX. Blm (Ekonomik Hkmler) sakl kalmak kouluyla, t m dence istemelerinden vazgeilmitir. Trkiye'ye bir lde destek olmak ve yardmda bulunmak isteyen Mttefik Devletler, Osmanl Hkmetiyle, danma oyu bulunacak bir Osmanl Komiserinin de katlaca ve balca ilgili Mttefik Devletler olan Fransa, Britanya mparatorluu ve talya'nn birer temsilcisinin bulunaca, bir Maliye Komisyonu kurulmasn kararlatrmlardr. Bu Komisyonun yetkileri ve grevleri aadaki maddelerde belirtilmitir. Madde 232. Maliye Komisyonu, Trkiye'nin kaynaklarn korumak ve arttrmak iin uygun grecei nlemleri alacaktr. Maliye Bakannca, her yl, Osmanl Parlamentosuna sunulacak bte, ilk nce, Maliye Komisyonuna sunulacak ve Komisyonca uygun bulunan biimde Parlamento'ya sunulacaktr. Parlamento'nun getirecei hi bir deiiklik, Maliye Komisyonunun uygun bulmas alnmadka, yrrle giremeyecektir.

291

Maliye Komisyonu, Trkiye'nin bteleriyle mal yasalarnn ve ynetmeliklerin uygulanmasn denetleyecektir. Bu denetleme, Maliye Komisyonunun dorudan doruya buyruu altnda bulunacak ve yeleri bu Komisyonun uygun bulmasyla atanabilecek olan Osmanl Malye Mfettilii araclyla yaplacaktr. Osmanl Hkmeti, bu mfettivlere, grevlerini yapabilmeleri iin gerekli btn kolaylklar salamay ve Hkmetin maliye hizmetlerinde alan yetersiz grevlilere ilikin olarak Maliye Komisyonunun nerebilecei nlemleri almay ykmlenir. Madde 233. Maliye Komisyonu, ayrca, Osmanl Devlet Borcu [Dyun-u Umumiye] Konseyi ve mparatorluk Osmanl Bankas ile anlam olarak, Trkiye'de para srmn dzenlemekle ve, uygun ve hakgzetir grlecek btn yollarla, bunu salkl bir duruma sokmakla grevli olacaktr. Madde 234. Osmanl Hkmeti, Maliye Komisyonunun izni olmadka, hibir i ya da d borlanmaya girimemeyi ykmlenir. Madde 235. Osmanl Hkmeti, sava srasnda ve ibu Andlama yrrle girinceye kadar, Osmanl makamlarnn herhangi bir eylemi ya da savsaklamas sonucu, Mttefik Devletler sivil uyruklarnn kiiliklerine ya da mallarnda uradklar ve 236. Maddede ngrlen her trl zarar ve yitimi [kayb], ibu Andlama hkmleri uyarnca parayla demeyi ykmlenir. Osmanl Hkmeti, Tuna Avrupa Komisyonu'na kar, bu Komisyonun sava srasnda urad zararlar yznden, Maliye Komisyonunca saptanacak btn geriverme, onarm ve dence [tazminat] ile ykml olacaktr. Madde 236. Trkiye'nin, Osmanl Devlet Borcu'nun [Dyun-u Umumiye'sini] faiz ve anapara [sermaye] demelerinin gvencesi olarak ayrlm ya da verilmi (I sayl Ek'e baklmas) gelirler dndaki tm kaynaklar, bunlar gereine gre aadaki biimde kullanacak olan, Maliye Komisyonunun buyruu altna konulacaktr.

292

1. Birinci srada, Maliye Komisyonunun aylklar ve gnlk giderleri ile ibu Andlamanm yrrle konmasndan sonra da Osmanl kalan topraklar zerinde bulundurulabilecek Mttefik igal kuvvetlerinin olaan giderlerinin denmesinden sonra, Osmanl kalan topraklar zerinde 30 Ekim 1918'den beri bulunan Mttefik igal kuvvetlerinin giderleri ile, igal giderlerini yapm olandan baka bir Devlet yararna Trkiye'den ayrlm olan topraklar zerindeki Mttefik igal kuvvetlerinin giderleri denecektir. Bu giderlerin tutar ile yllk dentilerin [taksitlerin] tutarlar Maliye Komisyonunca saptanacak ve bu Komisyon, bu yllk dentileri, bu Kesim gereince Trkiye'ye, Osmanl Devlet Borcu'nun kendi stnde kalacak faizlerinin deneblmesi iin gerekecek parada olabilecek herhangi bir eksiklii kapatmasna olanak verecek biimde ayarlanacaktr. 2. kinci srada, Trkiye'nin mal d u r u m u ve ynetiminin temel giderlerinin karlanmas zorunluluu gz nnde tutulmak kouluyla, Osmanl Hkmetinin, 235. Madde gereince, IX. Blmn (Ekonomik Hkmler) 317. Maddesinde tanmland zere, 1 Austos 1914'de Osmanl uyrukluunda olanlar dndaki kendu uyruklarnn, sava srasnda Osmanl makamlarnn eylemi ha da savsaklamas sonucu, kiiliklerinde ya da mallarnda uradklar yitimler [kayplar] ya da zararlar yznden, Mttefik Devletlerce ne srlen istemlere karlk olarak denmesi gerekecek denceler [tazminat] gelecektir. Maliye Komisyonu, kiisel zarar yznden ne srlen istemlerin tm tutarm saptayacak ve bunlarn denmelerini salayacaktr. Mala ilikin istemler, IX. Blmn (Ekonomik Hkmler) 287. Maddesi gereince incelenecek, saptanacak ve denecektir. Maliye Komisyonu, bu ykmlln yerine getirilmesinde yetersiz kalrsa, gerek kilere gerek mallara ilikin istemlerin denmesi iin ayrlacak yllk dentiyi [taksidi] saptayacak ve bu yllk dentinin hangi ake ile deneceine harar verecektir. Madde 237. Osmanl Hkmetince sava srasnda stlenilen mal ykmllklerin (i borlar da iine almak zere) gvencesi olarak sava srasnda Trkiye'nin gelirleri zerinde konan ipotekler kaldrlmtr. Madde 238. Trkiye, 28 Haziran 1919'da Almanya ile imzalanan Versailles Bar Andlamasmm 261. Maddesi, ve Avusturya, Bulgaristan ve Macaristan ile yaplm Bar Andlamalarnn bunun karl olan Maddeleri uyarnca, Almanya, Avusturya, Bulgaristan ve Macaristan'n, kendisinden olan

293

tm alacaklarnn Mttefik Devletlere getiini kabul eder. Mttefik Devletler, kendilerine bu yoldan gemi olan alacaklar karl Trkiye'den hibir deme isteinde bulunmamay kararlatrmlardr. Madde 239. Maliye Komisyonu uygun bulmadka, Osmanl Hkmetince, ister Osmanl uyruklarna ister herhangi bir kimseye, hibir yeni ayrcalk verilmeyecektir. Madde 240. Kendileri yararna Trkiye'den toprak alnm olan Devletler, bu topraklar zerinde Osmanl mparatorluu ya da Hazine-i Hassa adna kte yazlm her eit mal ve mlk parasz olarak elde edeceklerdir. Madde 241. Kendilerinden yana, gerek 1913'de Balkan Savalar sonunda gerek ibu Andlama gereince Trkiye'den toprak alnm olan Devletler, Osmanl Devlet Borcu'nun 1 Kasm 1914 tarihinden nce borlanlm anapara ve faiz yllk dentilerine [taksitlerine] katlacaklardr. Kendilerine Trkiye'den topray ayrlm bulunan ya da ayrlmakta olan Balkan Yarmadas Devletleri ile, Asya'da yeni kurulan Devletler, yukarda sz konusu edilen yllk dentilerden herbrinin payna denin denmesine ilikin olarak yeterli gvenceler vereceklerdir. Madde 242. Bu blmn uygulanmasnda, Osmanl Devlet Borcu [Dyun-u Umumiye], imdiye kadar Muharrem Kararnamesi'ne bal olan Bor ile, bu Blmn I sayl Ek'inde belirtilen borlanmalar ierir saylacaktr. 1 Kasm 1914'den nce yaplan borlanmalar, Osmanl Devlet Borcu'nun Trkiye, Balkan Yarmadas Devletleri ve Asya'da yeni kurulan Devletler arasnda bltrlmesinde gz nnde tutulacaktr. Bu bltrme yle yaplacaktr: 1. 13 Ekim 1912'den (Balkan Savalarndan) nceki borlanmalara ilikin yllk dentiler [taksitler], Trkiye ile Arnavutluk da iinde olmak zere, Osmanl topraklarndan alan ya da alm bulunan Balkon Devletleri arasnda bltrlecektir; 2. Bu ilk bltrmeden sonra, Trkiye'nin stnde kalan yllk denti artklar ile, buna eklenecek, Trkiye'nin 17 Ekim 1912 ile 1 Kasm 1914

294

arasnda ald borlarn yllk dentileri tutar, Trkiye ile ibu Andlama gereince kendilerinden yana Trkiye'den toprak ayrlm bulunan Devletler arasnda bltrlecektir. Madde 243. Her Devletin deyecei yllk dentinin [taksitin] tutarn saptamak iin u genel ilkeye dayanlacaktr: Saptanacak miktarn, borcun anapara ve faiz demesi iin gerekli toplam tutara olan oran, aktarlan toprak parasnn ortalama gelirinin, Trkiye'nin, her bir durumda 1907'de konulan gmrk ek-vergilerinin gelirini de iermek zere, 1909-1910, 1910-1911, 1911-1912 mal yl ortalama gelirine olan oran kadar olacaktr. Madde 244. Maliye Komisyonu, ibu Andlamann yrrle giriinden sonra, olabildiince en ksa sre iinde, 243. Maddede konulan ilke uyarnca, sz edilen Maddeye konu olan yllk dentileri [taksitleri] saptacak ve buna ilikin kararlarn Batl Yksek Taraflara bildirecektir. Maliye Komisyonu, Bulgaristan'la olan 27 Kasm 1919 tarihli Bar Andlamasmn 134. Maddesinde ngrlen grevleri yerine getirecektir. Madde 245. Yukarda ngrlen biimde hesaplanacak yllk dentiler [taksitler], Trkiye'den toprak ayrlmasna yol aan Andlamalarn yrrle girii tarihinden, ve ibu Andlama gereince ayrlan topraklara ilikinse, 1 Mart 1920'den balayarak denecektir; 252. Maddede ngrlen kuraldlk sakl kalmak zere, Borc'un kesin olarak ortadan kalkma kadar demeler srdrlecektir. Bununla birlikte, Borc'u oluturan borlanmalar giderek dendike, yllk dentiler, bunlarla orantl olarak azaltlacaktr. Madde 246. Osmanl Hkmeti, Muharrem Kararnamesi ve onu izleyen kararnamelerle sahip olduu btn haklarn Maliye Komisyonuna aktarr. Osmanl Devlet Borlan Konseyi, ngiliz, Fransz ve talyan temsilcileriyle mparatorluk Osmanl Bankas temsilcisinden kurulacak ve grevini eskiden olduu gibi yapacaktr. Muharrem Kararnamesi ile kendisine verilen t m gelirleri ve 1 Kasm 1914'den nceki tm borlanma an-

295

lamalarnn ynetimini kendisine brakt btn teki gelirleri toplayacak ve ynetecektir. Mttefik Devletler, aadaki programn olanak lsnde gerekletirilmesi amacyla, Maliye Komisyonunca saptanacak koullar iinde, Konsey'in Osmanl Maliye Bakanlna ynetim yardmnda bulunmasna izin verirler: [Bu koullar unlardr:] imdiki Osmanl Devlet Borcu [Dyun-u Umumiye] Ynetimince kimi gelirlerin dorudan doruya toplanmas sistemi, Maliye Komisyonunca saptanacak koullar altnda olabildiince geniletilecek ve Osmanl kalan tm illerde uygulanacaktr. Maliye Komisyonunun uygun bulmasyla, yeni gelirler ya da dolayl [vastal] vergiler konduka, ad geen Komisyon bunlarn Osmanl Hkmeti adna ynetiminin Devlet Borcu Konseyine braklmas olanan aratracaktr. Gmrk Ynetimi, Maliye Komisyonunca atanacak ve grevden alnabilecek, Maliye Komisyonuna kar sorumlu bir Genel Mdrn ynetimi altna konulacaktr. Gmrk vergileri tarifesi, ancak Maliye Komisyonunun uygun bulmasyla deitirilebilecektir. Konsey'in imdiki grev sresi sonunda, bu Konsey'in sregitmesi ya da yerine Maliye Komisyonunun getirilmesi konusunda Fransa, ngiltere ve talya Hkmetleri, hisse senedi sahipleriyle dantktan sonra, oyokluuyla karara varacaklardr. Hkmetlerin bu karar, bu srenin bitiminde denk gelen tarihten en az alt ay nce alnm olacaktr. Madde 247. Komisyon, ilerideki bir tarihte, borlanma senetleri tayclarna anlamalar ya da imdiki kararnameler gereince verilmi gvenceler yerine yeterli baka gvenceler ya da Trkiye'nin genel gelirleri zerinden bir ipotek konmasn nermeye yetkilidir. Mttefik Hkmetler, Mailye Komisyonunun bu konuda o zaman ileri srebilecei tm nerileri incelemei ykmlenirler. Madde 248. Osmanl Devlet Borcu [Dyun-u Umumiye] Ynetiminin, tanr ya da tanmaz, btn mallar, nerede olurlarsa olsunlar, tmyle bu kurum u n yararlanma yetkisi altnda kalacaktr. Devlet Borcu Konseyi, mallarn paraya evrilmesinden doacak her geliri, ister Birletirilmi Bor [Dyun-u Muvahhide], ister kramiyeli Tr Tahvillerinin olaanst amortismannda kullanmaa yetkili olacaktr.

296

Madde 249. Osmanl Hkmeti, Trablus Yedek Akesi ve dencesi [Tazminat] zerindeki btn haklarn Maliye Komisyonuna aktarmay ykmlenir. Madde 250. Osmanl Hkmeti, Devlet Borcu [Dyun-u Umumiye] Konseyine, Osmanl kalan topraklarda imdiye kadar Osmanl Devlet Borcu'nun anapara ve faiz demesine ayrlm olup, Devlet Borcu Konseyine denmesi gerekmekle birlikte henz denmemi gelirlerin tutarna eit bir para (sz geen topraklar Mttefik kuvvetlerin igali altnda bulunmu iseler, igal sresi hesap d tutulmak kouluyla) deyecektir. Bu deme, Maliye Komisyonunun kansna gre, Trkiye'nin mal durumu elverdiinde yaplacaktr. Madde 251. Devlet Borcu [Dyun-u Umumiye] Konseyi, Konsey'in sava srasndaki btn ilemlerini gzden geirecektir. Devlet Borcu Konseyinin, savatan nce Muharrem Kararnamesi ile ya da baka trl saptanm olan yetkilerine ve ykmllklerine uygun dmeyen giderleri, Maliye Komisyonu bunlarn denmesine olanak bulunduu kansna varr varmaz, Osmanl Hkmetince, Devlet Borcu Konseyine denecektir. Konsey, sava srasnda Konseyce alman btn nlemleri yeniden gzden geirmek ve, kansnca, borlanma senetlerini tayanlarn karlarna zarar verici nitelikte olan ve Devlet Borcu Konseyi yetkilerine aykr den ykmllkleri geersiz klmak yetkisine sahip olacaktr. Madde 252. bu Andlama hkmleri gereince, her yl, Osmanl Devlet Borcu'nun anapara ve faiz demelerinden bir blmn zerine almak durumunda bulunan Devletlerden herbiri, Bor Konseyine alt ay nce haber vermek kouluyla, sz konusu yllk dentinin [taksidin] ilgili Devlet ile Bor Konseyinin ortaklaa saptayacaklar faiz oran zerinden anaparaya evrilmesinden ortaya kacak bir para tutarnn denmesiyle bu ykmllkten kurtulabilecektir. Bor Konseyinin byle bir ykmllkten kurtulma isteminde bulunmaya hakk yoktur. Madde 253. Almanya ile yaplan Bar Andlamasmn 259. Maddesinin 1., 2., 4. ve 7. paragraflar, ve Avusturya ile yaplan Bar Andlamasmn 210.

297

Maddesinin 1. paragraf gereince, Almanya ile Avusturya'nn aktarmalar gereken altn para tutarlar Maliye Komisyonunun buyruu altna konulacaktr. Madde 254. Almanya ile yaplan Bar Andlamasnm 259. Maddesinin 3. paragraf gereince, Almanya'nn aktarmas gereken paralar hemen Bor [Dyun-u Umumiye] Konseyinin buyruu altna konulacaktr. Madde 255. Osmanl Hkmeti, Osmanl Salk Ynetiminin [Umur- Shhiye-i Osmaniye daresinin] ve eski Yksek Salk Konseyinin [Meclis-i li-i Shh'nin] paralar ile, eski Yksek Salk Konseyinin Osmanl Hkmetine kar olan istemi, ve Karadeniz ile Boazii Kurtarma Gemileri Ynetiminin [Karadeniz ve Boazii Tahsiliye Vapurlar daresinin] paralar konusunda, Mttefik Devletlerin, gerektiinde baka Devletlerle anlaarak, alacaklar kararlar kabul etmeyi ykmlenir. Mttefik Devletler, bu konuda, Maliye Komisyonuna kendilerini temsil etme yetkisini verirler. Madde 256. Osmanl Hkmeti, Mttefik Devletlerle anlam olarak, savatan sonra Almanya'dan Trkiye'ye gnderilecek mallarn denmesinde, Osmanl Hkmetince belli bir kambiyo fiyat ile srme karlan kt paralar kabul etmek konusunda, sava srasnda stlendii ykmllkten Alman Hkmetini aklanm sayar. Madde 257. bu Blmde belirtilen, Mttefik Devletlerin Osmanl Hkmetinden olan istemleri karlanr karlanmaz ve, sava ncesi Osmanl Borcu denir denmez, Maliye Komisyonunun grevi son bulacaktr. O zaman, Osmanl Hkmeti, Milletler Cemiyeti yesi olan Devletlerin, Trkiye'nin yararna olarak Osmanl Hkmetine ynetim desteklerinde ve yardmlarda yeniden bulunmalar gerekip gerekmediini ve, gerekiyorsa, bu yardmn ve destein alabilecei biimi, Milletler Cemiyeti Konseyi ile birlikte inceleyecektir. Madde 258. 1. Trkiye, 1 Austos 1914'den sonra Osmanl bayra altna geirilmi bulunan btn Alman gemilerini ulama elverili durumda ve Mt-

298

tefik Devletler Hkmetlerinin gsterecekleri Mttefik Devletler limanlarnda teslim edecektir; bu gemiler, Almanya ile Bar Andlamasnm 233. Maddesinde ngrlen Onarmlar Komisyonuna teslim edilecektir; bu konuda, sava srasnda tarafsz bir bayraa yaplm olan btn geirimler, Mttefik Devletler bakmndan, hkmsz saylacaktr. 2. Osmanl Hkmeti, birinci paragrafta ngrlen gemilerle birlikte, gine bu paragrafta sz konusu edilen Onarmlar Komisyonunun, ne eit olursa olsun, her trl ayrcalklardan, ipoteklerden, rehinlerden, vergilerden ve ykmllklerden aklanm olarak, gemilerin mlkiyetinin tam aktarlmasn salamak iin gerekli grecei btn ktlar ve belgeleri de verecektir. Gerekebilecek btn yeniden satn almalar yapmak ve dence [tazminat] demelerinde bulnmak, Osmanl Hkmetine decektir. Osmanl Hkmeti, teslim edilen gemi konusunda yaplabilecek her eit geri alma istemine ya da baka herhangi bir isteme kar sorumlu taraf olacak ve, her durumda, hangi nedenle olursa olsun, alacak dvaya ya da mahkeme kararyla malndan edilmeye kar, birinci paragrafta sz geen Onarmlar Komisyonunu gvence altnda bulunduracaktr. Madde 259. bu Andlamanm IX. Blmnn (Ekonomik Hkmler) 277. Maddesine dokunulmakszn, Trkiye, Bret-Litovsk ve Bkre Andlamalaryla bunlara ek Andlamalarda yer alan hkmlerin tmnden yararlanmaktan vazgeer. Trkiye, yukarda ad geen Andlamalarn uygulanmas sonucunda, alm olduu tm parasal belgeleri, maden paralar, deerli ktlar ve srme karlabilir senetleri ya da mallar, Romanya'ya, ya da Balca Mttefik Devletlere aktarmay ykmlenir. Madde 260. Bu Blm hkmlerinin uygulanmas iin yasal nlemler, Osmanl Hkmeti ve ilgili Devletlerce, ibu Andlamanm imzalanmasndan balayarak alt ay gemeyecek bir sre iinde yaymlanacaktr. TCARET LKLER Madde 261. Andlamalardan, szlemelerden ve yaplagelilerden [teamllerden] doan Kapitlasyonlar rejimi, 1 Austos 1914'den nce, bu rejimden do-

299

rudan doruya ya da dolayl olarak yararlanan Mttefik Devletler yararna yeniden kurulacak ve 1 Austos 1914'de bu rejimden yararlanmayan Mttefik Devletler yararna geniletilecektir. Madde 262. 1 Austos 1914'den nce, eski Osmanl mparatorluu'nda posta brolar bulunan Mttefik Devletler, Trkiye'den posta brolarn yeniden am a k yetkisine sahip olacaklardr. Madde 263. 25 Nisan 1907 Szlemesinin, Trkiye'de dalm [ithalat] vergileri tarifesine ilikin hkmleri, Mttefik Devletler yararna yeniden yrrle konulacaktr. Bununla birlikte, ibu Andlamanm VIII. Blmnn (Mal Hkmler) 231. Maddesi uyarnca kurulan Maliye Komisyonu, bu dalm [ithalat] vergilerinin deitirilmesine ya da tketim vergileri konmasna bu yeni deiiklikler ya da vergilendirmeler, k yeri neresi ya da sahibi kim olursa olsun, btn mallara uyglanmak kouluyla herhang bir anda izin verebilecektir. Bu madde gereince Maliye Komisyonunun izin verdii, imdiki vergilerin deitirilmesi ya da yeni vergiler konulmas, btn Mttefik Devletlere yaplmas gereken bildirimlerden alt ay gemedike, uygulanamaz. Bu sre iinde, Komisyon, Mttefik Devletlerden herhangi birinin, bu konuyla ilgili olarak ne srm olabilecei gzlemleri inceleyecektir. Madde 264. 1 Austos 1914'den nceki ayrcalk [imtiyaz] szlemelerinden doan haklar ve baklklar sakl kalmak zere, Maliye Komisyonunun, 263. Maddedeki eitlik koullar iinde, Trkiye'nin ekonomik dengesi ve iyi ynetilmesi yararna Osmanl uyruklarndan da alman vergilerin ve harlarn, Mttefik Devletler uyruklarnn kiiliklerinden ya da mallarndan da alnmas konusunda Trkiye'ye izin vermee hakk olacaktr. Ayn amala ve ayn koullar altnda, Maliye Komisyonunun, Mttefik Devletler uyruklarna kar her eit dalm [ithalat] ya da dsatm [ihracat] yasa konulmasna izin vermee de hakk olacaktr. Bu vergiler, harlar ya da yasaklamalar, btn Mttefik Devletlere yaplmas gerekecek bildirimden sonra alt ay gemedike uygulanmayacaktr. Bu sre iinde Komisyon, Mttefik Devletlerden herhangi birinin bu konuyla ilgili olarak ne srebilecei gzlemleri inceleyecektir.

300

Madde 265. Mttefik Devletlerin gemileri konusunda, gemilere savatan nce Trkiye'nin geerli saym olduu ya da balca denizci Devletlerin ileride geerli sayabilecekleri her eit kantlama ktlar ya da belgeleri, Trkiye'ce geerli ve Trk gemilerine verilen benzeri belgelerle edeerde saylacaktr. Deniz kys olsun ya da olmasn, yeni Devletler Hkmetlerince kendi gemilerine verilen kantlama belgeleri ve teki belgeler de, balca denizci Devletlerce uygulanan ykntemlere uygun olarak verilmi olmalar kouluyla, ayn biimde tannacaktr. Batl Yksek Taraflar, deniz kys olmayan herhangi bir Mttefik Devletin ya da yeni Devletin gemilerinin bunlar, kendi lkelerinde belirli bir tek yerde kte yazl iseler bayraklarn tanmay kabul ederler; bu yer, bu gemilerin kte yazlma liman saylacaktr. Madde 266. Trkiye, Mttefik Devletlerden ya da yeni Devletlerden herhangi birinin lkesinde kan doal ya da ilenmi rnleri, ticaret ilemlerinde her eit haksz rekabete kar korumak zere gerekli yasal ya da ynetimsel nlemleri alma ykmlenir. Trkiye, zerlerinde, i ya da d anbalajlarnda, k yeri, cinsi, nitelii ya da zelliklerine ilikin dorudan doruya ya da dolayl olarak yanltma amacyla konulmu her trl markalar, adlar, yazlar ya da iaretler de tayan btn rnlerin ya da mallarn dalmn ve dsatmn [ithalini ve ihracn], yurt iinde satmn, srmn, ya da sata kartlmasn, elkoymakla ve baka her eit uygun decek nlemlerle cezalandrmay ve yasaklamay ykmlenir. Madde 267. Trkiye, bu konuda kendisine karlkl ilemde bulunulmas koulu ile, Mttefik bir lkede ya da yeni bir Devlette yrrlkte olup yetkili makamlarca usulne uygun olarak Trkiye'ye bildirilmi bulunan ve bu blgenin bal olduu lkede kan arap ve alkoll ikilerin blgesel bir ad tamak hakkm ya da bu blgesel adn kullanlmasna hangi goullarla izin verilebileceini tanmlayan ya da dzenleyen yasalara ya da bu yasalara dayanlarak alman ynetimsel ya da yargsal kararlara uymay ykmlenir; sz edilen yasalarla kararlara aykr olarak, blgesel adlar tayan rnlerin ya da mallarn dalm [ithali], dsatm [ihrac] ile, yurt

301

iinde yapm, datm, satm ve sata kartlmas Trkiye'de yasaklanacak ve 266. Maddede ngrlen nlemlerle cezalandrlacaktr. Madde 268. Osmanl Hkmeti uluslararas ticarete giriecek olursa, bu bakmdan egemenlikten doan hibir hakk, ayrcal ya da dokunulmazl olmayacak, ya da olmayaca kabul edilecektir

302

EK : 2 Rusya'ya 1877-78 Sava Dolaysyla denen Harp Tazminat Ruslar 1877 Savan Osmanl lkesinde yaayan hiristiyanlar Osmanl zulmnden kurtarmak iin atklarm sylemierdi. 1876 Anayasasna gre toplanan ilk Osmanl Meclisine bu husus Padiah tarafndan bildirildii zaman, Meclisin t m yeleri bu iddiay red etmiler, hiristiyan Osmanl Mebuslar, Rus iddiasn redde, mslman yeleri geride brakmlard. Halep Mebusu Ermeni asll Manon Efendi: "Ben Ermeniyim ve tabii hiristiyanm. Bu sfatal ilan ederimki Rusya'nn bizi korumasna hi de gerek yoktur. Bizim iin byle bir himaye dnlemez. Hibir Ermeni bunu kabul etmez. Biz tarihin hibir dneminde mslman arkadalarmzdan ayrlmadk ve ayrlamayz" diyordu. Suriye Mebusu Nufel Bey, "Hiristiyanlarm Osmanl lkesinde ok rahat bir hayat srdklerine tarih ahittir. Hatta biz hiristiyanlar, baz cihetlerden mslmanlardan ok daha rahatz. Rusya'nn szde bizleri himaye edeceini sylemesi asl maksadn gizleyen bir bahaneden baka birey deildir. Ruslarn asl maksatlar ise lkelerini Osmanllar aleyhine geniletmektir. Ruslar bizi maa gibi kullanmak istiyorlar." Suriyeli Hiristiyan Arap Nakka Efendi ise, "Rusya bizleri himaye iin buraya geleceine nce kendi lkesindeki hiristiyanlara zgrlk versin. Biz ne sizi, ne himayenizi istemiyoruz. Bizden uzak kaln, bu bize yapacanz en byk ltuf olur" diyordu. Osmanl Meclisindeki bu mzakerelere ramen Rus ordular, hiristiyan Osmanl tebasm korumak bahanesiyle Osmanl topraklarna girdi. 1877-1878 savandan galip knca ar hkmeti, sava Osmanl lkesindeki hiristiyan ahaliyi korumak iin yaptn unuttu. Yeilky= Ayastafanos mtarekesi hkmleri arasna 1.410.000.000 altn rublelik bir harp tazminat maddesi koydurdu. Bu ok byk mebla, Osmanllarn deyemeyecei akt. yleyse, yle yapalm diyordu Ruslar: "1.100.000.000 altn ruble karlnda Rumelinde ve Anadoluda toprak igal edeyim; 10 milyon harpten zarar grenlere tazminat verin; 300 milyon altn rubleyi de Rus devletine harp tazminat olarak deyin" dediler. Sonunda tazminat borcu 35 milyon Osmanl lirasna baland ve yukarda aklanan biimde denilmesi zerinde anlald.

Kaynak : Hakk Tark US, Meclisi Meb'usan st. Vakit Matbaas, 1940, cilt: 2, s. 122, Berlin Kongresi Protokol 1878 (1296) s. 142.

303