You are on page 1of 330

1

2

Pcnsancnios
Dlaisc Pascal

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con

Fonic Digiial
www.ngarcia.org
Todas as olras sao dc accsso graiuiio. Esiudci scnrc or conia
do Esiado, ou nclIor, da Socicdadc quc aga inosios; icnIo a
olrigaao dc rciriluir ao ncnos una goia do quc cla nc
roorcionou."
Nclson JaIr Carcia (1947-2002}

2002 - Dlaisc Pascal
3

NDICE
BIograIIa do autor 7

PENSAMENTOS
ARTIGO I 10
Conira a indifcrcna dos aicus.
ARTIGO II 21
O quc c nais vaniajoso. acrcdiiar ou nao
acrcdiiar na rcligiao crisia..
ARTIGO III 28
Marcas da vcrdadcira rcligiao.
ARTIGO IV 37
Vcrdadcira rcligiao rovada clas coniraricdadcs
cisicnics no Ioncn c clo ccado original.
ARTIGO V 49
Sulnissao c uso da razao.
ARTIGO VI 53
Inagcn dc un Ioncn quc sc cansou dc
rocurar Dcus clo sinlcs raciocnio c quc
conca a lcr a Escriiura.
ARTIGO VII 60
Dos judcus.
ARTIGO VIII 75
Das figuras; quc a aniiga lci cra figuraiiva.
ARTIGO IX 88
Dc Jcsus Crisio.
ARTIGO X 95
Provas dc Jcsus Crisio clas rofccias.
4
ARTIGO XI 107
Divcrsas rovas dc Jcsus Crisio.
ARTIGO XII 114
Dcsgnio dc Dcus dc sc oculiar a uns c dc sc
dcscolrir a ouiros.
ARTIGO XIII 122
Quc os vcrdadciros crisiaos c os vcrdadciros
judcus so icn una ncsna rcligiao.
ARTIGO XIV 127
Nao sc conIccc Dcus uiilncnic scnao or Jcsus
Crisio.
ARTIGO XV 134
Pcnsancnios solrc os nilagrcs.
ARTIGO XVI 154
Pcnsancnios divcrsos solrc a rcligiao.
ARTIGO XVII 201
ConIccincnio gcral do Ioncn.
ARTIGO XVIII 215
Crandcza do Ioncn.
ARTIGO XIX 224
Vaidadc do Ioncn, inaginaao, anor-rorio.
ARTIGO XX 237
Fraqucza do Ioncn; inccricza dc scus
conIccincnios naiurais.
ARTIGO XXI 247
Miscria do Ioncn.
ARTIGO XXII 262
Coniraricdadcs csaniosas quc sc cnconiran na
naiurcza do Ioncn cn rclaao vcrdadc,
fclicidadc c a varias ouiras coisas.
5
ARTIGO XXIII 273
Fazcs dc algunas oinics do ovo.
ARTIGO XXIV 283
Da jusiia.
ARTIGO XXV 295
Pcnsancnios divcrsos.
NOTAS. 320
6

PENSAMENTOS

Blaise Pascal
7

BIOGRAFIA DO AUTOR


Dlaisc Pascal nasccu cn Clcrnoni, no dia 19
dc junIo dc 1623. FilIo dc Eiicnnc Pascal c
Anioinciic Dcgon, ficou orfao dc nac aos ircs
anos dc idadc. Suas ciraordinarias qualidadcs
dc inicligcncia, rcvcladas dcsdc os rinciros anos
da infancia, iornaran-sc iodo o orgulIo do ai dc
Pascal, quc quis cncarrcgar-sc cssoalncnic dc
sua cducaao. O jovcn Pascal nanifcsiou, dcsdc
logo, un cndor ccccional clas naicnaiicas,
a ial onio quc, scgundo sua irna Cillcric,
cIcgou a dcscolrir os fundancnios da gconciria
cuclidiana. Aos dczcsscis anos dc idadc, cscrcvcu
un iraiado dc ial rofundcza quc sc dizia nao icr
sido cscriio ouiro, dcois dc Arquincdcs, quc sc
lIc udcssc conarar. Essc iraiado dcscriou o
cniusiasno dc Dcscarics. Enquanio isso,
coniinuava Pascal os scus csiudos do laiin c do
grcgo, nos quais scu ai o Iavia iniciado, c, nos
inicrvalos, dcdicava-sc ianlcn logica, fsica,
filosofia. Aos dczoiio anos dc idadc, invcniou
una naquina dc calcular. Aos vinic c ircs, ja cra
scnIor dc incnso calcdal cicnifico, icndo
8
dcscolcrio varias lcis solrc a dcnsidadc do ar, o
cquillrio dos lquidos, o iriangulo ariinciico, o
calculo das rolalilidadcs, a rcnsa Iidraulica,
cic. Un dia, orcn, na onic dc Ncuilly, foi
viina dc un acidcnic c concou a sofrcr dc
alucinacs, vcndo aarcccr scnrc dianic dc si
un alisno alcrio ara iraga-lo. Dcsdc cniao,
iornou-sc rofundancnic rcligioso, rcnunciou a
iodos os scus conIccincnios c, assando a vivcr
soliiariancnic, inicrnado na aladia dc Pori-
Foyal, dcdicou-sc cclusivancnic dcfcsa do
crisiianisno. Da-sc, Iojc, o nonc dc alisno dc
Pascal dificuldadc quc ccrios rollcnas sociais
ou norais ofcrcccn cn sua clucidaao.
A crcssao grao dc arcia dc Pascal cnconira
clicaao na scguinic assagcn dcsia olra.
"Cronwcll icria dcsirudo ioda a crisiandadc, a
fanlia rcal sc icria crdido c a sua sc iornado
odcrosa cono nunca, sc nao fossc un cqucno
grao dc arcia quc sc iniroduzira cn sua urcira. E
aic Fona icria ircnido sol o scu donnio, sc
cssa arciazinIa, quc nao valia nada cn ouiro
lugar, iniroduzindo-sc ali, nao o iivcssc norio,
dcrrulando sua fanlia c rcsialclcccndo o rci."
Assin, Con aqucla locuao, sc crinc a idcia dc
quc cqucnas causas odcn acarrciar grandcs
cfciios.
Toda a vida dc Pascal c iida cono un grandc
ccnlo dc sofrincnio rcsignado c dc icdadc.
9
Morrcu con irinia c novc anos, no dia 19 dc
agosio dc 1662.
10

PENSAMENTOS
ARTIGO I
CONTRA A INDIFERENA DOS ATEUS(1}

Sailan, ao ncnos, quc rcligiao conlaicn,
anics dc conlaic-la. Sc cssa rcligiao sc galassc
dc icr una visao clara dc Dcus c dc ossu-lo
con clarcza c scn vcu, scria conlaic-la dizcr quc
nao sc vc nada, no nundo, quc a nosirc con ial
cvidcncia. Mas, cono afirna, ao conirario, quc os
Ioncns sc acIan nas ircvas c afasiados dc
Dcus, quc sc oculia ao scu conIccincnio, scndo
ncsno cssc Dcus alscondiius(2} o nonc con quc
sc arcscnia nas Escriiuras, cn suna, sc
iralalIa igualncnic ara csialclcccr duas coisas.
quc Dcus csialclcccu na Igrcja narcas scnsvcis
ara scr rcconIccido clos quc o rocurarcn
sinccrancnic, c quc, no cnianio, as colriu dc ial
forna quc so scra crcclido clos quc o
rocurarcn dc iodo o coraao, quc rovciio
odcn clcs iirar, quando, na ncgligcncia cn quc
fazcn rofissao dc csiar rocurando a vcrdadc,
cclanan nao Iavcr nada quc a nosirc, dc vcz
quc cssa olscuridadc cn quc sc cnconiran c quc
oljcian Igrcja nao faz scnao csialclcccr una
das coisas quc cla susicnia, scn iocar na ouira,
11
csialclcccndo assin a sua douirina, cn lugar dc
arruna-la?
Para conlaic-la, scr-lIcs-ia rcciso cclanar
quc fizcran iodos os csforos cn rocura-la or
ioda aric, ncsno naquilo quc a Igrcja roc
con o fin dc ncla sc insirurcn, nas scn
ncnIuna saiisfaao. Sc falasscn do dcsiino,
conlaicrian, na vcrdadc, una das suas
rcicnscs. Escro nosirar aqui, orcn, quc nao
Ia ningucn caaz dc falar razoavclncnic do
dcsiino. Ouso ncsno dizcr quc janais algucn o
fcz. Salc-sc nuiio lcn dc quc nancira agcn os
quc icn cssc iniuiio. Acrcdiian icr fciio grandcs
csforos ara insiruir-sc, or icrcn cnrcgado
algunas Ioras na lciiura dc un dos livros
sagrados c or icrcn inicrrogado algun
cclcsiasiico solrc as vcrdadcs da fc. Calan-sc,
dcois, dc icrcn invcsiigado cn vao nos livros c
cnirc os Ioncns. Mas, na vcrdadc, nao osso
dciar dc lIcs dizcr o quc frcqucnicncnic icnIo
diio. quc cssa ncgligcncia c inadnissvcl. Nao sc
iraia, no caso, do irrcflciido inicrcssc dc un
csiranIo, ara assin roccdcr. iraia-sc dc nos
rorios c do nosso iodo.
A inorialidadc da alna c una coisa quc nos
rcocua ianio, quc iao rofundancnic nos ioca,
quc c rcciso icr crdido iodo scniincnio ara
crnancccr indifcrcnic dianic dcla. Todos os
nossos cnsancnios c acs dcvcn ionar
12
caninIos iao difcrcnics, confornc sc cscrcn ou
nao os lcns cicrnos, quc c inossvcl fazcr una
csquisa scnsaia c criicriosa scn icr cn visia
cssc onio quc dcvc scr o nosso uliino oljcio.
Assin, o nosso rinciro inicrcssc, o nosso
rinciro dcvcr, c csclarcccr lcn o assunio, do
qual dccndc ioda a nossa conduia. Eis orquc,
dcnirc os quc nao csiao crsuadidos disso, cu
csialclco una circna difcrcna cnirc os quc
iralalIan con iodas as suas foras ara
insiruir-sc a rcsciio c os quc vivcn scn sc dar a
cssc iralalIo c scn cnsar nisso.
So osso icr conaiao dos quc gcncn
sinccrancnic ncssa duvida, dos quc a olscrvan
cono a uliina das dcsgraas c dos quc, scn nada
ouar ara sair dcla, fazcn dc ial csquisa as
suas rinciais c nais scrias ocuacs.
Mas, quanio aos quc assan a vida scn
cnsar ncssc uliino fin da cisicncia, dc forna
quc, or cssa unica razao, nao dcscolrcn cn si
rorios as luzcs quc os crsuadan, dciando dc
rocura-las cn ouira aric c dc caninar a fundo
sc cssa oiniao c daquclas quc o ovo rccclc con
una sinlicidadc crcdula ou daquclas quc,
cnlora olscuras or naiurcza, ossucn,
coniudo, un fundancnio lasianic solido c
inalalavcl, cu os considcro dc nancira lcn
difcrcnic.
13
Tal ncgligcncia nuna qucsiao cn quc sc iraia
da roria cssoa, da roria cicrnidadc, do
rorio iodo, nao nc irriia nais do quc
cnicrnccc. assonlra-nc c csania-nc, scndo
ara nin una nonsiruosidadc. Nao o afirno
clo zclo icdoso dc una dcvoao csiriiual.
Enicndo, ao conirario, quc sc dcvc icr cssc
scniincnio or un rincio dc inicrcssc Iunano
c or un inicrcssc dc anor rorio; c rcciso nao
vcr nisso, acnas, o quc vccn as cssoas ncnos
csclarccidas.
rcciso icr a alna nuiio clcvada ara
conrccndcr quc nao Ia a saiisfaao vcrdadcira
c solida; quc iodos os nossos razcrcs nao
assan dc vaidadc; quc os nossos nalcs sao
infiniios; quc, finalncnic, a noric quc nos
ancaa a cada insianic dcvc colocar-nos
infalivclncnic, dcniro dc oucos anos, na icrrvcl
ncccssidadc dc scrnos cicrnos, ou aniquilados,
ou infclizcs.
Nada nais rcal ncn nais icrrvcl do quc isso.
Por nais corajosos quc dcscjcnos scr, c cssc o
fin quc cscra ncsno a nais lcla vida do
nundo. Quc sc rcfliia solrc isso c sc diga, dcois,
sc nao c induliiavcl quc o unico lcn da vida
rcscnic c a cscrana dc una vida fuiura; quc
so sonos fclizcs na ncdida cn quc dcla nos
aroinanos; c quc, nao Iavcndo nais
infclicidadcs ara os quc icn una inicira ccricza
14
da cicrnidadc, ianlcn nao Ia fclicidadc ara os
quc nao ossucn luz alguna.
, or conscguinic, un grandc nal
crnancccr ncssa duvida, scndo ao ncnos un
dcvcr indiscnsavcl invcsiigar quando cla cisic,
orquc aquclc quc duvida c nao invcsiiga sc
iorna, cniao, nao so infcliz, nas ianlcn injusio.
Con cfciio, sc con isso sc nosira iranquilo c
saiisfciio, sc disso faz rofissao c sc or isso sc
scnic orgulIoso, fazcndo disso o noiivo dc sua
alcgria c dc sua vaidadc, nao icnIo icrnos ara
qualificar iao ciravaganic criaiura.
Ondc sc foran luscar iais scniincnios? Quc
noiivo dc alcgria cisic quando so sc cscran
niscrias scn rcncdio? Quc noiivo dc orgulIo
odc Iavcr nas olscuridadcs incnciravcis c
cono adniiir quc ial raciocnio scja o dc un
Ioncn razoavcl?
"Nao sci qucn nc s no nundo ncn o quc c
o nundo, ncn ncsno o quc sou. Esiou nuna
ignorancia icrrvcl dc iodas as coisas. Nao sci o
quc c o ncu coro, ncn o quc sao os ncus
scniidos, ncn o quc c a ninIa alna, c aic csia
aric do ncu scr quc cnsa o quc cu digo,
rcflciindo solrc iudo c solrc si roria, nao sc
conIccc nclIor do quc o rcsio. Vcjo-nc
cnccrrado ncsics ncdonIos csaos do univcrso
c nc sinio ligado a un canio da vasia cicnsao,
15
scn salcr orquc fui colocado aqui c nao cn
ouira aric, ncn orquc o ouco icno quc nc c
dado ara vivcr nc foi confcrido ncsic crodo dc
rcfcrcncia a ouiro dc ioda a cicrnidadc quc nc
rcccdcu c dc ioda a quc nc scguc.
"So vcjo o infiniio cn ioda aric, cnccrrando-
nc cono un aiono c cono una sonlra quc
dura acnas un insianic quc nao volia.
"Tudo o quc sci c quc dcvo norrcr lrcvc. O
quc, orcn, nais ignoro c cssa noric quc nao
osso cviiar.
"Assin cono nao sci dc ondc vcnIo, ianlcn
nao sci ara ondc vou Sci, acnas, quc, ao sair
dcsic nundo, cairci ara scnrc no nada ou nas
naos dc un Dcus irriiado, scn salcr cn qual
dcssas duas siiuacs dcvcrci ficar cicrnancnic.
Eis a ninIa condiao, cIcia dc niscria, dc
fraqucza, dc olscuridadc. Concluo, dc iudo isso,
quc dcvo assar iodos os dias da ninIa vida scn
cnsar cn dcscolrir o quc nc dcvc aconicccr.
Talvcz udcssc cnconirar algun csclarccincnio
nas ninIas duvidas, nas nao qucro dar-nc a
cssc iralalIo, ncn dar un asso ncssc scniido.
Traiando con dcsrczo os quc con isso sc
rcocuan, qucro ccrincniar cssc grandc
aconiccincnio scn rcvidcncia c scn icnor,
dciando-nc assivancnic conduzir noric, na
16
inccricza da cicrnidadc da ninIa condiao
fuiura".
Qucn dcscjaria icr cono anigo un Ioncn
quc assin falassc? Qucn o cscolIcria ara lIc
conunicar as suas iniinidadcs? Qucn rccorrcria
a clc cn suas aflics?
Finalncnic, a quc uiilidadc, na vida, sc
odcria dcsiina-lo?
Na vcrdadc, c glorioso, ara a rcligiao, icr
cono ininigos Ioncns iao inscnsaios, ois a sua
oosiao lIc c iao ouco crigosa quc scrvc, ao
conirario, ara o csialclccincnio dc suas
rinciais vcrdadcs. Con cfciio; a fc crisia nao
visa, rincialncnic, scnao a csialclcccr csias
duas coisas. a corruao da naiurcza c a
rcdcnao dc Jcsus Crisio. Ora, sc clcs nao scrvcn
ara nosirar a vcrdadc da rcdcnao cla
saniidadc dos scus cosiuncs, scrvcn ao ncnos,
adniravclncnic, ara nosirar a corruao da
naiurcza con scniincnios iao dcsnaiurados.
Nada c iao inorianic ara o Ioncn cono a
sua condiao, c nada lIc c iao icnvcl cono a
cicrnidadc. Por conscguinic, sc sc acIan Ioncns
indifcrcnics crda do rorio scr c ao crigo, dc
una cicrnidadc dc niscria, isso nao c naiural.
Proccdcn dc nodo inicirancnic divcrso cn
rclaao a iodas as ouiras coisas. icncn aic as
nais insignificanics, c as rcvccn, c as scnicn.
17
O ncsno Ioncn quc assa ianios dias c ianias
noiics cIcio dc colcra c dc dcscscro or icr
crdido un cargo, ou or alguna ofcnsa
inaginaria sua Ionra, salc ianlcn quc vai
crdcr iudo con a noric, scn quc or isso sc
inquicic ou sc conova. una coisa nonsiruosa
vcr, nun ncsno coraao c ao ncsno icno, cssa
scnsililidadc clas ncnorcs coisas c cssa
csiranIa inscnsililidadc clas naiorcs.
un cncaniancnio inconrccnsvcl c un
adornccincnio solrcnaiural, narcando una
fora iodo-odcrosa quc os causa.
rcciso Iavcr un csiranIo alalo na
naiurcza do Ioncn ara quc ossa vangloriar-sc
dc sc acIar ncssc csiado cn quc arccc incrvcl
quc una so cssoa ossa csiar. No cnianio, a
ccricncia nc faz vcr iao grandc nuncro dclas
quc scria dc nos surrccndcrnos, sc nao
soulcsscnos quc quasc iodas fingcn scr assin c
quc na rcalidadc nao o sao. Sao cssoas quc
ouviran dizcr quc as lclas nanciras do nundo
consisicn cn fazcr-sc dc louco o quc cIanan
icr sacudido o jugo c o quc ccrincnian iniiar.
Mas, nao scria difcil clicar-lIcs quanio sc
arriscan quando dcssa forna rocuran a csiina.
Nao c cssc o ncio dc grangca-la, ncsno quando
sc iraia dc cssoas quc julgan scnsaiancnic as
coisas c quc salcn quc o unico caninIo ara
iriunfar c aarcniar Ioncsiidadc, fidclidadc,
18
criicrio c caacidadc dc lcn scrvir o anigo, dc
vcz quc os Ioncns so gosian, naiuralncnic, do
quc lIcs ossa scr uiil. Con cfciio, quc vaniagcn
icnos cn ouvir un Ioncn dizcr quc sacudiu o
jugo, quc nao crc na cisicncia dc un Dcus quc
vclc solrc suas acs, quc sc considcra cono
unico scnIor dc sua conduia c quc nao cnsa cn
rcsiar conias scnao a si rorio? Pcnsarao, or
isso, quc nos lcvarao a dcosiiar-lIcs nais
confiana c a cscrar scus consolos, consclIos c
socorros cn iodas as ncccssidadcs da vida?
Prcicndcrao alcgrar-nos dizcndo-nos quc csiao
convcncidos dc quc a nossa alna nao assa dc
un ouco dc vcnio c dc funaa, c isso nun ion
orgulIoso c saiisfciio? Scra coisa quc sc diga con
alcgria? Nao scra, ao conirario, una coisa quc
dcva scr diia con irisicza, cono scndo a nais
irisic do nundo?
Sc cnsasscn nisso scriancnic, vcrian quc
isso c iao nal aanIado, iao conirario ao lon
scnso, iao oosio Ioncsiidadc c iao afasiado cn
iudo dcssa loa aarcncia quc nosiran, quc
scrian anics caazcs dc rcgcncrar do quc dc
corroncr os quc iivcsscn alguna inclinaao
ara scgui-los. E, con cfciio, fazci-os rcsiar
conias dos scus scniincnios c das razcs quc
ossucn ara duvidar da rcligiao. dirao coisas
iao frvolas c iao laias quc vos crsuadirao do
conirario. Foi o quc nuiio a roosiio lIcs dissc
un dia algucn. "Sc coniinuardcs a discorrcr
19
dcssa nancira, na vcrdadc nc convcricrcis". E
iinIa razao. dc faio, qucn nao icria Iorror dc sc
vcr con scniincnios cn quc sc icn cono
conanIciros cssoas iao dcsrczvcis?
Eis orquc os quc nao fazcn scnao fingir
csscs scniincnios scrian lcn dcsgraados cn
conirariar scu naiural ara iornar-sc os nais
incriincnics dos Ioncns. Sc sc dcsgosian, no
fundo do coraao, or nao icrcn nais luz, nao o
dissinulcn, ois ial dcclaraao nao scra
vcrgonIosa. So Ia vcrgonIa cn nao ossu-la.
Nada acusa ianio una circna fraqucza dc
csriio cono nao conIcccr qual c a dcsgraa dc
un Ioncn scn Dcus; nada narca ianio una
disosiao na dc scniincnios cono nao dcscjar a
vcrdadc das roncssas cicrnas; nada c nais
covardc do quc nosirar valcniia conira Dcus.
Dcicn, ois, cssas inicdadcs ara os quc sao
dc ndolc lasianic na ara scrcn
vcrdadcirancnic caazcs disso; scjan ao ncnos
Ioncns dc lcn, sc nao udcrcn scr crisiaos; c
rcconIcan, finalncnic, quc so Ia duas csccics
dc cssoas quc odcn scr cIanadas dc
razoavcis. ou os quc scrvcn Dcus dc iodo o
coraao orquc o conIcccn, ou os quc o
rocuran dc iodo o coraao orquc nao o
conIcccn.
Mas, quanio aos quc vivcn scn conIccc-lo c
scn rocura-lo, csics sc julgan iao ouco dignos
20
do scu rorio cuidado quc nao sao dignos do
cuidado dos ouiros, scndo rcciso icr ioda a
caridadc da rcligiao quc clcs dcsrczan ara nao
os dcsrczar aic alandona-los cn sua loucura.
Mas, cono cssa rcligiao nos olriga a olscrva-los
scnrc, cnquanio csiivcrcn ncsia vida, cono
caazcs da graa quc odc csclarccc-los, c a
acrcdiiar quc odcn cn ouco icno iornar-sc
nais cIcios dc fc do quc nos o sonos, odcndo
nos, ao conirario, cair na ccgucira cn quc clcs sc
acIan, c rcciso fazcr or clcs o quc
dcscjaranos quc sc fizcssc or nos sc
csiivcsscnos cn scu lugar, c cIana-los a icr
icdadc dc si rorios c a dar ao ncnos alguns
assos ara icniar dcscolrir luzcs. Dcdiqucn a
csia lciiura algunas das Ioras quc iao
inuiilncnic cnrcgan fora. sc alguna avcrsao
ccrincniarcn, ialvcz rcconIcan ainda assin
alguna coisa ou, clo ncnos, nao crdcrao
nuiio. Quanio aos quc nisso usarcn dc ioda a
sinccridadc c nosirarcn un vcrdadciro dcscjo dc
dcscolrir a vcrdadc, cscro quc sc saiisfarao c
ficarao convcncidos das rovas dc una rcligiao
iao divina or nin coligidas aqui.
21

ARTIGO II
O QUE MAIS VANTAJOSO: ACREDITAR OU
NO ACREDITAR NA RELIGIO CRIST(3}

Nossa alna csia lanada no coro, no qual
acIa nuncro, icno, dincnscs. Faciocina solrc
isso c lIc da o nonc dc naiurcza, ncccssidadc,
scn odcr acrcdiiar cn ouira coisa.
A unidadc agrcgada ao infiniio cn nada o
auncnia, do ncsno nodo quc un c a una
ncdida infiniia. O finiio sc aniquila cn rcscna
do infiniio c sc iorna un sinlcs zcro. Assin o
nosso csriio dianic dc Dcus; assin a nossa
jusiia dianic da jusiia divina.
Nao Ia iao grandc dcsroorao cnirc a
nossa jusiia c a dc Dcus cono cnirc a unidadc c
o infiniio(4}
rcciso quc a jusiia dc Dcus scja cnornc
cono a sua niscricordia. ora, a jusiia ara con
os rcrolos c ncnos cnornc c dcvc aliviar ncnos
do quc a niscricordia ara con os clciios.
Salcnos quc Ia un infiniio c ignoranos a
sua naiurcza, assin cono salcnos quc c falso
quc os nuncros scjan finiios; c, ois, vcrdadc
22
quc Ia un infiniio cn nuncro, nas nao salcnos
o quc clc c. falso quc scja ar, c falso quc scja
nar; orquc, acrcsccniando-lIc a unidadc, clc
nao nuda dc naiurcza. no cnianio, c un nuncro,
c iodo nuncro c ar ou c nar; isso c vcrdadciro
ara iodos os nuncros finiios.
Podc-sc, ois, salcr quc cisic un Dcus scn
salcr o quc clc c.
ConIcccnos, ois, a cisicncia c a naiurcza
do finiio, orquc sonos finiios c cicnsos cono
clc.
ConIcccnos a cisicncia do infiniio c
ignoranos sua naiurcza, orquc clc icn cicnsao
cono nos, nas nao icn liniics cono nos. Nao
conIcccnos, orcn, ncn a cisicncia ncn a
naiurcza dc Dcus, orquc clc nao icn cicnsao
ncn liniics.
Mas, cla fc, conIcccnos sua cisicncia; cla
gloria, conIcccrcnos sua naiurcza. Ora, ja
nosirci quc nao sc odc conIcccr lcn a
cisicncia dc una coisa scn conIcccr a sua
naiurcza.
Falcnos, agora, scgundo as luzcs naiurais.
Sc Ia un Dcus, clc c infiniiancnic
inconrccnsvcl, dc vcz quc, nao icndo ncn
arics ncn liniics, ncnIuna rclaao ossui
23
conosco. sonos, ois, incaazcs dc conIcccr nao
so o quc clc c, cono ianlcn sc clc c. Assin
scndo, qucn ousara cnrccndcr rcsolvcr cssa
qucsiao? Nao sonos nos, quc ncnIuna rclaao
icnos con clc.
Qucn, ois, ccnsurara os crisiaos or nao
odcrcn dar saiisfaao dc sua crcna, clcs quc
rofcssan una rcligiao dc quc nao odcn dar
saiisfaao? Eondo-a ao nundo, clcs dcclaran
quc isso c una iolicc, siuliiiian. No cnianio, vos
vos lasiinais orquc clcs nao a rovan! Sc a
rovasscn, faliarian sua alavra; c or nao
icrcn rovas quc nao lIcs falia o scnso. Sin;
nas, cnlora isso cscusc os quc assin a ofcrcccn
c os livrc da ccnsura dc roduzi-la scn razao, nao
cscusa os quc a rccclcn.
Eanincnos, ois, cssc onio, c diganos.
Dcus c, ou nao c. Mas, ara quc lado
cndcrcnos? A razao nada odc dcicrninar ai.
Ha un caos infiniio quc nos scara. Na
circnidadc dcssa disiancia infiniia, joga-sc cara
ou coroa. Quc aosiarcis? Pcla razao, nao odcis
fazcr ncn una ncn ouira coisa; cla razao, nao
odcis dcfcndcr ncn una ncn ouira coisa.
Nao acuscis, ois, dc falsidadc os quc fizcran
una cscolIa, ois nada salcis disso. "Nao. nas,
cu os acusarci dc icrcn fciio, nao cssa cscolIa,
nas una cscolIa; orquc, cnlora o quc rcfcrc
24
coroa c o ouiro csicjan igualncnic cn falia,
anlos csiao cn falia. o jusio c nao aosiar".
Sin, nas c rcciso aosiar. isso nao c
voluniario; sois olrigados a isso; (c aosiar quc
Dcus c, c aosiar quc clc nao c}. Quc ionarcis,
ois? Vcjanos, ja quc c rcciso cscolIcr, vcjanos
o quc ncnos vos inicrcssa. icndcs duas coisas
quc crdcr, o vcrdadciro c o lcn, c duas coisas
quc cncnIar, vossa razao c vossa voniadc,
vosso conIccincnio c vossa lcaiiiudc; c vossa
naiurcza icn duas coisas quc cviiar, o crro c a
niscria. Vossa razao nao c nais aiingida, dcsdc
quc c rcciso ncccssariancnic cscolIcr,
cscolIcndo un dcnirc os dois. Eis un onio
liquidado; nas, vossa lcaiiiudc?
Pcscnos o ganIo c a crda, rcfcrindo coroa,
quc c Dcus. Esiincnos as duas Iioicscs. sc
ganIardcs, ganIarcis iudo; sc crdcrdcs, nada
crdcrcis. Aosiai, ois, quc clc c, scn Icsiiar.
Isso c adniravcl. sin, c rcciso aosiar, nas,
ialvcz cu aosic dcnais.
Vcjanos. Una vcz quc c ial a inccricza do
ganIo c da crda, sc so iivcsscis quc aosiar
duas vidas or una, ainda odcrcis aosiar.
Mas, sc dcvcsscn scr ganIas ircs, scria rcciso
jogar (dcsdc quc icndcs ncccssidadc dc jogar} c
scrcis inrudcnic quando, forado a jogar, nao
arriscasscis vossa vida ara ganIar ircs nun jogo
25
cn quc c iananIa a inccricza da crda c do
ganIo. Ha, orcn, una cicrnidadc dc vida c dc
fclicidadc; c, assin scndo, quando Iouvcssc una
infinidadc dc rolalilidadcs, das quais soncnic
una fossc or vos, ainda icrcis razao cn aosiar
un ara icr dois, c agircis nal, quando olrigado
a jogar, sc rccusasscis jogar una vida conira ircs
nun jogo cn quc, nuna infinidadc dc
rolalilidadcs, Ia una or vos, Iavcndo una
infinidadc dc vida infiniiancnic fcliz quc ganIar.
Mas, Ia aqui una infinidadc dc vida
infiniiancnic fcliz quc ganIar, una rolalilidadc
dc ganIo conira una orao finiia dc
rolalilidadcs dc crda, c o quc jogais c finiio.
Jogo c jogo. scnrc ondc Ia o infiniio c ondc nao
Ia infinidadc dc rolalilidadcs dc crda conira a
dc ganIo, nao Ia quc Icsiiar, c rcciso dar iudo;
c, assin, quando sc c forado a jogar, c rcciso
rcnunciar razao, ara conscrvar a vida c nao
arrisca-la clo ganIo infiniio iao rcsics a cIcgar
quanio a crda do nada.
Por conscguinic, dc nada scrvc dizcr quc c
inccrio ganIar-sc c quc c ccrio arriscar-sc, c quc
a infiniia disiancia cnirc a ccricza do quc sc
cc c a inccricza do quc sc dcvc ganIar iguala
o lcn finiio, quc ccriancnic sc cc, ao infiniio
inccrio. Nao c assin. iodo jogador arrisca con
ccricza ara ganIar inccriancnic o finiio, scn
ccar conira a razao. Nao Ia infinidadc dc
disiancia cnirc cssa ccricza do quc sc cc c a
26
inccricza do ganIo; isso c falso. Ha, na vcrdadc,
infinidadc cnirc a ccricza dc ganIar c a ccricza
dc crdcr. Mas, a inccricza dc ganIar c
roorcional ccricza do quc sc arrisca, scgundo
a roorao das rolalilidadcs dc ganIo c dc
crda; dc ondc sc conclui quc, Iavcndo ianias
rolalilidadcs dc un lado cono do ouiro, a
aosia dcvc scr igual; c, cniao, a ccricza do quc
sc cc c igual inccricza do ganIo; lcn longc
csia dc scr infiniiancnic disianic. E, assin, a
nossa roosiao c dc una fora infiniia, quando
Ia o finiio quc arriscar nun jogo cn quc Ia
ianias rolalilidadcs dc ganIo cono dc crda, c
o infiniio quc ganIar. Isso c dcnonsiraiivo; c, sc
os Ioncns sao caazcs dc algunas vcrdadcs,
cssa c una dclas.
Eu o dcclaro c o confcsso. Mas, nao Iavcra
ainda un ncio dc vcr o scgrcdo do jogo?
Sin, a Escriiura, c o rcsio, cic.
Sin; nas, icnIo as naos aiadas c a loca
nuda; foran-nc a aosiar, c nao csiou cn
lilcrdadc; nao nc solian, c sou fciio dc ial
nancira quc nao osso crcr. Quc qucrcis, ois,
quc cu faa?
vcrdadc. Mas, conIccci ao ncnos a vossa
inoicncia ara crcr, ja quc a razao a isso vos
conduz, c quc iodavia nao o odcis; iralalIai,
ois, nao ara vos convcnccrdcs clo auncnio
27
das rovas dc Dcus, nas cla dininuiao das
vossas aics. Qucrcis cIcgar fc, nas ignorais
o caninIo; qucrcis curar-vos da infidclidadc, nas
cdis os rcncdios. arcndci con os quc csiivcran
aiados cono vos c quc aosian agora iodo o scu
lcn; sao cssoas quc sc curaran do nal dc quc
dcscjais curar-vos. Scgui a nancira cla qual
concaran. fazcndo cono sc acrcdiiasscn,
ionando agua lcnia, nandando dizcr nissas,
cic. Naiuralncnic, isso vos fara crcr c vos
cnlruicccra(5}.
Mas, c o quc rcccio. E orquc? quc icndcs
quc crdcr?
28

ARTIGO III
MARCAS DA VERDADEIRA RELIGIO

I
A vcrdadcira rcligiao dcvc icr or narcas
olrigar a anar scu Dcus. Isso c lcn jusio. No
cnianio, ncnIuna ouira cono a nossa o
ordcnou; a nossa o fcz. Ela dcvc ainda icr
conIccido a concuisccncia (do Ioncn} c a
inoicncia (cn quc clc rorio sc cnconira ara
adquirir a viriudc}; a nossa o fcz. Dcvc indicar os
rcncdios ara isso, un dos quais c a rccc.
NcnIuna (ouira} rcligiao cdiu (janais} a Dcus
quc o anassc c o scguissc.
II
A vcrdadcira naiurcza do Ioncn, o scu
vcrdadciro lcn c a vcrdadcira viriudc c a
vcrdadcira rcligiao sao coisas cujo conIccincnio
c inscaravcl.
III
rcciso, ara quc una rcligiao scja
vcrdadcira, quc icnIa conIccido a nossa
29
naiurcza; dcvc icr conIccido a grandcza c a
cqucncz, c a razao dc anlas. Qucn a conIcccu,
alcn da crisia?
IV
As ouiras rcligics, cono as agas, sao nais
oularcs, orquc sc cicriorizan. nao sao,
orcn ara as cssoas Ialcis. Una rcligiao
urancnic iniclcciual scria nais roorcionada
aos Ialcis, nas nao scrviria ao ovo. So a
rcligiao crisia c roorcionada a iodos, scndo
conosia dc cicrior c dc inicrior. Ela clcva o
ovo ao inicrior c laia os solcrlos ao cicrior,
nao scndo crfciia scn os dois, ois c rcciso quc
o ovo cnicnda o csriio da lcira c quc os Ialcis
sulncian o scu csiriio lcira (raiicando o quc
Ia dc cicrior}.
V
NcnIuna ouira rcligiao ros quc nos
odicnos a nos ncsnos. NcnIuna ouira rcligiao
odc, ois, agradar aos quc sc odcian a si
ncsnos c quc rocuran un scr vcrdadcirancnic
anavcl. E csics, sc nunca iivcsscn ouvido falar
da rcligiao dc un Dcus IunilIado, a alraarian
inconiincnic. NcnIuna ouira (rcligiao, a nao scr
a crisia} conIcccu quc o Ioncn c a nais
ccclcnic criaiura (c ao ncsno icno a nais
niscravcl}. Uns, quc conIcccran lcn a rcalidadc
30
dc sua ccclcncia, adquiriran or covardia c or
ingraiidao os scniincnios laios quc os Ioncns,
naiuralncnic, icn cn si ncsnos; c ouiros, quc
conIcccran lcn quanio cssa laicza c cfciiva,
iraiaran con una solcrla ridcula csscs
scniincnios dc grandcza, quc sao iao naiurais no
Ioncn. NcnIuna rcligiao, a nao scr a nossa,
cnsinou quc o Ioncn nascc con ccado;
ncnIuna sciia filosofica o dissc; orianio,
ncnIuna dissc a vcrdadc.
VI
Sc so Iouvcssc una rcligiao, Dcus csiaria
ncla lcn nanifcsio. Sc so Iouvcssc nariircs na
nossa rcligiao, ianlcn.
VII
Esiando Dcus oculio, ioda rcligiao quc nao
diz quc Dcus csia oculio nao c vcrdadcira; c ioda
rcligiao quc a isso nao faz rcfcrcncia nao c
insiruiiva. A nossa faz iudo isso. Vcrc iu cs Dcus
alscondiius(6}.
Essa rcligiao, quc consisic cn crcr quc o
Ioncn dcsccu dc un csiado dc gloria c dc
conunicaao con Dcus a un csiado dc irisicza,
dc cniicncia c dc afasiancnio dc Dcus, nas
quc, dcois dcsia vida, scrcnos rcsialclccidos
or un Mcssias quc dcvc vir, scnrc cisiiu
31
solrc a icrra. Todas as coisas assaran,
sulsisiindo aqucla ara a qual iodas as coisas
cisicn. Os Ioncns, na rincira idadc do
nundo, foran arrasiados a ioda soric dc
dcsordcns, cnlora Iouvcssc sanios cono Enoc,
Lancc, c ouiros, quc cscravan acicnicncnic o
Crisio ronciido dcsdc o conco do nundo. Noc
viu a nalcia dos Ioncns no nais alio grau c
ncrcccu salvar o nundo cn sua cssoa cla
cscrana do Mcssias, do qual foi clc a figura.
Alraao csiava ccrcado dc idolairas, quando Dcus
fcz con quc clc conIcccssc o nisicrio do Mcssias,
quc clc saudou dc longc. No icno dc Isac c dc
Jaco, a aloninaao csiava csalIada solrc ioda
a icrra. nas, csscs sanios vivian na fc; c Jaco,
norrcndo c alcnoando scus, filIos, cclana,
nun iransoric quc o olrigou a inicrroncr scu
discurso. Eu cscro, ncu Dcus, o Salvador quc
roncicsic. Saluiarc iun cccialo, Doninc(7}.
Os cgcios csiavan infcciados dc idolairia c
dc nagia; o rorio ovo dc Dcus cra influcnciado
or scus ccnlos. No cnianio, Moiscs c ouiros
acrcdiiavan naquclc quc nao vian c o adoravan
olIando ara os dons naiurais quc clc lIcs
rcarava.
Os grcgos c os laiinos, cn scguida, fizcran
rcinar as falsas divindadcs; os ocias fizcran ccn
divcrsas icologias. os filosofos sc scararan cn
nil sciias difcrcnics. no cnianio, Iavia scnrc,
32
no coraao da Judcia, Ioncns cscolIidos quc
rcsidian vinda dc un Mcssias quc so or clcs
cra conIccido.
Elc vcio, cnfin, na consunaao dos icnos.
c, dcsdc cniao, viran-sc nasccr ianios cisnas c
Icrcsias, ianios dcsnoronancnios dc Esiados,
ianias nudanas cn iodas as coisas; c cssa
Igrcja a quc adora aquclc quc scnrc foi adorado
sulsisiiu scn inicrruao. E o quc c adniravcl,
inconaravcl c inicirancnic divino, c quc cssa
rcligiao quc scnrc durou foi scnrc conlaiida.
Mil vczcs csicvc na inincncia dc una dcsiruiao
univcrsal; c, iodas as vczcs quc sc acIou ncssc
csiado, Dcus iornou a lcvania-la con golcs
ciraordinarios dc oicncia. assonlroso quc
assin scja c quc cla sc nanicnIa scn dolrar-sc
c curvar-sc sol a voniadc dos iiranos.
Os Esiados crcccrian sc nao sc fizcssc con
quc as lcis sc sulncicsscn frcqucnicncnic
ncccssidadc. A rcligiao, orcn, nunca sofrcu isso,
nunca usou disso. Sao ncccssarios ou csscs
aconodancnios ou nilagrcs. Nao c dc csiranIar
quc nos conscrvcnos sulnissos, c isso nao c
roriancnic nanicr-sc; c ainda crcan clcs,
cnfin, inicirancnic; nao Ia o quc icnIa durado
nil c quinIcnios anos. Mas, quc cssa rcligiao sc
nanicnIa scnrc inflcvcl, isso c divino.
VIII
33
(Havcria olscuridadc dcnais sc a vcrdadc
nao iivcssc narcas visvcis. adniravcl a dc sc
icr conscrvado scnrc nuna Igrcja a c nuna
asscnllcia visvcl. Havcria claridadc dcnais sc so
Iouvcssc un scniincnio ncssa Igrcja; nas, ara
rcconIcccr o quc c vcrdadciro, lasia vcr o quc
scnrc cisiiu. con cfciio, c ccrio quc o
vcrdadciro scnrc cisiiu c quc ncnIuna
falsidadc cisiiu scnrc. Assin}, o Mcssias foi
scnrc acrcdiiado. A iradiao dc Adao cra ainda
nova cn Noc c cn Moiscs. Os rofcias o
rcdisscran dcois, rcdizcndo scnrc ouiras
coisas cuja rcalizaao, vcrificando-sc
criodicancnic cnirc os Ioncns, assinalava a
vcrdadc dc sua nissao c, or conscguinic, a dc
suas roncssas cn rclaao ao Mcssias (Todos
clcs disscran quc a lci quc ossuan so gorava
cnquanio cscravan a do Mcssias c quc, cniao,
cla scria crciua, nas quc a ouira dura
cicrnancnic; quc, or isso, a sua lci c a do
Mcssias da qual cra cla a roncssa, cisiiran
scnrc sol a icrra. Con cfciio, cla durou scnrc,
c Jcsus Crisio vcio cn iodas as circunsiancias
rcdiias}. Jcsus Crisio fcz nilagrcs, assin cono
os aosiolos quc convcricran iodos os agaos; c,
assin, rcalizando-sc iodas as rofccias, o Mcssias
csia rovado ara scnrc.
IX
34
Vcjo varias rcligics conirarias, nas iodas
falsas, cccio una. Cada qual qucr scr acrcdiiada
or sua roria auioridadc c ancaa os
incrcdulos. Nao crcio nclas; iodos odcn dizcr
isso, iodos odcn dizcr-sc rofcias. Vcjo, orcn,
a rcligiao crisia, na qual cnconiro rofccias; c c o
quc ncn iodos odcn fazcr.
X
A unica rcligiao coniraria naiurcza no
csiado cn quc cla sc acIa, quc conlaic iodos os
nossos razcrcs c quc, rincira visia, arccc,
coniraria ao scnso conun, c a unica quc scnrc
cisiiu.
XI
Toda a conduia das coisas dcvc icr or oljcio
o csialclccincnio c a grandcza da rcligiao; os
Ioncns dcvcn icr cn si ncsnos scniincnios
conforncs ao quc cla nos cnsina. c, cnfin, cla
dcvc scr dc ial forna o oljcio c o ccniro ara o
qual icndcn iodas as coisas quc qucn soulcr os
scus rincios odcra clicar ioda a naiurcza
do Ioncn cn ariicular c ioda a conduia do
nundo cn gcral.
E, solrc cssc fundancnio, clcs (os nios}
ionan c ara llasfcnar a rcligiao crisia, orquc
a conIcccn nal. Inaginan quc cla consisic
35
sinlcsncnic na adoraao dc un Dcus
considcrado cono grandc c odcroso c cicrno. o
quc c roriancnic o dcsno, quasc iao afasiado
da rcligiao crisia quanio o aicsno, quc lIc c
ioialncnic conirario. E da conclucn quc nao
vccn quc iodas as coisas concorrcn ara o
csialclccincnio dcsic onio. quc Dcus nao sc
nanifcsia aos Ioncns con ioda a cvidcncia quc
lIc scria ossvcl.
Mas, quc da concluan o quc quiscrcn
conira o dcsno, nada concluirao conira a rcligiao
crisia, quc consisic roriancnic no nisicrio do
Fcdcnior, o qual, unindo cn si as duas
naiurczas, a divina c a Iunana, rciirou os
Ioncns da corruao do ccado, ara rcconcilia-
los con Dcus cn sua cssoa divina.
Ela cnsina, ois, a iodos os Ioncns, csias
duas vcrdadcs. quc Ia un Dcus dc quc os
Ioncns sao caazcs, c quc Ia una corruao na
naiurcza quc os iorna indignos dclc. Inoria,
igualncnic, quc os Ioncns conIcan csscs dois
onios; c c igualncnic crigoso quc o Ioncn
conIca Dcus scn conIcccr sua niscria, c
conIca sua niscria scn conIcccr o Fcdcnior
quc odc cura-lo dcla. Un so dcsscs
conIccincnios faz ou o orgulIo dos filosofos quc
conIcccran Dcus, c nao sua niscria, ou o
dcscscro dos aicus, quc conIcccn sua niscria
scn Fcdcnior. E, assin cono c igualncnic da
36
ncccssidadc do Ioncn conIcccr csscs dois
onios, c ianlcn igualncnic da niscricordia dc
Dcus fazcr con quc os conIcanos. A rcligiao
crisia o faz; c nisso quc cla consisic. Eaninc-sc
a ordcn do nundo solrc isso, c vcja-sc sc iodas
as coisas nao icndcn ao csialclccincnio dos dois
cIcfcs dcssa rcligiao.
XII
Qucn nao sc rcconIccc cIcio dc solcrla, dc
anliao, dc concuisccncia, dc fraqucza, dc
niscria c dc injusiia, c lasianic ccgo. E qucn,
assin sc rcconIcccndo, nao dcscja rcgcncrar-sc,
quc sc odc dizcr dc un Ioncn... (iao ouco
razoavcl}? Quc c, ois, quc sc odc icr, scnao
csiina, or una rcligiao quc conIccc iao lcn os
dcfciios do Ioncn, c scnao dcscjo cla vcrdadc
dc una rcligiao quc ara isso roncic rcncdios
iao dcscjavcis?
37

ARTIGO IV
VERDADEIRA RELIGIO PROVADA PELAS
CONTRARIEDADES EXISTENTES NO HOMEM
E PELO PECADO ORIGINAL

I
As grandczas c as niscrias do Ioncn sao dc
ial nodo visvcis quc c rcciso, ncccssariancnic,
quc a vcrdadcira rcligiao nos cnsinc c quc Iaja no
Ioncn un grandc rincio dc grandcza c un
grandc rincio dc niscria. rcciso, ois, quc
cla nos cliquc cssas csaniosas coniraricdadcs.
Sc Ia un so rincio dc iudo, un unico fin dc
iudo. iudo or clc, iudo ara clc. rcciso, ois,
quc a vcrdadcira rcligiao nos cnsinc a nao adorar
scnao a clc c a nao anar scnao a clc. Mas, cono
nos acIanos na inossililidadc dc adorar o quc
nao conIcccnos c dc anar ouira coisa alcn dc
nos, c rcciso quc a rcligiao, quc insirui solrc
csscs dcvcrcs, nos insirua ianlcn solrc cssas
inossililidadcs, cnsinando-nos ianlcn os
rcncdios.
rcciso quc, ara iornar o Ioncn fcliz, cla
lIc nosirc quc Ia un Dcus; quc sc c olrigado a
ana-lo; quc a nossa vcrdadcira fclicidadc c csiar
38
nclc, c o nosso unico nal csiar scarado dclc;
quc rcconIca quc csianos cIcios dc ircvas quc
nos incdcn dc conIccc-lo c dc ana-lo; c quc,
assin, olrigando-nos os nossos dcvcrcs a anar a
Dcus, c as nossas concuisccncias a dcsviar-nos
dclc, csianos cIcios dc injusiia. rcciso quc
nos dc saiisfaao dcssas nossas oosics cn
rclaao a Dcus c ao nosso rorio lcn; c rcciso
quc nos cnsinc os rcncdios ara cssas
inossililidadcs c os ncios dc olicr csscs
rcncdios. Eanincn-sc solrc isso iodas as
rcligics do nundo, c vcja-sc sc Ia alguna quc o
saiisfaa cono a crisia.
Scrao os filosofos, quc nos rocn, cono
iodo lcn, os lcns quc csiao cn nos? Scra cssc o
vcrdadciro lcn? Dcscolriran clcs o rcncdio ara
os nossos nalcs? Scra curar a rcsunao do
Ioncn iguala-lo a Dcus? Os quc nos igualaran
s fcras, c os naoncianos, quc nos dcran cono
iodo lcn os razcrcs da icrra, aic ncsno na
cicrnidadc, iroucran, o rcncdio ara as nossas
concuisccncias? Lcvaniai vossos olIos ara
Dcus, dizcn uns; olIai ara aquclc ao qual vos
asscnclIais c quc vos fcz ara adora-lo; odcis
iornar-vos scnclIanic a clc; a salcdoria vos
igualara a clc, sc quiscrdcs scgui-lo. Dizcn
ouiros. Daiai vossos olIos ara a icrra, nscro
vcrnc quc sois, c olIai ara as fcras, das quais
sois o conanIciro.
39
Quc sc iornara, ois, o Ioncn? Scra clc igual
a Dcus ou aos aninais? Quc csaniosa disiancia!
Quc scrcnos, ois? Qucn nao vc, or iudo isso,
quc o Ioncn csia afasiado, quc caiu do scu
lugar, quc o rocura con inquiciudc, quc nao
odc nais iornar a cnconira-lo? E qucn, cniao,
iornara a -lo dc c? Os naiorcs Ioncns nao o
conscguiran. Quc rcligiao, ois, nos cnsinara a
curar o orgulIo c a concuisccncia? Quc rcligiao,
cnfin, nos cnsinara o nosso lcn, os nossos
dcvcrcs, as fraquczas quc nos dcsvian, a causa
dcssas fraquczas, os rcncdios quc odcn cura-
las c o ncio dc olicr csscs rcncdios? Todas as
ouiras rcligics nao o conscguiran. Vcjanos o
quc fara a Salcdoria dc Dcus, (quc nos fala na
rcligiao crisia}.
cn vao, oI Ioncns, quc rocurais cn vos
ncsnos o rcncdio ara as vossas niscrias.
Todas as vossas luzcs so odcn cIcgar a
conIcccr quc nao c cn vos ncsnos quc
dcscolrircis a vcrdadc c o lcn. Os filosofos o
roncicran, nas nao udcran fazc-lo. Elcs nao
salcn ncn qual c o vosso vcrdadciro lcn, ncn
qual c o vosso vcrdadciro csiado. Cono odcrian
dar rcncdio aos vossos nalcs, sc ncn ao ncnos o
conIcccran? Vossas cnfcrnidadcs rinciais sao
o orgulIo, quc vos sulirai dc Dcus, a
concuisccncia, quc vos liga icrra, c clcs nao
fizcran ouira coisa scnao cnircicr ao ncnos una
dcssas cnfcrnidadcs. Sc vos dcran Dcus or
40
oljcio, foi acnas ara ccrccr vossa solcrla.
Fizcran-vos cnsar quc lIc sois scnclIanics c
conforncs or vossa naiurcza. E os quc viran a
vaidadc dcssa rcicnsao vos lanaran no ouiro
rccicio, fazcndo-vos cnicndcr quc vossa
naiurcza c scnclIanic dos aninais, c vos
lcvaran a rocurar o vosso lcn nas
concuisccncias, quc sao a ariilIa dos aninais.
Nao c cssc o ncio dc vos curar dc vossas
injusiias, quc csscs juizcs nao conIcccran. Nao
cscrcis, diz cla, ncn a vcrdadc ncn a consolaao
dos Ioncns. Eu sou aqucla quc vos fornou c, cn
scguida, a unica quc vos cnsina o quc sois. Mas,
nao csiais, agora, no csiado cn quc vos fornci.
Crici o Ioncn sanio, inoccnic, crfciio; cncIi-o
dc luz c dc inicligcncia; conuniquci-lIc ninIa
gloria c ninIas naravilIas. Os olIos do Ioncn
vian, cniao, a najcsiadc dc Dcus. Elc nao sc
acIava nas ircvas quc o ccgan, ncn na
norialidadc c nas niscrias quc o afligcn. Mas,
nao odc susicniar iania gloria scn cair na
rcsunao. Quis iornar-sc o ccniro dc si ncsno,
indccndcnic do ncu socorro. Suliraiu-sc ao
ncu donnio; igualando-sc a nin clo dcscjo dc
cnconirar a sua fclicidadc cn si ncsno,
alandonci-o; rcvoliando as criaiuras quc lIc
csiavan sulnciidas, iornci-as suas ininigas. dc
nancira quc, Iojc, o Ioncn sc iornou
scnclIanic aos aninais, c nun ial afasiancnio
dc nin quc acnas lIc rcsia una luz confusa do
41
scu auior, dc ial forna sc ciinguiran ou
criurlaran iodos os scus conIccincnios! Os
scniidos indccndcnics da razao, c nuiias vczcs
scnIorcs da razao, lcvaran-no rocura dos
razcrcs. Todas as criaiuras o afligcn ou o
icnian; c doninan solrc clc, ou sulncicndo-o
cla fora, ou cncaniando-o con suas douras. o
quc c un donnio nais icrrvcl c nais incrioso.
Eis o csiado cn quc os Ioncns csiao Iojc.
Fcsia-lIcs algun insiinio odcroso da fclicidadc
dc sua rincira naiurcza, c clcs csiao
ncrgulIados nas niscrias dc sua ccgucira c dc
sua concuisccncia, quc sc iornou sua scgunda
naiurcza.
Por cssc rincio quc vos rcvclo, odcis
rcconIcccr a causa dc ianias coniraricdadcs quc
assonlraran iodos os Ioncns c quc os dividiran
cn scniincnios iao divcrsos. Olscrvai, agora,
iodos os novincnios dc grandcza c dc gloria quc
a ccricncia dc ianias niscrias nao odc rcfrcar,
c vcdc sc nao c rcciso quc a causa disio csicja
cn ouira naiurcza.
II
Coisa assonlrosa, no cnianio, quc o nisicrio
nais disianciado do nosso conIccincnio, quc c o
da iransnissao do ccado original, scja una
coisa scn a qual nao odcnos icr ncnIun
42
conIccincnio dc nos ncsnos! Scn duvida, nao
Ia nada quc cIoquc nais a nossa razao do quc
dizcr quc o ccado do rinciro Ioncn iornou
culavcis os quc, csiando iao afasiados dcssa
fonic, arcccn incaazcs dc ariiciar dclc. Essa
cnanaao nao nos arccc soncnic inossvcl,
nas nos arccc aic injusissina. con cfciio, quc
Ia dc nais conirario s rcgras da nossa niscravcl
jusiia do quc danar cicrnancnic una criana
incaaz dc voniadc or un ccado cn quc arccc
icr iido iao ouca aric, quc concicu scis nil
anos anics dc sua cisicncia? Ccriancnic, nada
nos cIoca nais rudcncnic do quc cssa douirina;
no cnianio, scn cssc nisicrio, quc c o nais
inconrccnsvcl dc iodos, sonos
inconrccnsvcis a nos ncsnos. O no da nossa
condiao iona suas volias c rcgas ncssc alisno.
Dc soric quc o Ioncn c nais inconcclvcl scn
cssc nisicrio do quc cssc nisicrio inconcclvcl ao
Ioncn.
O ccado original c una loucura dianic dos
Ioncns; nas, c dado cono ial. Nao dcvcis, ois,
ccnsurar dc falia dc razao cssa douirina, una vcz
quc a dou cono nao icndo razao. Mas, cssa
loucura c nais salia do quc ioda a salcdoria dos
Ioncns. Quod siuliun csi Dci, saicniius csi
Ioninilus(8} (I Corniios, 1, 25}. Con cfciio, scn
isso, quc sc dira quc c o Ioncn? Todo o scu
csiado dccndc dcssc onio incrccivcl. E
cono sc acrcclcu disso, dc vcz quc c una coisa
43
acina dc sua razao, c quc sua razao, lcn longc
dc invcniar or suas vias, afasia-sc quando cla sc
lIc arcscnia?
III
Fcvclados csscs dois csiados dc corruao, c
inossvcl quc nao os rcconIcais. Scgui vossos
novincnios, olscrvai-vos iniinancnic c vcdc sc
nao dcscolrircis ai os caracicrcs vivos dcssas
duas naiurczas. Tanias coniradics sc acIarian
nun sujciio sinlcs?
Essa dulicidadc do Ioncn c iao visvcl quc
Ia os quc cnsaran quc icnos duas alnas. un
sujciio sinlcs arcccndo-lIcs incaaz dc iais c
iao suliias varicdadcs, dc una rcsunao
dcsncdida a un Iorrvcl alaiincnio dc anino.
Todas cssas coniraricdadcs, quc arccian
afasiar-nc nais do conIccincnio da rcligiao, foi
o quc nais ccdo nc conduziu vcrdadcira.
Para nin, confcsso quc logo quc a rcligiao
crisia dcscolrc csic rincio. quc a naiurcza dos
Ioncns c corronida c dccada dc Dcus, isso
alrc os olIos a vcr or ioda aric o caraicr dcssa
vcrdadc; con cfciio, a naiurcza c ial quc assinala
or ioda aric un Dcus crdido, qucr no Ioncn,
qucr fora do Ioncn.
44
Scn csscs divinos conIccincnios, quc
udcran fazcr os Ioncns, scnao, ou clcvar-sc no
scniincnio inicrior quc lIcs rcsia dc sua
grandcza assada, ou alaicr-sc cn visia dc sua
fraqucza rcscnic? Con cfciio, nao vcndo a
vcrdadc inicira, nao udcran cIcgar a una
crfciia viriudc... Uns considcrando a naiurcza
cono incorruia, ouiros cono irrcaravcl, nao
udcran cviiar o orgulIo ncn a rcguia, quc
sao as duas fonics dc iodos os vcios, ois so
odcn ou alandonar-sc a isso or covardia ou
furiar-sc or orgulIo. Dc faio, sc conIcccsscn a
ccclcncia do Ioncn, ignorarian sua corruao;
dc nodo quc cviiarian a rcguia, nas sc
crdcrian na solcrla. E, sc rcconIcccsscn a
inscgurana da naiurcza, ignorarian a dignidadc;
dc soric quc odcrian cviiar a vaidadc, nas
rcciiiando-sc no dcscscro.
Da vcn as divcrsas sciias dos csioicos c dos
cicurisias, dos dognaiisias c dos acadcnicos,
cic. So a rcligiao crisia odc curar csscs dois
vcios, nao culsando un c ouiro cla salcdoria
da icrra, nas culsando un c ouiro cla
sinlicidadc do EvangclIo. Con cfciio, cnsina
aos jusios, quc clcva aic ariiciaao da roria
Divindadc, quc, ncssc sullinc csiado, irazcn
clcs ainda a fonic dc ioda corruao, quc os
iorna, duranic ioda a vida, sujciios ao crro,
niscria, noric, ao ccado; c griia aos nais
nios quc clcs sao caazcs da graa do scu
45
Fcdcnior. Assin, fazcndo ircncr os quc jusiifica c
consolando os quc condcna, icncra con iania
jusicza o ncdo con a cscrana, or cssa dula
caacidadc quc c conun a iodos, da graa cono
do ccado, quc alaia infiniiancnic nais do quc
a razao odc fazcr, nas scn dcscscro; c clcva
infiniiancnic nais do quc o orgulIo da naiurcza,
nas scn dcsvancccr. fazcndo vcr lcn, or isso,
quc, scndo a unica iscnia dc crro c dc vcio, so a
cla concic insiruir c corrigir os Ioncns.
Qucn odc, ois, rccusar-sc a crcr c adorar
cssas cclcsics luzcs? Con cfciio, nao c nais claro
quc o dia quc scniinos cn nos ncsnos
caracicrcs indclcvcis dc ccclcncia? E nao c iao
vcrdadciro quc ccrincnianos a iodo noncnio
os cfciios da nossa dcloravcl condiao? Quc nos
griian, ois, cssc caso c cssa confusao
nonsiruosa, scnao a vcrdadc dcsscs dois
csiados, con una voz iao odcrosa quc c
inossvcl rcsisiir?
IV
Nao concclcnos ncn o csiado glorioso dc
Adao, ncn a naiurcza do scu ccado, ncn a
iransnissao quc dclc sc fcz cn nos. Sao coisas
assadas no csiado dc una naiurcza ioda
difcrcnic da nossa c quc vao alcn da nossa
caacidadc rcscnic. Tudo isso nos c inuiil salcr
ara sair dclc; c iudo o quc nos inoria conIcccr
46
c quc sonos niscravcis, corruios, scarados dc
Dcus, nas rcligados or Jcsus Crisio; c c disso
quc icnos rovas adniravcis solrc a icrra.
V
O crisiianisno c csiranIo. ordcna ao Ioncn
quc rcconIca quc c vil c aic aloninavcl; c
ordcna-lIc quc qucira scr scnclIanic a Dcus.
Scn cssc coniracso, cssa clcvaao o iornaria
Iorrivclncnic vao, ou cssc alaiancnio o
iornaria Iorrivclncnic aljcio.
VI
A niscria crsuadc o dcscscro; o orgulIo
insira a rcsunao. A incarnaao nosira ao
Ioncn a grandcza dc sua niscria cla grandcza
do rcncdio dc quc clc ncccssiia.
VII
Nao sc acIa, na rcligiao crisia, un
alaiancnio quc nos iornc incaazcs do lcn,
ncn una sanidadc iscnia do nal.
Nao Ia douirina nais roria ao Ioncn do
quc cssa, quc o insirui dc sua dula caacidadc
dc rccclcr c crdcr a graa, or causa do dulo
crigo a quc scnrc csia cosio, dc dcscscro
ou dc orgulIo.
47
VIII
Os filosofos nao rcscrcvian scniincnios
roorcionais aos dois csiados. Insiravan
novincnios dc grandcza ura, c nao c cssc o
csiado do Ioncn. Insiravan novincnios dc
laicza ura, c nao c cssc o csiado do Ioncn.
Sao ncccssarios novincnios dc laicza, nao or
naiurcza, nas or cniicncia; nao ara ficar
nclcs, nas ara cIcgar grandcza. Sao
ncccssarios novincnios dc grandcza, nao or
ncrccincnio, nas or graa, c dcois dc sc icr
assado cla laicza.
IX
Ningucn c iao fcliz cono un vcrdadciro
crisiao, ncn iao razoavcl, iao viriuoso, iao
anavcl. Con quc ouco orgulIo un crisiao sc
julga unido a Dcus con quc ouca aljcao sc
iguala aos vcrncs da icrra!
X
incrvel que Deus se unisse a ns
Essa considcraao so c iirada cn visia da
nossa laicza. Mas, sc a icndcs lcn sinccra,
scgui-a iao longc quanio cu, c rcconIccci quc
sonos dc faio iao laios quc sonos or nos
ncsnos incaazcs dc conIcccr sc a sua
niscricordia odc iornar-nos caazcs dclc. Con
48
cfciio, cu lcn dcscjaria salcr dc ondc cssc
aninal, quc sc rcconIccc iao fraco, icn o dirciio
dc ncdir a niscricordia dc Dcus c dc r-lIc os
liniics quc a faniasia lIc sugcrc. Elc salc iao
ouco o quc c Dcus quc nao salc o quc clc
rorio c. c, iodo criurlado cla visao do scu
rorio csiado, ousa dizcr quc Dcus nao odc
iorna-lo caaz dc sua conunicaao! Mas, cu
dcscjaria crguniar-lIc sc Dcus lIc cdc ouira
coisa alcn dc quc o anc conIcccndo-o, c orquc
crc quc Dcus nao odc iornar-sc cognoscvcl c
anavcl or clc, dc vcz quc c naiuralncnic caaz
dc anor c dc conIccincnio. Scn duvida, conIccc
ao ncnos quc cisic c quc una alguna coisa.
Porianio, sc vc alguna coisa nas ircvas cn quc
sc cnconira, c sc acIa algun noiivo dc anor
cnirc as coisas da icrra, orquc, sc Dcus lIc da
alguns raios dc sua csscncia, nao scra caaz dc o
conIcccr c dc o anar da nancira quc lIc
arouvcr conunicar-sc conosco? Ha, ois, scn
duvida, una rcsunao insuoriavcl ncssas
csccics dc raciocnios, cnlora arcan
fundados solrc una Iunildadc aarcnic, quc
nao c ncn sinccra, ncn razoavcl, sc nao nos faz
confcssar quc, nao salcndo or nos ncsnos o
quc sonos, so odcnos arcndc-lo or Dcus.
49

ARTIGO V
SUBMISSO E USO DA RA2O

I
A uliina icniaiiva da razao c rcconIcccr quc
Ia una infinidadc dc coisas quc a uliraassan.
Fcvclar-sc-a fraca sc nao cIcgar a conIcccr isso.
rcciso salcr duvidar ondc c rcciso, afirnar
ondc c rcciso, c sulncicr-sc ondc c rcciso.
Qucn nao faz assin nao cnicndc a fora da
razao. Ha os quc ccan conira csscs ircs
rincios, ou afirnando iudo cono
dcnonsiraiivo, nao rccisando scr conIccido or
dcnonsiracs; ou duvidando dc iudo, nao
rccisando salcr ondc c ncccssario, sulncicr-sc;
ou sulncicndo-sc a iudo, nao rccisando salcr
ondc c ncccssario julgar.
II
Sc sc sulncic iudo razao, a nossa rcligiao
nada icra dc nisicrioso ncn dc solrcnaiural. Sc
sc conirarian os rincios da razao, a nossa
rcligiao scra alsurda c ridcula. A razao, diz
Sanio AgosiinIo, nunca sc sulncicria, sc nao
julgassc quc Ia ocasics cn quc dcvc sulncicr-
50
sc. , ois, jusio quc sc sulncia quando julga
quc dcvc sulncicr-sc.
III
A icdadc c difcrcnic da sucrsiiao.
Susicniar a icdadc aic sucrsiiao c dcsiru-
la. Os Icrcgcs nos acusan dcssa sulnissao
sucrsiiciosa. fazcr aquilo dc quc nos acusan
(cigir cssa sulnissao nas coisas quc nao sao
naicria dc sulnissao}.
Nao Ia nada iao confornc razao cono a
rciraiaao da razao (nas coisas quc sao dc fc c
nada iao conirario razao cono a rciraiaao da
razao nas coisas, quc nao sao dc fc}. Dois
cccssos. ccluir a razao, so adniiir a razao.
IV
Diz lcn a fc o quc nao dizcn os scniidos,
nas nao o conirario do quc vccn csics. Ela csia
acina c nao cn oosiao.
V
Sc cu iivcssc visio un nilagrc, dizcn clcs,
convcricr-nc-ia. Cono afirnan quc farian o quc
ignoran? Sucn quc cssa convcrsao consisia
nuna adoraao quc sc faz dc Dcus cono un
concrcio c una convcrsao ial cono a inaginan.
51
A convcrsao vcrdadcira consisic cn aniquilar-sc
dianic dcssc Scr univcrsal quc ianias vczcs icn
sido irriiado c quc odc crdcr-vos lcgiiinancnic
a iodo noncnio; cn rcconIcccr quc nao sc odc
nada scn clc, c quc nada sc ncrcccu dclc scnao
a crda dc sua graa. Consisic cn conIcccr quc
Ia una oosiao invcncvcl cnirc Dcus c nos, c
quc, scn un ncdiador, nao odc Iavcr concrcio.
VI
Nao vos adnircis dc vcr cssoas sinlcs crcr
scn raciocnio. Dcus lIcs da o anor a clc c o odio
a si ncsno. Inclina-lIcs o coraao a crcr.
Nunca sc crcra con una crcna uiil c dc fc
sc Dcus nao inclina a isso o coraao; crcr-sc-a
dcsdc quc clc o inclinc. o quc lcn conIccia
Davi quando dizia. inclina cor ncun, Dcus, in
icsiinonia iua(9} (Salno CXIX, 36}.
VII
Os quc crccn scn icr lido os Tcsiancnios c
orquc icn una disosiao inicrior iao sania quc
o quc ouvcn dizcr da nossa rcligiao lIc c
confornc. Scnicn quc un Dcus os fcz. So
qucrcn anar a Dcus, so qucrcn odiar a si
ncsnos. Scnicn quc nao icn or si ncsnos a
fora ara isso, quc sao incaazcs dc ir a Dcus c
quc, sc Dcus nao vcn a clcs, nao odcn icr
52
ncnIuna conunicaao con clc. E ouvcn dizcr,
cn nossa rcligiao, quc c rcciso anar soncnic a
Dcus c odiar soncnic a si ncsno; nas, scndo
iodos corronidos c incaazcs dc Dcus, Dcus sc
fcz Ioncn ara unir-sc a nos. Nao c rcciso nais
ara crsuadir Ioncns quc icn cssa disosiao
no coraao c quc icn cssc conIccincnio do scu
dcvcr c dc sua incaacidadc.
VIII
Os quc vcnos iornarcn-sc crisiaos scn o
conIccincnio das rofccias c das rovas nao
dcian dc julga-las iao lcn quanio os quc icn
cssc conIccincnio. Julgan-nas clo coraao,
cono os ouiros as julgan clo csriio. o
rorio Dcus quc os inclina a crcr, c assin csiao
clcs nuiio cficazncnic crsuadidos.
Confcsso quc un dcsscs crisiaos quc crccn
scn rovas nao icra, ialvcz, con quc convcnccr
un inficl quc lIc alcgar ial coisa. Mas, os quc
conIcccn as rovas da rcligiao rovarao scn
dificuldadc quc cssc ficl c vcrdadcirancnic
insirado or Dcus, cnlora nao ossa rova-lo
clc rorio.
53

ARTIGO VI
IMAGEM DE UM HOMEM QUE SE CANSOU DE
PROCURAR DEUS PELO SIMPLES RACIOCNIO
E QUE COMEA A LER A ESCRITURA

I
Vcndo a ccgucira c a niscria do Ioncn (c
cssas coniraricdadcs csaniosas quc sc
dcscolrcn cn sua naiurcza}, olscrvando iodo o
univcrso nudo, c o Ioncn scn luz, alandonado
a si ncsno, c cono quc crdido ncsic rccanio do
univcrso, scn salcr qucn o s aqui, o quc vcio
aqui fazcr, o quc sc iornara ao norrcr, incaaz dc
qualqucr conIccincnio, cu rincio a icr ncdo
cono un Ioncn quc iivcssc sido lcvado
dornindo ara una ilIa dcscria c ncdonIa c quc
dcscriassc scn salcr ondc csia c scn ncios dc
cscaar. E, solrc isso, adniro cono nao sc cnira
cn dcscscro or iao niscravcl csiado. Vcjo
ouiras cssoas crio dc nin con scnclIanic
naiurcza. crgunio-lIcs sc sao nais insirudas
do quc cu c nc dizcn quc nao. c, solrc isso,
csscs niscravcis crdidos, icndo olIado ao rcdor
c visio alguns oljcios agradavcis, a clcs sc
cnircgaran c sc ligaran. Quanio a nin, nao
udc cnircgar-nc ncn ligar-nc c, considcrando
54
quania aarcncia Ia dc quc cisic ouira coisa
alcn do quc vcjo, iraici dc dcscolrir sc cssc Dcus
nao icria dciado algun sinal dc si.
Vcjo una orao dc rcligics cn varios
lugarcs do nundo c cn iodos os icnos. Mas,
nao icn ncn noral quc ossa agradar-nc, ncn
as rovas quc ossan rcndcr-nc. E assin, icria
cu rccusado igualncnic a rcligiao dc Maonc, a da
CIina, a dos aniigos ronanos, a dos cgcios,
cla unica razao dc quc, nao icndo una nais
sinais dc vcrdadc do quc a ouira, ncn nada quc
dcicrninassc ncccssariancnic, a razao nao odc
cndcr dc rcfcrcncia ara una do quc ara
ouira.
Mas, considcrando assin cssa inconsianic c
lizarra varicdadc dc cosiuncs c dc crcna nos
divcrsos icnos, cnconiro nun canio do nundo
un ovo ariicular, scarado dc iodos os ouiros
ovos da icrra, o nais aniigo dc iodos, cujas
Iisiorias rcccdcn dc varios scculos as nais
aniigas quc ossunos. Enconiro, ois, cssc ovo
grandc c nuncroso, sado dc un so Ioncn, quc
adora un so Dcus c quc sc conduz or una lci
quc clcs dizcn icr rccclido dc sua nao.
Susicnian quc sao os unicos do nundo aos
quais Dcus rcvclou os scus nisicrios; quc iodos
os Ioncns csiao corronidos c no dcsfavor dc
Dcus; quc csiao iodos alandonados aos scus
scniidos c ao scu rorio csriio c quc dai
55
rovcn os csiranIos dcsvios c nudanas
coninuas quc sc vcrifican cnirc clcs, ianio dc
rcligics cono dc cosiuncs; quc, ao asso quc
fican inalalavcis cn sua conduia, Dcus nao
dciara cicrnancnic os ouiros ovos ncssas
ircvas; quc vira un lilcriador ara iodos; quc
csiao no nundo ara anuncia-lo, quc foran
fornados dc roosiio ara scrcn os rccursorcs
c arauios dcssc grandc aconiccincnio, c ara
cIanar iodos os ovos a sc unircn a clcs na
cscra dcssc lilcriador.
O cnconiro dcssc ovo nc assonlra c nc
arccc digno dc aicnao, cn viriudc do grandc
nuncro dc coisas adniravcis c singularcs quc
nclc aarcccn.
Vcjo, rinciro, quc c un ovo iodo conosio
dc irnaos; c, ao conirario dc iodos os ouiros, quc
sao fornados da rcuniao dc una infinidadc dc
fanlias, aquclc, cnlora iao csiranIancnic
alundanic, saiu iodo dc un so Ioncn; c, scndo
assin iodos una ncsna carnc c ncnlros uns
dos ouiros, concn. un odcroso Esiado dc
una so fanlia. Isso c unico.
Essa fanlia ou cssc ovo c o nais aniigo quc
cisic no conIccincnio dos Ioncns. o quc nc
arccc dcvcr airair ara clc una vcncraao
ariicular, rincialncnic na csquisa quc
fazcnos, dc vcz quc, sc Dcus sc conunicou
56
scnrc aos Ioncns, a clcs c quc c rcciso
rccorrcr ara salcr qual c a sua iradiao.
Essc ovo nao c soncnic considcravcl or
sua aniiguidadc, nas c ainda singular cn sua
duraao, quc scnrc coniinuou dcsdc sua origcn
aic agora; con cfciio, ao conirario dos ovos da
Crccia c da Iialia, da Laccdcnnia, dc Aicnas, dc
Fona c dos ouiros quc vicran ianio icno dcois
c acalaran Ia ianio icno, clcs sulsisicn
scnrc; c, nau grado as cnrcsas dc ianios rcis
odcrosos, quc ccn vczcs ccrincniaran fazc-
los crcccr, cono o icsicnunIan os scus
Iisioriadorcs c cono c facil dc julgar cla ordcn
naiural das coisas, duranic un iao longo csao
dc anos, clcs scnrc foran conscrvados; c,
csicndcndo-sc dcsdc os rinciros icnos aos
uliinos, a sua Iisioria cnccrra cn sua duraao a
dc iodas as nossas Iisiorias.
Considcrando cssa lci quc clcs sc galan dc
icrcn rccclido dc Dcus, acIo-a adniravcl; c a
rincira lci dc iodas, dc ial nancira quc, anics
ncsno da alavra lci icr sido usada clos grcgos,
Iavia ccrca dc nil anos quc clcs a iinIan
rccclido c olscrvado scn inicrruao. Assin,
acIo csiranIo quc a rincira lci do nundo scja
considcrada ianlcn cono a nais crfciia, a
onio dos naiorcs lcgisladorcs icrcn cnrcsiado
dcla as suas, cono aconiccc con a lci das dozc
ialuas dc Aicnas, quc foi cn scguida ionada
57
clos ronanos, c cono scria facil dc nosirar, sc
Joscfo c ouiros nao iivcsscn iraiado
suficicnicncnic dcssa naicria.
Mas, cssa lci c ao ncsno icno a nais
scvcra c a nais rigorosa dc iodas, olrigando cssc
ovo, ara rcic-lo no scu dcvcr, a nil olscrvacs
ariicularcs c cnosas, sol cna da vida. Dc
soric quc c una coisa assonlrosa quc cla scja
scnrc conscrvada duranic ianios scculos or
un ovo rclcldc c inacicnic cono cssc,
cnquanio quc iodos os ouiros Esiados nudaran
dc icnos a icnos as suas lcis, cnlora fosscn,
ao conirario, lasianic faccis (dc olscrvar}.
II
(Essc ovo c ainda adniravcl cn sinccridadc}.
Elcs irazcn con anor c fidclidadc o livro cn quc
Moiscs dcclara quc scnrc foran ingraios ara
con Dcus c quc salc quc o scrao ainda nais
dcois dc sua noric, nas quc cIana o ccu c a
icrra cono icsicnunIo conira clcs, c quc isso clc
lIcs dissc lasianic; quc, cnfin, Dcus, irriiando-
sc conira clcs, os discrsara cnirc iodos os ovos
da icrra; quc, cono o irriiaran adorando dcuscs
quc nao cran o scu Dcus, assin ianlcn clc os
rovocara, os irriiara cIanando un ovo quc nao
cra o scu ovo. No cnianio, cssc livro, quc os
dcsonra cn ianios irccIos, c conscrvado or clcs
cusia dc sua vida. una sinccridadc quc nao
58
icn ccnlo no nundo, ncn sua raiz na
naiurcza.
(Dc rcsio, nao cnconiro ncnIun noiivo ara
duvidar da vcrdadc do livro quc conicn iodas
cssas coisas; con cfciio}, Ia nuiia difcrcna
cnirc un livro quc un ariicular faz c lana no
ovo c un livro quc faz dclc rorio un ovo. Nao
sc odc duvidar dc quc o livro scja iao aniigo
quanio o ovo.
( un livro fciio or auiorcs
conicnorancos}. Toda Iisioria quc nao c
conicnoranca c susciia; assin, os livros das
Sililas c dc Trisncgisio c ianios ouiros quc sc
cscrcvcran no nundo sao falsos c sc nosiran
falsos con o corrcr dos icnos. Mas, nao c assin
con os auiorcs conicnorancos.
III
Quc difcrcna dc un livro ara ouiro! Nao nc
adnira quc os grcgos icnIan fciio a Ilada, ncn
os cgcios c os cIincscs as suas Iisiorias. Dasia
vcr cono isso nasccu.
Esscs Iisioriadorcs falulosos nao sao
conicnorancos das coisas solrc as quais
cscrcvcn. Honcro faz un ronancc quc clc da or
ial. con cfciio, ningucn duvidava dc quc Troia c
Agancnon iivcsscn cisiido ianio quanio a naa
dc ouro. Elc nao cnsou ianlcn cn fazcr una
59
Iisioria, nas acnas un divcriincnio. O scu livro
c o unico do scu icno; a lclcza da olra faz
durar a coisa. iodos a conIcccn c falan dcla. c
rcciso conIccc-la; iodos a salcn dc cor.
Quairoccnios anos dcois, os icsicnunIos das
coisas nao csiao nais vivos, ningucn salc nais,
or scu conIccincnio, sc c una falula ou una
Iisioria. dcsdc quc foi arcndida dos
anicassados, odc assar cono vcrdadcira.
60

ARTIGO VII
DOS JUDEUS(10}

I
Tcndo assado a criaao c o diluvio c nao
dcvcndo Dcus dcsiruir nais o nundo ncn iornar
a cria-lo, ncn dar csscs grandcs sinais dc si,
concou a csialclcccr un ovo solrc a icrra,
fornado roosiiadancnic, quc dcvia durar aic
ao ovo quc o Mcssias fornaria or scu csriio.
II
Dcus, qucrcndo fazcr arcccr quc odia
fornar un ovo sanio dc una saniidadc invisvcl
c cncIc-lo dc una gloria cicrna, fcz coisas
visvcis; cono a naiurcza c una inagcn da
graa, fcz nos lcns da naiurcza o quc dcvia fazcr
nos da graa, afin dc quc sc julgassc quc clc
odia fazcr o invisvcl, una vcz quc fazia lcn o
visvcl. Salvou, ois, cssc ovo do diluvio; fc-lo
nasccr dc Alraao; lilcriou-o dos scus ininigos c
dcu-lIc rcouso.
61
O oljcio dc Dcus nao cra salvar do diluvio c
fazcr nasccr dc Alraao iodo un ovo, ara nao o
iniroduzir scnao nuna icrra fcriil.
III
Qucrcndo rivar os scus dos lcns crccvcis,
ara nosirar quc isso nao cra or inoicncia, fcz
clc o ovo judcu.
Os judcus iinIan cnvclIccido ncsscs
cnsancnios icrrcsircs dc quc Dcus anava o scu
ai Alraao, a sua carnc, c o quc dclc sassc. quc
or isso os nuliilicara c disiinguira dc iodos os
ouiros ovos, scn crniiir quc clcs sc
nisiurasscn con csics uliinos; quc, quando
langucscian no Egiio, dc la os rciirou con iodos
os scus grandcs sinais cn scu favor; quc os
nuiriu con o nana no dcscrio; quc os conduziu a
una icrra lasianic fcriil, quc lIcs dcu rcis c un
icnlo lcn consirudo ara nclc ofcrcccrcn
aninais, c quc, or ncio da cfusao do scu
sanguc, scrian urificados; c quc lIcs dcvia
cnfin cnviar o Mcssias, ara iorna-los scnIorcs
dc iodo o nundo. E rcdissc o icno dc sua
vinda.
Os judcus csiavan Ialiiuados aos grandcs c
lrilIanics nilagrcs; c assin, icndo iido os
grandcs lanccs do nar VcrnclIo c a icrra dc
Canaa cono un rcsuno das grandcs coisas do
62
scu Mcssias, cscravan coisas ainda nais
lrilIanics, das quais as dc Moiscs cran acnas
anosiras.
Tcndo o nundo cnvclIccido ncsscs crros
carnais, Jcsus Crisio vcio no icno rcdiio, nas
nao con o lrilIo cscrado; c, assin, clcs
cnsaran quc fossc. Dcois dc sua noric, Sao
Paulo vcio cnsinar aos Ioncns quc iodas cssas
coisas iinIan vindo cn figuras; quc o rcino dc
Dcus nao consisiia na carnc, nas no csriio; quc
os ininigos dos Ioncns nao cran os lalilnios,
nas as suas aics; quc Dcus nao sc acIava
lcn nos icnlos fciios cla nao do Ioncn, nas
nun coraao uro c IunilIado; quc a
circuncisao do coro cra inuiil, nas quc cra
ncccssaria a do coraao; quc Moiscs nao lIcs
dcra o ao do ccu, cic.
Mas, Dcus, nao icndo qucrido dcscolrir cssas
coisas a cssc ovo indigno dclas, c icndo qucrido
iodavia rcdizc-las afin dc quc fosscn cridas,
rcdissc clarancnic o scu icno c algunas vczcs
as criniu clarancnic, nas alundanicncnic
cn figuras, afin dc quc aquclcs. quc anavan as
coisas figuranics nclas sc dciivcsscn, c aquclcs
quc anavan as figuras as visscn assin (Foi o
quc fcz quc ao icno do Mcssias os ovos fosscn
ariilIados. os csiriiuais o rccclcran, c os
carnais, quc o rcjciiaran, ficaran ara scrvir dc
icsicnunIas}.
63
IV
Os judcus carnais nao cnicndian ncn a
grandcza ncn o alaiancnio do Mcssias rcdiio
cn suas rofccias. DcsconIcccran-no cn sua
grandcza, cono quando clc dissc quc o Mcssias
scra scnIor dc Davi, cnlora scu filIo; quc clc c,
anics quc Alraao fossc, c o viu(11}. Nao o julgavan
iao grandc quc fossc cicrno, c o dcsconIcccran
ianio no scu alaiancnio cono cn sua noric. O
Mcssias, dizian clcs, crnanccc cicrnancnic, c
csic diz quc norrcra. Nao o julgavan, ois, ncn
norial, ncn cicrno. so rocuravan nclc una
grandcza carnal.
Os judcus anaran ianio as coisas figuranics
c as cscraran ianio quc dcsconIcccran a
rcalidadc quando cla vcio no icno c da nancira
rcdiios.
V
Os quc acIan difcil crcr luscan a razao
disso no faio dos judcus nao crcrcn. Sc isso fossc
claro, diz-sc, orquc clcs nao crccn? c dcscjarian
quasc quc clcs crcsscn, afin dc nao scrcn
dciidos clo ccnlo dc sua rccusa. Mas, c
jusiancnic a sua rccusa o fundancnio da nossa
crcna. Nos a isso csiaranos ncnos disosios sc
clcs fosscn dos nossos. Tcranos, cniao, un
nais anlo rcicio. adniravcl quc isso icnIa
64
iornado os judcus grandcs anadorcs das coisas
rcdiias c grandcs ininigos do cunrincnio, (c
quc aic cssa avcrsao icnIa sido rcdiia}
VI
Era rcciso quc, ara dar fc ao Mcssias,
Iouvcssc rofccias rcccdcnics, quc fosscn
irazidas or cssoas insusciias, dc diligcncia,
fidclidadc c zclo ciraordinario, conIccidos dc
ioda a icrra.
Para fazcr icr ciio iudo isso, Dcus cscolIcu
cssc ovo carnal, a cuja guarda confiou as
rofccias quc rcdizcn o Mcssias cono lilcriador
c discnsador dos lcns carnais quc cssc ovo
anava; c assin icvc clc un ardor ciraordinario
or scus rofcias, c irouc visia dc ioda a gcnic
csscs livros quc rcdizcn o scu Mcssias,
afirnando a iodas as nacs quc clc dcvia vir c da
nancira rcdiia nos scus livros, quc clcs iinIan
alcrio a ioda a gcnic. assin cssc ovo, quc
caiu con o advcnio ignoninioso c olrc do
Mcssias, foi o scu nais crucl ininigo. Dc soric
quc cis o ovo do nundo ncnos susciio ara
nos favorcccr, c o nais caio c nais zcloso quc sc
ossa dizcr or sua lci c or scus rofcias, quc os
nanicn incorruios.
VII
65
Os quc rcjciiaran c crucificaran Jcsus
Crisio, quc lIcs foi cn cscandalo, sao os quc
irazcn os livros quc o icsicnunIan c quc dizcn
quc clc scra rcjciiado c cn cscandalo. Assin,
narcaran quc cra clc rccusando-o; c foi
igualncnic rovado, qucr clos judcus jusios quc
o rccclcran, qucr clos injusios quc o rcjciiaran,
anlos icndo sido rcdiios.
or isso quc as rofccias icn un scniido
oculio, o csiriiual, do qual cssc ovo cra ininigo,
sol o carnal, do qual cra anigo. Sc o scniido
csiriiual iivcssc sido dcscolcrio, clcs nao scrian
caazcs dc ana-lo; c, nao odcndo irazc-lo, nao
icrian iido zclo ara a conscrvaao dos scus
livros c das suas ccrinnias. E, sc iivcsscn
anado cssas roncssas csiriiuais, c as iivcsscn
conscrvado incorruias aic ao Mcssias, o scu
icsicnunIo nao icria iido fora, una vcz quc
icrian sido scus anigos. Eis orquc cra lon quc
o scniido csiriiual fossc oculio. Mas, or ouiro
lado, sc cssc scniido csiriiual iivcssc sido dc ial
forna oculio quc dc nodo algun aarcccssc, nao
icria odido scrvir dc rova ao Mcssias. Quc sc
fcz cniao? Essc scniido foi colcrio sol o icnoral
na nuliidao das assagcns, c foi dcscolcrio iao
clarancnic cn algunas, alcn do icno c do
csiado do nundo icrcn sido rcdiios iao
clarancnic, quc c nais claro do quc o sol. E cssc
scniido csiriiual c iao clarancnic clicado cn
alguns lugarcs, quc cra rcciso una ccgucira
66
scnclIanic qucla quc a carnc lana no csriio
quando lIc c sulnciido, ara nao o rcconIcccr.
Eis, ois, qual foi a conduia dc Dcus. Essc
scniido csiriiual c colcrio or un ouiro nuna
infinidadc dc lugarcs, c dcscolcrio cn alguns,
rarancnic, nas dc ial soric, iodavia, quc os
lugarcs cn quc c oculio sao cquvocos c odcn
convir aos dois. ao asso quc os lugarcs cn quc c
dcscolcrio sao unvocos c so odcn convir ao
scniido csiriiual.
Dc soric quc isso nao odia induzir cn crro, c
so Iavia un ovo iao carnal quc udcssc
cnganar-sc a rcsciio.
Con cfciio, quando os lcns sao ronciidos
cn alundancia, quc os incdia dc cnicndcr os
vcrdadciros lcns, scnao a sua colia, quc
dcicrninava cssc scniido aos lcns da icrra? Mas,
os quc nao iinIan lcns scnao cn Dcus os
rclacionavan unicancnic con Dcus. Con cfciio,
Ia dois rincios quc dividcn as voniadcs dos
Ioncns. a colia c a caridadc. Isso nao significa
quc a colia nao ossa cisiir con a fc cn Dcus c
quc a caridadc nao cisia con os lcns da icrra.
Mas, a colia scrvc-sc dc Dcus c goza do nundo,
ao asso quc a caridadc, ao conirario, (scrvc-sc
do nundo c goza dc Dcus}.
Ora, o uliino fin c o quc da o nonc s
coisas. Tudo o quc nos incdc dc cIcgar a isso c
67
cIanado dc ininigo. Assin as criaiuras, cnlora
loas, sao ininigas dos jusios, quando as dcsvian
dc Dcus; c o rorio Dcus c ininigo daquclcs cuja
colia clc criurla.
Assin, a alavra ininigo dccndcndo do
uliino fin, os jusios cnicndian or cla as suas
aics, c os carnais cnicndian os lalilnios. c
assin csscs icrnos so cran olscuros ara os
injusios.
c o quc diz Isaias. Signa lcgcn in disciulis
ncis(12},(Isaias, VIII, 16}; c quc Jcsus Crisio scra
cdra dc cscandalo (idcn, VIII, 14}. Mas, lcn-
avcniurados os quc nao forcn cscandalizados
nclc (Maicus, XI, 6}. Oscias ianlcn o diz
crfciiancnic. Ondc csia o salio? c clc ouvira o
quc digo. orquc as vias dc Dcus sao dirciias,
nas os naus irocarao nclas (Oscias, XIV, 10}.
E, iodavia, cssc Tcsiancnio, fciio dc ial forna
quc csclarcccndo uns ccga ouiros, narcava,
naquclcs ncsnos quc ccgava, a vcrdadc quc
dcvia scr conIccida clos ouiros. orquc os lcns
visvcis quc rccclian dc Dcus cran iao grandcs c
iao divinos quc arccia lcn quc clc iinIa o odcr
dc lIcs dar os invisvcis c un Mcssias.
VIII
O icno do rinciro advcnio foi rcdiio; o
icno do scgundo nao o foi(13}, orquc o rinciro
68
dcvia scr oculio; o scgundo dcvia scr lrilIanic c
dc ial nodo nanifcsio quc os scus rorios
ininigos o dcvcsscn rcconIcccr. Mas, cono so
dcvcssc vir olscurancnic, ara scr rcconIccido
soncnic clos quc sondasscn as Escriiuras, quc
odian fazcr os judcus, scus ininigos? Sc o
rccclcn, o rovan or sua rcccao, orquc os
dcosiiarios da cscra do Mcssias o rccclcn; c,
sc o rcnuncian, o rovan or sua rcnuncia.
IX
Os judcus iinIan nilagrcs, rofccias, quc
vian rcalizar-sc; c a douirina dc sua lci cra
adorar c anar soncnic un Dcus. cra igualncnic
crciua. Assin iinIa iodas as narcas da
vcrdadcira rcligiao; ianlcn o cra. Mas, c rcciso
disiinguir a douirina dos judcus da douirina da
lci dos judcus. Ora, a douirina dos judcus nao
cra vcrdadcira, cnlora iivcssc nilagrcs, as
rofccias c a crciuidadc, orquc nao iinIa cssc
ouiro onio dc adorar c anar soncnic a Dcus.
A rcligiao Judaica dcvc, ois, scr considcrada
difcrcnicncnic na iradiao dos livros sanios c na
iradiao do ovo. A noral c a fclicidadc dcla sao
ridculas na iradiao do ovo; cla c, orcn,
inconaravcl na dos scus sanios. O scu
fundancnio c adniravcl. o nais aniigo livro do
nundo c o nais auicniico; c, ao conirario dc
Maonc, quc, ara fazcr sulsisiir o scu, roili-a a
69
sua lciiura, Moiscs, ara fazcr sulsisiir o scu,
ordcnou a iodos quc o lcsscn.
X
A rcligiao dos judcus foi fornada solrc a
scnclIana da vcrdadc do Mcssias, c a vcrdadc
do Mcssias foi rcconIccida cla rcligiao dos
judcus, quc cra a sua figura.
Enirc os judcus, a vcrdadc cra acnas
figurada. No ccu, c dcscolcria. Na Igrcja, c
colcria c rcconIccida cn rclaao figura. A
figura foi fciia solrc a vcrdadc, c a vcrdadc foi
rcconIccida solrc a figura.
XI
Qucn julgar a rcligiao dos judcus clos
grossciros a conIcccra nal. Ela c visvcl nos
sanios livros c na iradiao dos rofcias, quc
fizcran vcr lasianic quc nao cnicndian a lci
lcira. Assin, a nossa rcligiao c divina no
EvangclIo, nos aosiolos c na iradiao; nas, c
ridcula nos quc a iraian nal.
XII
(Os judcus cran dc duas csccics. uns nao
iinIan scnao as afcics agas, ouiros iinIan as
afcics crisias}. O Mcssias, scgundo os judcus
70
carnais, dcvc scr un grandc rncic icnoral.
Jcsus Crisio, scgundo os crisiaos carnais, vcio
discnsar-nos dc anar a Dcus c nos dar
sacrancnios quc ocran iudo scn nos. Ncn un
ncn ouiro c a rcligiao crisia ncn a judaica. Os
vcrdadciros judcus c os vcrdadciros crisiaos
rcconIcccn un Mcssias quc os faria anar a
Dcus c, or cssc anor, iriunfar dos scus
ininigos.
XIII
O vcu quc, ara os judcus, cisic solrc os
livros da Escriiura, cisic ianlcn ara os naus
crisiaos c ara iodos os quc nao sc odcian a si
ncsnos. Mas, cono sc csia lcn disosio a
cnicndc-los c a conIcccr Jcsus Crisio quando sc
odcia vcrdadcirancnic a si ncsno!
XIV
Os judcus carnais icn o ncio cnirc os
crisiaos c os agaos. Os agaos nao conIcccn
Dcus c so anan a icrra. Os judcus conIcccn o
vcrdadciro Dcus c so anan a icrra. Os crisiaos
conIcccn o vcrdadciro Dcus c nao anan a icrra.
Os judcus c os agaos anan os ncsnos lcns.
Os judcus c os crisiaos conIcccn o ncsno Dcus.
XV
71
visivclncnic un ovo fciio dc roosiio
ara scrvir dc icsicnunIo ao Mcssias. Traz os
livros, c os ana, c nao os cnicndc. E iudo isso foi
rcdiio. orquc sc dissc quc os julgancnios dc
Dcus lIcs foran confiados, nas cono un livro
sclado.
Enquanio os rofcias cisiiran ara nanicr
a lci, o ovo foi ncgligcnic. Mas, dcsdc quc nao
Iouvc nais rofcia, o zclo succdcu, (o quc c una
rovidcncia adniravcl}.
XVI
Concando a criaao do nundo a disianciar-
sc, Dcus rovidcnciou un unico Iisioriador
conicnoranco, c conciou iodo un ovo ara a
guarda dcssc livro, afin dc quc cssa Iisioria fossc
a nais auicniica do nundo c dc quc iodos os
Ioncns udcsscn arcndcr una coisa iao
ncccssaria dc sc salcr c quc so sc udcssc salcr
or cssc ncio.
XVII
Moiscs cra un Ioncn insirudo. or
conscguinic, sc sc govcrnava or scu csriio, nao
diria niiidancnic nada quc fossc dirciancnic
conira o csriio.
Assin, iodas as fraquczas nuiio aarcnics
sao foras. Ecnlo. as duas gcncalogias dc Sao
72
Maicus c dc Sao Lucas; quc Ia dc nais claro dc
quc isso foi fciio dc conccrio?
Por quc faz Moiscs a vida dos Ioncns iao
longa c iao oucas gcracs? Con cfciio, nao c a
cicnsao dos anos, nas a nuliidao das gcracs
quc iorna as coisas olscuras.
A vcrdadc nao sc alicra scnao cla nudana
dos Ioncns. No cnianio, clc c as duas coisas
nais ncnoravcis quc ja sc inaginaran, a salcr,
a criaao c o diluvio, iao roinas quc sc odc
ioca-las, (clo ouco quc clc faz dc gcracs. Dc
soric quc, no icno cn quc cscrcvia cssas coisas,
a ncnoria das ncsnas dcvia ainda scr lcn
rcccnic no csriio dc iodos os judcus}.
Scn, quc viu Lancc, quc viu Adao, viu
ianlcn Jaco, quc viu os quc viran Moiscs.
Porianio, o diluvio c a criaao sao vcrdadciros.
Isso conclui cnirc ccrias cssoas quc o cnicndcn
lcn.
A cicnsao da vida dos airiarcas, cn lugar
dc fazcr quc as Iisiorias assadas sc crdcsscn,
scrvia, ao conirario, ara conscrva-las. Con
cfciio, o quc faz quc nao scjanos, s vczcs,
lasianic insirudos na Iisioria dos nossos
anicassados, c quc nunca vivcnos con clcs,
ois nuiias vczcs norrcran anics dc icrnos
aiingido a idadc da razao. Mas, quando os
Ioncns vivian iao longo icno, as crianas
73
vivian longo icno con scus ais; clcs as
cnirciinIan longo icno. Ora, con quc as icrian
clcs cnirciido, scnao con a Iisioria dos scus
anicassados, dc vcz quc ioda a Iisioria sc
rcduzia qucla c quc clcs nao iinIan csiudos,
ncn cicncias, ncn arics quc ocuan grandc
aric dos discursos da vida? Vc-sc, igualncnic,
quc naqucla coca os ovos iinIan un cuidado
ariicular cn conscrvar as suas gcncalogias.
XVIII
Quanio nais os canino (os judcus}, ianio
nais dcsculro vcrdadcs; o quc rcccdcu c o quc
scguiu; cnfin, clcs scn dolos ncn rci, c cssa
sinagoga quc foi rcdiia c csscs niscravcis quc a
scgucn c quc, scndo nossos ininigos, sao
adniravcis icsicnunIos da vcrdadc dcssas
rofccias cn quc a sua vida c aic a sua ccgucira
foran rcdiias. Dcsculro cssc cncadcancnio,
cssa rcligiao iao divina cn sua auioridadc, cn
sua duraao, cn sua crciuidadc, cn sua
noral, cn sua conduia, cn sua douirina, cn
scus cfciios, c as ircvas dos judcus, ncdonIas c
rcdiias. Eris alans in ncridic. Daliiur iilci
scicnii liiicras ci dicci. Non ossun lcgcrc.(14}
Esicndo, assin, os lraos ao ncu lilcriador, quc,
icndo sido rcdiio duranic nil anos, vcio sofrcr c
norrcr or nin solrc a icrra nos icnos c cn
iodas as circunsiancias quc foran rcdiios, c, or
sua graa, cscro a noric cn az, na cscrana
74
dc lIc scr cicrnancnic unido, c vivo cnircianio,
con alcgria, qucr nos lcns quc lIc araz
conccdcr-nc, qucr nos nalcs quc nc cnvia ara o
ncu lcn, c quc nc cnsinou a sofrcr or scu
ccnlo.
Por isso, rccuso iodas as ouiras rcligics; or
isso, acIo rcsosia ara iodas as oljccs.
jusio quc un Dcus iao uro so sc dcsculra
quclcs cujo coraao csia urificado.
AcIo dc cfciivo quc, dcsdc quc a ncnoria dos
Ioncns cisic, foi consianicncnic anunciado aos
Ioncns quc clcs csiao nuna corruao
univcrsal, nas quc vira un rcarador. nao c un
Ioncn quc o diz, nas un ovo iniciro duranic
quairo nil anos rofciizando c fciio dc roosiio.
75

ARTIGO VIII
DAS FIGURAS; QUE A ANTIGA LEI ERA
FIGURATIVA

I
Ha figuras claras c dcnonsiraiivas; nas, Ia
ouiras quc arcccn un ouco ncnos naiurais c
quc so rovan aos quc ja csiao crsuadidos.
AsscnclIan-sc csias s aocaliicas. Mas, a
difcrcna quc Ia c quc nao as icn cono
induliiavcis, dc ial nodo quc nao Ia nada iao
injusio cono quando rcicndcn quc as suas
scjan iao lcn fundadas cono algunas das
nossas; con cfciio, nao as ossucn
dcnonsiraiivas cono algunas das nossas. A
ariida nao c, ois, igual. rcciso nao igualar c
nao confundir cssas coisas, orquc arcccn scr
scnclIanics or una circnidadc, scndo iao
difcrcnics cla ouira.
II
Una das rinciais razcs clas quais os
rofcias vclaran os lcns csiriiuais quc
ronciian sol as figuras dos lcns icnorais, c
quc iinIan cn visia un ovo carnal, quc cra
76
rcciso iornar dcosiiario do icsiancnio
csiriiual.
Jcsus Crisio, figurado or Josc, lcn anado
or scu ai, cnviado clo ai ara vcr scus
irnaos, cic., inoccnic, vcndido or scus irnaos
or vinic dinIciros, c or isso iornado scu
scnIor, scu salvador, qucr o salvador dos
csirangciros, qucr o salvador do nundo, o quc
nao icria sido scn o dcsgnio dc o crdcr, scn a
vcnda c a rcrovaao quc a isso fizcran.
Na risao, Josc inoccnic cnirc dois
crininosos. Jcsus Crisio na cruz cnirc dois
ladrcs. Josc rcdissc a salvaao dc un c a noric
do ouiro, solrc as ncsnas aarcncias. Jcsus
Crisio salva os clciios c dana os rcrolos clos
ncsnos crincs. Josc nao faz scnao rcdizcr.
Jcsus Crisio faz. Josc cdc ao quc scra salvo quc
sc lcnlrc dclc quando cIcgar sua gloria; c
aquclc quc Jcsus Crisio salva lIc cdc quc sc
lcnlrc dclc quando cn scu rcino.
III
A graa nao c scnao a figura da gloria; con
cfciio, nao c o uliino fin. Foi figurada cla lci c
cla roria figura a gloria; nas, c dcsia a figura c
o rincio ou a causa.
IV
77
A sinagoga nao crccia, orquc cra a figura
(da Igrcja}; nas, orquc cra acnas a figura, caiu
na scrvidao. A figura sulsisiiu aic vcrdadc,
afin dc quc a Igrcja fossc scnrc visvcl, ou na
iniura quc a ronciia, ou no cfciio.
V
Para rovar dc una vcz os dois Tcsiancnios,
lasia vcr sc as rcdics dc un sc rcalizan no
ouiro. Para caninar as rofccias, c rcciso
cnicndc-las; dc faio, sc sc crc quc icn soncnic
un scniido, c ccrio quc o Mcssias nao vira; nas,
sc icn dois scniidos, c ccrio quc vira cn Jcsus
Crisio.
Toda a qucsiao consisic, ois, cn salcr sc
icn dois scniidos, (sc sao figuras ou rcalidadcs,
isio c, sc c rcciso rocurar nclas alguna ouira
coisa alcn do quc aarccc rincira visia, ou sc
c rcciso ficar unicancnic ncssc rinciro scniido
quc arcscnian}.
Sc a lci c os sacrifcios sao a vcrdadc, c
rcciso quc agradcn a Dcus c nao quc lIc
dcsagradcn. Sc sao figuras, c rcciso quc
agradcn c dcsagradcn.
Ora, cn ioda a Escriiura, agradan c
dcsagradan.
(Porianio, sao figuras}.
78
VI
Para nosirar quc o VclIo Tcsiancnio c
acnas figuraiivo c quc clos lcns icnorais os
rofcias cnicndian ouiros lcns, noic-sc, cn
rinciro lugar, quc isso scria indigno dc Dcus;
cn scgundo lugar, quc os scus discursos
crincn nuiio clarancnic a roncssa dos lcns
icnorais; c quc clcs dizcn, iodavia, quc os scus
discursos sao olscuros c quc o scu scniido nao
scra cnicndido, dc ondc arccc quc cssc scniido
nao cra o quc clcs crinian a dcscolcrio c quc,
or conscguinic, cnicndian falar dc ouiros
sacrifcios, dc ouiro lilcriador, cic. Dizcn clcs
quc isso so scra cnicndido no fin dos icnos.
(Jcrcnias, XXXIII, uli.}.
A icrccira rova c quc os scus discursos sao
conirarios c sc dcsirocn, dc nancira quc, sc sc
cnsa quc nao cnicndcran clas alavras lci c
sacrifcio ouira coisa alcn das dc Moiscs, Ia
coniradiao nanifcsia c grosscira. orianio,
cnicndian ouira coisa, coniradizcndo-sc s vczcs
nun ncsno caiulo.
VII
Foi diio quc a lci scra nudada; quc o
sacrifcio scra nudado; quc clcs ficarao scn rci,
scn rncic c scn sacrifcio; quc scra fciia una
nova aliana; quc a lci scra rcnovada; quc os
79
rccciios quc rccclcran nao sao lons; quc os
scus sacrifcios sao aloninavcis; quc Dcus nao
cdiu isso.
Foi diio, ao conirario, quc a lci durara
cicrnancnic; quc cssa aliana scra cicrna; quc o
sacrifcio scra cicrno; quc o cciro nao saira nunca
dcnirc clcs, dc vcz quc nao dcvc sair, quc o rci
cicrno nao cIcga. Todas cssas assagcns
narcan quc isso scja rcalidadc? Nao. Marcan
ianlcn quc isso scja figura? Nao. nas quc c
rcalidadc ou figura. Mas, ccluindo as rinciras a
rcalidadc, narcan quc c acnas figura.
Todas cssas assagcns junias nao odcn scr
cIanadas dc rcalidadc. iodas odcn scr
cIanadas dc figura. Porianio, nao sao cIanadas
dc rcalidadc, nas dc figura.
VIII
Para salcr sc a lci c os sacrifcios sao
rcalidadc ou figura, c rcciso vcr sc os rofcias,
falando dcssas coisas, nclas dciinIan a sua visia
c o scu cnsancnio, dc nancira quc so visscn
nclas cssa aniiga aliana, ou sc vian nclas
alguna ouira coisa dc quc cla foi a iniura; dc
faio, nun rciraio, vc-sc a coisa figurada. Para
isso, lasia quc sc caninc o quc clcs dizcn a
rcsciio.
80
Quando dizcn quc scra cicrna, cnicndcn
falar da aliana da qual dizcn quc scra nudada?
E assin ianlcn dos sacrifcios, cic.
IX
Os rofcias disscran clarancnic quc Isracl
scria scnrc anado or Dcus c quc a lci scria
cicrna; c disscran quc nao sc cnicndcria o scu
scniido, quc cra vclado.
A cifra icn dois scniidos. Quando sc
surrccndc una caria inorianic na qual sc
acIa un scniido claro c na qual sc diz, coniudo,
quc o scniido c vclado ou olscuro, quc csia
oculio dc nancira quc sc vcra cssa caria scn a
vcr c quc sc cnicndcra scn cnicndc-la, quc sc
dcvc, ois, cnsar, scnao quc c una cifra dc
dulo scniido, ianio nais quanio sc dcscolrcn
ncla coniraricdadcs nanifcsias no scniido liicral?
Quanio sc dcvcn, ois, csiinar aquclcs quc nos
dcscolrcn a cifra c nos cnsinan a conIcccr o
scniido oculio, c, rincialncnic, quando os
rincios quc ionan dcla sao inicirancnic
naiurais c claros? Foi o quc fizcran Jcsus Crisio
c os aosiolos. Tiraran o sclo, rasgaran o vcu c
dcscolriran o csriio. Ensinaran-nos, assin,
quc os ininigos do Ioncn sao as aics; quc o
Fcdcnior scria csiriiual c o scu rcino csiriiual;
quc Iavcria dois advcnios. un da niscria, ara
alaiar o Ioncn solcrlo, c ouiro da gloria, ara
81
clcvar o Ioncn IunilIado; c quc Jcsus Crisio
scra Dcus c Ioncn.
X
Jcsus Crisio nao fcz ouira coisa scnao
cnsinar aos Ioncns quc sc anasscn cnirc si, c
quc cran cscravos, ccgos, docnics, infclizcs c
ccadorcs; quc cra rcciso quc clc os lilcriassc,
csclarcccssc, lcaiificassc c curassc; quc isso sc
faria odiando-sc cada qual a si rorio c
scguindo-o cla niscria c a noric na cruz.
Eis a cifra quc Sao Paulo nos da. a lcira
naia; iudo cIcgava cn figuras; cra rcciso quc o
Crisio sofrcssc. un Dcus IunilIado. Circuncisao
do coraao, vcrdadciro jcjun, vcrdadciro
sacrifcio, vcrdadciro icnlo. Os rofcias
indicaran quc cra rcciso quc iudo isso fossc
csiriiual.
Elc nos cnsinou, ois, finalncnic, quc iodas
cssas coisas cran acnas figuras, c o quc c
vcrdadcirancnic livrc, vcrdadciro isracliia,
vcrdadcira circuncisao, vcrdadciro ao do ccu,
cic.
XI
Ncssas roncssas, cada qual acIa o quc icn
no fundo do coraao. os lcns icnorais ou os
lcns csiriiuais; Dcus ou as criaiuras; nas, con
82
a difcrcna dc quc aquclcs quc rocuran ai as
criaiuras as cnconiran, nas con varias
coniradics, con a roiliao dc ana-las, con
ordcn dc so adorar un Dcus c anar soncnic a
clc, o quc nao c scnao una ncsna coisa; c quc,
cnfin, nao vcio Mcssias ara clcs. Ao conirario,
os quc rocuran Dcus o cnconiran, scn
ncnIuna coniradiao c con rcconcndaao dc
anar soncnic a clc.
XII
As fonics das coniraricdadcs da Escriiura sao
un Dcus IunilIado aic noric na cruz, un
Mcssias iriunfando da noric or sua noric, duas
naiurczas cn Jcsus Crisio, dois advcnios, dois
csiados da naiurcza do Ioncn.
So sc odc fazcr una loa fisiononia quando
sc cn dc acordo iodas as nossas
coniraricdadcs, c nao lasia scguir una
scqucncia dc qualidadcs acordcs scn conciliar os
conirarios; ara cnicndcr o scniido dc un auior,
c rcciso conciliar iodas as assagcns conirarias.
Assin, ara conciliar a Escriiura, c rcciso
icr un scniido no qual iodas as assagcns
conirarias sc acordcn. Nao lasia icr un quc
convcnIa a varias assagcns acordcs, nas c
rcciso icr un quc concilic aic as assagcns
conirarias.
83
Todo auior icn un scniido no qual iodas as
assagcns conirarias sc acordan, ou nao icn
scniido ncnIun. Nao sc odc dizcr isso da
Escriiura c dos rofcias. Elcs iinIan,
ccriancnic, lasianic lon-scnso. rcciso, ois,
rocurar un quc acordc iodas as coniraricdadcs.
O vcrdadciro scniido nao c, ois, o dos
judcus; nas, c cn Jcsus Crisio quc iodas as
coniradics sao acordadas.
Os judcus nao salcrian acordar a ccssaao
da rcalcza c do rinciado, rcdiia or Oscias,
con a rofccia dc Jaco.
Sc sc ionan a lci, os sacrifcios c o rcino cla
rcalidadc, nao sc odcn acordar iodas as
assagcns. rcciso, ois, or ncccssidadc, quc
scjan acnas figuras. Nao sc odcrian ncsno
acordar as assagcns dc un ncsno auior, ncn
dc un ncsno livro, ncn s vczcs dc un caiulo.
O quc narca lcn qual cra o scniido do auior.
XIII
Nao cra crniiido sacrificar fora dc
Jcrusalcn, quc cra o lugar quc o ScnIor iinIa
cscolIido, ncn ncsno concr fora dos dzinos.
Oscias rcdissc quc clcs ficarian scn rci,
scn rncic, scn sacrifcios c scn dolos; o quc
84
sc rcalizou Iojc, nao odcndo s judcus fazcr
sacrifcio lcgiino fora dc Jcrusalcn.
XIV
Quando a alavra dc Dcus, quc c vcrdadcira,
c liicralncnic falsa, cla c vcrdadcira
csiriiualncnic. Scdc a dciris ncis(15}. Isso c
falso liicralncnic; logo, c vcrdadciro
csiriiualncnic. Ncssas crcsscs, clc falou dc
Dcus nancira dos Ioncns; c isso nao significa
ouira coisa scnao quc a inicnao quc os Ioncns
icn fazcndo-o scniar-sc sua dirciia, Dcus a icra
ianlcn. , ois, una narca da inicnao dc
Dcus, nao da sua nancira dc cccuia-la.
Assin, quando diz. Dcus rccclcu o odor dos
vossos crfuncs c vos dara cn rcconcnsa una
icrra fcriil; isio c, a ncsna inicnao quc icria un
Ioncn quc, acciiando os vossos crfuncs, vos
dcssc cn rcconcnsa una icrra fcriil. Dcus icra
a ncsna inicnao or vos, orquc iivcsics ara
con clc a ncsna inicnao quc un Ioncn icn
ara con aquclc a qucn da crfuncs.
XV
O unico oljcio da Escriiura c a caridadc.
Tudo o quc nao vai ao unico fin c a figura. dc
faio, so Iavcndo un fin, iudo o quc nao vai
ncssa dircao cn alavras rorias c figura.
85
Dcus divcrsifica assin cssc unico rccciio dc
caridadc ara saiisfazcr a nossa curiosidadc quc
rocura a divcrsidadc, or cssa divcrsidadc quc
nos conduz ao nosso unico ncccssario. Con
cfciio, una so coisa c ncccssaria, c ananos a
divcrsidadc; c Dcus saiisfaz una c ouira or
cssas divcrsidadcs quc conduzcn ao unico
ncccssario.
XVI
Os ralinos ionan or figuras as naninIas
da Esosa c iudo o quc nao crinc o unico fin
quc clcs icn dos lcns icnorais.
XVII
Ha os quc vccn lcn quc nao Ia ouiro
ininigo do Ioncn alcn da concuisccncia quc o
dcsvia dc Dcus, c nao Dcus; ncn ouiro lcn alcn
dc Dcus, c nao una icrra fcriil. Os quc crccn quc
o lcn do Ioncn csia na carnc c o nal no quc o
dcsvia do razcr dos scniidos, faricn-sc c
norran con isso. Mas, os quc rocuran Dcus dc
iodo o coraao, quc so icn dcsrazcr cn scrcn
rivados dc sua visia, quc so icn dcscjo ara
ossu-lo c cono ininigos os quc dclc sc dcsvian,
quc sc afligcn or sc vcrcn ccrcados c
doninados or iais ininigos, consolcn-sc, ois
lIcs anuncio una nova fcliz. Ia un lilcriador
ara clcs, cu lIcs farci vcr, cu lIcs nosirarci quc
86
Ia un Dcus ara clcs; nao o farci vcr aos ouiros;
farci vcr quc foi ronciido un Mcssias quc
livraria dos ininigos, c quc vcio un ara livrar
das iniquidadcs, nas nao dos ininigos.
XVIII
Quando Davi rcdissc quc o Mcssias livrara o
scu ovo dos scus ininigos, odc crcr-sc
carnalncnic quc sc iraia dos cgcios; c, cniao,
cu nao salcria nosirar quc a rofccia sc rcalizou.
Mas, odc crcr-sc ianlcn quc sc iraia das
iniquidadcs; orquc, na vcrdadc, os cgcios nao
sao ininigos, nas as iniquidadcs o sao. Essa
alavra ininigos c, ois, cquivoca.
Mas, sc clc diz, cn ouiro lugar, cono o faz,
quc livrara o scu ovo dos scus ccados, iao lcn
cono Isaias c os ouiros, o cquvoco dcsaarccc, c
o scniido dulo dc ininigos rcduz-sc ao scniido
sinlcs dc iniquidadcs. con cfciio, sc clc iivcssc
no csriio os ccados, lcn odia dcnoia-los or
ininigos; nas, sc cnsassc nos ininigos, nao
odia dcsigna-los or iniquidadcs.
Ora, ianio Moiscs cono Davi c Isaias usavan
dos ncsnos icrnos. Qucn dira, ois, quc nao
iinIan o ncsno scniido, c quc o scniido dc Davi,
quc c nanifcsiancnic dc iniquidadcs quando
falava dc ininigos, nao cra o ncsno quc (o dc}
Moiscs falando dc ininigos?
87
Danicl, ca. IX, rcza cla lilcriaao do ovo
do caiivciro dos scus ininigos. nas, cnsava nos
ccados, c, ara nosira-lo, diz quc Calricl lIc foi
dizcr quc iinIa sido aicndido c quc nao Iavia
nais quc scicnia scnanas quc cscrar, dcois do
quc o ovo csiaria livrc dc iniquidadc, o ccado
icria fin c o lilcriador, o Sanio dos sanios, iraria
a jusiia cicrna, nao a lcgal, nas a cicrna.
Una vcz quc sc alriu cssc scgrcdo, c
inossvcl nao vc-lo. Lcia-sc o VclIo Tcsiancnio
ncssc scniido, c vcja-sc sc os sacrifcios cran
vcrdadciros, sc o arcnicsco dc Alraao cra a
vcrdadcira causa da anizadc dc Dcus, sc a icrra
ronciida cra o vcrdadciro lugar dc rcouso. Nao.
Porianio, cran figuran. Vcjan-sc, ianlcn, iodas
as ccrinnias ordcnadas c iodos os
nandancnios quc nao sao cla caridadc, c vcr-
sc-a quc sao figuras.
88

ARTIGO IX
DE JESUS CRISTO

I
A disiancia infiniia dos coros aos csriios
figura a disiancia infiniiancnic nais infiniia dos
csriios caridadc, ois cla c solrcnaiural.
Todo o lrilIo das grandczas nao icn lusirc
ara as cssoas quc sc cnircgan s csquisas do
csriio. A grandcza das cssoas dc csriio c
invisvcl aos ricos, aos rcis, aos caiiacs, a iodos
csscs grandcs dc carnc. A grandcza da salcdoria,
quc nao cisic cn ncnIuna aric a nao scr cn
Dcus, c invisvcl aos carnais c s cssoas dc
csriio. Sao ircs ordcns difcrcnics cn gcncros.
Os grandcs gcnios icn o scu incrio, o scu
lrilIo, a sua grandcza, a sua viioria c o scu
lusirc, c nao icn ncnIuna ncccssidadc das
grandczas carnais cn quc clas nao icn rclacs.
Sao visios nao clos olIos, nas clos csriios; c
o lasianic. Os sanios icn o scu incrio, o scu
lrilIo, as suas viiorias, o scu lusirc, c nao icn
ncnIuna ncccssidadc das grandczas carnais ou
csiriiuais cn quc clas nao icn ncnIuna
89
rclaao, ois nao lIcs acrcsccnian nada ncn
iiran. Sao visios or Dcus c clos anjos, c nao
clos coros ncn clos csriios curiosos. Dcus
lIcs lasia.
Arquincdcs, scn lrilIo, icria a ncsna
vcncraao. Elc nao dcu laialIas ara os olIos,
nas forncccu a iodos os csriios as suas
invcncs (adniravcis}. OI! cono lrilIou aos
csriios! Jcsus Crisio, scn lcn c scn ncnIuna
roduao fora da cicncia, csia na sua ordcn dc
saniidadc. Nao dcu invcnao, nao rcinou; nas, foi
Iunildc, sanio, sanio cn Dcus, icrrvcl ara os
dcnnios, scn ncnIun ccado. OI! cono vcio
cn grandc ona c nuna rodigiosa
nagnificcncia aos olIos do coraao, quc vccn a
salcdoria.
Nao icria sido inuiil a Arquincdcs
arcscniar-sc cono rncic nos scus livros dc
gconciria, cnlora o fossc. Tcria sido inuiil a
Nosso ScnIor Jcsus Crisio, ara lrilIar no scu
rcino dc saniidadc, vir cono rci. nas, vcio lcn
cono o lrilIo dc sua ordcn.
lcn ridculo cscandalizar-sc da laicza dc
Jcsus Crisio, cono sc cssa laicza fossc da
ncsna ordcn quc a grandcza quc clc vinIa fazcr
aarcccr. Considcrc-sc cssa grandcza cn sua
vida, cn sua aiao, cn sua olscuridadc, cn sua
noric, na clciao dos scus, no alandono, cn sua
90
sccrcia rcssurrciao, c no rcsio; cla scra visia iao
grandc quc nao sc icra noiivo ara cscandalizar-
sc dc una laicza quc nao cisic. Mas, Ia os quc
so odcn adnirar as grandczas carnais, cono sc
nao Iouvcssc as csiriiuais; c ouiros quc so
adniran as csiriiuais, cono sc nao Iouvcssc
infiniiancnic nais alias na salcdoria.
Todos os coros, o firnancnio, as csirclas, a
icrra c os scus rcnos, nao valcn o ncnor dos
csriios; dc faio, clc conIccc iudo isso c a si; c
os coros, nada. Todos os coros junios, c iodos
os csriios junios, c iodas as suas roducs,
nao valcn o ncnor novincnio dc caridadc; dc
faio, cla c dc una ordcn infiniiancnic nais
clcvada.
Dc iodos os coros junios, nao sc salcria
fazcr sair un cqucno cnsancnio; isso c
inossvcl, c dc una ouira ordcn. Dc iodos os
coros c csriios, nao sc salcria iirar un
novincnio dc vcrdadcira caridadc; isso c
inossvcl, c dc una ouira ordcn solrcnaiural.
II
Jcsus Crisio (csicvc} nuna ial olscuridadc
(scgundo o quc o nundo cIana dc olscuridadc},
quc os Iisioriadorcs, nao cscrcvcndo scnao as
inorianics coisas dos Esiados, nal o
crcclcran. Quanio ao faio dc Joscfo dc Taciio c
91
os ouiros Iisioriadorcs nao icrcn falado dc Jcsus
Crisio, longc dc o ncgar, isso o confirna; con
cfciio, c ccrio quc Jcsus Crisio cisiiu c quc a sua
rcligiao fcz grandc rudo c quc cssa gcnic nao o
ignorava, c quc assin c visvcl quc nao o
oculiaran scnao cn dcsgnio, ou quc falaran
disso c quc o suriniran ou nudaran.
III
Quc Ioncn icvc janais naior lrilIo? O ovo
judcu iniciro o rcdissc anics dc sua vinda. O
ovo gcniio o adora dcois dc sua vinda. Os dois
ovos, gcniio c judcu, o olscrvan cono scu
ccniro. No cnianio, quc Ioncn janais gozou
ncnos dc iodo cssc lrilIo? Dc irinia c ircs anos,
clc vivcu irinia scn aarcccr. En ircs anos,
assa or un inosior; os saccrdoics c os
rinciais (dc sua naao} o rcjciian; os scus
anigos c os scus nais roinos o dcsrczan.
Enfin, norrc (dc una noric vcrgonIosa}, irado
or un dos scus, rcncgado clo ouiro c
alandonado or iodos. Quc aric icn clc, ois,
ncssc cslcndor? Nunca Ioncn algun icvc ianio
cslcndor; nunca Ioncn algun icvc nais
ignonnia. Todo cssc cslcndor so scrviu ara
nos, ara no-lo iornar rcconIccvcl; c nao Iouvc
nada ara clc.
IV
92
Jcsus Crisio dissc as coisas grandcs iao
sinlcsncnic quc arccc quc nao as cnsou; c
iao niiidancnic, coniudo, quc sc vc lcn o quc clc
cnsava a rcsciio. Essa clarcza, junia a cssa
ingcnuidadc, c adniravcl.
Qucn cnsinou aos cvangclisias as qualidadcs
dc una alna crfciiancnic Icroica, ara inia-la
iao crfciiancnic cn Jcsus Crisio? Porquc o
fazcn fraco cn sua agonia? Nao salcn iniar
una noric consianic? Sin; con cfciio, o rorio
Sao Lucas inia a dc Sanio Esicvao nais foric do
quc a dc Jcsus Crisio. Fazcn-no, ois, caaz dc
ncdo anics dc cIcgar a ncccssidadc dc norrcr, c
cn scguida iao foric. Mas, quando o fazcn iao
criurlado, c quando clc rorio sc criurla; c,
quando os Ioncns o criurlan, c lasianic foric.
A Igrcja icvc ianio iralalIo cn nosirar quc
Jcsus Crisio cra Ioncn, conira os quc o
ncgavan, cono cn nosirar quc cra Dcus; c as
aarcncias cran iao grandcs (conira un cono
conira ouiro}.
Jcsus Crisio c un Dcus dc quc a gcnic sc
aroina scn orgulIo, c sol o qual a gcnic sc
alaia scn dcscscro.
V
A convcrsao dos agaos csiava rcscrvada
cclusivancnic graa do Mcssias. Os judcus
93
lcvaran ianio icno a conlaic-lo scn ciio; iudo
o quc a rcsciio diz Salonao c os rofcias foi
inuiil. Os salios, cono Plaiao c Socraics, nao
udcran crsuadi-lo.
Os EvangclIos so falan da virgindadc da
Virgcn aic ao nascincnio dc Jcsus Crisio. iudo
cn rclaao a Jcsus Crisio.
Os dois Tcsiancnios olscrvan Jcsus Crisio,
o Aniigo cono sua cscra, o Novo cono scu
nodclo, anlos cono scu ccniro.
Os rofcias rcdisscran, c nao foran
rcdiios. Os sanios, cn scguida, sao rcdiios,
nas nao rcdizcnics. Jcsus Crisio c rcdiio c
rcdizcnic.
Jcsus Crisio ara iodos, Moiscs ara un
ovo. Os judcus alcnoados cn Alraao.
Alcnoarci os quc ic alcnoarcn (Ccncsc, XII, 3}.
Mas, iodas as nacs alcnoadas cn sua
scncnic (Ccncsc, XVIII, 18}.
Luncn ad rccclaiioncn gcniiun(16} (Lucas. II,
32}.
Non fccii ialiicr onni naiioni(17} (Salno
CXLVII, 20}, dizia Davi falando da lci; nas,
falando dc Jcsus Crisio, c rcciso dizcr. Fccii
aliicr onni naiioni(18}.
94
Tanlcn csia cn Jcsus Crisio o scr
univcrsal. A roria Igrcja so ofcrccc o sacrifcio
ara os ficis. Jcsus Crisio ofcrcccu o da cruz ara
iodos.
95

ARTIGO X
PROVAS DE JESUS CRISTO PELAS
PROFECIAS

I
A naior das rovas dc Jcsus Crisio sao as
rofccias. ianlcn a quc Dcus nais rovcu;
con cfciio, o aconiccincnio quc as cunriu c un
nilagrc sulsisicnic dcsdc o nascincnio da Igrcja
aic ao fin. Tanlcn Dcus susciiou rofccias
duranic nil c scisccnios anos; c, duranic
quairoccnios anos dcois, discrsou iodas cssas
rofccias, con iodos os judcus quc as irazian,
cn iodos os lugarcs do nundo. Eis qual foi a
rcaraao do nascincnio dc Jcsus Crisio, cujo
EvangclIo, anics dc scr crido or ioda a gcnic, foi
rcciso nao so quc Iouvcssc rofccias ara fazc-
lo crcr, nas quc cssas rofccias fosscn ara ioda
a gcnic, ara fazc-lo alraar or ioda a gcnic
Quando un so Ioncn fizcssc un livro das
rcdics dc Jcsus Crisio, clo icno c cla
nancira, c Jcsus Crisio vicssc dc acordo con
cssas rofccias, isso scria una fora infiniia.
Mas, Ia lcn nais aqui. una scric dc Ioncns,
duranic quairo nil anos, quc, consianicncnic c
96
scn variaao, vcn, un aos ouiro, rcdizcr cssc
ncsno aconiccincnio. un ovo iodo iniciro
quc o anuncia c quc sulsisic duranic quairo nil
anos, ara dar cn coro icsicnunIo das
afirnacs quc icn dclc, c do qual nao odcn scr
dcsviados or algunas ancaas c crscguics
quc sc lIcs faan; isso c, lcn ao conirario,
considcravcl.
II
O icno, rcdiio clo csiado do ovo judcu,
clo csiado do ovo agao, clo csiado do icnlo,
clo nuncro dos anos. c rcciso scr ousado ara
rcdizcr una ncsna coisa dc ianias nanciras.
Era rcciso quc as quairo nonarquias
idolairas ou agas, o fin do rcino dc Juda c as
scicnia scnanas cIcgasscn ao ncsno icno,
iudo anics quc o scgundo icnlo fossc dcsirudo.
Quc, na quaria nonarquia, anics da
dcsiruiao do scgundo icnlo, anics quc a
doninaao dos judcus fossc alolida, na
sciuagcsina scnana dc Danicl, duranic a
duraao do scgundo icnlo, os agaos fosscn
insirudos c conduzidos ao conIccincnio do
Dcus adorado clos judcus; quc os quc o anan
fosscn livrados dos scus ininigos c cunulados
con o scu icnor c con o scu anor.
97
E aconiccc quc, na quaria nonarquia, anics
da dcsiruiao do scgundo icnlo, cic., os agaos
cn nuliidao adoran Dcus c lcvan una vida
angclica; as raarigas consagran a Dcus a sua
virgindadc c a sua vida; os Ioncns rcnuncian a
iodos os razcrcs. O quc Plaiao nao odc
crsuadir a uns oucos Ioncns cscolIidos c iao
insirudos, una fora sccrcia o crsuadc a ccn
nilIarcs dc Ioncns ignoranics, cla viriudc dc
oucas alavras.
Quc c iudo isso? o quc foi rcdiio ianio
icno anics. Effundan siriiun ncun sucr
onncn carncn(19} (Jocl, II, 28}. Todos os ovos
csiavan na infidclidadc c na concuisccncia.
ioda a icrra csicvc ardcnic dc caridadc; os
rncics dcian suas grandczas; os ricos dcian
scus lcns; as raarigas sofrcn o naririo; os
filIos alandonan a casa dclicada dos ais ara ir
vivcr na ausicridadc dc un dcscrio. Dc ondc vcn
cssa fora? quc o Mcssias cIcgou. Eis o cfciio c
as narcas dc sua vinda.
Dcsdc dois nil anos, ncnIun agao adorara
o Dcus dos judcus. c, no icno rcdiio, a
nuliidao dos agaos adora cssc unico Dcus; os
icnlos sao dcsirudos; os rorios rcis sc
sulncicn cruz. Quc c iudo isso? o csriio
dc Dcus quc sc csalIa solrc a icrra.
98
Foi rcdiio quc, no icno do Mcssias, clc
viria csialclcccr una nova aliana quc faria
csqucccr a sada do Egiio (Jcrcnias, XXIII, 7};
quc oria sua lci, nao no cicrior, nas nos
coracs (Isaias, XXXI, 7}; quc Jcsus Crisio oria
scu icnor, quc fora acnas aarcnic, no ncio do
coraao (Jcrcnias, XXXI, 33, c XXXII, 40};
Quc os judcus rcrovarian Jcsus Crisio, c
quc clcs scrian rcrovados or Dcus, orquc a
vinIa clciia nao daria scnao agrao (Isaias, V 2,
3, 4, cic.}; quc o ovo cscolIido scria inficl,
ingraio c incrcdulo. Poulun non crcdcnicn ci
coniradiccnicn(20} (Isaias, LXV, 2}; quc Dcus os
fcriria dc ccgucira, c quc clcs iaicarian cn lcno
ncio-dia cono os ccgos (Dcuicronnio, XXVIII,
28, 29};
Quc a Igrcja scria cqucna no conco c
crcsccria cn scguida (Ezcquicl, XLVII, 1 c
scguinics};
Quc, cniao, a idolairia scria dcrrulada; quc
cssc Mcssias alaicria iodos os dolos c falia
cnirar os Ioncns no culio do vcrdadciro Dcus
(Ezcquicl, XXX, 13};
Quc os icnlos dos dolos scrian alaiidos c
quc, cnirc iodas as nacs c cn iodos os lugarcs
do nundo, lIc scria ofcrccida una Iosiia ura c
nao aninais (Malaquias, IV, 11};
99
Quc clc scria rci dos Judcus c dos gcniios
(Salnos, II, 6 c 8, LXXI, 8 c 11, cic.}. E cis cssc
rci dos judcus c dos gcniios, orinido or uns c
ouiros quc consiran ara a sua noric,
doninando uns c ouiros, c dcsiruindo nao so o
culio dc Moiscs cn Jcrusalcn, quc cra o scu
ccniro c ondc icvc clc sua rincira Igrcja, nas
ianlcn o culio dos dolos cn Fona, quc cra o
scu ccniro c ondc icvc clc a sua rincial Igrcja;
Quc cnsinaria aos Ioncns o caninIo crfciio
(Isaias, II, 3; Miqucias, IV, 2, cic.};
E nunca vcio, ncn anics, ncn dcois,
ncnIun Ioncn quc icnIa cnsinado nada dc
divino aroinando-sc disso.
Eniao, Jcsus Crisio vcn dizcr aos Ioncns
quc clcs nao icn ouiros ininigos scnao clcs
ncsnos; quc sao suas aics quc os scaran dc
Dcus; quc clc vcn ara dcsirui-las c ara dar-
lIcs sua graa, afin dc fazcr dc iodos clcs una
Igrcja sania; quc vcn rcconduzir a cssa Igrcja os
agaos c os judcus; quc vcn dcsiruir os dolos dc
uns c a sucrsiiao dc ouiros.
(O quc os rofcias, dissc-lIcs clc,
rcdisscran quc dcva aconicccr, cu vos digo quc
os ncus aosiolos vao fazc-lo. Os judcus vao scr
rcclidos; Jcrusalcn scra lrcvc dcsiruda; os
agaos vao cnirar no conIccincnio dc Dcus; c os
100
ncus aosiolos vao fazc-los cnirar a dcois quc
iivcrdcs naiado o Icrdciro da vinIa.}
(En scguida, os aosiolos disscran aos
judcus. Idcs scr analdioados; c aos agaos. Idcs
cnirar no conIccincnio dc Dcus.}
A isso nao sc ocn iodos os Ioncns or
oosiao naiural da concuisccncia, nas ainda
iodos os rcis da icrra sc uncn ara alolir cssa
rcligiao nasccnic, cono fora rcdiio. Tudo o quc
Ia dc grandc solrc a icrra sc unc. os douios, os
salios, os rcis. Uns cscrcvcn, ouiros condcnan,
ouiros naian. E, nao olsianic iodas cssas
oosics, cssa gcnic sinlcs c scn fora rcsisic
a iodas cssas oicncias c sc sulncicn aic csscs
rcis, csscs douios, csscs salios, c clininan a
idolairia dc ioda a icrra. E iudo isso sc faz cla
fora quc o rcdisscra.
Os judcus, naiando Jcsus Crisio ara nao
rccclc-lo cono Mcssias, lIc dcran a uliina
narca dc Mcssias. E, coniinuando a dcsconIccc-
lo, iornan-sc scus icsicnunIos irrccusavcis; c,
naiando-o c coniinuando a rcncga-lo, rcalizan
as rofccias.
(Qucn nao rcconIcccria Jcsus Crisio cn
ianias circunsiancias ariicularcs quc foran
rcdiias? Pois clc dissc.}
Elc icra scu rccursor (Malaquias, III, 1};
101
Elc nasccra criana (Isaias, IX, 6};
Elc nasccra na cidadc dc Dclcn (Miqucias, V,
2}; saira da fanlia dc Juda (Ccncsc, XLIX, 8 c
scguinics}, c dc Davi (II Fcis, VII, 12 c scguinics;
Isaias, VII, 13 c scguinics}; aarcccra
rincialncnic cn Jcrusalcn (Malaquias, V, 1;
Agcu, II, 10};
Elc dcvc ccgar os salios c os douios (Isaias,
VI, 10}, c anunciar o EvangclIo aos olrcs c aos
cqucnos (Isaias, LXI, 1}; alrir os olIos dos ccgos
c dar saudc aos cnfcrnos (Isaias, XXV, 5 c 6}, c
lcvar luz os quc langucccn nas ircvas (Isaias,
XLII, 16};
Dcvc cnsinar a via crfciia (Isaias, XXX, 21},
c scr o rcccior dos gcniios (Isaias, LV, 4};
Dcvc scr a viina clos ccados do nundo
(Isaias, LIII, 5};
Dcvc scr a cdra fundancnial c rcciosa
(Isaias, XXVIII, 16}; -
Dcvc scr a cdra dc ioquc c dc cscandalo
(Isaias, VIII, 14}; Jcrusalcn dcvc cIocar-sc conira
cssa cdra (Isaias, VIII, 15};
Os cdificanics(21} dcvcn rcrovar cssa cdra
(Salno CXVIII, 22};
102
Dcus dcvc fazcr dcssa cdra o cIcfc do
canio(22} (ilidcn};
cssa cdra dcvc crcsccr nuna nonianIa
incnsa c cncIcr ioda a icrra (Danicl, II, 35};
Quc assin dcvc scr rcclido (Salno CXVII,
22}, dcsconIccido (Isaias, LIII, 2 c 3}, irado
(Salno XL, 10}, vcndido (Zacarias, XI, 12},
cusido, cslofcicado (Isaias, L, 6}, cscarnccido
(Isaias, XXXIV, 16}, afligido dc una infinidadc dc
nanciras (Salno LXVIII, 27}, cnlclido dc fcl
(Salno LXVIII, 22}; (quc clc icria} os cs c as
naos ircsassados (Salnos, XXI, 17}; quc scria
norio (Danicl, IX, 26} c os scus Ialiios jogados
ao acaso (Salno XXI, 19};
Quc rcssusciiaria no icrcciro dia (Salno XV,
10; Oscias, VI, 3};
Quc suliria ao ccu (Salno XLVI, c
LXVII,19}ara scniar-sc dirciia (dc Dcus}
(Salno CIX, 1};
Quc os rcis sc arnarian conira clc (Salno II,
2};
Quc, csiando dirciia do Pai, scria viiorioso
dos scus ininigos (Salno CIX, 5};
Quc os rcis da icrra c iodos os ovos o
adorarian (Salno LXXI, 11};
103
Quc os judcus sulsisiirao cn naao
(Jcrcnias, III, 36};
Quc scrao crranics (Anos, IX, 9}, scn rcis,
scn sacrifcios, scn aliar, cic. (Oscias, III, 4}, scn
rofcias (Salno LXXIII, 9}, cscrando a salvaao c
nao a cnconirando (Isaias, LIX, 9; Jcrcnias, VIII,
15}.
III
So o Mcssias dcvia roduzir un grandc ovo,
clciio, sanio c cscolIido; conduzi-lo, nuiri-lo,
iniroduzi-lo no lugar dc rcouso c dc saniidadc,
iorna-lo sanio cn Dcus, fazcr dclc o icnlo dc
Dcus, rcconcilia-lo cn Dcus, livra-lo da scrvidao,
do ccado, quc rcina visivclncnic no Ioncn; dar
lcis a cssc ovo, gravar cssas lcis no scu coraao,
ofcrcccr-sc a Dcus or clcs, sacrificar-sc or clcs,
scr una Iosiia scn nancIa, c clc rorio
sacrificador; dcvcndo ofcrcccr clc rorio scu
coro c scu sanguc, c cnircianio ofcrcccr ao c
vinIo a Dcus. (Jcsus Crisio fcz iudo isso}.
(Foi rcdiio} quc clc dcvia vir cono lilcriador,
quc csnagaria a calca do dcnnio; quc dcvia
livrar scu ovo dos scus ccados, c onnilus
iniquiiasiilus(23} (Salno CXXX, 8}; quc dcvia
Iavcr un Novo Tcsiancnio quc scria cicrno; quc
dcvia Iavcr un ouiro saccrdocio scgundo a
ordcn dc Mclquiscdcc; quc csic scria cicrno; quc
104
o Crisio dcvia scr glorioso, oicnic, foric c,
iodavia, iao niscravcl quc nao scria rcconIccido;
quc nao scria ionado clo quc c; quc scria
rcclido, quc scria norio; quc o scu ovo, quc o
rcncgaria, nao scria nais scu ovo; quc os
idolairas o rccclcrian c rccorrcrian a clc; quc clc
dciaria Siao ara rcinar no ccniro da Idolairia;
quc, iodavia, os Judcus sulsisiirian scnrc; quc
clc dcvia scr dc Juda, c quando nao Iouvcssc
nais rci.
IV
Considcrc-sc quc, dcsdc o conco do nundo,
a cscra ou adoraao do Mcssias sulsisic scn
inicrruao; (quc clc foi ronciido ao rinciro
Ioncn logo dcois dc sua qucda} ;quc sc
acIaran Ioncns quc disscran quc Dcus lIcs
rcvclara quc dcvia nasccr un Fcdcnior quc
salvaria scu ovo; quc Alraao vcio cn scguida
dizcr quc iinIa iido rcvclaao dc quc clc nasccria
dclc or un filIo quc icria; quc Jaco dcclarou
quc, dos scus dozc filIos, clc nasccria dc Juda;
quc Moiscs c os rofcias vicran cn scguida
dcclarar o icno c a nancira dc sua vinda; quc
disscran quc a lci quc iinIan cra acnas ara
cscrar a do Mcssias; quc aic cniao cla scria
crciua, nas quc a ouira duraria cicrnancnic;
quc assin, sua lci c a do Mcssias, da qual cra cla
a roncssa, cisiiran scnrc solrc a icrra; quc,
dc faio, cla scnrc durou; quc, cnfin, Jcsus
105
Crisio vcio cn iodas as circunsiancias rcdiias.
Isso c adniravcl.
Sc isso fora iao clarancnic rcdiio aos
judcus, (dir-sc-a}, cono c quc clcs nao
acrcdiiaran? ou cono foran clcs cicrninados
orquc rcsisiiran a una coisa iao clara?
Fcsondo. Isso fora rcdiio, c nao so quc clcs nao
acrcdiiarian nuna coisa iao clara, nas ianlcn
quc nao scrian cicrninados. E nada c nais
glorioso no Mcssias; con cfciio, nao lasiava quc
Iouvcssc rofcias, cra rcciso quc as suas
rofccias fosscn conscrvadas scn susciia. Ora,
cic.
V
Os rofcias nisiuraran rofccias
ariicularcs con as do Mcssias, afin dc quc as
rofccias do Mcssias nao fosscn scn rova, c quc
as rofccias ariicularcs nao fosscn scn fruio.
Non Ialcnus rcgcn nisi Cacsarcn(24},
(dizian os judcus} (Joao, XIX, 15}. Porianio,
Jcsus Crisio cra o Mcssias, dc vcz quc clcs nao
iinIan nais rci scnao un csirangciro c quc nao
qucrian ouiro.
As scicnia scnanas dc Danicl sao cquvocas
clo icrno do conco, or causa dos icrnos da
rofccia; c clo icrno do fin, or causa das
106
divcrsidadcs dos cronologisias. Mas, ioda cssa
difcrcna nao vai alcn dc duzcnios anos(25}.
(As rofccias quc rcrcscnian Jcsus Crisio
olrc o rcrcscnian ianlcn scnIor das nacs
(Isaias, LIII, 2 c scguinics; Zacarias, IX, 9 c 10}.
(As rofccias quc rcdizcn o icno nao o
rcdizcn scnao scnIor dos gcniios c sofrcndo, c
nao nas nuvcns, ncn juiz; c as quc o
rcrcscnian assin julgando as nacs c glorioso,
nao narcan o icno.}
(Quando clc falou do Mcssias cono grandc c
glorioso, c visvcl quc c ara julgar o nundo c nao
ara rcdini-lo (Isaias, LXVI, 15, 16}.
107

ARTIGO XI
DIVERSAS PROVAS DE JESUS CRISTO

I
Os aosiolos foran cnganados ou
cnganadorcs. Un ou ouiro c difcil. Con cfciio,
nao c ossvcl cgar un Ioncn ara scr
rcssusciiado; c a Iioicsc dos aosiolos
iraacciros c lcn alsurda. Sigano-la aic ao fin;
inagincnos csscs dozc Ioncns rcunidos dcois
da noric dc Jcsus Crisio, fazcndo a consiraao
dc dizcr quc clc rcssusciiou. Elcs aiacan con
isso iodas as oicncias. O coraao dos Ioncns c
csiranIancnic inclinado lcviandadc,
nudana, s roncssas, aos lcns. Por ouco quc
un dclcs fossc dcsncniido or iodos csscs
airaiivos c, o quc c nais, clas riscs, cla
ioriura c cla noric, clcs csiavan crdidos.
Siganos isso.
Enquanio Jcsus Crisio csiava con clcs, odia
susicnia-los. Mas, dcois disso, sc nao lIcs
aarcccu, qucn os fcz agir?
II
108
O csiilo do EvangclIo c adniravcl dc ianias
nanciras, c, cnirc ouiras, nao ondo nunca
ncnIuna invcciiva conira os carrascos c ininigos
dc Jcsus Crisio. Con cfciio, nao Ia ncnIuna dos
Iisioriadorcs conira Judas, Pilaios, ncn ncnIun
dos judcus.
Sc cssa nodcsiia dos Iisioriadorcs
cvangclicos iivcssc sido afciada, assin cono
ianios ouiros iraos dc un lclo caraicr, c sc a
iivcsscn afciado soncnic ara fazc-lo noiar; sc
clcs rorios nao iivcsscn ousado noia-lo, nao
icrian dciado dc conscguir anigos quc iivcsscn
fciio csscs rcaros cn scu rovciio. Mas, cono
agiran dcssa forna scn afciaao c or un
novincnio iodo dcsinicrcssado, nao o fizcran
noiar a ningucn; c crcio quc varias dcssas coisas
nao foran noiadas aic aqui; c c o quc
icsicnunIa a fricza con a qual a coisa foi fciia.
III
Jcsus Crisio fcz nilagrcs, c os aosiolos cn
scguida, c os rinciros sanios cn grandc
nuncro; orquc as rofccias, nao csiando ainda
rcalizadas c rcalizando-sc or clcs, nada
icsicnunIavan scnao nilagrcs. Esiava rcdiio
quc o Mcssias convcricria as nacs. Cono sc
icria rcalizado cssa rofccia scn a convcrsao das
nacs? E cono as nacs sc icrian convcriido
ao Mcssias, nao vcndo csic uliino cfciio das
109
rofccias quc o rovan? Anics, ois, dc icr sido
norio, rcssusciiado, c (dc icr} convcriido as
nacs; ncn iudo csiava rcalizado; c, assin,
foran ncccssarios nilagrcs duranic iodo cssc
icno. Agora, ja nao sao ncccssarios conira os
Judcus; ois as rofccias rcalizadas sao un
nilagrc sulsisicnic.
IV
(O csiado cn quc sc vccn os judcus c ainda
una grandc rova da rcligiao. Con cfciio}, coisa
assonlrosa c digna dc csiranIa aicnao c vcr o
ovo judcu sulsisiir dcois dc ianios anos, c vc-
lo scnrc niscravcl. scndo ncccssario, ara a
rova dc Jcsus Crisio, nao so quc clcs sulsisian
ara rova-lo, nas ainda quc scjan niscravcis,
dc vcz quc o crucificaran; c, cnlora scjan
conirarios scr niscravcl c sulsisiir, iodavia clc
sulsisic scnrc, nau grado sua niscria.
(Mas, nao csiivcran clcs quasc no ncsno
csiado do caiivciro? Nao. O cciro nao foi
inicrronido clo caiivciro dc Dalilnia,
orquanio a volia csiava ronciida c rcdiia.
Quando Nalucodonosor conduziu o ovo, dc
ncdo quc nao sc crcssc quc o cciro fora iirado dc
Juda, foi-lIcs diio anics quc clcs scrian oucos c
quc scrian rcsialclccidos. Foran scnrc
consolados clos rofcias; scus rcis coniinuaran.
Mas, a scgunda dcsiruiao c scn roncssa dc
110
rcsialclccincnio, scn rofcias, scn rcis, scn
consolaao, scn cscrana, orquc o cciro foi
iirado ara scnrc.
Nao c icr sido caiivo o ic-lo sido con ccricza
dc scr lilcriado cn scicnia anos. Mas, agora, clcs
o sao scn ncnIuna cscrana.
Dcus lIcs roncicu quc, ainda quc os
discrsassc ara os confins do nundo, iodavia,
sc clcs fosscn ficis lci, os rcuniria. Elcs sao
nuiio ficis a cla c coniinuan orinidos. (
rcciso, ois, quc o Mcssias icnIa vindo, c quc a
lci quc coniinIa cssas roncssas icnIa acalado
clo csialclccincnio dc una lci nova}.
V
Sc os judcus iivcsscn sido iodos convcriidos
or Jcsus Crisio, so icranos icsicnunIos
susciios; c, sc iivcsscn sido cicrninados, nao
icranos icsicnunIo algun.
Os judcus o rccusan, nas nao iodos. Os
sanios o rccclcn, c nao os carnais. E ianio nao c
ccrio quc isso scja conira a sua gloria, quc c o
uliino irao quc a acala. A razao quc
arcscnian c a unica quc sc acIa nos scus
cscriios, no Talnud c nos ralinos, consisic
acnas cn quc Jcsus Crisio nao doninou as
nacs nao arnada, gladian iuin
oicniissinc(26}. so isso icn quc dizcr? Jcsus
111
Crisio foi norio, dizcn clcs; sucunliu; nao
doninou os agaos cla fora; nao nos dcu scus
dcsojos; nao da riquczas. So isso icn quc dizcr?
nisso quc clc nc c anavcl. Eu nao dcscjaria o
quc clcs inaginan.
VI
Cono c lclo vcr, clos olIos da fc, Dario c
Ciro, Alcandrc, os ronanos, Poncu c Hcrodcs,
agircn, scn o salcr, cla gloria do EvangclIo!
VII
A rcligiao naonciana icn or fundancnio o
Alcorao c Maonc. Mas, cssc rofcia, quc dcvia scr
a uliina cscra do nundo, foi rcdiio? E quc
narca icn clc quc nao icnIa ianlcn iodo
Ioncn quc qucira dizcr-sc rofcia? Quc nilagrc
dissc clc rorio icr fciio? Quc nisicrio cnsinou?
Scgundo a sua roria iradiao, quc noral c quc
fclicidadc?
Maonc (c} scn auioridadc. Scria rcciso,
ois, quc as suas razcs fosscn lcn odcrosas,
icndo acnas a sua roria fora. Quc dissc,
ois? Quc c rcciso crcr nclc.
VIII
112
Dc duas cssoas quc conian iolas Iisiorias,
una con dulo scniido cnicndido na calala,
ouira con un scniido acnas. sc algucn, nao
scndo do scgrcdo, ouvir discorrcr as duas dcssa
nancira, fara a rcsciio o ncsno julgancnio.
Mas, sc, cn scguida, no rcsio do discurso, una
diz coisas angclicas, c a ouira scnrc coisas
cIaias c conuns, julgar-sc-a quc una falava con
nisicrio, c nao a ouira; una, icndo nosirado
lasianic quc c caaz dc iais ioliccs c caaz dc scr
nisicriosa; c a ouira, quc c incaaz dc nisicrio c
caaz dc ioliccs.
IX
Nao c orquc Iaja olscuro cn Maonc c sc
ossa fazc-lo assar or icr un scniido
nisicrioso quc cu qucro quc sc julguc isso, nas
orquc Ia claro, or scu araso, c clo rcsio. E
nisso quc clc c ridculo. E cis orquc nao c jusio
ionar olscuridadcs or nisicrios, visio cono
suas clarczas sao ridculas. Nao sc da o ncsno
con a Escriiura. Qucro quc Iaja olscuridadcs
quc scjan iao lizarras quanio as dc Maonc, nas
Ia clarczas adniravcis c rofccias nanifcsias c
rcalizadas. A ariida nao c, ois, igual. rcciso
nao confundir c igualar as coisas quc so sc
asscnclIan cla olscuridadc, c nao cla clarcza
quc ncrccc quc sc rcsciicn as olscuridadcs.
113
O Alcorao diz quc Sao Maicus cra Ioncn dc
lcn. Porianio, Maonc cra falso rofcia, ou
cIanando naus a Ioncns dc lcn, ou nao
acrcdiiando nclcs clo quc disscran dc Jcsus
Crisio.
X
Todo Ioncn odc fazcr o quc fcz Maonc.
orquc clc nao fcz nilagrcs; clc nao foi rcdiio.
NcnIun Ioncn odc fazcr o quc fcz Jcsus
Crisio.
Maonc (sc csialclcccu} naiando, Jcsus
Crisio fazcndo naiar os scus; Maonc roilindo
quc sc lcssc, os aosiolos ordcnando quc sc lcssc.
Enfin, isso c iao conirario quc, sc Maonc ionou
a via dc vcnccr Iunanancnic, Jcsus Crisio
ionou a dc crcccr Iunanancnic. E, cn lugar
dc concluir quc, dcsdc quc Maonc vcnccu, Jcsus
Crisio ondc vcnccr, c rcciso dizcr quc, dcsdc
quc Maonc vcnccu, Jcsus Crisio dcvia crcccr.
114

ARTIGO XII
DESGNIO DE DEUS DE SE OCULTAR A UNS E
DE SE DESCOBRIR A OUTROS

I
Dcus quis rcdinir os Ioncns c alrir a
salvaao aos quc o rocurasscn. Mas, os Ioncns
sc iornan iao indignos disso quc c jusio quc
Dcus rccusc a uns, or causa do scu
cndurccincnio, o quc conccdc a ouiros or una
niscricordia quc nao lIcs c dcvida. Sc clc iivcssc
qucrido vcnccr a olsiinaao dos nais
cndurccidos, o icria odido dcscolrindo-sc iao
nanifcsiancnic quc clcs nao icrian odido
duvidar da vcrdadc dc sua csscncia, cono
aarcccra no uliino dia, con un ial lrilIo dc
rclanagos c un ial dcrrulancnio da naiurcza,
quc os norios rcssusciiados c os nais ccgos o
vcrao.
Nao foi assin quc clc quis aarcccr cn scu
advcnio dc doura, orquc, iornando-sc ianios
Ioncns indignos dc sua dcncncia, clc quis
dcia-los na rivaao do lcn quc nao qucrcn.
Nao cra, ois, jusio quc aarcccssc dc nancira
nanifcsiancnic divina c alsoluiancnic caaz dc
115
convcnccr iodos os Ioncns; nas, nao cra jusio
ianlcn quc vicssc dc nancira iao oculia quc nao
udcssc scr rcconIccido clos quc o rocurasscn
sinccrancnic. Quis iornar-sc crfciiancnic
cognoscvcl a csics; c assin, qucrcndo aarcccr a
dcscolcrio aos quc o rocuran dc iodo o coraao,
c oculio aos quc o cviian dc iodo o coraao,
icncra scu conIccincnio, dc soric quc dcu
narcas dc si visvcis aos quc o rocuran c
olscuras aos quc nao o rocuran.
II
Ha lasianic luz ara os quc so dcscjan vcr, c
lasianic olscuridadc, ara os quc icn una
osiao coniraria. Ha lasianic claridadc ara
csclarcccr os clciios, c lasianic olscuridadc ara
IunilIa-los. Ha lasianic olscuridadc ara ccgar
os rcrolos c lasianic claridadc ara condcna-
los c iorna-los incscusavcis. Sc o nundo
sulsisiissc ara insiruir o Ioncn (da cisicncia}
dc Dcus, a sua divindadc rcluziria ioialncnic dc
nancira inconicsiavcl; nas, cono so sulsisic or
Jcsus Crisio c ara Jcsus Crisio, ara insiruir os
Ioncns nao so dc sua corruao cono dc sua
rcdcnao, iudo nclc rcvcla rovas dcssas duas
vcrdadcs. O quc nclc aarccc nao narca ncn
una cclusao ioial, ncn una rcscna nanifcsia
dc divindadc, nas a rcscna dc un Dcus quc sc
oculia. iudo iraz cssc caraicr.
116
Sc nclc nunca iivcssc aarccido Dcus, cssa
rivaao cicrna scria cquvoca c odcria ianio
rclacionar-sc con a auscncia dc ioda divindadc
cono con a indignidadc cn quc csiarian os
Ioncns dc o conIcccr. Mas, una vcz quc aarccc
s vczcs, c nao scnrc, isso dissia o cquvoco.
Sc aarccc una vcz, c scnrc; c, assin, so sc
odc concluir quc Ia un Dcus c quc os Ioncns
sao indignos dclc.
III
(O dcsgnio dc Dcus c nais acrfcioar a
voniadc do quc o csriio. Ora, a clarcza crfciia
so scrviria ao csriio c rcjudicaria a voniadc}.
Sc nao Iouvcssc olscuridadc, o Ioncn nao
scniiria sua corruao. Sc nao Iouvcssc luz, o
Ioncn nao cscraria rcncdio. Assin, c nao so
jusio, nas uiil ara nos, quc Dcus csicja oculio
cn aric c dcscolcrio cn aric, dcsdc quc c
igualncnic crigoso ao Ioncn conIcccr Dcus
scn conIcccr sua niscria c conIcccr sua niscria
scn conIcccr Dcus.
IV
Elc c, ois, vcrdadciro. iudo insirui o Ioncn
dc sua condiao; nas, c rcciso cnicndc-lo lcn.
orquc nao c vcrdadciro quc iudo dcsculra Dcus,
c nao c vcrdadciro quc iudo oculic Dcus. Mas, c
vcrdadciro, ao ncsno icno, quc clc sc oculia
117
aos quc o icnian c sc dcscolrc aos quc o
rocuran; orquc os Ioncns sao iodos, ao
ncsno icno, indignos dc Dcus c caazcs dc
Dcus. indignos or sua corruao, caazcs or
sua rincira naiurcza.
V
Nao Ia nada solrc a icrra quc nao nosirc ou
a niscria do Ioncn, ou a niscricordia dc Dcus;
ou a inoicncia do Ioncn scn Dcus, ou a
oicncia do Ioncn con Dcus. Todo o univcrso
cnsina ao Ioncn ou quc clc c corronido ou quc
c rcdinido. Tudo lIc cnsina sua grandcza ou sua
niscria. O alandono dc Dcus aarccc nos
agaos; a roicao dc Dcus aarccc nos judcus.
VI
Tudo rcdunda cn lcn ara os clciios, aic
nas olscuridadcs da Escriiura; orquc clcs as
Ionran, or causa das claridadcs divinas; c iudo
rcdunda cn nal ara os ouiros, aic nas
claridadcs; orquc clcs as llasfcnan, or causa
das olscuridadcs quc nao cnicndcn.
VII
Sc Jcsus Crisio so iivcssc vindo ara
saniificar, ioda a Escriiura c iodas as coisas a
isso icndcrian, c scria nuiio facil convcnccr os
118
inficis. Sc Jcsus Crisio so iivcssc vindo ara
ccgar, ioda a sua conduia scria confusa, c nao
icranos ncnIun ncio dc convcnccr os inficis.
Mas, cono clc vcio in sanciificaiioncn ci in
scandalun(27}, cono diz Isaias (Isaias, VIII, 14},
nao odcnos convcnccr os inficis. c clcs nao
odcn convcnccr-nos; nas, or isso ncsno, nos
os convcnccnos, dcsdc quc dizcnos quc nao Ia
convicao cn ioda a sua conduia.
Jcsus Crisio vcio ccgar os quc vian claro c
dar a visia aos ccgos; curar os docnics c dciar
norrcr os saos; cIanar cniicncia c jusiificar
os ccadorcs, c dciar os jusios cn scus ccados;
cncIcr os indigcnics c dciar os ricos vazios.
Quc dizcn os rofcias dc Jcsus Crisio? Quc
clc scra cvidcnicncnic Dcus? Nao. nas quc clc c
un Dcus vcrdadcirancnic oculio; quc scra
dcsconIccido, quc nao sc cnsara quc scja clc;
quc scra una cdra dc cscandalo conira a qual
nuiios sc cIocarao, cic.
Dcus, ara iornar o Mcssias cognoscvcl aos
lons c incognoscvcl aos naus, o fcz rcdizcr
dcssa nancira. Sc a nancira do Mcssias fossc
rcdiia clarancnic, nao icria Iavido olscuridadc,
ncsno ara os naus. Sc o icno iivcssc sido
rcdiio olscurancnic, icria Iavido olscuridadc,
ncsno ara os lons; orquc a londadc do scu
coraao nao lIcs icria fciio cnicndcr quc, or
119
ccnlo, significa scisccnios anos(28}. Mas, o
icno foi rcdiio clarancnic, c a nancira cn
figuras.
Por cssc ncio, os naus, ionando os lcns
ronciidos or naicriais, sc dcsvian, nau grado
o icno rcdiio clarancnic; c os lons nao sc
dcsvian. orquc a inicligcncia dos lcns
ronciidos dccndc do coraao, quc cIana dc
lcn o quc ana; nas, a inicligcncia do icno
ronciido nao dccndc do coraao; c, assin, a
rcdiao clara do icno, c olscura dos lcns, so
iludc os naus.
VIII
Cono cra rcciso quc cisiissc o Mcssias, dc
vcz quc or clc o cciro dcvia csiar cicrnancnic
cn Juda c quc, sua cIcgada, o cciro dcvia scr
iirado dc Juda?
Para fazcr quc, vcndo, clcs nao vcjan, c quc,
cnicndcndo, clcs nao cnicndan, nada odia scr
fciio nclIor.
En lugar dc vos lancniardcs dc quc Dcus
csicja oculio, vos lIc darcis graas or csiar iao
dcscolcrio, c lIc darcis graas ainda or nao
csiar dcscolcrio aos salios ncn aos solcrlos,
indignos dc conIcccr un Dcus iao sanio.
IX
120
A gcncalogia dc Jcsus Crisio no Aniigo
Tcsiancnio csia nisiurada con ianias ouiras
inuicis quc nao odc scr disccrnida. Sc Moiscs so
iivcssc rcgisiado os anicassados dc Jcsus
Crisio, isso icria sido visvcl dcnais; sc clc nao
iivcssc narcado dc Jcsus Crisio, isso nao icria
sido lasianic visvcl. Mas, afinal dc conias, qucn
olIar dc crio vc a dc Jcsus Crisio lcn
disccrnida or Tanar, Fui, cic.
Todas as fraquczas nuiio aarcnics sao
foras. Ecnlo, as duas gcncalogias dc Sao
Maicus c dc Sao Lucas; quc Ia dc nais claro quc
isso foi fciio dc conccrio?
X
Nao nos acuscn nais, orianio, dc falia dc
clarcza, ois fazcnos rofissao disso. FcconIca-
sc, orcn, a vcrdadc da rcligiao na olscuridadc
ncsna da rcligiao, no ouco dc luz quc icnos
dcla c na indifcrcna quc icnos cn conIccc-la.
Sc so Iouvcssc una rcligiao, Dcus scria
nanifcsio dcnais; sc so Iouvcssc nariircs na
nossa rcligiao, ianlcn.
Jcsus Crisio, ara dciar os naus na
ccgucira, nao diz quc clc nao c dc Nazarc, quc
nao c filIo dc Josc.
XI
121
Assin cono Jcsus Crisio ficou dcsconIccido
cnirc os Ioncns, assin ianlcn a sua vcrdadc
fica, nas oinics conuns, scn difcrcna no
cicrior. assin ianlcn a Eucarisiia no ao
conun.
Sc a niscricordia dc Dcus c iao grandc quc
nos insirui saluiarncnic, ncsno quando clc sc
oculia, quc luz nao dcvcnos cscrar dclc quando
clc sc dcscolrc?
Nao sc cnicndc nada nas olras dc Dcus sc
nao sc iona or rincio quc clc quis ccgar uns
c csclarcccr ouiros.
122

ARTIGO XIII
QUE OS VERDADEIROS CRISTOS E OS
VERDADEIROS JUDEUS S TEM UMA MESMA
RELIGIO

I
A rcligiao dos judcus arccia consisiir
csscncialncnic na aicrnidadc dc Alraao, na
circuncisao, nos sacrifcios, nas ccrinnias, na
arca, no icnlo dc Jcrusalcn c, cnfin, na lci c na
aliana dc Moiscs.
Eu digo quc cla nao consisiia cn ncnIuna
dcssas coisas, nas soncnic no anor dc Dcus, c
quc Dcus rcrovava iodas as ouiras coisas;
Quc Dcus nao acciiava a osicridadc dc
Alraao;
Quc os judcus scrao unidos or Dcus cono
os csirangciros, sc clcs o ofcndcn. Sc csqucccis
Dcus c scguis dcuscs csirangciros, cu vos rcdigo
quc. crcccrcis da ncsna nancira quc as nacs
quc Dcus cicrninou anics dc vos
(Dcuicronnio, VIII, 19, 20};
123
Quc os csirangciros scrao rccclidos or Dcus
con os judcus, sc o anan;
Quc o csirangciro nao diga. O ScnIor nao nc
rccclcra; os csirangciros quc sc ligan a Dcus
scrao ara scrvi-lo c ana-lo, cu os conduzirci a
ninIa sania nonianIa c rccclcrci dclcs
sacrifcios, ois ninIa casa c a casa dc oraao
(Isaias, LVI, 3};
Quc os vcrdadciros judcus nao considcravan
o scu ncriio scnao dc Dcus c nao dc Alraao. Vos
sois vcrdadcirancnic nosso Pai, c Alraao nao nos
conIcccu, c Isracl nao icvc conIccincnio dc nos,
nas vos c quc sois nosso Pai c nosso Fcdcnior
(Isaias, LXIII, 16};
O rorio Moiscs lIcs dissc quc Dcus nao
acciiaria as cssoas. Dcus, dissc clc, nao acciia
as cssoas, ncn os sacrifcios (Dcuicronnio, X,
17};
Quc a circuncisao do coraao c ordcnada.
Scdc circuncisos do coraao, c nao vos
cndurcais; ois vosso Dcus c un Dcus grandc,
odcroso c icrrvcl, quc nao acciia as cssoas
(Dcuicronnio, X, 16, 17; Jcrcnias, IV, 3};
Quc Dcus dissc quc o faria un dia. Dcus ic
circuncidara o coraao c o dos icus filIos, afin dc
quc iu o ancs dc iodo o coraao (Dcuicronnio,
XXX, 6};
124
Quc os incircuncisos dc coraao scrao
julgados. Porquc Dcus julgara os ovos
incircuncisos c iodo o ovo dc Isracl, orquc clc c
incircunciso dc coraao (Jcrcnias, IX, 25, 26};
Quc o cicrior nao scrvc dc nada scn o
inicrior. Scindiic corda vcsira(29} (Jocl, II, 13}.
Eu digo quc a circuncisao cra una figura quc
iinIa sido csialclccida ara disiinguir o ovo
judcu dc iodas as ouiras nacs (Ccncsc, XVII,
21}.
E da rcsulia quc, csiando no dcscrio, clcs
nao foran circuncisos, orquc nao odian
confundir-sc con os ouiros ovos, c quc, dcsdc
quc Jcsus Crisio vcio, isso nao c nais ncccssario.
O anor dc Dcus c rcconcndado cn iodo o
Dcuicronnio. Eu iono cono icsicnunIo o ccu c
a icrra dc quc us dianic dc vos a noric c a vida,
afin dc quc cscolIcsscis a vida, anasscis a Dcus
c lIc olcdcccsscis. ois Dcus c quc c a vossa vida
(Dcuicronnio, XXX, 19, 20};
Quc os judcus, scn cssc anor, scrian
rcrovados or scus crincs, c os agaos clciios
cn scu lugar. Eu nc oculiarci dclcs cn visia dos
scus uliinos crincs; ois c una naao na c inficl
(Dcuicronnio, XXXII, 20, 21}. Elcs nc
rovocaran a colcra clas coisas quc nao sao dos
dcuscs; c cu os rovocarci ao ciunc or un ovo
125
quc nao c o scu ovo, c or una naao scn
cicncia c scn inicligcncia (Isaias, LXV};
Quc os lcns icnorais sao falsos c quc o
vcrdadciro lcn c csiar unido a Dcus (Salnos,
LXXII};
Quc as suas fcsias dcsagradan a Dcus
(Anos, V, 21};
Quc os sacrifcios dos judcus dcsagradan a
Dcus, ncsno da aric dos lons c nao soncnic
dos naus judcus, nas quc nao lIc agradan
ncsno os dos lons, cono aarccc no Salno
XLIX, ondc, anics dc dirigir scu discurso aos
naus or csias alavras. Pcccaiori auicn diii
Dcus(30}, clc diz quc nao qucr sacrifcios dos
aninais ncn do scu sanguc (Isaias, LXVI;
Jcrcnias, VI, 20};
Quc os sacrifcios dos agaos scrao rccclidos
or Dcus c quc Dcus rciirara a sua voniadc dos
sacrifcios dos judcus (Malaquias; XI};
Quc Dcus fara una nova aliana clo
Mcssias c quc a aniiga scra rcjciiada (Jcrcnias,
XXXI, 31};
Quc as aniigas coisas scrao csquccidas
(Isaias, XLII, 18, 19};
Quc ningucn sc lcnlrara nais da arca
(Jcrcnias, III, 16};
126
Quc o icnlo scra rcjciiado (Jcrcnias, VII,
12, 13, 14};
Quc os sacrifcios scrian rcjciiados, c ouiros
sacrifcios uros csialclccidos (Malaquias, I, 10,
11};
Quc a ordcn da sacrificaiura dc Aarao scra
rcrovada c a dc Mclquiscdcc iniroduzida clo
Mcssias (Salno CIX};
Quc cssa sacrificaiura scria cicrna (Ilidcn};
Quc Jcrusalcn scria rcrovada c Fona
adniiida (Isaias, LVI, 5};
Quc cssc uliino nonc scria nclIor quc o dos
judcus, c cicrno (Isaias, XLVI, 5};
Quc os judcus dcvian ficar scn rofcias, scn
rcis, scn rncics, scn sacrifcios, scn dolos
(Oscias, III, 4};
Quc os judcus sulsisiirian scnrc, coniudo,
cono ovo (Jcrcnias, XXXI, 36}.
127

ARTIGO XIV
NO SE CONHECE DEUS UTILMENTE SENO
POR JESUS CRISTO(31}

I
Adniro a ousadia con quc cssas cssoas(32}
cnrccndcn falar dc Dcus dirigindo os scus
discursos aos nios. O scu rinciro caiulo c
rovar a divindadc clas olras da naiurcza.
Eu nao nc adniraria dc sua cnrcsa sc
dirigisscn os scus discursos aos ficis; ois c ccrio
quc os quc icn a fc viva no coraao vccn
inconiincnic quc iudo o quc c nao c ouira coisa
scnao a olra do Dcus quc adoran. Mas, ara
aquclcs cn quc cssa luz csia ciinia, c nos quais
sc icn o dcsgnio dc a fazcr rcvivcr, ara cssas
cssoas dcsiiiudas dc fc c dc graa, as quais,
rocurando con ioda a sua luz iudo o quc vccn
na naiurcza quc as ossa conduzir a cssc
conIccincnio, so acIan olscuridadc c ircvas,
dizcr-lIcs quc nao icn scnao quc vcr a ncnor
das coisas quc as ccrcan c quc a vcrao Dcus a
dcscolcrio, c dar-lIcs, or ioda rova dcssc
grandc c inorianic assunio, o curso da lua ou
dos lancias, c rcicndcr icr acalado a rova
128
con un ial discurso, c dar-lIcs noiivo dc crcr
quc as rovas da nossa rcligiao sao lcn fracas; c
cu vcjo cla ccricncia quc nada c nais rorio
ara lIcs causar o dcsrczo dcla.
Nao c dcssa nancira quc a Escriiura, quc
conIccc nclIor as coisas quc sao dc Dcus, fala
disso. Ela diz, ao conirario, quc Dcus c un Dcus
oculio; c quc, dcsdc a corruao da naiurcza, clc
os dciou (os Ioncns} nuna ccgucira dc quc so
odcn sair or Jcsus Crisio, fora do qual ioda
conunicaao con Dcus csia afasiada. Ncno novii
alrcn nisi filius, ci cul volucrii filius rcvclarc(33}
(Maicus, XI, 27}.
o quc a Escriiura nos narca, quando diz
cn ianios lugarcs quc os quc rocuran Dcus o
acIan; nao c dcssa luz quc sc fala cono do dia
cn lcno ncio-dia. nao sc diz quc os quc
rocuran o dia cn lcno ncio-dia ou agua no
nar os cnconirarao; c assin, c rcciso lcn quc a
cvidcncia dc Dcus nao scja ial na naiurcza.
Tanlcn cla nos diz cn ouira aric. Vcic iu cs
Dcus alscondiius(34}.
II
Jcsus Crisio c o oljcio dc iudo c o ccniro
ara o qual iudo icndc. Qucn o conIccc, conIccc
a razao dc iodas as coisas.
129
Os quc sc dcsvian so sc dcsvian or nao
vcrcn una dcssas duas coisas. Por conscguinic,
odc lcn conIcccr-sc Dcus scn sua niscria c
sua niscria scn Dcus; nas nao sc odc conIcccr
Jcsus Crisio scn conIcccr ao ncsno icno
Dcus c sua niscria.
E cis orquc nao cnrccndcrci rovar aqui,
con razcs naiurais, ou a cisicncia dc Dcus ou
a Trindadc, ou a inorialidadc da alna, ncn
ncnIuna das coisas dcssa naiurcza; nao
soncnic orquc nao nc scniiria lasianic foric
ara acIar na naiurcza con quc convcnccr aicus
cndurccidos, nas ainda orquc cssc
conIccincnio, scn Jcsus Crisio, c inuiil c csicril.
Quando un Ioncn fossc crsuadido dc quc as
roorcs dos nuncros sao vcrdadcs inaicriais,
cicrnas c dccndcnics dc una rincira vcrdadc
cn quc clas sulsisicn c quc sc cIana Dcus, cu
nao o acIaria nuiio avanado ara a sua
salvaao.
III
una coisa adniravcl quc nunca un auior
cannico sc icnIa scrvido da naiurcza ara
rovar Dcus; iodos icndcn a fazcr crcr nclc. Davi,
Salonao, cic., nunca disscran. Nao Ia vazio,
orianio Ia un Dcus. Era rcciso quc fosscn
nais Ialcis do quc as nais Ialcis cssoas quc
vicran dcsdc quc iodos sc scrviran disso.
130
IV
Sc c narca dc fraqucza rovar Dcus cla
naiurcza, nao dcsrczcis or isso a Escriiura; sc
c narca dc fora icr conIccido cssas
coniraricdadcs, csiinai or isso a Escriiura.
V
Nao sc cnicndc nada nas olras dc Dcus sc
nao sc iona or rincio quc clc quis ccgar uns
c csclarcccr ouiros.
VI
As rovas nciafsicas dc Dcus sao iao
afasiadas do raciocnio dos Ioncns c iao
inlciias, quc csan ouco; c, quando isso
scrvissc a alguns, scria acnas duranic o
insianic quc vccn cssa dcnonsiraao; nas, una
Iora dcois, icncn csiar cnganados. Quod
curiosiiaic cognovcrini sucrlia aniscruni(35}.
(Alias, cssas csccics dc rovas nao odcn
conduzir-nos scnao a un conIccincnio
cscculaiivo dc Dcus. c so conIccc-lo dcssa
nancira c o ncsno quc nao conIccc-lo.}
VII
131
O Dcus dos crisiaos nao consisic nun Dcus
sinlcsncnic auior das vcrdadcs gconciricas c
da ordcn dos clcncnios ; c a aric dos agaos c
dos cicurisias. Nao consisic sinlcsncnic nun
Dcus quc ccrcc a sua rovidcncia solrc a vida c
solrc os lcns dos Ioncns, ara dar una fcliz
scqucncia dc anos aos quc o adoran; c a orao
dos judcus. Mas, o Dcus dc Alraao c dc Jaco, o
Dcus dos crisiaos, c un Dcus dc anor c dc
consolaao. c un Dcus quc cncIc a alna c o
coraao quc clc ossui; c un Dcus quc lIcs faz
scniir inicriorncnic a sua niscria c a sua
niscricordia infiniia, quc sc unc ao fundo dc sua
alna; quc a cncIc dc Iunildadc, dc alcgria, dc
confiana, dc anor; quc os iorna incaazcs dc
ouiro fin quc nao scja clc ncsno.
O Dcus dos crisiaos c un Dcus quc faz scniir
alna quc clc c o scu unico lcn; quc iodo o scu
rcouso csia nclc; quc nao icra alcgria scnao cn
ana-lo; c quc lIc faz ao ncsno icno aloninar
os olsiaculos quc a rcicn c a incdcn dc o anar
con iodas as suas foras. O anor-rorio c a
concuisccncia quc a dcicn lIc sao
insuoriavcis. Essc Dcus lIc faz scniir quc cla
icn cssc fundo dc anor-rorio c quc so clc odc
cura-la.
(Eis o quc c conIcccr Dcus cono crisiao.
Mas, ara conIccc-lo dcssa nancira, c rcciso
conIcccr ao ncsno icno a sua niscria, a sua
132
indignidadc, c a ncccssidadc quc sc icn dc un
ncdiador ara sc aroinar dc Dcus c ara sc
unir a clc. rcciso nao scarar csscs
conIccincnios orquc, una vcz scarados, sao
nao so inuicis, nas nocivos.} O conIccincnio dc
Dcus scn o da nossa niscria faz o orgulIo. O
conIccincnio da nossa niscria scn o dc Jcsus
Crisio faz o dcscscro. Mas, o conIccincnio dc
Jcsus Crisio nos iscnia nao so do orgulIo cono
do dcscscro, orquc cnconiranos nclc Dcus, a
nossa niscria c a via unica dc a rcarar.
Podcnos conIcccr Dcus scn conIcccr as
nossas niscrias, ou as nossas niscrias scn
conIcccr Dcus; ou ncsno Dcus c as nossas
niscrias, scn conIcccr o ncio dc nos livrarnos
das niscrias quc nos afligcn. Mas, nao odcnos
conIcccr Jcsus Crisio scn conIcccr ao ncsno
icno Dcus c as nossas niscrias, assin cono o
rcncdio das nossas niscrias; orquc Jcsus Crisio
nao c sinlcsncnic Dcus, nas un Dcus
rcarador das nossas niscrias.
Assin, iodos os quc rocuran Dcus fora dc
Jcsus Crisio c quc sc dcicn na naiurcza, ou nao
acIan ncnIuna luz quc os saiisfaa, ou cIcgan
a fornar ara si un ncio dc conIcccr Dcus c dc
o scrvir scn ncdiador, c or isso cacn ou no
aicsno ou no dcsno, quc sao duas coisas quc a
rcligiao crisia dcicsia quasc quc igualncnic.
133
rcciso, ois, icndcr unicancnic a
conIcccr Jcsus Crisio, una vcz quc c so or clc
quc odcnos rcicndcr conIcccr Dcus dc
nancira quc nos scja uiil.
Elc c quc c o vcrdadciro Dcus dos Ioncns,
isio c, dos niscravcis c dos ccadorcs. o ccniro
dc iudo c o oljcio dc iudo. c qucn nao o conIccc
nao conIccc nada na ordcn do nundo, ncn cn
si ncsno. Con cfciio, alcn dc so conIcccrnos
Dcus or Jcsus Crisio, so nos conIcccnos a nos
ncsnos or Jcsus Crisio.
Scn Jcsus Crisio, c rcciso quc o Ioncn
csicja no vcio c na niscria; con Jcsus Crisio, o
Ioncn fica iscnio dc vcio c dc niscria. Nclc
csiao ioda a nossa viriudc c ioda a nossa
fclicidadc; fora dclc, so Ia vicio, niscria, crros,
ircvas, dcscscro, c so vcnos olscuridadc c
confusao na naiurcza dc Dcus c cn nossa
roria naiurcza.(36}
134

ARTIGO XV
PENSAMENTOS SOBRE OS MILAGRES

I
A douirina disccrnc os nilagrcs, c os nilagrcs
disccrncn a douirina.
II
Ha os falsos c vcrdadciros. rcciso una
narca ara conIccc-los; do conirario, scrian
inuicis. Ora, nao sao inuicis, c sao ao conirario
fundancnios. rcciso quc a rcgra quc sc nos da
scja ial quc dcsirua a rova quc os vcrdadciros
nilagrcs dao da vcrdadc, quc c o fin rincial
dos nilagrcs.
Sc nao Iouvcssc falsos nilagrcs, Iavcria
ccricza. Sc nao Iouvcssc rcgra ara os disccrnir,
os nilagrcs scrian inuicis, c nao Iavcria razao
ara, crcr.
Moiscs dcu una, quc c quando o nilagrc
conduz idolairia (Dcuicronnio, XIII, 1, 3}; c
Jcsus Crisio una. Aquclc, dissc clc, quc faz
nilagrcs cn ncu nonc nao odc ao ncsno
icno falar nal dc nin. (Marcos. IX, 38}.
135
(Dc ondc sc conclui quc qucn qucr quc sc
dcclarc alcriancnic conira Jcsus Crisio nao
odc fazcr nilagrcs cn scu nonc. Assin, sc os
fizcr, nao scra cn nonc dc Jcsus Crisio c nao
dcvc scr cscuiado. Eis narcadas as ocasics dc
ccluir a fc nos nilagrcs. rcciso nao fazcr
ouiras ccluscs. no Aniigo Tcsiancnio, quando
vos dcsviarcn dc Dcus; no Novo, quando vos
dcsviarcn dc Jcsus Crisio.} (Porianio, logo quc sc
vc un nilagrc, c rcciso ou sulncicr-sc ou icr
csiranIas narcas do conirario; c rcciso vcr sc
aquclc quc o faz ncga un Dcus, ou Jcsus Crisio,
ou a Igrcja.}
III
(Toda rcligiao c falsa quando, cn sua fc, nao
adora un Dcus cono rincio dc iodas as coisas
c quando, cn sua noral, nao ana un so Dcus
cono oljcio dc iodas as coisas. Toda rcligiao quc
nao rcconIccc agora Jcsus Crisio c noioriancnic
falsa, c os nilagrcs nao odcn scrvir-lIc dc
nada.}
Os judcus iinIan una douirina dc Dcus,
cono nos icnos una dc Jcsus Crisio, confirnada
or nilagrcs c quc rolc quc sc crcia cn iodo
fazcdor dc nilagrcs, assin cono ordcna quc sc
rccorra aos grandcs saccrdoics c quc sc fiquc con
clcs. E assin iodas as razcs quc icnos ara
136
rccusar crcdiio aos fazcdorcs dc nilagrcs, clcs as
iinIan cn rclaao aos scus rofcias.
No cnianio, clcs cran lcn culavcis quando
rccusavan os rofcias, or causa dos scus
nilagrcs, c Jcsus Crisio; c nao icrian sido
culavcis sc nao iivcsscn visio os nilagrcs. Sc
ocra non fccisscn in cis quac ncno alius fccii,
cccaiun non Ialcrcni (Joao, XV, 24}. Sc cu nao
iivcssc fciio cnirc clcs olras quc janais ncnIun
ouiro fcz, clcs nao icrian ccado.
Dondc sc conclui quc clc julgava quc os scus
nilagrcs cran rovas ccrias do quc cnsinava, c
quc os judcus iinIan olrigaao dc crcr nclc. E,
con cfciio, cran ariicularncnic os nilagrcs quc
iornavan os judcus culavcis cn sua
incrcdulidadc. As rovas quc Jcsus Crisio c os
aosiolos iiran da Escriiura nao sao
dcnonsiraiivas. Con cfciio, dizcn soncnic quc
Moiscs dissc quc un rofcia viria; nas, nao
rovan or isso quc csic scja aquclc, c cra ioda a
qucsiao. Essas assagcns so scrvcn, ois, ara
nosirar quc nao c conirario Escriiura c quc nao
sc lIc icn rcugnancia, nas nao quc Iaja
acordo.
IV
As rofccias (or si sos} nao odian rovar
Jcsus Crisio duranic sua vida, c assin nao sc
137
icria iido cula dc nao crcr nclc anics dc sua
noric sc os nilagrcs nao iivcsscn lasiado scn a
douirina. Ora, os quc nao crian nclc ainda vivo,
cran ccadorcs, cono clc rorio o diz, c scn
cscusa. Porianio, cra rcciso quc iivcsscn una
dcnonsiraao qual rcsisiisscn; ora, clcs nao
iinIan a cosiao, nas so os nilagrcs;
orianio, lasian clcs quando a douirina crisia
nao c coniraria, c sc dcvc crcr nclcs.
Jcsus Crisio vcrificou quc clc cra o Mcssias,
nunca vcrificando sua douirina solrc a Escriiura
c as rofccias, nas scnrc clos nilagrcs.
Nicodcnos rcconIccc or scus nilagrcs (dc
Jcsus Crisio} quc sua douirina c dc Dcus. Scinus
quia Dco vcnisii, nagisicr; ncno cnin oicsi
Iocc signa faccrc quac iu facis, nisi fucrii Dcus
cun co(37} (Joao, III, 2}. Elc nao julga os nilagrcs
cla douirina, nas a douirina clos nilagrcs.
(Assin, ncsno quc a douirina fossc susciia,
cono a dc Jcsus Crisio odia sc-lo ara
Nicodcno, orquc arccia dcsiruir as iradics
dos fariscus; sc Ia nilagrcs claros c cvidcnics do
ncsno lado, c rcciso quc a cvidcncia do nilagrc
o iirc do quc odcria Iavcr dc dificuldadc da
aric da douirina. o quc c fundado solrc o
rincio inovcl dc quc Dcus nao odc induzir cn
crro.}
138
Ha un dcvcr rccroco cnirc Dcus c os
Ioncns. Acusai-nc, diz Dcus cn Isaias (Isaias, L,
18}. E cn ouiro lugar. Quc dcvia cu fazcr ninIa
vinIa quc nao o icnIa fciio? (ilidcn, V, 4}.
Os Ioncns dcvcn a Dcus a rcccao da
rcligiao quc clc lIcs cnvia; Dcus dcvc aos Ioncns
nao os induzir cn crro. Ora, clcs scrian
induzidos cn crro, sc os fazcdorcs dc nilagrcs
anunciasscn una douirina quc nao arcccssc
visivclncnic falsa s luzcs do scnso conun, c sc
un naior fazcdor dc nilagrcs ja nao iivcssc
advcriido quc nao sc crcssc nclcs. Assin, sc
Iouvcssc divisao na Igrcja, c sc os arianos, or
ccnlo, quc sc dizian fundados solrc a
Escriiura, cono os caiolicos, iivcsscn fciio
nilagrcs, c nao os caiolicos, icr-sc-ia sido
induzido cn crro. Con cfciio, assin cono un
Ioncn quc nos anuncia os scgrcdos dc Dcus nao
c digno dc scr crido or sua auioridadc rivada,
scndo or isso quc os nios duvidan dclcs,
assin ianlcn, quando un Ioncn quc, or
narca da conunicaao quc icn con Dcus,
rcssusciia os norios, rcdiz o fuiuro, iransoria
os narcs, cura os docnics, nao Ia nio quc nao
sc rcnda a isso, scndo a incrcdulidadc dc Farao c
dos fariscus o cfciio dc un cndurccincnio
naiural.
139
(Mas, nao dissc clc quc Dcus nos icnia? E
assin nao odc icniar-nos or nilagrcs quc
arcccn lcvar falsidadc?}
Ha nuiia difcrcna cnirc icniar c induzir cn
crro. Dcus icnia, nas nao induz cn crro. Tcniar
c roorcionar as ocasics quc nao incn
ncccssidadc. Induzir cn crro c colocar o Ioncn
na ncccssidadc dc concluir c scguir una
falsidadc. c o quc Dcus nao odc fazcr c o quc
faria, coniudo, sc crniiissc quc, nuna qucsiao
olscura, sc fizcsscn nilagrcs do lado da
falsidadc.
Dcvc concluir-sc da quc c inossvcl quc un
Ioncn, oculiando sua na douirina c so fazcndo
aarcccr una loa, dizcndo-sc confornc a Dcus c
Igrcja, faa nilagrcs ara coar inscnsivclncnic
una douirina falsa c suiil? Isso nao c ossvcl. E
ainda ncnos quc Dcus, quc conIccc os coracs,
faa nilagrcs cn favor dc una cssoa dcssa
csccic.
V
Ha nuiia difcrcna cnirc nao scr or Jcsus
Crisio c o dizcr, ou nao scr or Jcsus Crisio c
fingir quc sc c. Uns odcn fazcr nilagrcs, nao os
ouiros; ois c claro quc uns sao conira a vcrdadc,
nao os ouiros; c assin os nilagrcs sao nais
claros.
140
Os nilagrcs disccrncn, ois, as coisas
duvidosas cnirc os ovos judcu c agao, judcu c
crisiao; caiolico, Icrcgc; caluniados,
caluniadorcs; cnirc as duas cruzcs.
(Foi o quc sc viu cn iodos conlaics da
vcrdadc conira o crro, dc Alcl conira Cain, dc
Moiscs conira os nagos dc Farao, dc Elias conira
os falsos rofcias, dc Jcsus Crisio conira os
fariscus, dc Sao Paulo conira Darjcsu, dos
aosiolos conira os corcisias, dos crisiaos
conira os inficis, dos caiolicos conira os Icrcgcs;
c c o quc sc vcra ianlcn no conlaic dc Elias c
dc Enoc conira o Aniicrisio. Scnrc o vcrdadciro
rcvalccc cn nilagrcs.}
(Enfin}, na conicnao do vcrdadciro Dcus ou
da vcrdadc da rcligiao, nunca Iouvc nilagrcs do
lado do crro scn quc sc icnIan vcrificado
naiorcs do lado da vcrdadc.
(Por cssa rcgra, c claro quc os judcus cran
olrigados a crcr cn Jcsus Crisio. Jcsus Crisio
lIcs cra susciio; nas, os scus nilagrcs cran
infiniiancnic nais claros quc as susciias quc sc
iinIan conira clc. Era rcciso, ois, crcr nclc}.
(Ao icno dc Jcsus Crisio}, uns acrcdiiavan
nclc, ouiros nao acrcdiiavan, or causa das
rofccias quc dizian quc clc dcvia nasccr cn
Dclcn; dcvian iornar nais cuidado sc clc nao o
iivcssc; ois os scus nilagrcs, scndo
141
convinccnics, dcvian ccriifica-los dcssas
rcicnsas coniradics dc sua douirina con a
Escriiura, c cssa olscuridadc nao os cscusava,
nas os ccgava.
Jcsus Crisio curou o ccgo dc nasccna c fcz
una orao dc nilagrcs no dia do sallai(38},
clos quais ccgava os fariscus quc dizian quc cra
rcciso julgar os nilagrcs cla douirina.
(Mas, cla ncsna rcgra or quc sc dcvia crcr
cn Jcsus Crisio, nao sc dcvcra crcr no
Aniicrisio.}
Jcsus Crisio nao falava ncn conira Dcus
ncn conira Moiscs. O Aniicrisio c os falsos
rofcias, rcdiios or un c ouiro Tcsiancnio,
falarao alcriancnic conira Dcus c conira Jcsus
Crisio. Qucn fossc ininigo colcrio, Dcus nao
crniiiria quc fizcssc nilagrcs alcriancnic.
Moiscs rcdissc Jcsus Crisio c ordcnou quc
clc fossc scguido. Jcsus Crisio rcdissc o
Aniicrisio c roiliu quc fossc scguido.
Os nilagrcs dc Jcsus Crisio nao sao rcdiios
clo Aniicrisio; nas, os nilagrcs do Aniicrisio sao
rcdiios or Jcsus Crisio. assin, sc Jcsus
Crisio nao fossc o Mcssias, icria induzido cn
crro; nas, nao sc odcria scr induzido cn crro
con razao clos nilagrcs do Aniicrisio. E cis
orquc os nilagrcs do Aniicrisio nao rcjudican
142
os dc Jcsus Crisio. (Con cfciio}, quando Jcsus
Crisio rcdissc os nilagrcs do Aniicrisio, julgava
dcsiruir a fc dos scus rorios nilagrcs? Nao Ia
ncnIuna razao ara crcr no Aniicrisio quc nao
scja ara crcr cn Jcsus Crisio, nas as Ia cn
Jcsus Crisio quc nao cisicn no ouiro.
VI
Os nilagrcs scrviran fundaao c scrvirao
coniinuaao da Igrcja aic ao Aniicrisio, aic ao
fin.
Ou Dcus, (afin dc conscrvar cssa rova cn
sua Igrcja}, confundiu os falsos nilagrcs, ou os
rcdissc. c, or un c ouiro, clcvou-sc acina do
quc c solrcnaiural cn rclaao a nos c nos clcvou
a nos ncsnos.
(Aconicccra o ncsno no fuiuro. ou Dcus nao
crniiira falsos nilagrcs, ou roorcionara
naiorcs; ois} os nilagrcs icn ial fora quc foi
rcciso quc Dcus advcriissc quc nao sc cnsassc
nclcs (quando fosscn conira clc}, dc ial nancira c
claro quc Ia un Dcus; scn o quc, clcs icrian
sido caazcs dc criurlar.
E assin, lcn longc csia dc quc cssas
assagcns do icrcciro caiulo do Dcuicronnio,
quc irazcn quc c rcciso nao crcr ncn cscuiar os
quc fizcrcn nilagrcs c sc dcsviarcn do scrvio dc
Dcus; c dc quc a dc Sao Marcos. Elcvar-sc-ao
143
falsos Crisios c falsos rofcias quc farao coisas
assonlrosas, aic scduzircn, sc ossvcl, os
rorios clciios (Marcos, XIII, 22}, c algunas
ouiras scnclIanics, faan conira a auioridadc
nilagrcs cuja fora or nada nais do quc isso c
narcada.
VII
O quc faz quc nao sc crcia nos vcrdadciros
nilagrcs c a falia dc caridadc. Nao crcdcs, dissc
Jcsus Crisio, falando aos juizcs, orquc nao sois
das ninIas ovclIas (Joao, X, 26}. O quc faz crcr
nos falsos c a falia dc caridadc. Eo quod
cIariiaicn vcriiaiis non rccccruni ui salvi
fucrcni, idco niiici illis Dcus ocraiioncn crroris,
ui crcdani ncndacio(39} (Tcssaloniccnscs, II, 10}.
Tcndo considcrado quc sc rcsia iania fc a
ianios inosiorcs quc dizcn quc icn rcncdios,
aic ao onio dc nuiias vczcs r a vida cnirc
suas naos, arcccu-nc quc a vcrdadcira causa c
quc Ia vcrdadciros; ois nao scria ossvcl quc
Iouvcssc ianios falsos c quc sc lIcs rcsiassc
iania fc, sc nao Iouvcssc vcrdadciros. Sc nunca
Iouvcssc rcncdio a ncnIun nal, c sc iodos os
nalcs fosscn incuravcis, c inossvcl quc os
Ioncns inaginasscn quc odcrian dar-lIcs
crcdiio; c ainda nais quc ianios ouiros iivcsscn
dado crcdiio aos quc sc galavan dc os icr fciio;
assin cono, sc un Ioncn sc galassc dc incdir
144
dc norrcr, ningucn o acrcdiiaria, orquc nao Ia
ncnIun ccnlo disso. Mas, cono Ia una
orao dc rcncdios quc sc acIaran vcrdadciros
clo conIccincnio ncsno dos naiorcs Ioncns, o
crcdiio dos Ioncns sc dolrou or isso, c, scndo
isso conIccido cono ossvcl, concluiu-sc dai quc
o cra. Dc faio, o ovo raciocina ordinariancnic
assin. una coisa c ossvcl, logo cisic; orquc a
coisa, nao odcndo scr ncgada cn gcral, or
Iavcr cfciios ariicularcs quc sao vcrdadciros, o
ovo, quc nao odc disccrnir quais dcnirc csscs
cfciios ariicularcs sao os vcrdadciros, acrcdiia
cn iodos clcs. Assin ianlcn, o quc faz quc sc
crcia cn ianios falsos cfciios da lua c quc os Ia
vcrdadciros, cono o fluo do nar.
Tcndo considcrado cono sc clica quc Iaja
ianios falsos nilagrcs, falsas rcvclacs,
soriilcgios, cic., arcccu-nc quc a vcrdadcira
causa c quc os Ia vcrdadciros; ois nao scria
ossvcl quc Iouvcssc ianios falsos nilagrcs sc
nao os Iouvcssc vcrdadciros, ncn ianias falsas
rcvclacs sc nao as Iouvcssc vcrdadciras, ncn
ianias falsas rcligics sc nao Iouvcssc una
vcrdadcira. Pois, sc nunca iivcssc Iavido iudo
isso, c cono inossvcl quc os Ioncns o iivcsscn
inaginado, c ainda nais inossvcl quc ianios
ouiros o iivcsscn acrcdiiado. Mas, cono
Iouvcssc grandssinas coisas vcrdadciras, c quc
assin foran julgadas or grandcs Ioncns, cssa
inrcssao dcu causa a quc quasc iodos sc
145
iornasscn caazcs dc crcr ianlcn nas falsas. E
assin, cn lugar dc concluir quc nao Ia
vcrdadciros nilagrcs, una vcz quc Ia ianios
falsos, c rcciso dizcr, ao conirario, quc Ia
vcrdadciros nilagrcs, una vcz quc Ia ianios
falsos; c quc os Ia falsos, or isso quc os Ia
vcrdadciros; c quc nao Ia ncsno falsas rcligics
scnao orquc Ia una vcrdadcira. A oljcao a
isso, dc quc os sclvagcns icn una rcligiao. nas,
c quc ouviran falar da vcrdadcira, cono aarccc
cla cruz dc Sanio Andrc, o diluvio, a
circuncisao, cic. Provcn isso do faio dc quc o
csriio do Ioncn, acIando-sc dolrado dcssc
lado cla vcrdadc, sc iorna susccivcl or isso dc
iodas as falsidadcs.
VIII
Foi diio. Crcdc na Igrcja; nas, nao foi diio.
Crcdc nos nilagrcs; or isso quc o uliino c
naiural, c nao o rinciro. Un iinIa ncccssidadc
dc rccciio, nao o ouiro.
IX
Essas raarigas(40}, adniradas dc quc sc diga
quc clas csiao no caninIo da crdiao, dc quc os
scus confcssorcs as onIan cn Ccnclra(41}, dc
quc clcs lIcs insircn quc Jcsus Crisio nao csia
na Eucarisiia, ncn dirciia do Pai. salcn clas
quc iudo isso c falso; ofcrcccn-sc, ois, a Dcus
146
ncssc csiado, (dizcndo-lIc con o Profcia}. Vidc si
via iniquiiaiis in nc csi(42} (Salno CXXXIX, 24.}
Quc aconiccc, cniao? Essc lugar, quc sc diz scr o
icnlo do dialo, Dcus faz dclc scu icnlo. Diz-sc
quc c rcciso iirar dclc as crianas. Dcus as cura
nclc. Diz-sc quc c o arscnal do infcrno. Dcus faz
dclc o saniuario dc suas graas. Enfin,
ancaan-nas dc iodas as vinganas do ccu, c
Dcus as cunula con scus favorcs. Scria rcciso
icr crdido o scnso ara concluir quc clas sc
acIan no caninIo da crdiao.
(Os jcsuias nao dciaran, coniudo, dc iirar
cssa conclusao; ois conclucn dc iudo quc os
scus advcrsarios sao Icrcgcs.} Sc csics lIcs
ccnsuran scus cccssos, dizcn quc falan cono
Icrcgcs. Sc dizcn quc a nossa salvaao dccndc
dc Dcus, sao Icrcgcs. Sc dizcn quc sc sulncicn
ao aa, c una Iiocrisia. Esiao ronios a
sulscrcvcr iodas as suas consiiiuics; isso nao
lasia. Sc dizcn quc c rcciso nao naiar or una
naa, conlaicn a noral dos caiolicos. Sc sc
fazcn nilagrcs cnirc clcs, isso nao c nais una
narca dc saniidadc, c c, ao conirario, una
susciia dc Icrcsia.
(Eis o cccsso csiranIo a quc a aiao dos
jcsuias os lcvou; c nao lIcs rcsiava nais quc isso
ara dcsiruir os rinciais fundancnios da
rcligiao crisia. Pois} as ircs narcas da rcligiao
(sao} a crciuidadc, a loa vida, os nilagrcs. Elcs
147
dcsirocn a crciuidadc cla rolalilidadc, a
loa vida or sua noral; os nilagrcs, dcsiruindo
ou a sua vcrdadc ou a sua conscqucncia.
Os Icrcgcs os ncgan ou ncgan-lIcs a
conscqucncia. os jcsuias ianlcn. (Assin}, ara
cnfraqucccr os advcrsarios, dcsarnan a Igrcja (c
sc junian a iodos os scus ininigos, cnrcsiando
dclcs iodas as razcs clas quais conlaicn os
nilagrcs. Pois} a Igrcja icn ircs csccics dc
ininigos. os judcus, quc nunca foran do scu
coro; os Icrcgcs, quc dclc sc rciiraran; c os
naus crisiaos, quc a dilaccran or dcniro.
Essas ircs csccics dc difcrcnics advcrsarios
a conlaicn, dc ordinario, divcrsancnic; nas
aqui a conlaicn dc una ncsna nancira. Cono
sao iodos scn nilagrcs, c cono a Igrcja icvc
scnrc nilagrcs conira clcs, iivcran iodos o
ncsno inicrcssc cn oniii-los c sc scrviran iodos
dcsia dcscula. quc c rcciso nao julgar a
douirina clos nilagrcs, nas os nilagrcs cla
douirina. Havia dois ariidos cnirc os quc
cscuiavan Jcsus Crisio. uns, quc scguian sua
douirina or scus nilagrcs; ouiros, quc dizian.
Elc culsa os dcnnios cn nonc dc Dclzclu.
Havia dois ariidos ao icno dc Calvino. (o
da Igrcja c o dos sacrancniarios, quc a
conlaiian}. Ha agora os jcsuias, (c os quc clcs
cIanan dc janscnisias quc conicsian. Mas,
148
csiando os nilagrcs do lado dos janscnisias, os
jcsuias rccorrcran a cssa dcscula gcral dos
judcus c dos Icrcgcs, scgundo a qual c rcciso
julgar os nilagrcs cla douirina.}
Nao c csic o as da vcrdadc. csia cra
dcsconIccida cnirc os Ioncns. Dcus colriu-a dc
un vcu quc a dcia dcsconIccida dos quc nao lIc
ouvcn a voz. O lugar c alcrio s llasfcnias, c
ncsno solrc vcrdadcs ao ncnos lcn aarcnics.
Sc sc ullican as vcrdadcs do EvangclIo,
ullican-sc conirarias, c sc olscurcccn as
qucsics, dc forna quc o ovo nao ossa
disccrnir. E crgunia-sc.
Quc icndcs ara vos fazcrdcs crcr nais do
quc os ouiros? quc rodgio fazcis? Nao icndcs
scnao alavras, c nos ianlcn. Sc iivcsscis
nilagrcs, lcn. Da vcrdadc dc quc a douirina dcvc
scr susicniada clos nilagrcs sc alusa ara
llasfcnar a douirina. E, sc os nilagrcs cIcgan,
diz-sc quc os nilagrcs nao lasian scn a
douirina, o quc c ouira vcrdadc ara llasfcnar os
nilagrcs.
Cono acIais facil salcr as rcgras gcrais,
cnsando or isso lanar a confusao c iornar
iudo inuiil! Scrcis incdidos, ncu adrc(43}. a
vcrdadc c una c firnc.
Era inossvcl quc ao icno dc Moiscs sc
rcscrvassc sua crcna ao Aniicrisio, quc lIcs cra
149
dcsconIccido. Mas, c lcn facil, ao icno do
Aniicrisio, crcr cn Jcsus Crisio, ja conIccido.
(Quando os cisnaiicos fizcsscn nilagrcs, nao
induzirian ao crro. E assin nao c ccrio quc nao
ossan fazc-los. O cisna c visvcl; o nilagrc c
visvcl; nas, o cisna c nais narcado dc crro quc
o nilagrc narcado dc vcrdadc. Porianio, o
nilagrc dc un cisnaiico nao odc induzir ao
crro. Mas, fora do cisna, o crro nao c iao visvcl
quanio o nilagrc c visvcl. Porianio, o nilagrc
induziria ao crro. Assin, un nilagrc cnirc os
cisnaiicos nao c dc sc icncr ianio; ois o cisna,
quc c nais visvcl quc o nilagrc, narca
visivclncnic o scu crro. Mas, quando nao Ia
cisna c o crro csia cn disuia, o nilagrc
disccrnc.
O ncsno succdc con os Icrcgcs. Os nilagrcs
(lIcs} scrian inuicis; ois a Igrcja, auiorizada
clos nilagrcs quc rcocuaran a crcna, nos diz
quc clcs nao icn a vcrdadcira fc. Nao Ia duvida
dc quc clcs nao a icn dcsdc quc os rinciros
nilagrcs da Igrcja cclucn a fc dos scus, quando
clcs a iivcsscn. Havcria nilagrcs conira nilagrcs,
c rinciros c naiorcs do lado da Igrcja; (assin,
scria rcciso scnrc crcr ncla conira os
nilagrcs.}
(Vcjanos, or isso, o quc sc diz concluir dos
nilagrcs dc Pori-Foyal.}
150
Os fariscus dizian. Non csi Iic Iono a Dco,
qui sallaiun cusiodii(44} (Joao, IX,16}. Os ouiros
dizian. Quonodo oicsi Iono cccaior Iicc
signa faccrc?(45} Qual c o nais claro?
(Na conicsiaao rcscnic, uns dizcn .} Essa
casa nao c dc Dcus; ois nao sc crc quc as suas
cinco roosics csicjan cn Janscnio. Ouiros.
Essa casa c dc Dcus . ois ncla sc fazcn
csiranIos nilagrcs. Qual c o nais claro?
(Assin, a ncsna razao quc iorna culavcis
os judcus dc nao icrcn acrcdiiado cn Jcsus
Crisio iorna os jcsuias culavcis dc icrcn
coniinuado a crscguir a casa dc Pori-Foyal.}
Fora diio aos judcus, assin cono aos
crisiaos, quc ncn scnrc acrcdiiasscn nos
rofcias. No cnianio, os fariscus c os cscrilas
fazcn grandc csiado dos nilagrcs dc Jcsus
Crisio, c icnian nosirar quc clcs sao falsos ou
fciios clo dialo. icndo ncccssidadc dc scr
convcncidos, sc rcconIcccn quc sao dc Dcus.
Nao nos danos, Iojc, ao iralalIo dc fazcr
cssc disccrnincnio; coniudo, c lcn facil fazc-lo.
Os quc nao ncgan ncn Dcus ncn Jcsus Crisio
nao fazcn nilagrcs quc nao scjan scguros. Mas,
nos nao rccisanos fazcr cssc disccrnincnio. Eis
una rclquia sagrada. Eis un csinIo da coroa
do Salvador do nundo, cn quc o rncic dcsic
nundo nao icn odcr, quc faz nilagrcs clo
151
rorio odcr dcssc sanguc csalIado or nos.
Dcus cscolIcu clc rorio cssa casa ara ncla
fazcr lrilIar o scu odcr.
Nao sao Ioncns quc fazcn csscs nilagrcs
or una viriudc dcsconIccida c duvidosa quc
nos olriga a un difcil disccrnincnio. o rorio
Dcus; c o insiruncnio da aiao do scu filIo
unico quc, csiando cn varios lugarcs, cscolIcu
cssc, c fcz vir dc iodos os lados Ioncns ara nclc
rccclcr csscs alvios nilagrosos cn scus
langorcs.
A durcza dos jcsuias uliraassa, ois, a dos
judcus, una vcz quc csics so rccusavan crcr cn
Jcsus Crisio inoccnic orquc duvidavan sc os
scus nilagrcs cran dc Dcus. Ao asso quc os
jcsuias, nao odcndo duvidar quc os nilagrcs dc
Pori Foyal nao scjan dc Dcus, nao dcian dc
duvidar ainda da inoccncia dcsia casa.
(Mas, dizcn clcs}, os nilagrcs nao sao nais
ncccssarios, or isso quc ja os icnos; (c, assin,
nao sao nais rovas da vcrdadc da douirina.
Sin}. nas, quando ja nao cscuianos a iradiao,
quando so roonos o aa, quando a
surrccndcnos, c quando, icndo ccludo a
vcrdadcira fonic da vcrdadc, quc c a iradiao, c
icndo rcvcnido o aa, quc c o scu dcosiiario, a
vcrdadc ja nao icn lilcrdadc dc aarcccr. cniao,
os Ioncns nao falando nais da vcrdadc, c a
152
roria vcrdadc quc dcvc falar aos Ioncns. Foi o
quc aconicccu no icno dc Ano.
Os quc scgucn Jcsus Crisio or causa dos
scus nilagrcs Ionran sua oicncia cn iodos os
nilagrcs quc cla roduz; nas, os quc, fazcndo
rofissao dc o scguir or scus nilagrcs, so o
scgucn cfciivancnic orquc clc os consola c os
sacia dos lcns do nundo, dcsonran scus
nilagrcs, quando clcs sao conirarios s suas
conodidadcs.
( o quc fazcn os jcsuias. Ealian os
nilagrcs. conlaicn os quc os convcnccn.} Juizcs
injusios, nao fazcis lcis no ncsno insianic;
julgais or aquclas quc foran csialclccidas or
vos ncsnos. Vos qui condiiis lcgcs iniquas(46}.
A nancira cla qual a Igrcja sulsisiiu c quc a
vcrdadc foi scn conicsiaao; ou, sc foi
conicsiada, Iouvc o aa, c, sc nao, Iouvc a
Igrcja.
O nilagrc c un cfciio quc cccdc a fora
naiural dos ncios quc nclc sc cnrcgan, c nao
nilagrc c un cfciio quc nao cccdc a fora quc
nclc sc cnrcga. Assin, os quc curan or
invocaao do dialo nao fazcn un nilagrc, ois
isso nao cccdc a fora naiural do dialo.
153
Os nilagrcs rovan o odcr quc Dcus icn
solrc os coracs or aquclc quc clc ccrcc solrc
os coros.
Inoria aos rcis, aos rncics, csiar cn
csiina dc icdadc; c, ara isso, c rcciso quc sc
confcsscn a vos (Dos jcsuias}.
Os janscnisias asscnclIan-sc aos Icrcgcs
cla rcforna dos cosiuncs; nas, vos vos
asscnclIais a clcs no nal.
154

ARTIGO XVI
PENSAMENTOS DIVERSOS SOBRE A
RELIGIO

I
O irronisno c o vcrdadciro; ois, afinal dc
conias, os Ioncns, anics dc Jcsus Crisio, nao
salian ondc csiavan, ncn sc cran grandcs ou
cqucnos. E os quc disscran un ou ouiro nao
salian nada disso, c adivinIavan scn razao c
or acaso; c ncsno crravan scnrc, ccluindo
un ou ouiro.
II
A conduia dc Dcus, quc disc iodas as
coisas con doura, c r a rcligiao no csriio
clas razcs, c no coraao cla graa. Mas, qucrcr
-la no coraao c no csriio cla fora c clas
ancaas, nao c r nclcs a rcligiao, nas o icrror.
Concai or lasiinar os incrcdulos; clcs sao
lasianic infclizcs. Nao scria rcciso injuria-los
scnao no caso cn quc isso scrvissc; nas, isso
lIcs c rcjudicial.
155
Toda a fc consisic cn Jcsus Crisio c cn
Adao; c ioda a noral na concuisccncia c na
graa.
III
O coraao icn suas razcs, quc a razao nao
conIccc. salc-sc isso cn nil coisas. Eu digo quc
o coraao ana o scr univcrsal naiuralncnic c a si
ncsno naiuralncnic, confornc a isso sc aliquc;
c sc cndurccc conira un ou ouiro, sua cscolIa.
Fcjciiasics un c conscrvasics o ouiro. c con
razao quc anais?
o coraao quc scnic Dcus, c nao a razao.
Eis o quc c a fc. Dcus scnsvcl ao coraao, nao
razao.
IV
O nundo sulsisic ara ccrccr niscricordia c
julgancnio. nao cono sc os Ioncns nclc
csiivcsscn saindo das naos dc Dcus, nas cono
ininigos dc Dcus, aos quais clc da or graa
lasianic luz ara voliar sc clcs qucrcn rocura-
lo c scgui-lo, nas ara uni-los sc rccusan
rocura-lo ou scgui-lo.
V
156
lon csiar cansado c faiigado cla inuiil
rocura do vcrdadciro lcn, afin dc csicndcr os
lraos ao lilcriador.
Os vcrdadciros crisiaos olcdcccn s
loucuras; nao, iodavia, quc rcsciicn as
loucuras, nas a ordcn dc Dcus, quc, cla
uniao dos Ioncns, os sujciiou a cssas
loucuras.
Ha oucos vcrdadciros crisiaos, c o digo
ncsno quanio fc. Ha nuiios quc crccn, nas
or sucrsiiao; Ia nuiios quc nao crccn, nas
or lilcriinagcn. Poucos cisicn cnirc os dois.
Nao conrccndo nisso (na sucrsiiao} os
quc csiao na vcrdadcira icdadc dc cosiuncs, c
iodos os quc crccn or un scniincnio do
coraao.
VI
una coisa dcloravcl vcr iodos os Ioncns
nao dclilcrar scnao os ncios, c nao o fin. Cada
qual sonIa cono cunrira sua nissao; nas,
quanio cscolIa da condiao c da airia, a soric
no-la da.
VII
inuiil dizcr, c rcciso confcssar quc a
rcligiao crisia icn alguna coisa dc assonlroso!
157
orquc nasccsics ncla, dir-sc-a. Dcn longc disso.
cu rcsisio or cssa razao ncsna, dc ncdo quc
cssa rcvcnao nc sulornc. Mas, cnlora cu ncla
icnIa nascido, nao dcio dc acIa-lo assin.
VIII
Ha duas nanciras dc crsuadir as vcrdadcs
da nossa rcligiao. una cla fora da razao, ouira
cla auioridadc dc qucn fala. Nao nos scrvinos
da uliina, nas da rincira. Nao dizcnos.
rcciso crcr nisso ois a Escriiura quc o diz c
divina; nas, dizcnos quc c rcciso crcr or ial c
ial razao, quc sao fracos arguncnios, scndo a
razao flcvcl a iudo.
(Os quc arcccn nais conirarios gloria da
rcligiao nao scrao or isso inuicis ara os ouiros.
Farcnos disso o rinciro arguncnio, quc Ia
alguna coisa dc solrcnaiural. ois una ccgucira
dcssa csccic nao c una coisa naiural; c, sc sua
loucura os iorna iao conirarios ao rorio lcn,
cla scrvira ara garaniir disso os ouiros clo
Iorror dc un ccnlo iao dcloravcl c dc una
loucura iao digna dc conaiao.}
IX
Scn Jcsus Crisio, o nundo nao sulsisiiria;
ois scria rcciso ou quc fossc dcsirudo ou quc
fossc cono un infcrno.
158
Qucn so conIccc a naiurcza so a conIcccra
ara scr niscravcl? Qucn so a conIccc scra o
unico infcliz?
rcciso quc o Ioncn nao vcja nada
alsoluiancnic; c rcciso ianlcn quc nao vcja
lasianic ara crcr quc o ossui, nas quc vcja
lasianic ara conIcccr quc o crdcu. ois, ara
conIcccr o quc sc crdcu, c rcciso vcr c nao vcr;
c c rccisancnic o csiado cn quc csia a
naiurcza.
Scria rcciso quc a vcrdadcira rcligiao
cnsinassc a grandcza, a niscria; conduzissc
csiina c ao dcsrczo dc si, ao anor c ao odio.
Vcjo a rcligiao crisia fundada solrc una
rcligiao rcccdcnic, c cis o quc acIo dc cfciivo.
Nao falo aqui dos nilagrcs dc Moiscs, dc
Jcsus crisio c dos aosiolos, orquc nao arcccn
dc incio convinccnics, c orquc so qucro r aqui
cn cvidcncia iodos os fundancnios dcssa rcligiao
crisia quc sao induliiavcis c quc nao odcn scr
osios cn duvida or qucn qucr quc scja.
X
A rcligiao c una coisa iao grandc quc c jusio
quc os quc nao dcscjavan dar-sc ao iralalIo dc
rocura-la, or scr cla olscura, fosscn rivados
159
dcla. Dc quc, ois, nos lasiinanos, sc cla c ial
quc a odcnos cnconirar quando a rocuranos?
O orgulIo coniracsa c clinina iodas as
niscrias. Eis un csiranIo nonsiro, c un dcsvio
lcn visvcl (do Ioncn}. Caldo do scu lugar, clc a
rocura con inquiciudc.
Dcois da corruao, c jusio quc iodos os
quc csiao ncssc csiado o conIcan, qucr os quc
gosian, qucr os quc sc dcsgosian. Mas, nao c
jusio quc iodos vcjan a rcdcnao.
Quando sc diz quc Jcsus Crisio nao norrcu
or iodos, alusais dc un vcio dos Ioncns quc
sc alican inconiincnic csia cccao. o quc c
favorcccr o dcscscro, cn lugar dc os cviiar ara
favorcccr a cscrana.
XI
Os nios, quc sc alandonan ccgancnic s
suas aics scn conIcccr Dcus c scn dar-sc ao
iralalIo dc rocura-lo, vcrifican or si ncsnos
cssc fundancnio da fc quc conlaicn, quc c quc
a naiurcza dos Ioncns csia na corruao. E os
judcus, quc conlaicn iao olsiinadancnic a
rcligiao crisia, vcrifican ainda csic ouiro
fundancnio dcssa ncsna fc quc aiacan. quc c
quc Jcsus Crisio c o vcrdadciro Mcssias, c quc
vcio rcdinir os Ioncns c rciira-los da corruao
c da niscria cn quc clcs csiavan; ianio clo
160
csiado cn quc os vcnos Iojc c quc sc acIa
rcdiio nas rofccias, cono or cssas ncsnas
rofccias quc clcs irazcn c conscrvan
inviolavclncnic cono as narcas clas quais sc
dcvc rcconIcccr o Mcssias. (Assin, as rovas da
corruao dos Ioncns c da rcdcnao dc Jcsus
Crisio, quc sao as duas rinciais vcrdadcs quc
csialclccc o crisiianisno, sc iiran dos nios quc
vivcn na indifcrcna da rcligiao, c dos judcus quc
sao scus ininigos irrcconciliavcis}.
XII
A dignidadc do Ioncn consisiia, cn sua
inoccncia, cn doninar as criaiuras c arovciiar-
sc dclas; nas, Iojc, consisic cn scarar-sc dclas
c sujciiar-sc a clas.
XIII
(Nuncrosos sao os quc crran ianio nais
crigosancnic quanio ionan una vcrdadc clo
rincio do scu crro. A sua falia nao c scguir
una falsidadc, nas scguir una vcrdadc con
cclusao dc ouira.}
Ha un grandc nuncro dc vcrdadcs, dc fc
cono dc noral, quc arcccn rcugnanics c quc
sulsisicn iodas nuna ordcn adniravcl.
A fonic dc iodas as Icrcsias c a cclusao dc
algunas dcssas vcrdadcs; c a fonic dc iodas as
161
oljccs quc nos fazcn os Icrcgcs c a ignorancia
dc algunas dcssas vcrdadcs.
E, dc ordinario, aconiccc quc, nao odcndo
concclcr a rclaao dc duas vcrdadcs oosias, c
crcndo quc a confissao dc una cnccrra a
cclusao da ouira, clcs sc acgan a una c
cclucn a ouira.
1o. ccnlo. Jcsus Crisio c Dcus c Ioncn.
Os arianos, nao odcndo aliar cssas coisas quc
crccn inconaivcis, dizcn quc clc c Ioncn.
nisso, sao caiolicos. Mas, ncgan quc clc scja
Dcus. nisso, sao Icrcgcs. Prcicndcn quc
ncgucnos sua Iunanidadc. nisso, sao
ignoranics.
2o. ccnlo. a roosiio do Sanio
Sacrancnio. Crcnos quc, scndo a sulsiancia do
ao nudada consulsiancialncnic na do coro dc
Nosso ScnIor, Jcsus Crisio csia rcalncnic
rcscnic. Eis una vcrdadc. A ouira c quc cssc
sacrancnio c ianlcn una das figuras da cruz c
da gloria, c una concnoraao dc anlas. Eis a fc
caiolica, quc conrccndc cssas duas vcrdadcs
quc arcccn oosias.
A Icrcsia dc Iojc, nao concclcndo quc cssc
sacrancnio conicnIa ao ncsno icno a
rcscna dc Jcsus Crisio c a sua figura, c quc
scja sacrifcio, acrcdiia quc nao sc odc adniiir
una dcssas vcrdadcs scn ccluir a ouira.
162
Acgan-sc, or isso, ao unico onio dc quc
cssc sacrancnio c figurado; c nisso nao sao
Icrcgcs. Pcnsan quc cclunos cssa vcrdadc; c
cis orquc nos fazcn ianias oljccs solrc as
assagcns dos Pais quc o dizcn. Enfin, ncgan a
rcscna rcal; c nisso sao Icrcgcs.
3o. ccnlo. As indulgcncias.
Eis orquc o nais curio ncio ara incdir as
Icrcsias c insiruir dc iodas as vcrdadcs, c o nais
scguro ncio dc rcfuia-las c dcclara-las iodas.
A graa csiara scnrc no nundo, c ianlcn
a naiurcza, dc soric quc c aic ccrio onio
naiural. E assin Iavcra scnrc clagianos, c
scnrc caiolicos, c scnrc conlaic; orquc o
rinciro nascincnio faz uns, c a graa do
scgundo nascincnio faz ouiros.
Scra una das confuscs dos danados vcr quc
scrao condcnados or sua roria razao, cla
qual rcicndcn condcnar a rcligiao crisia.
XIV
O quc Ia dc conun cnirc a vida ordinaria
dos Ioncns c dos sanios c quc asiran iodos
fclicidadc; difcrcn acnas no oljcio cn quc a
colocan. Uns c ouiros cIanan scus ininigos os
quc os incdcn dc alcana-la.
163
rcciso julgar o quc c lon ou nau cla
voniadc dc Dcus, quc nao odc scr ncn injusia,
ncn ccga, c nao cla nossa roria, quc c scnrc
cIcia dc nalcia c dc crro.
XV
Quando Sao Pcdro c os aosiolos (Aios, XV}
dclilcran alolir a circuncisao, cn quc sc iraiava
dc agir conira a lci dc Dcus, clcs nao consulian
os rofcias, nas sinlcsncnic a rcccao do
Sanio Esriio na cssoa dos incircuncisos.
Julgan nais ccrio quc Dcus arovc os quc cncIc
con scu Esriio do quc ncccssario olscrvar a lci;
salian quc o fin da lci nao cra scnao o Sanio
Esriio, c quc assin, una vcz quc o inIanos
scn circuncisao, csia nao cra ncccssaria.
XVI
Duas lcis lasian ara rcgular ioda a
rcullica crisia nclIor do quc iodas as lcis
oliicas. (o anor dc Dcus c o do roino.}
A rcligiao c roorcionada a iodas as csccics
dc csriios. Os rinciros sc acgan
cclusivancnic ao csialclccincnio (cn quc cla
csia}; c cssa rcligiao c ial quc o scu
csialclccincnio c suficicnic ara rovar a sua
vcrdadc. As ouiras vao aic aos aosiolos. Os nais
insirudos vao aic ao conco do nundo. Os anjos
164
a vccn ainda nclIor c dc nais longc; (ois a
vccn no rorio Dcus.}
Aquclcs a qucn Dcus dcu a rcligiao or
scniincnio dc coraao sao lcn fclizcs c lcn
crsuadidos. Mas, quanio aos quc nao a icn, so
odcnos roorciona-la a clcs clo raciocnio,
cscrando quc o rorio Dcus a inrina no scu
coraao; scn o quc, a fc c inuiil ara a salvaao.
Dcus, ara rcscrvar-sc a si soncnic o dirciio
dc nos insiruir, c ara crinir-nos a dificuldadc
do nosso scr ininicligvcl, oculiou o scu no iao
alio, ou nclIor, iao laio, quc fsscnos
incaazcs dc alcana-lo. dc soric quc nao c clas
agiiacs da nossa razao, nas cla sinlcs
sulnissao da razao, quc odcnos
vcrdadcirancnic conIcccr-nos.
XVII
Os nios quc fazcn rofissao dc scguir a
razao dcvcn scr csiranIancnic forics cn razao.
Quc dizcn clcs, ois? Nao vcnos, crgunian,
norrcr c vivcr os aninais cono os Ioncns, c os
iurcos cono os crisiaos? Elcs icn suas
ccrinnias, scus rofcias, scus douiorcs, scus
sanios, scus rcligiosos, cono nos, cic. Isso c
conirario Escriiura? Ela nao diz iudo isso? Sc
nao vos inoriais cn salcr a vcrdadc, cis o
lasianic ara ficardcs cn rcouso. Mas, sc
165
dcscjais dc iodo o coraao conIccc-la, isso nao c
o lasianic; olscrvai cn dcialIc. Scria o lasianic,
(ialvcz}, ara una (va} qucsiao dc filosofia; nas,
aqui, ondc c olvio... E, no cnianio, aos una
ligcira rcflcao dcssa csccic, divcriir-nos-cnos,
cic.
una coisa Iorrvcl scniir coniinuancnic
cscoar-sc iudo o quc sc ossui (c a quc a gcnic sc
ossa ligar, scn icr voniadc dc rocurar sc nao
Ia alguna coisa dc crnancnic.}
rcciso, ao conirario, vivcr no nundo
scgundo csias divcrsas suosics. Sc sc odc
cisiir scnrc nclc, sc c ccrio quc nao sc cisiira
nais icno, c inccrio sc sc cisiira una Iora.
Esia uliina suosiao c a nossa.
XVIII
Pclos ariidos, dcvcis dar-vos ao iralalIo dc
csquisar a vcrdadc. Con cfciio, sc norrcis scn
adorar o vcrdadciro rincio, csiais crdido.
Mas, dizcis, sc clc iivcssc qucrido quc cu o
adorassc, icr-nc-ia dciado sinais dc sua
voniadc. Tanlcn clc o fcz; nas, vos os
ncgligcnciais. Procurai-os ao ncnos; lcn o
ncrcccn.
Os aicus dcvcn dizcr coisas crfciiancnic
claras. Ora, scria rcciso icr crdido o lon
scnso, ara dizcr quc c crfciiancnic claro quc a
166
alna c norial. Eu acIo lon quc nao sc
arofundc a oiniao dc Cocrnico, nas a ioda
vida inoria salcr sc a alna c norial ou inorial.
XIX
Os rofcias, os nilagrcs ncsno c as ouiras
rovas da nossa rcligiao nao sao dc ial naiurcza
quc sc ossa dizcr quc scjan alsoluiancnic
convinccnics. Mas, sao ianlcn dc ial naiurcza
quc nao sc odc dizcr quc nao sc icn razao dc
crcr nclcs. Assin, Ia cvidcncia c olscuridadc,
ara csclarcccr uns c olscurcccr ouiros. Mas, a
cvidcncia c ial quc uliraassa ou iguala, clo
ncnos, a cvidcncia do conirario. dc nancira quc
nao c a razao quc odc dcicrninar a nao scgui-la;
assin, so odcn scr a concuisccncia c a nalcia
do coraao. E, or cssc ncio, Ia lasianic
cvidcncia ara condcnar c nao lasianic ara
convcnccr. a fin dc arcccr quc, nos quc a
scgucn, c a graa c nao a razao, quc faz scguir; c
quc, nos quc a cviian, c a concuisccncia c nao a
razao quc faz cviiar.
Qucn odc dciar dc adnirar c alraar una
rcligiao quc conIccc a fundo o quc sc rcconIccc
ianio nais quanio nais luz sc icn?
Un Ioncn quc dcscolrc rovas da rcligiao
crisia c cono un Icrdciro quc acIa os iiulos dc
167
sua casa. Dira clc quc sao falsos c dciara dc
canina-los?
XX
Duas csccics dc cssoas conIcccn un
Dcus. os quc icn o coraao IunilIado c anan a
laicza, algun grau dc csriio quc ossuan,
alio ou laio; ou os quc icn lasianic csriio
ara vcr a vcrdadc, alguna oosiao quc
ossuan.
Os salios, cnirc os agaos, quc disscran quc
so Ia un Dcus, foran crscguidos, os judcus
odiados, os crisiaos ainda nais.
XXI
Quc icn clcs quc dizcr conira a rcssurrciao
c conira o ario da Virgcn? nais difcil
rcroduzir un Ioncn ou un aninal do quc
roduzi-lo? E, sc nunca iivcsscn visio una
csccic dc aninais, odcrian adivinIar sc clcs sc
roduzcn scn a conanIia uns dos ouiros?.
XXII
(Ha grandc} difcrcna cnirc rcouso c
scgurana dc conscicncia. Nada da a scgurana a
nao scr a vcrdadc; c nada da o rcouso a nao scr
a csquisa sinccra da vcrdadc.
168
Ha duas vcrdadcs dc fc igualncnic
consianics. una, quc o Ioncn, no csiado da
criaao, ou no da graa, c clcvado acina dc ioda
a naiurcza, iornado scnclIanic a Dcus, c
ariicianic da divindadc; ouira, quc, no csiado
dc corruao c do ccado, dcsccu dcssc csiado, c
sc iornou scnclIanic aos aninais. Essas duas
roosics sao igualncnic firncs c ccrias.. A
Escriiura no-las dcclara nanifcsiancnic quando
diz cn alguns lugarcs. Dclicioc ncoc, cssc cun
filiis Ioninun(47} (Provcrlios, VIII, 31}. Effundan
siriiun ncun sucr onncn carncn(48} (Jocl, II,
28}. Dii csiis,(49}cic. (Salno LXXXI, 6}; c quando
diz cn ouiros. Onnis caro focnun(50} (Isaias, XL,
6}. Hono conaraius csi juncniis insiicniilus
ci sinilis facius csi illis(51} (Salno XLVIII, 13}. Dii
in cordc nco dc filiis Ioninun, ui rolarci cos
Dcus ci osicndcrci sinilcs cssc lcsiiis,(52}, cic.
(Eclcsiasics, III, 18}.
XXIII
Os ccnlos das norics gcncrosas dos
laccdcnnios c ouiras nao nos iocan; ois, quc c
quc isso nos iraz? Mas, o ccnlo da noric dos
nariircs nos ioca; ois sao nossos ncnlros.
Tcnos un lao conun con clcs. a sua rcsoluao
odc fornar a nossa, nao soncnic clo ccnlo,
nas orquc ialvcz icnIa ncrccido a nossa. Nao
Ia nada disso nos ccnlos dos agaos; nao
icnos ligaao con clcs; cono nao sc fica rico
169
ara vcr un csirangciro quc o c, nas ara vcr o
scu ai ou o scu narido quc o scjan.
XXIV
Os clciios ignorarao as suas viriudcs, c os
rcrolos os scus crincs. ScnIor, dirao uns c
ouiros, quando vos vinos icr fonc? cic. (Maicus,
XXV, 37, 44}.
Jcsus Crisio nao quis o icsicnunIo dos
dcnnios, ncn o dos quc nao iinIan vocaao;
nas o dc Dcus c o dc Joao Daiisia.
XXV
O quc nos indisc ara conarar o quc sc
assou ouirora na Igrcja con o quc sc vc agora c
quc, ordinariancnic, sc cncaran Sanio Aianasio,
Sania Tcrcsa c ouiros cono coroados dc gloria.
No rcscnic, quc o icno csclarcccu as coisas,
isso arccc assin. Mas, ao icno cn quc cra
crscguido, cssc grandc sanio cra un Ioncn
quc sc cIanava Aianasio; c Sania Tcrcsa cra
una raariga (cono as ouiras.} Elias cra un
Ioncn cono nos, c sujciio s ncsnas aics
quc nos, diz o aosiolo Tiago (Tiago, V, 17} ara
dcscnganar os crisiaos dcssa falsa idcia quc nos
faz rcjciiar o ccnlo dos sanios cono
dcsroorcionado ao nosso csiado. Eran sanios;
dizcnos; nao cono nos.
170
XXVI
Os Ioncns icn dcsrczo cla rcligiao
odcian-na c icn ncdo dc quc scja vcrdadcira.
Para curar isso, c rcciso concar or nosirar
quc a rcligiao nao c coniraria razao; cn scgui-
la, quc c vcncravcl, rcsciia-la. iorna-la, cn
scguida, anavcl; fazcr os lons dcscjarcn quc
fossc vcrdadcira, c, dcois, nosirar quc cla c
vcrdadcira; vcncravcl, orquc conIcccu lcn o
Ioncn; anavcl, orquc roncic o vcrdadciro
lcn.
Una alavra dc Davi, ou dc Moiscs, cono quc
Dcus circuncidara os coracs (Dcuicronnio,
XXX, 6}, faz julgar do scu csriio. Quc iodos os
ouiros discursos scjan cquvocos c duvidosos dc
scr, filosofos ou crisiaos; cnfin, una alavra
dcssa naiurcza dcicrnina iodas as ouiras, cono
una alavra dc Eicio dcicrnina, ao conirario,
iodo o rcsio. Aic ai, a anliguidadc dura, c nao
dcois.
Eu icria nuiio nais ncdo dc nc cnganar c
dc acIar quc a rcligiao crisia scja vcrdadcira do
quc dc nao nc cnganar acrcdiiando-a vcrdadcira.
(Por nos cnganarnos crcndo vcrdadcira a
rcligiao crisia, nao Ia grandc coisa quc crdcr.
Mas, quc dcsgraa nos cnganarnos crcndo-a
falsa!}
171
XXVII
As condics nais faccis dc vivcr scgundo o
nundo sao as nais difccis dc vivcr scgundo
Dcus. c, ao conirario, nada c iao difcil scgundo o
nundo cono a vida rcligiosa; nada c nais facil ,
do quc assa-la scgundo Dcus. nada c nais facil
do quc icr un grandc cargo c grandcs lcns
scgundo o nundo; nada c nais difcil do quc nclc
vivcr scgundo Dcus, c scn dclc ionar aric c
gosio.
XXVIII
O Aniigo Tcsiancnio coniinIa as figuras da
alcgria fuiura, c o Novo conicn os ncios dc
alcana-la. As figuras cran alcgria, os ncios sao
cniicncia; c, coniudo, o cordciro ascoal cra
conido con alfaccs sclvagcns, cun
anariiudinilus(53} (Eodo, XII, 8 c Hclr.}, (ara
narcar quc nao sc odia acIar a alcgria scnao na
anargura.}
XXIX
A alavra Calilcu, quc a nuliidao dos judcus
ronunciou cono or acaso, acusando Jcsus
Crisio cranic Pilaios (Lucas, XXIII, 5}, dcu
noiivo a Pilaios ara cnviar Jcsus Crisio a
Hcrodcs; cn quc foi rcalizado o nisicrio, scgundo
o qual clc dcvia scr julgado clos judcus c os
172
gcniios. O acaso cn aarcncia foi a causa da
rcalizaao do nisicrio.
XXX
Una cssoa nc dissc, un dia, quc scniia
grandc alcgria c confiana ao sair da confissao;
una ouira nc dissc quc ficava con ncdo. Pcnsci,
cniao, quc das duas sc faria una loa, faliando
cn cada una o scniincnio da ouira.
XXXI
Ha razcr dc csiar nun larco laiido cla
icncsiadc, quando sc csia ccrio dc quc clc nao
crcccra. As crscguics quc iralalIan a Igrcja
sao dcssa naiurcza.
A Iisioria da Igrcja dcvc scr roriancnic
cIanada Iisioria da vcrdadc.
XXXII
Cono as duas fonics dos nossos ccados sao
o orgulIo c a rcguia, Dcus nos dcscolriu duas
qualidadcs suas ara cura-las. a niscricordia c a
jusiia. A roricdadc da jusiia c alaicr o
orgulIo, or sanias quc scjan as olras, ci non
inircs judiciun(54}; c a roricdadc da
niscricordia c conlaicr a rcguia convidando s
loas olras, scgundo csia assagcn. A
173
niscricordia dc Dcus convida cniicncia
(Fonanos, 4}, c csia ouira dos Niniviias. Faanos
cniicncia, ara vcr sc orvcniura clc icra
icdadc dc nos (Jonas, III, 9}. E assin, lcn longc
da niscricordia auiorizar o rclaancnio, quc c,
ao conirario, a qualidadc quc o conlaic
fornalncnic, dc soric quc, cn lugar dc dizcr. Sc
nao Iouvcssc cn Dcus niscricordia, scria rcciso
fazcr ioda soric dc csforos ara a viriudc; c
rcciso dizcr, ao conirario, quc c or Iavcr cn
Dcus niscricordia quc c rcciso fazcr ioda soric
dc csforos.
XXXIII
Tudo o quc csia no nundo c concuisccncia
da carnc, ou concuisccncia dos olIos, ou
orgulIo da vida, lilido scniicndi, lilido scicndi,
lilido doninandi(55} (Joao, II, 16}. Infcliz a icrra dc
naldiao quc csscs ircs rios dc fogo alrasan cn
lugar dc rcgarcn! Fclizcs os quc, csiando solrc
csscs rios, nao ncrgulIados, nao arrasiados, nas
inovclncnic firncs, nao dc c, nas scniados
nun asscnio laio c scguro, dc quc nunca sc
lcvanian anics da luz, nas, dcois dc icrcn
rcousado cn az, csicndcn a nao ao quc os
dcvc lcvaniar ara fazc-los ficar dc c c firncs
nos oriicos da sania Jcrusalcn, ondc o orgulIo
nao odcra nais conlaic-los c alaic-los; c quc,
cnircianio, cIoran nao dc vcr cscoarcn-sc iodas
as coisas crccvcis, quc as iorrcnics arrasian,
174
nas dc saudadc dc sua airia, da Jcrusalcn
cclcsic, dc quc sc lcnlran scn ccssar na
cicnsao do scu clio!
XXXIV
Un nilagrc, diz-sc, consolidaria ninIa
crcna. Diz-sc isso quando nao sc vc. As razcs
quc, scndo visias dc longc, arcccn liniiar nossa
visia, nao a liniian nais quando sc cIcgou;
conca-sc a vcr ainda alcn. Nada dcicn a
volulilidadc do nosso csriio. Nao Ia, diz-sc,
rcgra quc nao icnIa alguna cccao, ncn
vcrdadc iao gcral quc nao icnIa alguna facc or
ondc falIa. Dasia quc cla nao scja alsoluiancnic
univcrsal ara nos dar noiivo dc alicar a
cccao ao assunio rcscnic, c dizcr. Isso nao c
scnrc vcrdadciro; orianio, Ia casos cn quc
isso nao o c. Nao rcsia nais scnao nosirar quc
aquilo o c; c c cn quc sc c lcn dcsajciiado ou
lcn dcsgraado sc ial nao sc acIa algun dia.
XXXV
A caridadc nao c un rccciio figuraiivo. Dizcr
quc Jcsus Crisio, quc vcio iirar as figuras ara
r a vcrdadc, so vcio ara r a figura da
caridadc, ara iirar a rcalidadc quc cra anics, c
Iorrvcl.
XXXVI
175
Quanios scrcs as luncias nos dcscolriran
quc nao cisiian ara os filosofos dc ouirora!
Aiacava-sc naldosancnic a Escriiura sania or
causa do grandc nuncro dc csirclas, dizcndo.
Eisicn soncnic nil c vinic c duas;, nos o
salcnos.
XXXVII
O Ioncn c fciio dc ial nancira quc, fora
dc lIc dizcr quc c iolo, clc o crc; c, fora dc sc
dizcr isso a si ncsno, faz-sc con quc o crcia.
Con cfciio, o Ioncn icn sozinIo una
convcrsaao inicrior, quc inoria rcgular lcn.
Corrununi norcs lonos colloquia nala(56} (I,
Corniios, XV, 33}. rcciso ficar cn silcncio
ianio quanio sc udcr,. c so sc inoriar con
Dcus, quc sc salc scr a vcrdadc; c assin a gcnic
sc crsuadc a si ncsno.
XXXVIII
Quc difcrcna cnirc un soldado c un
cariuo, quanio olcdicncia? Pois sao
igualncnic olcdicnics c dccndcnics, c cn
ccrccios igualncnic cnosos. Mas, o soldado
cscra scnrc iornar-sc scnIor, c nunca sc
iorna, ois aic os caiiacs c os rncics sao
scnrc cscravos c dccndcnics; nas, cscra
scnrc c iralalIa scnrc ara cIcgar a isso; ao
asso quc o cariuo faz voio dc nunca scr scnao
176
dccndcnic. Eniao, nao difcrcn na scrvidao
crciua quc anlos icn scnrc, nas na
cscrana quc un icn scnrc c o ouiro nunca.
XXXIX
A roria voniadc nunca sc saiisfaria,
quando iivcssc odcr dc iudo o quc qucr; nas,
fica-sc saiisfciio dcsdc o insianic cn quc sc
rcnuncia a isso. Con cla, so sc odc csiar
dcsconicnic; scn cla, so sc odc csiar conicnic.
A vcrdadcira c unica viriudc c odiar a si
ncsno, ois sc c odiavcl cla roria
concuisccncia, c rocurar un scr
vcrdadcirancnic anavcl, ara o anar. Mas, cono
nao odcnos anar o quc csia fora dc nos, c
rcciso anar un scr quc csicja cn nos, c quc nao
csicja cn nos. Ora, so o Scr univcrsal o c. O rcino
dc Dcus csia cn nos (Lucas, XVII, 21}; o lcn
univcrsal csia cn nos ncsnos, c nao sonos nos.
XL
scr sucrsiicioso icr cscrana nas
fornalidadcs; nas, c scr solcrlo nao qucrcr
sulncicr-sc a clas.
XLI
177
Todas as rcligics c iodas as sciias do nundo
icn iido a razao naiural or guia. So os crisiaos
icn sido adsiringidos a ionar suas rcgras fora dc
si ncsnos, c a sc infornarcn das quc Jcsus
Crisio dciou aos aniigos ara nos scrcn
iransniiidas. Ha cssoas quc sc alorrcccn con
cssc consirangincnio. Qucrcn icr, cono os
ouiros ovos, a lilcrdadc dc scguir as suas
inaginacs. cn vao quc lIcs griianos, cono
os rofcias fazian ouirora aos judcus. Idc
igrcja; infornai-vos das lcis quc os aniigos lIc
dciaran c scgui csscs aialIos. Fcsondcn cono
os judcus. Nao ircnos; qucrcnos scguir os
cnsancnios do nosso coraao, c scr cono os
ouiros ovos.
XLII
Ha ircs ncios dc crcr. a razao, o cosiunc, a
insiraao. A rcligiao crisia, quc c a unica quc
icn razao, nao adniic cono vcrdadciros filIos os
quc crccn scn insiraao. nao quc cclua a
razao c o cosiunc, ao conirario; nas, c rcciso
alrir o csriio s rovas, asscgurar-sc dcsias
clo cosiunc, ofcrcccr-sc clas IunilIacs s
insiracs, quc sao as unicas quc odcn fazcr o
vcrdadciro c saluiar cfciio. Ui non cvacuciur cru
CIrisii(57} (Corniios, I, 17}.
XLIII
178
Nunca sc raiica o nal iao lcna c iao
alcgrcncnic cono quando raiicado or un falso
rincio dc conscicncia.
XLIV
Os judcus quc foran cIanados a doninar as
nacs c os rcis foran cscravos do ccado; c os
crisiaos, cuja vocaao foi scrvir c scr sujciios, sao
os filIos livrcs.
XLV
Havcra coragcn nun Ioncn norilundo quc,
na fraqucza c na agonia, afronia un Dcus iodo-
odcroso c cicrno?
XLVI
Eu crcio dc lon grado nas Iisiorias cujas
icsicnunIas sc fazcn dcgolar.
XLVII
O lon icnor, vcn da fc; o falso icnor vcn da
duvida. O lon icnor iraz a cscrana, orquc
nascc da fc c orquc sc cscra no Dcus cn quc sc
crc. o nau lcva ao dcscscro, orquc sc icnc o
Dcus no qual nao sc icn fc. Uns icncn crdc-lo,
ouiros acIa-lo.
179
XLVIII
Todos os agaos falavan nal dc Isracl, c o
rofcia ianlcn; c lcn longc csia dc quc os
isracliias iivcsscn o dirciio dc lIc dizcr. Falais
cono agaos, ois sua naior fora csia cn quc os
agaos falcn cono clc.
XLIX
Dcus nao cnicndc quc sulncicsscnos a
nossa crcna a clc scn razao, c nao rcicndc
sujciiar-nos con iirania. Mas, nao rcicndc
ianlcn dar-nos saiisfaao dc iodas as coisas; c,
ara r dc acordo cssas coniraricdadcs, cnicndc
fazcr-nos vcr nclc, clarancnic, or rovas
convinccnics, narcas divinas quc nos convcnan
do quc clc c, c airair a si auioridadc or
naravilIas c rovas quc nao ossanos rccusar; c
quc, cn scguida, acrcdiiasscnos scn Icsiiar nas
coisas quc nos cnsina, quando nclas nao
cnconirasscnos ouira razao ara rccusa-las, a
nao scr quc nao odcnos nos ncsnos conIcccr
sc clas sao ou nao.
L
So Ia ircs csccics dc cssoas. unas, quc
scrvcn Dcus, icndo-o cnconirado; ouiras, quc sc
cncnIan cn rocura-lo, nao o icndo
cnconirado; c ouiras, quc vivcn scn rocura-lo
180
ncn o icr cnconirado. As rinciras sao razoavcis
c fclizcs; as uliinas sao loucas c infclizcs; as do
ncio sao infclizcs c razoavcis.
LI
Os Ioncns ionan, nuiias vczcs, sua
inaginaao or scu coraao; c julgan csiar
convcriidos dcsdc quc cnsan convcricr-sc.
A razao agc con lcniidao c con ianias visias
c solrc ianios rincios, os quais c rcciso quc
scjan scnrc rcscnics, quc a ioda Iora
adornccc c sc afasia or nao icr iodos csscs
rincios rcscnics. O scniincnio nao agc
assin. agc nun insianic c csia scnrc ronio a
agir. rcciso, ois, r nossa fc nos
scniincnios do coraao; dc ouiro nodo, cla scra
scnrc vacilanic.
LII
Sc Ia un Dcus, c rcciso anar soncnic a
clc, c nao as criaiuras assagciras. O raciocnio
dos nios, na Salcdoria, c fundado
cclusivancnic solrc quc nao Ia Dcus. Por
conscguinic, dizcn clcs, gozcnos as criaiuras. c o
quc Ia dc ior. Mas, sc soulcsscn quc Ia un
Dcus quc anar, icrian concludo jusiancnic o
conirario. E cis a conclusao dos salios. Ia un
Dcus; nao gozcnos, ois, as criaiuras. Porianio,
181
iudo o quc nos inciia a nos ligar s criaiuras c
nau, ois isso nos incdc, ou dc scrvir Dcus sc o
conIcccnos, ou dc rocura-lo sc o ignoranos.
Ora, sonos cIcios dc concuisccncia. orianio,
sonos cIcios dc nal; orianio, dcvcnos odiar-
nos a nos ncsnos, c a iudo o quc nos cciia a
ouiro lianc quc nao scja Dcus soncnic.
LIII
Quando qucrcnos cnsar cn Dcus, nao Ia
nada quc nos dcsvic c quc nos icnic a cnsar cn
ouira coisa? Tudo isso c nau c nasccu conosco.
LIV
falso quc scjanos dignos dc quc os ouiros
nos ancn. c injusio quc o quciranos. Sc
nasccsscnos razoavcis ou indifcrcnics c
conIcccndo-nos a nos c aos ouiros, nao daranos
cssa inclinaao nossa voniadc. Nasccnos, no
cnianio, con cla. nasccnos, orianio, injusios,
ois iudo icndc a si. Isso c conira ioda ordcn. c
rcciso icndcr ao gcral; c a icndcncia ara si c o
conco dc ioda dcsordcn, cn gucrra, cn olcia,
cn ccononia, no coro ariicular do Ioncn. A
voniadc csia, ois, dcravada.
Sc os ncnlros das conunidadcs naiurais c
civis icndcn ao lcn do coro, as rorias
182
conunidadcs dcvcn icndcr a un ouiro coro
nais gcral, dc quc sao ncnlros.
Qucn nao odcia cn si o scu anor-rorio c
cssc insiinio quc o lcva a sc fazcr Dcus c lcn
ccgo. Qucn nao vc quc nada c iao oosio
jusiia c vcrdadc? ois c falso quc
ncrcccsscnos isso; c c injusio c inossvcl
cIcgar a isso, una vcz quc iodos cdcn a ncsna
coisa. , ois, una nanifcsia injusiia cn quc
nasccnos, da qual nao odcnos dcsfazcr-nos c
da qual c rcciso dcsfazcr-nos.
No cnianio, ncnIuna rcligiao (a nao scr a
crisia} noiou quc isso fossc un ccado, ncn quc
nclc icnIanos nascido, ncn quc fsscnos
olrigados a rcsisiir a clc; ncn cnsou cn nos dar
os rcncdios ara clc.
LV
(Ha una} gucrra inicsiina do Ioncn cnirc a
razao c as aics. (Elc odcria gozar dc alguna
az} sc so iivcssc a razao scn aics... sc so
iivcssc as aics scn razao. Mas, icndo anlas,
nao odc cisiir scn gucrra, so odcndo icr az
con una icndo gucrra con a ouira. Assin, csia
scnrc dividido c conirario a si ncsno.
Sc c una ccgucira solrcnaiural a dc vivcr
scn rocurar o quc sc c, icrrvcl c a dc vivcr nal
crcndo cn Dcus.
183
LVI
induliiavcl quc a alna c norial ou inorial
Isso dcvc r una difcrcna conlcia na noral;
c, no cnianio, os filosofos conduziran a noral
indccndcnicncnic disso (Quc csiranIa ccgucira
!}
O uliino aio c sangrcnio, or lcla quc scja a
concdia cn iodo o rcsio. Lana-sc, cnfin, icrra
solrc a calca, c isso ara scnrc.
LVII
Tcndo fciio o ccu c a icrra scn scniir a
fclicidadc do scu scr, quis Dcus fazcr scrcs quc
conIcccsscn c conuscsscn un coro dc
ncnlros cnsanics, ois nossos ncnlros nao
scnicn a fclicidadc dc sua uniao, dc sua
adniravcl inicligcncia, do cuidado quc a naiurcza
icn dc nclcs influir os csriios c fazc-los crcsccr
c durar Cono scrian fclizcs sc o scniisscn, sc o
visscn! Mas, scria rcciso, ara isso, quc
iivcsscn inicligcncia ara conIccc-lo c loa
voniadc ara conscniir da alna univcrsal.
quc, sc, icndo rccclido inicligcncia, sc scrvisscn
dcla ara rcicr cn si ncsnos a nuiriao, scn
dcia-la assar ara os ouiros ncnlros, scrian
nao so injusios, nas ainda niscravcis, c sc
odiarian cn lugar dc sc anarcn. consisiindo a
sua lcaiiiudc, assin cono o scu dcvcr, cn
184
conscniir conduia da alna inicira a quc
cricnccn c quc os ana nais do quc clcs sc
anan a si ncsnos.
LVIII
Scr ncnlro c so icr vida, scr c novincnio
clo csriio do coro c ara o coro. O ncnlro
scarado, nao vcndo nais o coro ao qual
cricncc, nao icn nais quc un scr crcccnic c
norilundo.
No cnianio, acrcdiia scr un iodo; c, nao sc
vcndo coro do qual dccnda, crc nao dccndcr
scnao dc si c qucr fazcr-sc ccniro c o rorio
coro. Mas, nao icndo cn si rincio dc vida,
nao faz scnao afasiar-sc c sc assonlra na
inccricza do scu scr, scniindo lcn quc nao c
coro c nao vcndo, coniudo, quc scja ncnlro dc
un coro. Enfin, quando vcn a sc conIcccr, c
cono sc iivcssc voliado a si, c sc ana
cclusivancnic ara o coro; lancnia os scus
dcsvios assados.
Elc nao odcria or sua naiurcza anar ouira
coisa, scnao ara si ncsno c ara sujciia-la a si,
orquc cada coisa sc ana nais do quc iudo. Mas,
anando o coro, ana-sc a si ncsno, orquc so
icn scr cn si, or si c ara si. qui adIcrci Dco
unus, siriius csi(58}
185
O coro ana a nao; c a nao, sc iivcssc una
voniadc, dcvcria anar-sc da ncsna nancira or
quc a alna a ana. iodo anor quc vai alcn c
injusio.
AdIcrcns Dco unus, siriius csi(59}a gcnic sc
ana orquc c ncnlro dc Jcsus Crisio. Ana-sc
Jcsus Crisio orquc clc c o coro dc quc sc c
ncnlro. Tudo c un. Un c o ouiro, cono as ircs
cssoas.
rcciso anar soncnic a Dcus c odiar
soncnic a si.
Sc o c iivcssc scnrc ignorado quc cricncc
ao coro c sc Iouvcssc un coro dc quc clc
dccndcssc, sc clc so iivcssc iido o conIccincnio
c o anor dc si c vicssc a conIcccr quc cricncc a
un coro do qual dccndc, quc dcsgosio, quc
confusao dc sua vida assada, dc icr sido inuiil
ao coro quc lIc influiu sua vida, quc o icria
aniquilado sc o iivcssc rcjciiado c scarado dc si,
cono clc sc scarava dclc! quc sulicas ara quc
nclc fossc conscrvado! c con quc sulnissao sc
dciaria govcrnar voniadc quc rcgc o coro, aic
conscniir cn scr anuiado quando rcciso, ou
crdcria sua qualidadc dc ncnlro, ois c rcciso
quc iodo ncnlro qucira lcn crcccr ara o
coro, quc c o unico ara qucn iudo c.
186
Para fazcr quc os ncnlros scjan fclizcs, c
rcciso quc icnIan una voniadc c quc a
conforncn ao coro.
A concuisccncia c a fora sao as fonics dc
iodas as nossas acs urancnic Iunanas. a
concuisccncia faz os voluniarios. a fora, os
involuniarios.
LIX
Os lainicos, c ncsno Eicio c scus
scciarios, acrcdiian quc Dcus c o unico digno dc
scr anado c adnirado, c dcscjaran scr anados c
adnirados clos Ioncns; c nao conIcccn sua
corruao. Sc sc scnicn cIcios dc scniincnios
ara ana-lo c adora-lo, c sc acIan nisso a sua
alcgria rincial, csiincn-sc lons cnquanio c
icno. Mas, sc sc acIan rcugnanics, sc nao
icn ncnIuna icndcncia scnao ara qucrcrcn
csialclcccr-sc na csiina doa Ioncns, c sc, or
ioda crfciao, fazcn soncnic quc, scn forar os
Ioncns, os faan acIar a sua fclicidadc cn ana-
los, dirci quc cssa crfciao c Iorrvcl. Cono!
conIcccran Dcus c nao dcscjaran unicancnic
quc os Ioncns o anasscn, nas quc os Ioncns
sc dciivcsscn nclcs; quiscran scr o oljcio da
fclicidadc voluniaria dos Ioncns!
LX
187
vcrdadciro quc Ia dificuldadc cn cnirar na
icdadc. Mas, cssa dificuldadc nao vcn da
icdadc quc conca a cisiir cn nos, nas da
inicdadc quc cn nos ainda cisic. Sc os nossos
scniidos nao sc ouscsscn cniicncia, c sc a
nossa corruao nao sc ouscssc urcza dc
Dcus, nao Iavcria nisso nada dc cnoso ara
nos. So sofrcnos roorao quc o vcio quc nos
c naiural rcsisic graa solrcnaiural O nosso
coraao scnic-sc dilaccrado cnirc csscs csforos
conirarios. Mas, scria lcn injusio inuiar cssa
violcncia a Dcus, quc nos airai, cn lugar dc
airilu-la ao nundo, quc nos rcicn. cono una
criana cuja nac arranca-a dos lraos dos
ladrcs c quc dcvc anar no dcsgosio quc sofrc a
violcncia anorosa c lcgiina dc qucn rocura a
sua lilcrdadc, c so dcicsiar a violcncia inciuosa
c iiranica dos quc a rcicn injusiancnic. A gucrra
nais crucl quc Dcus odc fazcr aos Ioncns,
ncsia vida, c dcia-los scn cssa gucrra quc clc
vcio causar. Eu vin irazcr a gucrra, dissc clc; c,
ara insiruir dcssa gucrra, vin irazcr o fcrro c o
fogo (Maicus, X, 34; Lucas, XII, 46}. Anics dclc, o
nundo vivia nuna falsa az.
LXI
Dcus so olscrva o inicrior. a Igrcja so julga
clo cicrior. Dcus alsolvc logo quc vc a
cniicncia no coraao; a Igrcja, quando a vc nas
olras. Dcus fara una Igrcja ura or dcniro, quc
188
confunda or sua saniidadc inicrior c ioda
csiriiual a inicdadc inicrior dos salios
solcrlos c dos fariscus; c a Igrcja fara una
asscnllcia dc Ioncns cujos cosiuncs cicriorcs
scjan iao uros quc confundan os cosiuncs dos
agaos. Sc Ia Iiocriias iao lcn disfarados quc
cla nao conIccc o scu vcncno, iolcra-os; con
cfciio, ainda quc clcs nao scjan rccclidos or
Dcus, quc nao odcn cnganar, o sao clos
Ioncns, quc cnganan. Assin, cla nao c
dcsonrada or sua conduia, quc arccc sania
Mas, qucrcis quc a Igrcja nao julguc ncn o
inicrior, orquc isso so concic a Dcus, ncn o
cicrior, orquc Dcus so sc dcicn no inicrior, c
assin, iirando-lIc ioda cscolIa dos Ioncns,
rcicndcs na Igrcja os nais dcravados c os quc a
dcsonran ianio quc as sinagogas dos judcus c as
sciias dos filosofos os icrian cilado cono
indignos c os icrian aloninado cono nios.
LXII
A lci nao dcsiruiu a naiurcza, nas a insiruiu.
a graa nao dcsiruiu a lci, nas a fcz ccrccr. Faz-
sc un dolo da roria vcrdadc. ois a vcrdadc,
fora da caridadc, nao c Dcus. c a sua inagcn c
un dolo quc nao sc dcvc anar ncn adorar; c
ainda ncnos sc dcvc anar c adorar o scu
conirario, quc c a ncniira.
189
LXIII
Todos os grandcs divcriincnios sao crigosos
ara a vida crisia; nas, dcnirc iodos os quc o
nundo invcniou, nao Ia ncnIun quc scja nais
icnvcl do quc a concdia. una rcrcscniaao
iao naiural c iao dclicada das aics, quc as
cciia c as faz nasccr cn nosso coraao,
solrciudo a do anor, rincialncnic quando
rcrcscniado nuiio casio c nuiio Ioncsio. Con
cfciio, quanio nais arccc inoccnic s alnas
inoccnics, ianio nais csias sao caazcs dc sc
conovcr. Sua; violcncia agrada ao nosso anor-
rorio, quc forna logo un dcscjo dc causar os
ncsnos cfciios quc sc vccn iao lcn
rcrcscniados; c sc faz ao ncsno icno una
conscicncia fundada solrc a Ioncsiidadc dos
scniincnios quc sc vccn, quc ciinguc o ncdo
das alnas uras, as quais inaginan quc nao c
fcrir a urcza anar con un anor quc lIcs arccc
iao salio. Assin, sanos da concdia con o
coraao iao cIcio dc iodas as lclczas c dc iodas
as douras do anor, a alna c o csriio iao
crsuadidos dc sua inoccncia, quc ficanos
inicirancnic rcarados ara rccclcr as suas
rinciras inrcsscs, ou anics, ara rocurar a
ocasiao dc fazc-las nasccr no coraao dc algucn,
ara rccclcr os ncsnos razcrcs c os ncsnos
sacrifcios quc vinos iao lcn iniados na
concdia.
190
LXIV
As oinics rclaadas agradan ianio aos
Ioncns quc c csiranIo quc as dclcs(60}lIcs
dcsagradcn. quc clcs cccdcran iodos os
liniics. E, alcn disso, Ia nuiia gcnic quc vc o
vcrdadciro c nao odc aiingi-lo. Mas, Ia ouca
quc nao saila quc a urcza da rcligiao c coniraria
s nossas corrucs. Fidculo c dizcr quc una
rcconcnsa cicrna c ofcrccida a cosiuncs
cscolarincos.
LXV
Fcccio quc icnIa cscriio nal, vcndo-nc
condcnado; nas, o ccnlo dc cscriios iao
icdosos nc faz acrcdiiar no conirario. Nao c
nais crniiido cscrcvcr lcn, dc ial nancira a
Inquisiao c corronida c ignoranic.
nclIor olcdcccr a Dcus do quc aos
Ioncns. Nada rcccio; nada cscro; os lisos nao
sao assin. O Pori-Foyal rcccia, c c na oliica
scara-los; ois nao rcccarao nais c sc farao
nais rcccar.
O silcncio c a naior crscguiao. Nunca os
sanios sc calaran. vcrdadc quc c rcciso
vocaao, nas nao sao as scnicnas do consclIo
quc, c rcciso conIcccr quando sc c cIanado; c
sin a ncccssidadc dc falar.
191
Sc as ninIas Carias sao condcnadas cn
Fona, o quc cu nclas condcno c condcnado no
ccu.
A Inquisiao c a Socicdadc, dois flagclos da
vcrdadc.
LXVI
A naquina ariinciica roduz cfciios quc
aroinan nais do cnsancnio do quc iudo o
quc fazcn os aninais; nas, nao faz nada quc
ossa fazcr dizcr quc cla icn voniadc cono os
aninais.
LXVII
A naiurcza icn crfcics, ara nosirar quc
c a inagcn dc Dcus; c dcfciios, ara nosirar quc
c acnas a sua inagcn.
LXIX
Tirai a rolalilidadc, nao sc odc nais
agradar ao nundo. ondc a rolalilidadc, nao sc
odc nais dcsagradar-lIc.
LXX
O ardor dos sanios cn invcsiigar c raiicar o
lcn scria inuiil sc a rolalilidadc fossc ccria.
192
LXXI
Para fazcr dc un Ioncn un sanio, c rcciso
quc Iaja a graa; c qucn duvida disso nao salc o
quc c scr sanio ncn Ioncn.
LXXII
Dcscja-sc a ccricza. Dcscja-sc quc o aa
scja infalvcl na fc c quc os douiorcs gravcs o
scjan cn scus cosiuncs, afin dc icr a sua
ccricza.
LXXIII
rcciso nao julgar o quc c o aa or
algunas alavras dos Pais, cono dizian os
grcgos nun conclio (rcgra inorianic!}, nas
clas acs da Igrcja c dos Pais, c clos canoncs.
LXXIV
O aa c o rinciro. Quc ouiro c conIccido
or iodos? Quc ouiro c rcconIccido or iodos
cono icndo odcr dc insinuar cn iodo o coro,
orquc dcicn a noiva lranca quc sc insinua or
ioda aric?
LXXV
193
Ha Icrcsia cn clicar scnrc onncs(61}or
iodos, c Icrcsia cn nao clicar s vczcs or
iodos. Diliic c Ioc onncs(62}. os Iugucnoics,
Icrcgcs, clicando-o or iodos. In quo onncs
cccavcruni(63}. os Iugucnoics, Icrcgcs,
ccciuando os filIos dos ficis. rcciso, ois,
scguir os Pais c a iradiao ara salcr dcsdc
quando Ia Icrcsia quc icncr or ioda aric.
LXXVI
O ncnor novincnio inoria a ioda a
naiurcza. o nar iniciro sc nodifica con una
cdra. Assin, na graa, a ncnor aao inoria,
or suas conscqucncias, a iudo. Porianio, iudo c
inorianic.
LXXVII
Todos os Ioncns sc odcian naiuralncnic
cnirc si. Scrvino-nos cono odcnos da
concuisccncia ara fazc-la scrvir ao lcn
ullico. Mas, c so fingincnio, c una falsa
inagcn da caridadc; ois quc, no fundo, c so
odio. Essc vil fundo do Ioncn, figncniun
nalun(64} csia acnas colcrio; nao csia onisso.
LXXVIII
194
Sc sc qucr dizcr quc o Ioncn c ouco
dcnais ara ncrcccr a conunicaa9 con Dcus, c
rcciso scr lcn grandc ara julgar isso.
LXXIX
indigno dc Dcus juniar-sc ao Ioncn
niscravcl; nas, nao c indigno dc Dcus iira-lo dc
sua niscria.
LXXX
(Qucn nunca o conrccndcu! Quc alsurdos!}
Pccadorcs urificados scn cniicncia, jusios
saniificados scn a graa dc Jcsus Crisio. Dcus
scn odcr solrc a voniadc dos Ioncns, una
rcdcsiinaao scn nisicrio, un Fcdcnior scn
ccricza.
LXXXI
Unidadc, nuliidao. Considcrando a Igrcja
cono unidadc, o aa, qucn qucr quc scja clc, c
o cIcfc, c cono iudo. Considcrando-a cono
nuliidao, o aa c acnas una aric dcla. A
nuliidao quc nao sc rcduz unidadc c confusao;
a unidadc quc nao dccndc da nuliidao c iirania.
LXXXII
195
Dcus nao faz nilagrcs na conduia ordinaria
dc sua Igrcja. Scria csiranIo quc a infalililidadc
csiivcssc cn un; nas, csiar na nuliidao, isso
arccc iao naiural, quanio a conduia dc Dcus
csiar oculia sol a naiurcza, cono cn iodas as
suas ouiras olras.
LXXXIII
(Quc a rcligiao crisia nao c unica}, lcn longc
csia dc quc isso scja una razao quc faa crcr quc
nao c vcrdadcira, ois quc, ao conirario, c o quc
faz crcr quc o c.
LXXXIV
A Escriiura sania nao c una cicncia do
csriio, nas do coraao. So c inicligvcl ara os
quc icn o coraao dirciio. O vcu quc cisic solrc
a Escriiura ara os judcus ianlcn cisic ara os
crisiaos. A caridadc c nao so o oljcio da
Escriiura sania, nas c ianlcn a sua oria.
LXXXV
Sc nada fossc rcciso scnao ara o ccrio,
nada sc dcvcria fazcr cla rcligiao. ois cla nao c
ccria. Mas, quanias coisas sc fazcn clo inccrio!
as viagcns or nar, as laialIas! Digo, ois, quc
nada alsoluiancnic scria rcciso fazcr, ois nada
c ccrio; c quc Ia nais ccricza na rcligiao do quc
196
na cscrana dc vcrnos o dia dc ananIa. ois
nao c ccrio quc vcjanos ananIa; nas, c
ccriancnic ossvcl quc nao o vcjanos. Nao sc
odc dizcr o ncsno da rcligiao. Nao c ccrio quc
cla o scja; nas, qucn ousara dizcr quc c
ccriancnic ossvcl quc nao o scja? Ora, quando
sc iralalIa ara ananIa c clo inccrio, agc-sc
con razao.
LXXXVI
As invcncs doa Ioncns vao avanando dc
scculo cn scculo. A londadc c a nalcia do
nundo cn gcral, ianlcn.
LXXXVII
rcciso icr un cnsancnio rcirogrado c
julgar iudo or isso. falando, iodavia, cono o
ovo.
LXXXVIII
A fora c a rainIa do nundo, c nao a oiniao;
nas, c a oiniao quc usa da fora.
LXXXIX
O acaso da os cnsancnios, o acaso Os iira;
ncnIuna aric ara conscrvar ncn ara adquirir.
197
XC
fciio adrc qucn qucr sc-lo, cono sol
Jcroloao.
XCI
So sc consulian os ouvidos orquc nao sc
icn coraao.
XCII
As crianas quc icn ncdo do rosio quc
lanluzaran sao crianas; nas, o ncio dc quc o
quc c iao fraco scndo criana scja lcn foric
scndo nais idoso? Nao sc faz scnao nudar dc
fraqucza.
XCIII
Inconrccnsvcl quc Dcus scja, c
inconrccnsvcl quc nao scja; quc a alna scja
con o coro, quc nao icnIanos alna, quc o
nundo scja criado, quc nao o scja, cic.; quc o
ccado original scja, c quc nao scja.
XCIV
Aicsno narca fora dc csriio, nas aic
ccrio onio soncnic.
198
XCV
Incrcdulos, os nais crcdulos. Crccn nos
nilagrcs dc Vcsasiano, ara nao crcr nos dc
Moiscs.
XCVI
Sobre a filosofia de Descartes
rcciso dizcr cn grosso. Isso sc faz or
figura c novincnio, ois isso c vcrdadciro; irias,
dizcr quais c conor a naquina, c ridculo; ois c
inuiil, c inccrio, c cnoso. E, quando isso fossc
vcrdadciro, nao csiinanos quc ioda a filosofia
valIa una Iora dc iralalIo.
XCVII
A fc c un don dc Dcus. Nao acrcdiicis quc
disscsscnos quc c un don dc. raciocnio. As
ouiras rcligics nao dizcn isso dc sua fc; davan
soncnic o raciocnio ara cIcgar a cla, quc nao
vcn acsar dc iudo.
Dcus scrviu-sc da concuisccncia dos judcus
ara fazc-los scrvir a Jcsus Crisio.
XCVIII
Alraao nao ionou nada ara si, nas
soncnic ara os scus scrvidorcs; assin, o jusio
199
nao iona nada ara si do nundo c dos alausos
do nundo, nas soncnic ara as suas aics,
das quais sc scrvc cono scnIor, dizcndo. Vai c
volia. Sul ic crii aciiius iuus(65} As aics
assin doninadas sao viriudcs; a avarcza, a
invcja, a colcra, o rorio Dcus as airilui a si; c
sao ianio viriudcs cono a dcncncia, a acicncia
c a consiancia, quc sao ianlcn aics.
rcciso scrvirno-nos dclas cono cscravos, c,
dciando-lIcs scu alincnio, incdir quc a alna
conariilIc; ois, quando as aics sao as
scnIoras, clas sao vcios, c cniao dao alna scu
alincnio, c a alna con clas sc nuirc c sc
cnvcncna.
XCIX
A nossa rcligiao c salia c louca; salia, orquc
c a nais salia c a nais fundada cn nilagrcs,
rofcias, cic.; louca, orquc nao c iudo isso quc
faz o quc sc c; o quc faz c condcnar os quc nao o
sao, nas nao crcr nos quc sao. O quc os faz crcr
c a cruz. Nc cvacuaia sii cru(66}. E, assin, Sao
Paulo, quc vcio cn salcdoria c cn sinais, dissc
quc nao vcio ncn cn salcdoria ncn cn sinais,
orquc vinIa ara convcricr. Mas, os quc so vcn
ara convcnccr, odcn dizcr quc vcn cn
salcdoria c cn sinais.
C
200
Fascinaiio nugaciiaiis(67}. A fin dc quc a
aiao nao rcjudiquc, faanos cono sc so
Iouvcssc oiio dias dc vida.
CI
Dc iudo o quc cisic solrc a icrra, clc (o
vcrdadciro crisiao} so iona aric nos
dcsrazcrcs, nao nos razcrcs; ana os scus
roinos, nas a sua caridadc nao sc cnccrra
ncsscs liniics c sc csalIa solrc os scus
ininigos, c dcois solrc os dc Dcus.
201

ARTIGO XVII
CONHECIMENTO GERAL DO HOMEM

I
Eis aondc nos conduzcn os conIccincnios
naiurais. Sc csics nao sao vcrdadciros, nao Ia
vcrdadc no Ioncn; c, sc o sao, dcsculro nisso
un grandc noiivo dc IunilIaao; c, una vcz quc
clc nao odc sulsisiir scn crcr nclcs, dcscjo,
anics dc cnirar cn naiorcs indagacs da
naiurcza, quc a considcrc una vcz scriancnic c
con vagar, quc sc olscrvc ianlcn a si ncsno c
julguc sc icn alguna roorao con cla cla
conaraao quc fara dcsscs dois oljcios.
Quc o Ioncn conicnlc, ois, a naiurcza
inicira cn sua alia c lcna najcsiadc; quc afasic
a visia dos oljcios laios quc o ccrcan; quc
olscrvc cssa lrilIanic luz osia cono una
lanada cicrna ara o univcrso; quc a icrra lIc
arca cono un onio, cusia da vasia volia
quc cssc asiro dcscrcvc(68}; c quc sc adnirc dc
quc aic cssa vasia volia nao assc dc un onio
insignificanic cn rclaao quc os asiros, quc
rolan no firnancnio, alraan. Mas, sc a nossa
visia sc dcicn ai, quc a inaginaao assc alcn.
202
cla sc dciara anics dc concclcr quc a naiurcza
dc forncccr. Todo csic nundo visvcl nao c scnao
un irao incrccivcl no anlo scio da
naiurcza. NcnIuna idcia sc aroina disso.
inuiil dilaiar nossas concccs alcn dos csaos
inaginavcis. so danos luz aionos, cn rclaao
rcalidadc das coisas. una csfcra infiniia cujo
ccniro csia cn ioda aric, a circunfcrcncia cn
ncnIuna aric(69}. Enfin, o naior caraicr
scnsvcl da onioicncia dc Dcus c quc a nossa
inaginaao sc crca ncssc cnsancnio.
Quc o Ioncn, icndo voliado a si, considcrc o
quc c cn rclaao ao quc cisic; quc sc considcrc
crdido ncssc caniao dcsviado da naiurcza; c
quc, dcssc cqucno carccrc cn quc sc acIa
insialado, c cnicndo o univcrso, arcnda a
csiinar a icrra, os rcnos, as cidadcs c a si
ncsno scgundo o scu jusio valor.
Quc c un Ioncn no infiniio?
Mas, ara arcscniar-lIc ouiro rodgio iao
assonlroso, quc invcsiiguc no quc conIccc as
coisas nais dclicadas. Quc un ouao lIc ofcrca,
na cqucncz do scu coro, arics
inconaravclncnic nais cqucnas, crnas con
ariiculacs, vcias ncssas crnas, sanguc ncssas
vcias, Iunorcs ncssc sanguc, goias ncsscs
Iunorcs, vaorcs ncssas goias; quc, dividindo
ainda csias uliinas coisas, csgoic suas foras cn
203
iais concccs, c quc o uliino oljcio a quc odc
cIcgar scja agora o do nosso discurso; cnsara,
ialvcz, quc c cssa a circna cqucncz da
naiurcza. Qucro fazcr-lIc vcr a dcniro un
alisno novo. Qucro iniar-lIc nao so o univcrso
visvcl, nas a incnsidadc quc sc odc concclcr
da naiurcza, no anliio dcssc csloo dc aiono.
Quc clc vcja a una infinidadc dc univcrsos, cada
un dos quais icn o scu firnancnio, scus
lancias, sua icrra, na ncsna roorao quc o
visvcl; ncssa icrra, aninais, c, cnfin, oucs nos
quais iornara a acIar o quc os rinciros dcran c,
acIando ainda nos ouiros a ncsna coisa, scn
fin c scn rcouso, quc sc crca ncssas
naravilIas iao assonlrosas cn sua cqucncz
quanio as ouiras or sua cicnsao; con cfciio,
qucn nao adnirara quc o nosso coro, quc Ia
ouco nao cra crccivcl no univcrso,
incrccivcl clc rorio no scio dc iudo, scja
agora un colosso, un nundo, ou anics, iudo, cn
rclaao ao nada aondc nao sc odc cIcgar?
Qucn sc considcrar assin adnirar-sc-a dc si
ncsno c, considcrando-sc susicniado na nassa
quc a naiurcza lIc dcu, cnirc csscs dois alisnos
do infiniio c do nada ircncra ao vcr cssas
naravilIas; c crcio quc a sua curiosidadc,
iransfornando-sc cn adniraao, csiara nais
disosia a conicnla-las cn silcncio do quc a
invcsiiga-las con rcsunao.
204
Pois, cnfin, quc c o Ioncn na naiurcza? Un
nada cn rclaao ao infiniio, iudo cn rclaao ao
nada. un ncio cnirc nada c iudo. Infiniiancnic
afasiado dc conrccndcr os circnos, o fin das
coisas c o scu rincio csiao ara clc
invcncivclncnic oculios nun scgrcdo
incnciravcl; igualncnic incaaz dc vcr o nada
dc ondc foi iirado c o infiniio quc o alsorvc.
Quc fara, ois, scnao crcclcr alguna
aarcncia do ncio das coisas, nun dcscscro
cicrno dc nao conIcccr ncn scu rincio ncn
scu fin? Todas as coisas saran do nada c foran
irazidas aic ao infiniio. Qucn scguira csscs
assonlrosos novincnios? O auior dcssas
naravilIas conrccndc-as; ningucn nais odc
fazc-lo.
Scn icr conicnlado csscs infiniios, os
Ioncns cnircgaran-sc icncrariancnic
invcsiigaao da naiurcza, cono sc iivcsscn
alguna roorao con cla.
una coisa csiranIa quc icnIan qucrido
conrccndcr os rincios das coisas c da cIcgar
aic a conIcccr iudo, or una rcsunao iao
infiniia quanio o scu oljcio. Pois c scn duvida
quc nao sc odc fornar cssc dcsgnio scn una
rcsunao ou scn una caacidadc infiniia con a
naiurcza.
205
Quando sc c insirudo, conrccndc-sc quc a
naiurcza, icndo gravado a sua inagcn c a do scu
auior cn iodas as coisas, csias icn quasc a sua
dula infinidadc. assin quc vcnos quc iodas as
cicncias sao infiniias na cicnsao das suas
csquisas; ois qucn duvida quc a gconciria, or
ccnlo, icnIa una infinidadc dc infinidadcs dc
roosics quc cor? Elas sao ianlcn infiniias
na nuliidao c dclicadcza dos scus rincios; ois
qucn nao vc quc os quc sc rocn ara os
uliinos nao sc susicnian or si ncsnos c sao
aoiados solrc ouiros quc, icndo ouiros cono
aoio, nao adniicn nunca o uliino?
Mas, fazcnos con quc os uliinos aarcan
razao cono sc faz con as coisas naicriais cn quc
acIanos un onio indivisvcl aquclc alcn do
qual os nossos scniidos nao crcclcn nais nada,
cnlora divisvcl infiniiancnic c or sua
naiurcza.
Dcsscs dois infiniios dc cicncias, o dc
grandcza c lcn nais scnsvcl, c cis orquc
aconiccc quc oucas cssoas icnIan rcicndido
conIcccr iodas as coisas. Vou falar dc iudo, dizia
Dcnocriio.
Vc-sc, rincira visia, quc so a ariinciica
fornccc roricdadcs scn nuncro, c cada cicncia
ianlcn.
206
Mas, a infinidadc cn cqucncz c lcn ncnos
visvcl. Os filosofos, nuiio ao conirario,
rcicndcran cIcgar a isso, c foi nisso quc iodos
irocaran. Foi o quc dcu lugar a csics iiulos
iao ordinarios, Dos Princios das Coisas, Dos
Princios da Filosofia, c a scnclIanics, iao
fausiosos na rcalidadc, cnlora nao cn
aarcncia, quanio csic ouiro quc salia aos olIos.
Dc onni scilili(70}.
A gcnic sc julga, naiuralncnic, lcn nais
caaz dc cIcgar ao ccniro das coisas do quc dc
alraar a sua circunfcrcncia. A cicnsao visvcl
do nundo nos uliraassa visivclncnic; nas,
cono sonos nos quc uliraassanos as cqucnas
coisas, julgano-nos nais caazcs dc ossui-las;
c, no cnianio, c rcciso nao ncnos caacidadc
ara ir aic ao nada do quc aic ao iudo.
ncccssario quc cla scja infiniia ara anlos, c nc
arccc quc qucn iivcssc conrccndido os uliinos
rincios das coisas odcria ianlcn cIcgar aic
a conIcccr o infiniio. Un dccndc do ouiro, c un
conduz ao ouiro. As circnidadcs sc iocan c sc
rcuncn fora dc scrcn afasiadas, c iornan a
cnconirar-sc cn Dcus, c cn Dcus soncnic.
ConIcccnos, ois, o nosso alcancc; sonos
alguna coisa c nao sonos iudo. O quc icnos dc
scr nos roula o conIccincnio dos rinciros
rincios quc nasccn do nada, c o ouco quc
icnos dc scr nos oculia a visao do infiniio.
207
A nossa inicligcncia ocua, na ordcn das
coisas inicligvcis, a ncsna ordcn quc o nosso
coro na cicnsao da naiurcza,
Liniiados dc ioda forna, cssc csiado quc
ocua o ncio cnirc dois circnos sc acIa cn
iodas as nossas oicncias.
Os nossos scniidos nada crcclcn dc
circno. Dcnasiado larulIo nos cnsurdccc;
dcnasiada luz dcslunlra; dcnasiada disiancia c
dcnasiada roinidadc incdcn a visao;
dcnasiado conrincnio c dcnasiada lrcvidadc
do discurso o olscurcccn; dcnasiada vcrdadc
nos assonlra. cu sci quc nao odcn
conrccndcr quc qucn dc zcro iira quairo fica
zcro. Os rinciros rincios icn cvidcncia
dcnais ara nos. Dcnasiado razcr inconoda;
dcnasiadas consonancias dcsagradan na
nusica; c dcnasiados lcncfcios irriian.
qucrcnos icr con quc solrcagar a divida.
Dcncficia co usquc lacia a suni dun vidcniur
csolvi ossc; uli nuliun anicvcncrc, ro graiia
odiun rcddiiur(71}.
Nao scniinos ncn o circno qucnic, ncn o
circno frio. As qualidadcs cccssivas nos sao
ininigas c nao scnsvcis. nao as scniinos,
iolcrano-las. Dcnasiada juvcniudc c dcnasiada
vclIicc incdcn o csriio; insiruao dcnais c
ouca dcnais. Enfin, as coisas circnas sao
208
ara nos cono sc nao cisiisscn, c nos nao
cisiinos cn rclaao a clas. clas nos cscaan, ou
nos a clas.
Eis o nosso vcrdadciro csiado. Eis o quc nos
iorna incaazcs dc salcr con ccricza c dc ignorar
cn alsoluio. Voganos nun ncio vasio, scnrc
inccrios c fluiuanics, inclidos dc una
circnidadc a ouira. Algun icrno cn quc
cnsasscnos ligar-nos c firnar-nos, alala c nos
alandona; c, sc o scguinos, clc cscaa nossa
caiura, cscorrcga-nos c fogc con una fuga
cicrna. Nada sc dcicn ara nos. o csiado quc
nos c naiural c, iodavia, o nais conirario nossa
inclinaao. qucinanos dc dcscjo dc acIar
asscnio firnc c una uliina lasc consianic ara
ncla cdificar una iorrc quc sc clcvc ao infiniio;
nas, iodo o nosso fundancnio csiala c a icrra sc
alrc aic aos alisnos.
Nao lusqucnos, ois, scgurana c firncza.
Nossa razao csia scnrc cada cla inconsiancia
das aarcncias; nada odc fiar o finiio cnirc os
infiniios quc a cnccrran c a cviian.
Dcn conrccndido isso, crcio quc sc ficara
cn rcouso, cada qual no csiado cn quc a
naiurcza o colocou.
Essc ncio quc nos coulc cn ariilIa,
csiando scnrc disianic dos circnos, quc
inoria quc o Ioncn icnIa un ouco nais dc
209
inicligcncia das coisas? Sc a icn, iona-as un
ouco nais dc cina.
Nao csia clc scnrc infiniiancnic afasiado
da circnidadc, c a duraao da nossa vida nao
csia ianlcn infiniiancnic afasiada da
cicrnidadc, ara durar dcz anos nais?
Dianic dcsscs infiniios, iodos os finiios sao
iguais; c nao vcjo orquc asscniar a inaginaao
anics solrc un quc solrc o ouiro. So a
conaraao quc fazcnos dc nos con o finiio nos
causa cna.
Sc o Ioncn sc csforassc or scr o rinciro,
vcria quanio c caaz dc assar alcn. Cono
adniiir quc una aric conIca o iodo? Mas, clc
asirara, ialvcz, conIcccr ao ncnos as arics
con as quais icn roorao. Mas, as arics do
nundo icn iodas una ial rclaao c un ial
cncadcancnio una con a ouira, quc julgo
inossvcl conIcccr una scn a ouira c scn o
iodo.
O Ioncn, or ccnlo, icn rclaao con iudo
o quc conIccc. Tcn ncccssidadc dc lugar ara
conic-lo, dc icno ara durar, dc novincnio
ara vivcr, dc clcncnios ara con-lo, dc calor c
dc alincnios ara nuirir-sc, dc ar ara rcsirar.
Vc a luz, scnic os coros; cnfin, iudo cai sol a
sua aliana.
210
rcciso, ois, ara conIcccr o Ioncn,
salcr orquc c quc clc icn ncccssidadc dc ar
ara sulsisiir; c, ara conIcccr o ar, salcr
orquc icn clc rclaao con a vida do Ioncn, cic.
A cIana nao sulsisic scn o ar. orianio
ara conIcccr un, c rcciso conIcccr o ouiro.
Porianio, iodas as coisas, scndo causadas c
causanics, ajudadas c ajudanics, ncdiaia c
incdiaiancnic, c iodas cnircicndo-sc or un
lao naiural c inscnsvcl quc liga as nais
afasiadas c as nais difcrcnics, considcro
inossvcl conIcccr as arics scn conIcccr o
iodo, nao nais quc conIcccr o iodo scn conIcccr
ariicularncnic as arics.
E o quc acala a nossa inoicncia dc
conIcccr as coisas c quc clas sao sinlcs cn si
ncsnas c quc nos sonos conosios dc duas
naiurczas oosias c dc divcrsos gcncros. dc alna
c dc coro. Pois c inossvcl quc a aric quc
raciocina cn nos scja ouira scnao csiriiual; c,
quando sc rcicndcssc quc fsscnos
sinlcsncnic cororais, isso nos ccluiria nais
do conIccincnio das coisas, nao Iavcndo nada
iao inconcclvcl cono dizcr quc a naicria sc
conIccc a si ncsna. Nao nos c ossvcl conIcccr
cono cla sc conIcccria.
E assin, sc sonos sinlcsncnic naicriais,
nao odcnos conIcccr alsoluiancnic nada; c, sc
211
sonos conosios dc csriio c dc naicria, nao
odcnos conIcccr crfciiancnic as coisas
sinlcs, csiriiuais c cororais.
Eis orquc quasc iodos os filosofos
confundcn as idcias das coisas c falan das
coisas cororais csiriiualncnic c das csiriiuais
cororalncnic, ois dizcn ousadancnic quc os
coros icndcn ara laio, quc asiran ao scu
ccniro, quc cviian a sua dcsiruiao, quc icncn o
vazio, quc icn inclinacs, sinaiias, aniiaiias,
quc sao iodas as coisas quc so cricnccn aos
csriios. E, falando dos csriios considcran-nos
cono cn un lugar c lIcs airilucn o novincnio
dc un lugar ara ouiro, quc sao coisas quc so
cricnccn aos coros En lugar dc rccclcr as
idcias dcssas coisas uras, nos as iinginos das
nossas qualidadcs c inrcgnanos o nosso scr
conosio (cn} iodas as coisas sinlcs quc
conicnlanos.
Qucn nao acrcdiiaria, ao vcr-nos conor
iodas as coisas dc csriio c dc coro, quc cssa
nisiura nos scria lcn conrccnsvcl? E,
coniudo, a coisa quc ncnos sc conrccndc. O
Ioncn c, cn si ncsno, o nais rodigioso oljcio
da naiurcza; ois nao odc concclcr o quc c
coro, c ainda ncnos o quc c csriio, c ncnos
quc ncnIuna coisa cono un coro ossa scr
unida con un csriio. Eis a o cunulo dc suas
dificuldadcs, c, no cnianio, c o rorio scr.
212
Modus quo cororilus adacrci siriius
conrcIcndi al Ioninilus non odcsi; ci Ioc
iancn Ioncn csi(72}.
Eis una aric das causas quc iornan o
Ioncn iao inlccil ara conIcccr a naiurcza. Ela
c infiniia dc duas nanciras, c clc finiio c liniiado;
cla crnanccc c sc nanicn crciuancnic cn
scu scr, c clc assa c c norial; as coisas cn
ariicular sc corroncn c sc iransfornan a cada
insianic, c clc so as vc dc assagcn; clas icn o
scu rincio c o scu fin, c clc nao conIccc ncn
un ncn ouiro; clas sao sinlcs, c clc c conosio
dc duas naiurczas difcrcnics. E, ara consunar a
rova da nossa fraqucza, acalarci or csia
rcflcao solrc o csiado da nossa naiurcza.
II
Dois infinitos. Meio.
Quando sc lc dcrcssa dcnais ou dcvagar
dcnais, nao sc cnicndc nada.
VinIo dcnais c ouco dcnais nao lIo dcis,
clc nao odc acIar a vcrdadc; dai-lIo dcnais,
ianlcn.
A naiurcza nos colocou iao lcn no ncio quc,
sc nudarnos un lado da lalana, nudanos
ianlcn o ouiro. Isso nc faz crcr quc Ia nolas
cn nossa calca, dc ial nancira disosias quc
qucn ioca una ioca ianlcn a coniraria.
213
Sc sonos jovcns dcnais, nao julganos lcn;
vclIos dcnais, ianlcn.
Sc nao ncdiianos lasianic nisso, sc nao
ncdiianos dcnais, icinanos c cncasqucianos.
Sc considcrarnos a nossa olra
incdiaiancnic dcois dc a icrnos cccuiado,
ainda sonos lasianic rcvcnidos; sc nuiio icno
dcois, nao a cnicndcnos nais.
Tanlcn os quadrados visios dc nuiio longc,
c dc nuiio crio; c so Ia un onio indivisvcl quc
c o vcrdadciro lugar. os ouiros csiao crio
dcnais, longc dcnais, alio dcnais ou laio
dcnais. A crscciiva dcsiina-o aric da iniura;
nas, na vcrdadc c na noral, qucn o dcsiinara?
III
Crcnos iocar orgaos ordinarios quando
iocanos o Ioncn. sao orgaos, na vcrdadc, nas
lizarros, canlianics, variavcis, cujas cordas nao
sc scgucn or graus conjunios. Os quc so salcn
iocar os ordinarios nao roduzirian acordcs.
IV
ConIcccno-nos iao ouco quc nuiios
cnsan norrcr quando csiao assando lcn, c
nuiios arcccn assar lcn quando csiao
214
roinos da noric, nao scniindo a fclrc roina
ou o alccsso rcsics a sc fornar.
Quando considcro a cqucna duraao dc
ninIa vida alsorvida na cicrnidadc rcccdcnic c
scguinic, ncnoria Iosiiis unius dici
rocicrcuniis(73}, o cqucno csao quc cncIo, c
ncsno quc vcjo alisnado na infiniia incnsidadc
dos csaos quc ignoro, c quc iu ignoras,
csanio-nc c assonlro-nc ao vcr aqui anics quc
la, ois nao Iavia razao or quc aqui anics quc
la, or quc agora anics quc cniao! qucn nc s
aqui? Por ordcn c conduia dc qucn csic lugar c
csic icno nc foran dcsiinados?
Porquc ncu conIccincnio c liniiado? ncu
ialIc? ninIa duraao cn ccn anos cn lugar dc
nil? Quc razao icvc a naiurcza dc na dar ial, c
dc cscolIcr csic nuncro cn lugar dc ouiro na
infinidadc, dos quais nao Ia nais razao dc
cscolIcr un do quc o ouiro, nada icniando un
nais do quc o ouiro?
215

ARTIGO XVIII
GRANDE2A DO HOMEM

I
Ccnsuro, igualncnic, nao so os quc ionan o
ariido dc louvar o Ioncn, cono ianlcn os quc
ionan o dc o ccnsurar c os quc ionan o dc o
divcriir; c so osso arovar os quc rocuran
gcncndo. Os csioicos dizcn. Tornai a cnirar
dcniro dc vos ncsnos; c ai quc cnconirarcis o
vosso rcouso. c isso nao c vcrdadciro. Ouiros
dizcn. Sa c luscai a fclicidadc divcriindo-vos. c
isso nao c vcrdadciro. Vcn as docnas. a
fclicidadc nao csia ncn cn nos, ncn fora dc nos;
csia cn Dcus, ianio fora cono dcniro dc nos.
II
A naiurcza do Ioncn sc considcra dc duas
nanciras. una scgundo scu fin, c, cniao clc c
grandc c inconaravcl; ouira, scgundo a
nuliidao, cono sc julga da naiurcza do cavalo c
do cao, clo Ialiio dc vcr nclcs a corrida c clo
aninun arccndi(74}; c, cniao, o Ioncn c aljcio c
vil. Eis as duas vias quc fazcn julgar disso
divcrsancnic, c quc fazcn os filosofos discuiircn
216
ianio. ois un ncga a suosiao do ouiro; un
diz. Elc nao nasccu ara cssc fin; ois iodas as
suas acs lIc rcugnan; ouiro diz. Elc sc afasia
do scu fin quando raiica cssas acs laias.
III
Tcnos una idcia iao grandc da alna do
Ioncn quc nao odcnos iolcrar quc scjanos
dcsrczados c nao scjanos csiinados or una
,alna, c ioda a fclicidadc dos Ioncns consisic
ncssa csiina.
A naior laicza do Ioncn c a rocura da
gloria, nas nisso ncsno csia a naior narca dc
sua ccclcncia; orquc, alguna ossc quc clc
icnIa solrc a icrra, alguna saudc c conodidadc
csscncial quc ossua, nao csia saiisfciio sc nao
csia na csiina dos Ioncns. Elc csiina iao
grandc a razao do Ioncn quc, alguna vaniagcn
quc icnIa solrc a icrra, sc nao csia colocado
vaniajosancnic ianlcn na razao do Ioncn, nao
csia conicnic. o nais lclo lugar do nundo.
nada odc dcsvia-lo dcssc dcscjo; c c a qualidadc
nais indclcvcl do coraao do Ioncn. E os quc
dcsrczan nais os Ioncns, c quc os igualan aos
aninais, ainda qucrcn scr or isso adnirados c
acrcdiiados, c sc coniradizcn a si ncsnos or
scu rorio scniincnio. a sua naiurcza, quc c
nais foric quc iudo, convcnccndo-os da grandcza
217
do Ioncn nais foricncnic quc a razao os
convcncc dc sua laicza.
IV
Mau grado a visao dc iodas as niscrias quc
nos iocan, quc nos cgan cla gargania, icnos
un insiinio quc nao odcnos rcrinir, quc nos
clcva.
V
A grandcza do Ioncn c iao visvcl quc sc iira
ncsno dc sua niscria. Porquc ao quc c naiurcza
nos aninais nos cIananos niscria no Ioncn,
or ondc rcconIcccnos quc a naiurcza scndo
Iojc scnclIanic dos aninais, clc caiu dc
nclIor naiurcza quc lIc cra roria ouirora.
Por quc, qucn sc acIa infcliz or nao scr rci,
scnao un rci dcsironado? AcIava-sc Paulo Enlio
infcliz or nao scr cnsul? Ao conirario, ioda a
gcnic acIava quc clc cra fcliz or o icr sido,
orquc sua condiao nao cra dc o scr scnrc.
Mas, acIava-sc Pcrscu iao infcliz or nao scr
nais rci, orquc sua condiao cra dc o scr
scnrc, quc sc acIava csiranIo quc clc
suoriassc a vida.
Qucn sc acIa infcliz or so icr una loca? c
qucn nao sc acIara infcliz or so icr un olIo?
Nunca ialvcz sc icnIa algucn lcnlrado dc afligir-
218
sc or nao icr ircs olIos; nas, ningucn sc
consola dc nao os icr.
VI
Nao sc c niscravcl scn scniincnio. Una
casa cn runas nao o c. So o Ioncn c niscravcl.
Ego vir vidcns(75}.
VII
A grandcza do Ioncn c grandc na ncdida
cn quc clc sc conIccc niscravcl. Una arvorc nao
sc conIccc niscravcl. , ois, scr niscravcl
conIcccr-sc niscravcl; nas, c scr grandc
conIcccr quc sc c niscravcl. Todas cssas
niscrias rovan sua grandcza. Sao niscrias dc
grandc scnIor, niscrias dc un rci dcsironado.
VIII
Concluindo-sc a niscria da grandcza, c a
grandcza da niscria, uns concluran a niscria
ianio nais quanio or rova ionaran a
grandcza; c ouiros, concluindo a grandcza con
ianio nais fora, quanio concluran da roria
niscria, iudo o quc uns udcrcn dizcr ara
nosirar a grandcza so scrviu dc arguncnio aos
ouiros ara concluir a niscria, una vcz quc c scr
ianio nais niscravcl quanio dc nais alio sc caiu.
c ouiros, ao conirario. Foran lcvados uns solrc
219
os ouiros or un crculo scn fin. scndo ccrio
quc, ncdida quc os Ioncns icn luz, acIan
ianio grandcza cono niscria no Ioncn. Nuna
alavra, o Ioncn conIccc quc c niscravcl. Elc c,
ois, niscravcl, dc vcz quc o c; nas, c lcn
grandc, dc vcz quc o conIccc.
IX
Eu osso concclcr un Ioncn scn naos,
cs, calca, ois c so a ccricncia quc nos
cnsina quc a calca c nais ncccssaria quc os
cs; nas, nao osso concclcr o Ioncn scn
cnsancnio; scria una cdra ou un lruio.
, ois, o cnsancnio quc faz c scr do
Ioncn, scn o quc nao sc odc concclc-lo. Quc c
quc scnic razcr cn nos? a nao? o lrao? a
carnc? o sanguc? Vcr-sc-a quc c rcciso quc scja
alguna coisa dc inaicrial.
X
Nao c do csao quc dcvo indagar ninIa
dignidadc, nas da rcgulaao do ncu
cnsancnio. Nao icrci nais ossuindo icrras.
Pclo csao, o univcrso nc conrccndc c nc
cngolc cono un onio; clo cnsancnio, cu o
conrccndo.
XI
220
O Ioncn nao assa dc un canio, o nais
fraco da naiurcza, nas c un canio cnsanic.
Nao c rcciso quc o univcrso iniciro sc arnc ara
csnaga-lo. (Un vaor, una goia dagua, c o
lasianic ara naia-lo. Mas, quando o univcrso o
csnagassc, o Ioncn scria ainda nais nolrc do
quc o quc o naia, orquc salc quc norrc; c a
vaniagcn quc o univcrso icn solrc clc, o
univcrso a ignora.
Toda a nossa dignidadc consisic, ois, no
cnsancnio. dai quc c rcciso nos clcvarnos,
nao do csao c da duraao quc nao salcranos
cncIcr. TralalIcnos, ois, ara lcn cnsar. cis
o rincio da noral.
XII
O Ioncn c visivclncnic fciio ara cnsar; c
ioda a sua dignidadc c iodo o scu ncriio, c iodo o
scu dcvcr c cnsar cono c rcciso. ora, a ordcn
do cnsancnio c concar or si, c or scu auior
c scu fin.
Ora, cn quc cnsa o nundo? Nisso, nunca;
nas cn danar, cn iocar alaudc, cn caniar, cn
fazcr vcrsos, cn corrcr o ancl, cic., cn consiruir-
sc, cn fazcr-sc rci, scn cnsar no quc c scr rci c
scr Ioncn.
XIII
221
Toda a dignidadc do Ioncn csia no
cnsancnio.
O cnsancnio c, ois, una coisa adniravcl
or naiurcza. Era rcciso quc iivcssc csiranIos
dcfciios ara scr dcsrczvcl. Mas, icn iais quc
nada c nais ridculo.
Cono c grandc or sua naiurcza! cono c
laio or scus dcfciios!
XIV
crigoso fazcr vcr dcnais ao Ioncn quanio
clc c igual aos aninais, scn lIc nosirar sua
grandcza. ainda crigoso fazcr-lIc vcr dcnais a
sua grandcza scn a sua laicza. ainda nais
crigoso dcia-lo ignorar anlas. Mas, c nuiio
vaniajoso rcrcscniar-lIc anlas.
Nao c rcciso quc o Ioncn crcia quc c igual
aos aninais, ncn quc ignorc anlos; nas, quc
saila anlos.
XV
Quc o Ioncn, agora, sc csiinc a scu valor.
Quc sc anc, ois icn cn si una naiurcza caaz
do lcn; nas, quc nao anc or isso as laiczas
quc ncla cisicn. Quc sc dcsrczc, orquc cssa
caacidadc c vazia; nas, quc nao dcsrczc or
isso cssa caacidadc naiural. Quc sc odcic, quc
222
so anc. clc icn cn si a caacidadc dc conIcccr a
vcrdadc c dc scr fcliz; nas, nao a icn dc vcrdadc,
ou consianic, ou saiisfaioria.
Eu dcscjaria, ois, lcvar o Ioncn a qucrcr
cnconira-la, a csiar ronio c dcscnlaraado das
aics ara scgui-la ondc a cnconirar; salcndo
quanio scu conIccincnio sc olscurcccu clas
aics, cu dcscjaria quc clc odiassc cn si a
concuisccncia quc o dcicrnina or si ncsna,
afin dc nao o ccgar ao fazcr sua cscolIa c nao o
dcicr quando iivcr cscolIido.
XVI
ncdida quc sc icn nais luz, nais grandcza
c laicza sc dcscolrc no Ioncn.
O conun dos Ioncns. Aquclcs quc sao nais
clcvados.
Os filosofos. assonlran o conun dos
Ioncns.
Os crisiaos. assonlran os filosofos.
Qucn sc assonlrara, ois, ao vcr quc a
rcligiao nao faz scnao conIcccr a fundo o quc sc
rcconIccc ianio nais quanio nais luz sc icn?
XVII
223
Sinio quc osso nao icr cisiido; ois o cu
consisic no ncu cnsancnio. orianio, cu, quc
cnso, nao icria cisiido sc ninIa nac iivcssc
norrido anics dc cu icr sido aninado; orianio,
nao sou un scr ncccssario. Nao sou ianlcn
cicrno, ncn infiniio; nas, vcjo lcn quc Ia na
naiurcza un scr ncccssario, cicrno c infiniio.
224

ARTIGO XIX
VAIDADE DO HOMEM, IMAGINAO, AMOR-
PRPRIO

I.
Vaidade
Nao nos conicnianos con a vida quc icnos
cn nos c no nosso rorio scr. qucrcnos na idcia
dos ouiros una vida inaginaria, c nos
csforanos or assin arcccr. TralalIanos
inccssanicncnic or cnlclczar c conscrvar cssc
scr inaginario, c ncgliccncianos o vcrdadciro; c,
sc icnos ou a iranquilidadc, ou a gcncrosidadc,
ou a fidclidadc, arcssano-nos cn fazc-lo salcr,
afin dc ligar cssas viriudcs a cssc scr dc
inaginaao. nos as dcsiacaranos anics dc nos
ara junia-las a clc, c scranos dc lon grado
olircs ara adquirir a rcuiaao dc scr
corajosos. Crandc narca do nada do nosso
rorio scr, nao csiar saiisfciio con un scn o
ouiro, c rcnunciar nuiias vczcs a un clo ouiro!
Pois, qucn nao norrcssc ara conscrvar sua
Ionra, cssc scria infanc.
225
A doura da gloria c iao grandc quc, a
alguna ; coisa quc sc liguc, ncsno noric, c
anada.
II
O orgulIo coniracsa iodas as niscrias. Ou
as oculia, ou, sc as dcscolrc, glorifica-sc dc
conIccc-las. Elc nos dcicn dc una ossc iao
naiural no ncio das nossas niscrias, dos nossos
crros, cic., quc crdcnos ncsno a vida con
alcgria, dcsdc quc sc falc disso.
III
A vaidadc csia dc ial forna arraigada no
coraao do Ioncn, quc un soldado, un criado,
un cozinIciro, un nalandro, sc gala c qucr icr
scus adniradorcs; c os filosofos ianlcn o
qucrcn. os quc cscrcvcn conira (a gloria}
qucrcn icr cscriio lcn, c os quc o lccn qucrcn
icr a gloria dc o icr lido; c cu, quc cscrcvo isio,
ialvcz icnIa cssa voniadc, c ialvcz os quc nc
lcrcn... (ianlcn a icnIan}.
IV
Sonos iao rcsunosos quc dcscjaranos scr
conIccidos dc ioda a icrra, c aic das cssoas quc
vicrcn quando ncla nao csiivcrnos nais; c sonos
226
iao vaos quc a csiina dc cinco ou scis cssoas
quc nos ccrcan nos divcric c nos conicnia.
V
Curiosidadc nao c scnao vaidadc. O nais das
vczcs, nao sc qucr salcr scnao ara falar disso.
Dc ouiro nodo, nao sc viajaria or nar ara
nunca dizcr nada a rcsciio, c so clo razcr dc
vcr, scn cscrana dc nunca conunica-lo.
VI
As cidadcs or ondc sc assa, a gcnic nao sc
inoria dc scr nclas csiinado; nas, quando sc
dcvc ai ficar algun icno, a gcnic sc inoria.
Quanio icno c rcciso? Un icno
roorcionado nossa duraao va c ncsquinIa.
VII
Qucn quiscr conIcccr or conlcio a
vaidadc do Ioncn nao icn scnao quc considcrar
as causas c os cfciios do anor. A causa c un nao
sci quc (Corncillc} c os cfciios sao csaniosos.
Essc nao sci quc, iao ouca coisa quc nao sc
odc rcconIccc-lo, rcvolvc ioda a icrra, os
rncics, os ccrciios, o nundo iniciro.
Sc o nariz dc Clcoaira iivcssc sido nais
curio, ioda a facc da icrra icria nudado.
227
VIII
Quc una coisa iao visvcl cono c a vaidadc
do nundo scja iao ouco conIccida, quc scja
una coisa csiranIa c surrccndcnic dizcr quc c
una iolicc rocurar as grandczas, isso c
adniravcl!
IX
Amor-prprio (76)
A naiurcza do anor-rorio c dcssc cu
Iunano c nao anar scnao a si, c nao considcrar
scnao a si. Mas, quc fara clc? Elc nao salcria
incdir quc cssc oljcio quc ana nao scja cIcio
dc dcfciios c dc niscrias. qucr scr grandc c sc vc
cqucno. qucr scr fcliz c sc vc niscravcl. qucr scr
crfciio c sc vc cIcio dc incrfcics. qucr scr o
oljcio do anor c da csiina dos Ioncns, c vc quc
os scus dcfciios so ncrcccn a sua avcrsao c o
scu dcsrczo. Essc cnlarao cn quc sc acIa
roduz nclc a nais injusia c nais crininosa
aiao quc c ossvcl inaginar-sc; ois concclc
un odio norial conira cssa vcrdadc quc o
rcrccndc c o convcncc dos scus dcfciios.
Dcscjaria aniquila-la c, nao odcndo dcsiru-la
cn si ncsna, clc a dcsiroi, ianio quanio odc, no
scu conIccincnio c no dos ouiros; isio c, c
iodo o scu cuidado cn oculiar scus dcfciios aos
228
ouiros c a si ncsno, c nao odc iolcrar quc o
faan vc-los, ncn quc os vcjan.
scn duvida un nal scr cIcio dc dcfciios;
nas, c ainda un nal naior scr cIcio dclcs c nao
qucrcr rcconIccc-los, dc vcz quc isso c ajuniar-
lIcs ainda o dc una ilusao voluniaria. Nao
qucrcnos quc os ouiros nos cngancn; nao
acIanos jusio quc quciran scr csiinados or
nos nais do quc ncrcccn. nao c, ois, jusio
ianlcn quc os cngancnos c quciranos quc nos
csiincn nais do quc o ncrcccnos.
Assin, quando clcs so dcscolrcn cn nos
incrfcics c vcios quc na rcalidadc icnos, c
visvcl quc nao nos fazcn injusiia, ois nao sao
clcs a causa disso; c nos fazcn un lcn, ois nos
ajudan a nos livrarnos dc un nal, quc c a
ignorancia dcssas incrfcics. Nao dcvcnos
alorrcccr-nos clo faio dc as conIcccrcn, scndo
jusios, c nos conIcccrcn clo quc sonos, c nos
dcsrczarcn sc sonos dcsrczvcis.
Eis os scniincnios quc nasccrian dc un
coraao quc fossc cIcio dc cquidadc c dc jusiia.
Quc dcvcnos dizcr, ois, do nosso, vcndo nclc
una disosiao inicirancnic coniraria? Pois nao
c vcrdadciro quc odianos a vcrdadc c os quc no-
la dizcn, c gosianos quc sc cngancn cn nosso
lcncfcio, c qucrcnos scr or clcs julgados ouiros
quc nao sonos na rcalidadc?
229
Eis disso una rova quc nc causa Iorror. A
rcligiao caiolica nao olriga a dcscolrir scus
ccados indifcrcnicncnic a ioda a gcnic. iolcra
quc sc fiquc oculio a iodos os ouiros Ioncns,
nas ccciua un so a qucn rcconcnda dcscolrir
o fundo do scu coraao c fazcr-sc vcr ial qual sc
c. So Ia cssc unico Ioncn no nundo quc cla nos
ordcna quc dcscngancnos, c olriga a un scgrcdo
inviolavcl, quc faz quc cssc conIccincnio csicja
nclc cono sc nao o csiivcssc. Podc-sc inaginar
nada nais cariiaiivo c nais docc? E, coniudo, a
corruao do Ioncn c ial quc acIa ainda durcza
ncssa lci, c c una das rinciais razcs quc
fazcn rcvoliar conira a Igrcja una grandc aric
da Euroa.
Cono o coraao do Ioncn c injusio c
ciravaganic, ara acIar nau quc o olrigucn a
fazcr cn rclaao a un Ioncn o quc scria jusio,
dc ccria nancira, quc clc fizcssc cn rclaao a
iodos os Ioncns! Pois c jusio quc nos
cngancnos?
Ha difcrcnics graus ncssa avcrsao cla
vcrdadc; nas, odc dizcr-sc quc cla cisic cn
iodos cn algun grau, orquc c inscaravcl do
anor-rorio. cssa na dclicadcza quc olriga os
quc csiao na ncccssidadc dc rcrccndcr os ouiros
a cscolIcr ianios aialIos c icncrancnios ara
cviiar cIoca-los. Prccisan dininuir os nossos
dcfciios, fazcr ncnao dc dcscula-los, nisiurar
230
a isso louvorcs c icsicnunIos dc afciao c
csiina. Con iudo isso, cssa ncdicina nao dcia
dc scr anarga ao anor-rorio. Elc iona o ncnos
quc odc c scnrc con dcsgosio, c nuiias vczcs
ncsno con un sccrcio dcsciio conira os quc
lIa arcscnian.
Aconiccc, or isso, quc, quando sc icn algun
inicrcssc cn scr anado or nos, cviia-sc dar-nos
un ofcio quc sc salc nos scr dcsagradavcl;
iraian-nos cono qucrcnos. odianos a vcrdadc,
no-la oculian; qucrcnos scr adulados, adulanos;
gosianos dc scr cnganados, cnganan-nos.
o quc faz quc cada grau dc loa foriuna quc
nos clcva no nundo nos afasic nais da vcrdadc,
orquc sc rcccia nais fcrir aquclcs cuja afciao c
nais uiil c cuja avcrsao nais crigosa. Un
rncic scra a falula dc ioda a Euroa, c
soncnic clc nada salcra. Nao nc adnira. dizcr a
vcrdadc c uiil quclc a qucn a dizcn, nas
dcsvaniajoso aos quc a dizcn, orquc clcs sc
fazcn odiar. Ora, os quc vivcn con os rncics
anan nais os scus inicrcsscs do quc os do
rncic quc scrvcn; c, assin, nao sc inconodan
dc lIc roorcionar una vaniagcn rcjudicando-
sc a si ncsnos.
Essa infclicidadc c, scn duvida, naior c nais
ordinaria nas naiorcs foriunas; nas, as ncnorcs
nao csiao iscnias, orquc Ia scnrc algun
231
inicrcssc cn sc fazcr anar clos Ioncns. Assin,
a vida Iunana nao c scnao una ilusao crciua;
nao sc faz ouira coisa scnao cnganar-sc c adular-
sc nuiuancnic. Ningucn fala dc nos cn nossa
rcscna cono fala cn nossa auscncia. A uniao
quc cisic cnirc os Ioncns c fundada
.cclusivancnic solrc cssc rccroco ludlrio;
oucas anizadcs sulsisiirian sc un soulcssc o
quc scu anigo diz dc si quando clc nao csia,
cnlora falando sinccrancnic c scn aiao.
O Ioncn nao c, ois, scnao disfarcc, ncniira
c Iiocrisia, qucr cn si ncsno, qucr cn rclaao
aos ouiros. Nao qucr quc sc lIc diga a vcrdadc,
cviia dizc-la aos ouiros; c iodas cssas
disosics, iao afasiadas da jusiia c da razao,
icn una raiz naiural cn scu coraao.
X
Imaginao.
cssa aric cnganadora no Ioncn, cssa
scnIora dc crro c dc falsidadc, ianio nais vclIaca
quanio nao o c scnrc; ois scria rcgra infalvcl
dc vcrdadc, sc o fossc infalvcl dc ncniira. Mas,
scndo o nais das vczcs falsa, nao da ncnIuna
narca dc sua qualidadc, narcando con o ncsno
caraicr o vcrdadciro c o falso.
Nao falo dos loucos, falo dos nais salios, c c
cnirc clcs quc a inaginaao icn o grandc don dc
232
crsuadir os Ioncns. A razao icn ocasiao dc
griiar, nao odc r rco s coisas.
Essa solcrla oicncia ininiga da razao, quc
sc conraz cn conirola-la c cn donina-la ara
nosirar quanio odc cn iodas as coisas,
csialclcccu no Ioncn una scgunda naiurcza.
Tcn scus fclizcs, scus infclizcs, scus saos, scus
docnics, scus ricos, scus olrcs; faz crcr,
duvidar, ncgar a razao; suscndc os scniidos, fa-
los scniir; icn scus loucos c scus salios. c nada
nos dcsciia nais do quc vcr quc cla cncIc scus
Ioscdcs dc una saiisfaao, lcn ao conirario,
lcna c conlcia, quc nao a razao. Os Ialcis or
inaginaao sc conrazcn, lcn ao conirario, cn
si ncsnos, dc quc os rudcnics nao sc ossan
razoavclncnic agradar. Olscrvan as cssoas
con incrio; disuian con ousadia c confiana;
os ouiros, con ncdo c dcsconfiana. c cssa
alcgria dc rosio lIcs da nuiias vczcs vaniagcn na
oiniao dos ouvinics, dc ial nancira os salios
inaginarios gozan dc favor junio aos juizcs do
ncsno nodo quc a naiurcza! Ela nao odc iornar
salios os loucos; nas, os iorna fclizcs cn rclaao
razao, quc so odc iornar scus anigos
niscravcis, una colrindo-os dc gloria, a ouira dc
vcrgonIa.
Qucn discnsa a rcuiaao? qucn da o
rcsciio c a vcncraao s cssoas, s olras, s
lcis, aos grandcs, scnao cssa faculdadc
233
inaginanic? Todas as riquczas da icrra sao
insuficicnics scn o scu conscniincnio.
Nao dircis quc cssc nagisirado, cuja vclIicc
vcncravcl inc rcsciio a iodo un ovo, sc
govcrna or una razao ura c sullinc c quc
julga coisas or sua naiurcza, scn dcicr-sc
ncssas vas circunsiancias quc so fcrcn a
inaginaao dos fracos? Vcdc-o cnirar nun
scrnao cn quc iraz un zclo iodo dcvoio,
rcforando a solidcz da razao clo ardor da
caridadc. Ei-lo ronio a ouvir con un rcsciio
ccnlar. Quc o rcgador cIcguc a aarcccr. sc a
naiurcza lIc dcu una voz rouqucnIa c una
fisiononia csquisiia, sc o scu larlciro o larlcou
nal, sc o acaso ainda or cina o lanluzou, or
naiorcs quc scjan as vcrdadcs quc clc anuncia,
aosio cla crda da gravidadc do nosso scnador.
O naior filosofo do nundo, solrc una ialua
nais larga do quc c rcciso, sc Ia cn laio un
rccicio, cnlora a razao o convcna dc sua
scgurana, a inaginaao rcvalcccra. A naioria
nao odcria susicniar o cnsancnio scn
cnalidcccr c suar.
Qucn nao salc quc a visao dos galos, dos
raios, o csnagancnio dc un carvao, c a razao
fora dos gonzos? O ion dc voz inc aos nais
salios c nuda un discurso c un ocna dc facc.
234
A afciao ou o odio nudan a jusiia dc facc.
c quanio un advogado lcn ago adianiadancnic
acIa nais jusia a causa quc dcfcndc! quanio o
scu gcsio ousado o faz arcccr nclIor aos juizcs
cnganados or cssa aarcncia! Divcriida razao
quc un vcnio nancja cn iodos os scniidos!
Nao qucro rclacionar iodos os scus cfciios(77};
cu rclacionaria quasc iodas as acs dos Ioncns
quc quasc so sc alalan or suas sacudidclas.
Pois a razao icn sido olrigada a ccdcr, c a nais
salia iona or scus rincios os quc a
inaginaao dos Ioncns icncrariancnic
iniroduziu cn cada lugar.
Os nossos nagisirados conIcccran lcn cssc
nisicrio. As suas iunicas vcrnclIas, os arninIos
con quc sc cnfaian dc gaios ingados, os
alacios cn quc julgan, as florcs-dc-lis, iodo cssc
aaraio augusio cra nuiio ncccssario. c, sc os
ncdicos nao iivcsscn soiainas c galocIas, c os
douiorcs nao iivcsscn loncs quadrados, c
iunicas nuiio anlas dc quairo arics, nunca
icrian cnganado o nundo, quc nao odc rcsisiir
a cssc nonsiro iao auicniico. So os Ioncns dc
gucrra nao csiao disfarados assin, orquc na
rcalidadc a sua aric c nais csscncial.
csialclcccn-sc cla fora, ao asso quc os ouiros
cla carcia.
235
Eis orquc os nossos rcis nao invcsiigaran
csscs disfarccs. Nao csiao nascarados dc Ialiios
ciraordinarios ara arcccr iais; nas, csiao
aconanIados dc guardas, dc alalardas. cssas
carrancas arnadas quc nao icn naos c fora
scnao ara clcs, as ironlcias c os ianlorcs quc
narcIan na frcnic, c cssas lcgics quc os
ccrcan, fazcn ircncr os nais firncs. Nao icn o
Ialiio soncnic, icn a fora. Scria rcciso icr
una razao lcn urificada ara olscrvar cono
ouiro Ioncn o Crandc ScnIor ccrcado, cn scu
solcrlo scrralIo, dc quarcnia nil janzaros.
Sc clcs(78}iivcsscn a vcrdadcira jusiia, sc os
ncdicos iivcsscn a vcrdadcira aric dc curar, nao
rccisarian fazcr loncs quadrados. a najcsiadc
dcssas cicncias scria lasianic vcncravcl or si
ncsna. Mas, so icndo cicncias inaginarias,
rccisan ionar csscs vaos insiruncnios quc
fcrcn a inaginaao con quc sc rclacionan; c, or
isso, na rcalidadc sc fazcn rcsciiar.
Nao odcnos ncn ncsno vcr un advogado
con soiaina c o lonc na calca, scn una
oiniao favoravcl dc sua suficicncia.
A inaginaao disc dc iudo; faz a lclcza, a
jusiia c a fclicidadc, quc c iudo no nundo. Eu
dcscjaria dc lon grado vcr o livro iialiano, do
qual so conIco o iiiulo, quc valc sozinIo nuiios
livros, Dclla Oinionc, Fcgina dcl Mondo(79}.
236
Sulscrcvo-o scn o conIcccr, salvo o nal, sc nclc
cisic.
Eis, aroinadancnic, os cfciios dcssa
faculdadc cnganosa quc arccc nos scr dada dc
roosiio ara induzir-nos a un crro ncccssario.
Tcnos rincios lcn difcrcnics.
237

ARTIGO XX
FRAQUE2A DO HOMEM; INCERTE2A DE SEUS
CONHECIMENTOS NATURAIS

I
O Ioncn nao c scnao un sujciio cIcio dc
crro naiural c indclcvcl scn a graa. Nada lIc
nosira a vcrdadc; iudo o cngana. Esscs dois
rincios dc vcrdadc, a razao c os scniidos, alcn
dc nao icrcn sinccridadc, sc cnganan
rccirocancnic. Os scniidos cnganan a razao
con falsas aarcncias; c aic cssa lalcla quc
iningcn razao, rccclcn-na dcla or sua vcz.
Ela sc vinga. as aics da alna criurlan os
scniidos c lIcs causan inrcsscs falsas.
ncnicn c sc cnganan nuiuancnic.
II
O quc nc assonlra nais c vcr quc ncn
iodos sc adniran dc sua fraqucza. Agc-sc
scriancnic c cada un scguc sua condiao, nao
orquc scja lon, dc faio, scgui-la, dc vcz quc a
noda c fazc-lo, nas cono sc cada un soulcssc
con ccricza ondc csiao a razao c a jusiia.
AcIano-nos cados a ioda Iora, c, or una
238
agradavcl Iunildadc, acrcdiianos quc scja sua
falia, c nao a da aric.(80}, quc nos galanos
scnrc dc ossuir. Mas, c lon quc Iaja iania
gcnic assin no nundo, quc nao scja irroniana
cla gloria do irronisno, afin dc nosirar quc o
Ioncn c lcn caaz das nais ciravaganics
oinics, dcsdc quc c caaz dc crcr quc nao csia
ncsia fraqucza naiural c incviiavcl, c quc csia, ao
conirario, na salcdoria naiural.
III
As inrcsscs aniigas nao sao as unicas
caazcs dc nos iludir. os cncanios da novidadc
icn o ncsno odcr. Dai rovcn iodas as
disuias dos Ioncns, quc sc rccrininan, ou or
sc dciarcn lcvar or falsas inrcsscs da
infancia, ou or scguircn icncrariancnic as
novas. Qucn icn o jusio ncio? Quc aarca c
quc o rovc. Nao Ia rincio, or naiural quc
ossa scr, ncsno dcsdc a infancia, quc nao sc
faa assar or una falsa inrcssao, scja da
insiruao, scja dos scniidos. Porquc, diz-sc,
acrcdiiasics dcsdc a infancia quc un cofrc csiava
vazio quando nclc nao vcis nada, acrcdiiasics o
vazio ossvcl; c una ilusao dos vossos scniidos,
foriificada clo cosiunc, quc c rcciso quc a
cicncia corrija. E os ouiros dizcn. Porquc vos
disscran na cscola quc nao Ia vazio,
corroncran o vosso, scnso conun, quc o
conrccndia iao niiidancnic anics, con cssa na
239
inrcssao quc c rcciso corrigir rccorrcndo
vossa rincira naiurcza. Qucn, ois, cnganou?
os scniidos ou a insiruao?
Tcnos un ouiro rincio dc crro, as
nolcsiias. Elas nos rcjudican o julgancnio c os
scniidos. E, sc as grandcs o alicran
scnsivclncnic, nao duvido quc as cqucnas
causcn inrcssao cn sua roorao.
O nosso rorio inicrcssc c ainda un
naravilIoso insiruncnio ara nos furar os olIos
agradavclncnic. Nao c crniiido ao nais
cquiiaiivo dos Ioncns do nundo scr juiz cn
roria causa. conIco, ao conirario, os quc,
ara nao carcn ncssc anor-rorio, icn sido os
nais injusios do nundo. O ncio scguro dc crdcr
un ncgocio inicirancnic jusio cra fazcr
rcconcnda-lo a clcs or scus arcnics roinos.
A jusiia c a vcrdadc sao duas onias iao suiis
quc os nossos insiruncnios sao cnloiados
dcnais ara iocar-lIcs caiancnic. Sc o
conscgucn, anassan a onia c aoian iudo ao
rcdor, nais solrc o falso quc solrc o vcrdadciro.
IV
O csriio dcssc solcrano juiz do nundo nao
c iao indccndcnic quc nao csicja sujciio a scr
criurlado clo rinciro larulIo quc sc faa cn
volia dclc. Nao c rcciso o rudo dc un canIao
240
ara incdir os scus cnsancnios. lasia o rudo
dc un caia-vcnio ou dc una roldana. Nao vos
csanicis sc clc nao raciocina lcn agora; una
nosca zunlc aos scus ouvidos. c o lasianic ara
iorna-lo incaaz dc consclIo. Sc qucrcis quc clc
ossa acIar a vcrdadc, culsai cssc aninal quc
c sua razao cn cquc c criurla cssa odcrosa
inicligcncia quc govcrna as cidadcs c os rcinos.
Quc dcus divcriido! O ridicolissino Icroi!
V
Cono c difcil roor una coisa ao
julgancnio dc ouircn, scn corroncr o scu
julgancnio cla nancira dc lIa roor! Sc digo.
AcIo-o lclo, acIo-o olscuro ou ouira coisa
scnclIanic, induzo a inaginaao a cssc
julgancnio, ou, ao conirario, irriio-a. nclIor
nada dizcr; c cniao clc julga scgundo o quc c, isio
c, confornc as ouiras circunsiancias, das quais
nao c auior, sc iivcrcn arcscniado. Mas, ao
ncnos, nada sc icra iniroduzido, a nao scr quc
cssc silcncio faa ianlcn o scu cfciio, confornc
a vcz c a inicrrciaao quc lIc arouvcr dar-lIc,
ou confornc conjciurar novincnios c fisiononia
ou ion da voz, confornc scja fisiononisia. dc ial
nancira c difcil nao dcsnoniar un julgancnio
do scu asscnio naiural, ou anics, iao ouco icn
clc dc firnc c csiavcl!
VI
241
A coisa nais inorianic na vida c a cscolIa
dc una rofissao. o acaso quc disc. O
cosiunc faz os cdrciros, soldados,
cnalIadorcs. un ccclcnic cnalIador, diz-
sc; c falando dos soldados. Sao lcn loucos, diz-
sc; c os ouiros, ao conirario. Nao Ia nada dc
grandc scnao a gucrra; os ouiros Ioncns sao
vclIacos. fora dc ouvir louvar na infancia
csscs ofcios, c dcsrczar iodos os ouiros,
cscolIc-sc; con cfciio, naiuralncnic, ana-sc a
viriudc c odcia-sc a loucura. Essas alavras nos
conovcn. so sc cca na alicaao; c iao grandc a
fora do cosiunc quc, daquclcs quc a naiurcza so
fcz Ioncns, sc fazcn iodas as condics dos
Ioncns; con cfciio, ascs iniciros sao iodos dc
cdrciros, ouiros iodos dc soldados, cic. Scn
duvida quc a naiurcza nao c iao unifornc. ,
ois, o cosiunc quc faz isso, ois consirangc a
naiurcza; c, s vczcs, ianlcn, a naiurcza o vcncc
c rcicn o Ioncn no scu insiinio, nau grado iodo
cosiunc, lon ou nau.
VII
Nao ficanos nunca no icno rcscnic.
Aniccianos o fuiuro cono dcnasiado lcnio ara
vir, cono ara arcssar o scu curso; rccordanos
o assado, ara ara-lo, cono dcnasiado ronio.
iao inrudcnics quc crranos nos icnos quc
nao sao nossos c nao cnsanos so no quc nos
cricncc; c iao vaos quc sonIanos con os quc
242
nao sao nais nada c cviianos scn rcflcao o
unico quc sulsisic. quc o rcscnic dc ordinario
nos fcrc. Oculiano-lo nossa visia, orquc nos
afligc; c, sc nos c agradavcl, arrccndcno-nos dc
vc-lo cscaar. Traianos dc susicnia-lo clo
fuiuro, c cnsanos cn disor as coisas quc nao
csiao cn nosso odcr ara un icno quc nao
icnos ncnIuna ccricza dc alcanar.
Quc cada un caninc o scu cnsancnio, c o
acIara scnrc ocuado con o assado c o
fuiuro. Quasc nao cnsanos no rcscnic. c,
quando cnsanos, c so ara iirar dclc a luz ara
disor do fuiuro. O rcscnic nunca c o nosso fin.
Assin, nao vivcnos nunca, nas cscranos vivcr;
c, disondo-nos scnrc a scr fclizcs, c incviiavcl
quc nao o scjanos nunca, (sc nao asiranos a
ouira lcaiiiudc alcn da quc sc odc gozar ncsia
vida.}
VIII
A nossa inaginaao nos auncnia ianio o
icno rcscnic, fora dc solrc o ncsno fazcr
rcflccs coninuas, c dininui dc ial forna a
cicrnidadc, falia dc rcflciir solrc cla, quc
fazcnos da cicrnidadc un nada c do nada una
cicrnidadc; c iudo isso icn suas razcs iao vivas
cn nos quc ioda a nossa razao nao nos odc
incdir disso.
243
IX
Cronwcll icria dcsirudo ioda a crisiandadc,
a fanlia rcal sc icria crdido c a sua sc iornado
odcrosa cono nunca, sc nao fossc un cqucno
grao dc arcia quc sc iniroduzira cn sua urcira. E
aic Fona icria ircnido sol o scu donnio, sc
cssa arciazinIa, quc nao valia nada cn ouiro
lugar, iniroduzindo-sc ali, nao o iivcssc norio,
dcrrulando sua fanlia c rcsialclcccndo o rci.
X
A voniadc c un dos rinciais orgaos da
crcna. nao quc fornc a crcna, nas orquc as
coisas sao vcrdadciras ou falsas, scgundo a facc
cla qual sao olscrvadas. A voniadc, quc sc
conraz nais cn una do quc na ouira, dcsvia o
csriio dc considcrar as qualidadcs daqucla quc
cla nao gosia dc vcr; c assin o csriio,
narcIando juniancnic con a voniadc, dcicn-sc
cn olscrvar a facc quc ana; c, assin, julga clo
quc vc.
XI
A inaginaao auncnia os cqucnos oljcios
aic cncIcr dclcs a nossa alna or una csiinaao
faniasiica; c, or una insolcncia icncraria,
dininui os grandcs aic sua ncdida, cono
falando dc Dcus.
244
XII
Todas as ocuacs dos Ioncns consisicn
cn olicr o lcn; clcs nao salcrian icr iiiulo ara
nosirar quc o. ossucn or jusiia, ois icn
acnas a faniasia dos Ioncns, ncn fora ara
ossu-lo con ccricza. O ncsno succdc con a
cicncia; a nolcsiia no-la iira.
XIII
Sc sonIasscnos iodas as noiics a ncsna
coisa, cla nos afciaria ianio quanio os oljcios quc
vcnos iodos os dias; c, sc un aricsao csiivcssc
ccrio dc sonIar, iodas as noiics, duranic dozc
Ioras, quc c rci, crcio quc clc scria quasc iao fcliz
quanio un rci quc sonIassc, iodas as noiics,
duranic dozc Ioras, quc cra aricsao. Sc
sonIasscnos iodas as noiics quc sonos
crscguidos or ininigos c agiiados or
faniasnas cnosos, c sc sc assasscn iodos os
dias cn divcrsas ocuacs, cono quando sc faz
una viagcn, sofrcr-sc-ia quasc ianio cono sc
isso fossc vcrdadciro, c sc icria rcccio dc dornir
cono sc icn dc dcscriar quanio sc icnc cnirar
(rcalncnic} cn iais dcsgraas. Con cfciio, csscs
sonIos causarian quasc os ncsnos nalcs quc a
rcalidadc. Mas, orquc os sonIos sao iodos
difcrcnics c sc divcrsifican, o quc sc vc nclcs
afcia lcn ncnos quc o quc sc vc cn viglia, or
causa da coniinuidadc, quc nao c, coniudo, iao
245
coninua c igual quc nao nudc ianlcn; nas,
ncnos lruscancnic, sc nao rarancnic, cono
quando sc viaja; c cniao sc. diz. Parccc-nc quc
sonIo; ois a vida c un sonIo un ouco ncnos
inconsianic.
XIV
Suonos quc iodos os Ioncns concclcn c
scnicn da ncsna nancira. nas, nos o suonos
lcn graiuiiancnic, ois nao icnos disso
ncnIuna rova. Dcn vcjo quc sc alican as
ncsnas alavras nas ncsnas ocasics c quc,
iodas as vczcs quc dois Ioncns vccn un coro
nudar dc lugar, crincn anlos a visao dcssc
ncsno oljcio clas ncsnas alavras, dizcndo
cada qual quc clc sc novcu; c dcssa
confornidadc dc alicaao sc iira una odcrosa
conjcciura dc una confornidadc dc idcias. nas,
isso nao c alsoluiancnic convinccnic da uliina
convicao, cnlora scja lcn o caso dc aosiar
cla afirnaiiva, una vcz quc sc salc quc sc iiran
nuiias vczcs as ncsnas conscqucncias dc
Suosics difcrcnics.
XV
Quando vcnos un cfciio aconicccr scnrc
da ncsna forna, conclunos da una
ncccssidadc naiural cono sc ananIa fossc Iojc,
246
cic.; nas, nuiias vczcs, a naiurcza nos dcsncnic
c nao sc sujciia s suas rorias rcgras.
As cicncias icn duas circnidadcs quc sc
iocan. a rincira c a ura ignorancia naiural cn
quc sc acIan iodos os Ioncns ao nasccr; a ouira
circnidadc c aqucla a quc cIcgan as grandcs
alnas quc, icndo crcorrido iudo o quc os
Ioncns odcn salcr, acIan quc nao salcn
nada c sc iornan a cnconirar ncssa ncsna
ignorancia dc ondc ariiran. Mas, c una
ignorancia salia quc sc conIccc. Aquclcs dcnirc
os quc saran da ignorancia naiural c nao
udcran cIcgar ouira icn alguna iiniura
dcssa cicncia suficicnic, c fazcn-sc dc
cnicndidos. Esscs criurlan o nundo c julgan
nais nal dc iudo quc os ouiros. O ovo c os
Ialcis concn, dc ordinario, o ircn do nundo.
os ouiros o dcsrczan c sao dcsrczados.
247

ARTIGO XXI
MISRIA DO HOMEM

Nada c nais caaz dc nos fazcr cnirar no
conIccincnio da niscria dos Ioncns do quc
considcrar a causa vcrdadcira da agiiaao
crciua na qual assan a vida.
A alna c lanada no coro ara ai fazcr una
csiadia dc ouca duraao. Salc quc c acnas
una assagcn a una viagcn cicrna c quc so
disc do ouco icno quc dura a vida ara sc
rcarar. s ncccssidadcs da naiurcza lIc
arrclaian una aric nuiio grandc dcla. So lIc
rcsia nuiio ouco dc quc ossa disor. Mas, cssc
ouco quc lIc rcsia a inconoda ianio c a
cnlaraa dc nodo iao csiranIo quc cla so cnsa
cn crdc-la. , ara cla, una cna insuoriavcl
scr olrigada a vivcr consigo c a cnsar cn si.
Assin, iodo o scu cuidado consisic cn sc
csqucccr dc si ncsna c dciar corrcr cssc icno
iao curio c iao rccioso scn rcflcao, ocuando-
sc con coisas quc a incdcn dc cnsar nisso.
Eis a origcn dc iodas as ocuacs
iunuliuarias dos Ioncns c dc iudo o quc sc
cIana dc divcriincnio ou assaicno, nos
248
quais, dc faio, nao sc icn or fin scnao dciar
nclcs assar o icno scn o scniir, ou anics, scn
sc scniir a si ncsno, c cviiar, crdcndo cssa
aric da vida, a anargura c o dcsgosio inicrior
quc aconanIarian ncccssariancnic a aicnao
quc sc rcsiassc a si ncsno duranic cssc icno.
A alna nao acIa nada cn si quc a conicnic; nao
vc nada quc nao a aflija quando ncdiia. o quc a
consirangc a iranslordar-sc c a rocurar, na
alicaao s coisas cicriorcs, crdcr a
lcnlrana do scu csiado vcrdadciro. Sua alcgria
consisic ncssc csquccincnio, c lasia, ara iorna-
la niscravcl, olriga-la a sc vcr c a csiar consigo.
I
Encarrcgan os Ioncns, dcsdc a infancia, do
cuidado dc sua Ionra, do scu lcn, c ainda do
lcn c da Ionra dos scus anigos Aiorncnian-nos
con ncgocios, con a arcndizagcn das lnguas c
das cicncias, c fazcn-nos cnicndcr quc nao
odcrian scr fclizcs scn a sua saudc, a sua
Ionra, a sua foriuna c a dos scus anigos csiarcn
cn lon csiado, c quc una so coisa quc falic os
iornaria infclizcs. Assin, dao-lIcs cargos c
ncgocios quc os fazcn laluiar dcsdc o dcsoniar
do dia. Eis, dircis, una csiranIa nancira dc
iorna-los fclizcs; quc sc odcria fazcr dc nclIor
ara iorna-los infclizcs? Cono! quc sc odcria
fazcr? Dasiaria iirar-lIcs iodas as suas
rcocuacs. c, cniao, clcs sc vcrian, cnsarian
249
no quc sao, dc ondc vcn, ara ondc vao; c,
assin, nao sc odc ocua-los c dcsvia-los .ianio;
c cis orquc, dcois dc lIcs icrcn rcarado
ianios ncgocios, sc clcs icn algun icno dc
folga, aconsclIan-nos a cnrcga-lo
cclusivancnic cn divcrscs, assaicnos c
ocuacs.
II
Quando nc us, algunas vczcs, a considcrar
as divcrsas agiiacs dos Ioncns c os crigos c
as cnas a quc sc ccn, na coric, na gucrra, dc
ondc nasccn ianias qucrclas, aics, cnrcsas
ousadas c nuiias vczcs nas, cu dissc nuiias
vczcs quc ioda a infclicidadc dos Ioncns rovcn
dc una so coisa, quc c nao salcrcn ficar cn
rcouso nun quario. Un Ioncn quc icn
lasianic foriuna ara vivcr, sc soulcssc ficar cn
casa con razcr, nao sairia ara ir raia, ou
scdc dc un lugar. So sc conrara iao caro un
osio no ccrciio orquc sc acIara insuoriavcl
crnancccr na cidadc; c so sc rocuran a
convcrsaao c os divcriincnios dos jogos orquc
nao sc odc ficar cn casa con razcr.
Mas, quando olscrvci dc nais crio c, dcois
dc icr acIado a causa dc iodas as nossas
infclicidadcs, quis dcscolrir a razao disso, acIci
quc Ia una lcn cfciiva, quc consisic na
infclicidadc naiural da nossa condiao fraca c
250
norial c iao niscravcl quc nada nos odc
consolar, quando cnsanos nisso dc crio.
Qualqucr condiao quc sc inaginc, quando sc
conaran iodos os lcns quc odcn cricnccr-
nos, a rcalcza c o nais lclo osio do nundo, c,
no cnianio, inaginc-sc un rci aconanIado dc
iodas as saiisfacs quc odcn ioca-lo, sc clc
csia scn divcriincnio, dcicn-no considcrar c
fazcr rcflccs solrc o quc c, c cssa fclicidadc
langucccnic nao o susicniara; clc caira or
ncccssidadc nas visias quc o ancaan das
rcvolias quc odcn irroncr c cnfin da noric c
das docnas quc sao incviiavcis; dc nancira quc,
sc csia scn o quc sc cIana divcriincnio, ci-lo
infcliz c nais infcliz quc o ncnor dos scus sudiios
quc lrinca c sc divcric.
A dignidadc rcal nao c lasianic grandc or si
ncsna ara iornar fcliz aquclc quc a ossui cla
sinlcs visao do quc c? Scra rcciso ainda
divcrii-lo dcssc cnsancnio, cono as cssoas
conuns? Dcn vcjo quc c iornar un Ioncn fcliz
dcsvia-lo da visao dc suas niscrias doncsiicas,
ara cncIcr iodo o scu cnsancnio do cuidado
dc danar lcn. Mas, scra assin ianlcn con un
rci, c scra clc nais fcliz ligando-sc a csscs vaos
divcriincnios do quc visao dc sua grandcza?
Quc oljcio nais saiisfaiorio sc odcria dar ao
scu csriio? Nao scria, cniao, rcjudicar-lIc a
251
alcgria ocuar sua alna con o cnsar cn ajusiar
os assos cadcncia dc una aria, ou cn colocar
dcsirancnic una lola, cn lugar dc dcia-lo gozar
cn rcouso da conicnlaao da gloria najcsiosa
quc o ccrca? Tirc-sc a rova disso; dcic-sc un
rci sozinIo, scn ncnIuna saiisfaao dos
scniidos; scn ncnIun cuidado no csriio, scn
conanIia, cnsar cn si inicirancnic voniadc;
c sc vcra quc un rci scn divcriincnio c un
Ioncn cIcio dc niscrias. Tanio sc cviia isso
cuidadosancnic quc nunca dcia dc Iavcr junio
da cssoa do rci un grandc nuncro dc cssoas
quc vclan or fazcr succdcr o divcriincnio aos
scus ncgocios, c quc olscrvan iodo o icno do
scu lazcr ara lIc forncccr razcrcs c jogos dc
soric quc nao Iaja vazio; isio c, fica ccrcado dc
cssoas quc icn un cuidado naravilIoso dc
zclar ara quc o rci nao fiquc so c cn csiado dc
cnsar cn si, salcndo lcn quc clc scra
niscravcl, or nais rci quc scja, sc o cnsar.
Tanlcn a rincial coisa quc susicnia os
Ioncns nos grandcs cargos, alias iao cnosos, c
quc csiao scn ccssar dcsviados dc cnsar cn si.
Acauiclai-vos. Quc ouira coisa c scr
sucrinicndcnic, cIancclcr, rinciro rcsidcnic,
scnao csiar nuna condiao cn quc sc icn, dcsdc
nanIa, un grandc nuncro dc cssoas quc vcn
dc iodos os lados ara nao lIcs dciar una Iora
no dia cn quc ossan cnsar cn si ncsnos? E,
252
quando csiao na dcsgraa c os nandan ara as
suas casas dc cano, nas quais nao lIcs falian
ncn lcns, ncn criados ara assisii-los nas suas
ncccssidadcs, nao dcian clcs dc scr niscravcis,
orquc ningucn os incdc nais dc cnsar cn si.
Da rcsulia quc o jogo c a convcrsaao das
nulIcrcs, a gucrra, os grandcs cnrcgos scjan
iao rocurados. Nao c quc Iaja, con cfciio,
fclicidadc nisso, ncn quc sc inaginc quc a
vcrdadcira lcaiiiudc csicja no dinIciro quc sc
odc ganIar no jogo, ou na lclrc quc sc crscguc.
Isso nao scria dcscjado sc fossc ofcrccido. Nao c
cssc Ialiio indolcnic c acaio, quc nos dcia
cnsar cn nossa fcliz condiao, quc sc rocura,
ncn os crigos da gucrra, ncn o iralalIo dos
cnrcgos, nas a azafana quc nos dcsvia dc
cnsar nisso c nos divcric.
Da rcsulia quc os Ioncns gosicn ianio do
larulIo c do rclolio; da rcsulia quc a risao
scja un sulcio iao Iorrvcl; da rcsulia quc o
razcr da solidao scja una coisa inconrccnsvcl
E, finalncnic, quc o naior noiivo dc fclicidadc da
condiao dos rcis consisia cn rocurar divcrii-los
scn ccssar c roorcionar-lIcs iodas as
varicdadcs dc razcrcs.
Eis iudo o quc os Ioncns udcran invcniar
ara iornarcn-sc fclizcs. E os quc assin sc fazcn
dc filosofos, c quc acrcdiian quc o nundo scja
253
lcn ouco razoavcl ara assar o dia iniciro a
corrcr airas dc una lclrc quc nao dcscjasscn
conrar, nao conIcccn a nossa naiurcza. Essa
lclrc nao nos rcscrvaria da visao da noric c das
niscrias quc nos dcsvian dcla, nas a caa nos
rcscrva. E assin, quando acusados dc quc o quc
rocuran con ianio ardor nao odcria saiisfazc-
los, sc rcsondcsscn, cono dcvcrian fazc-lo sc
ncdiiasscn lcn, quc rocuran iao soncnic una
ocuaao violcnia c inciuosa quc os dcsvic dc
cnsar cn si, c quc c or isso quc sc rocn un
oljcio airacnic quc os cncanic c os airaia con
ardor, dciarian scus advcrsarios scn rcsosia.
Mas, nao rcsondcn isso, orquc nao sc
conIcccn a si ncsnos; nao salcn quc c
soncnic a caa c nao a rcsa o quc rocuran.
Inaginan quc, sc iivcsscn oliido cssc cargo,
rcousarian cn scguida con razcr, c nao
scnicn a naiurcza insaciavcl dc sua cuidcz.
Julgan rocurar sinccrancnic o rcouso, c so
rocuran, na rcalidadc, a agiiaao.
Tcn un insiinio sccrcio quc os lcva a
rocurar a divcrsao c a ocuaao fora, quc vcn
do rcsscniincnio dc suas niscrias coniinuas; c
icn ouiro insiinio sccrcio quc rcsia da grandcza
da nossa rincira naiurcza, quc os faz conIcccr
quc dc faio a fclicidadc consisic acnas no
rcouso c nao no iunulio; c, dcsscs dois
insiinios conirarios, forna-sc nclcs un rojcio
254
confuso, quc sc oculia sua visia no fundo dc
sua alna, quc os lcva a icndcr ao rcouso cla
agiiaao c a inaginar scnrc quc a saiisfaao
quc nao icn lIcs cIcgara, sc, vcnccndo algunas
dificuldadcs quc cncaran, udcrcn alrir dcssa
forna a oria ao rcouso.
Assin sc cscoa ioda a vida Procura-sc o
rcouso conlaicndo alguns olsiaculos; c,
vcncidos csics, o rcouso sc iorna insuoriavcl.
Con cfciio, ou sc cnsa nas niscrias quc sc icn,
ou nas quc nos ancaan. E, ncsno quando nos
vsscnos lasianic ao alrigo cn iodos os
scniidos, o cnjo, or sua auioridadc rivada,
nao dciaria dc surgir no fundo do coraao ondc
icn razcs naiurais, c dc cncIcr o csriio con
scu vcncno.
O consclIo quc sc dava a Pirro, ara ionar o
rcouso quc clc ia rocurar con ianias fadigas,
cnconirava lasianics dificuldadcs.
Assin, o Ioncn c iao infcliz quc sc
alorrcccria ncsno scn ncnIuna causa dc
alorrccincnio, clo rorio csiado dc sua
conlciao; c c iao vao quc, scndo cIcio dc nil
causas csscnciais dc alorrccincnio, a ncnor
coisa cono un lilIar c una lola quc clc joga
lasian ara divcrii-lo.
Mas, dircis, quc oljcio icn clc cn iudo isso?
O dc sc galar ananIa, cnirc os anigos, dc icr
255
jogado nclIor do quc o ouiro. Assin, os ouiros
suan no scu galincic ara nosirar aos
csiudiosos quc rcsolvcran una qucsiao dc
algclra quc nao sc icria odido solucionar aic
cniao; c ianios ouiros sc ccn aos uliinos
crigos ara sc galarcn cn scguida dc una
raa quc ionaran, iao csiuidancnic cn ninIa
oiniao. E, cnfin, ouiros sc naian ara noiar
iodas cssas coisas, nao ara sc iornarcn assin
nais salios, nas acnas ara nosirar quc as
salcn; c csscs sao os nais iolos do lando, ois o
sao con conIccincnio, ao asso quc nao sc odc
cnsar quc ouiros o scrian nais sc iivcsscn cssc
conIccincnio.
Tal Ioncn assa sua vida scn
alorrccincnio, jogando iodos os dias ouca
coisa. Dai-lIc iodas as nanIas o dinIciro quc
odc ganIar diariancnic no cargo quc nao joga, c
o ionais infcliz. Dir-sc-a, ialvcz, quc c orquc
rocura divcriincnio no jogo, c nao no ganIo.
Fazci-o, cniao, jogar or nada, c nao sc
cniusiasnara c sc alorrcccra. Nao c, ois, so o
divcriincnio o quc clc rocura. un divcriincnio
langucccnic c scn aiao o alorrcccra. rcciso
quc sc cniusiasnc c quc sc iluda, inaginando
quc scria fcliz ganIando o quc nao dcscjaria quc
sc lIc dcssc sol a condiao dc nao jogar, afin dc
fornar ara si un noiivo dc aiao c cciiar
solrc isso o scu dcscjo, a sua colcra, o scu zclo
256
clo oljcio quc fornou ara si, cono as crianas
quc icn ncdo do rosio quc lanluzaran.
Cono sc clica quc cssc Ioncn quc crdcu
Ia oucos ncscs o filIo unico c quc, aiorncniado
or roccssos c qucrclas, csiava Iojc dc nanIa
iao criurlado, ja nao cnsc nisso agora? Nao
vos adnircis. clc csia rcocuado cn vcr or
ondc assara aquclc javali quc os cacs crscgucn
con ianio ardor Ia scis Ioras. Nao c rcciso
nais. o Ioncn, or nais irisic quc csicja, dcsdc
quc sc ossa conscguir quc cnirc cn algun
divcriincnio, ci-lo fcliz duranic cssc icno.
E o Ioncn, or nais fcliz quc scja, sc nao
csia sc divcriindo c ocuado con alguna aiao
ou algun divcriincnio quc inca quc o
alorrccincnio sc csalIc, ficara logo afliio c
infcliz. Scn divcriincnio, nao Ia alcgria; con o
divcriincnio, nao Ia irisicza. E ianlcn o quc
forna a fclicidadc das cssoas dc grandc
condiao c quc icn una orao dc cssoas quc
as divcricn c o odcr dc nanicr-sc ncssc csiado.
III
A noric c nais facil dc suoriar scn cnsar-
sc ncla do quc o cnsancnio da noric scn
crigo.
IV
257
Sc o Ioncn fossc fcliz, clc o scria ianio nais
quanio ncnos sc divcriissc, cono os sanios c
Dcus.
Sin; nas, nao c scr fcliz scr rcconforiado clo
divcriincnio? Nao, orquc clc vcn dc longc c dc
fora, c assin c dccndcnic c, orianio, sujciio a
scr criurlado or nil acidcnics quc iornan as
aflics incviiavcis.
V
A unica coisa quc nos consola das nossas
niscrias c o divcriincnio, c, no cnianio, c a
naior das nossas niscrias.
Con cfciio, c isso quc nos incdc
rincialncnic dc cnsar cn nos. Scn isso,
ficaranos dcsgosiosos c cssc dcsgosio nos
lcvaria a rocurar un ncio nais solido dc sair
dclc. Mas, o divcriincnio nos alcgra c nos faz
cIcgar inscnsivclncnic noric.
VI
Condiao do Ioncn. inconsiancia, dcsgosio,
inquiciudc.
VII
Qucn nao vc a vaidadc do nundo c lcn vao
cn si ncsno. Qucn nao a vc ianlcn, cccio
258
jovcns quc csiao iodos no larulIo, no
divcriincnio c no cnsancnio do fuiuro? Mas,
iirai o scu divcriincnio, c os vcrcis consunir-sc
dc dcsgosio; scnicn cniao o scu nada scn
conIccc-lo. con cfciio, c ncsno scr infcliz csiar
nuna irisicza insuoriavcl logo quc sc fica
rcduzido a sc considcrar c a nao icr divcrsao ara
isso.
VIII
Sc a nossa condiao fossc vcrdadcirancnic
fcliz, nao rccisaranos dciar dc cnsar ara
nos iornarnos fclizcs.
Pouca coisa nos consola, orquc ouca coisa
nos afligc.
IX
Nada c iao insuoriavcl ao Ioncn cono
csiar cn lcno rcouso, scn aiao, scn
ocuaao, scn divcrsao, scn alicaao. Elc scnic,
cniao, o scu nada, o scu alandono, a sua
insuficicncia, a sua dccndcncia, a sua
inoicncia, o scu vazio. Inconiincnic, saira do
fundo dc sua alna o alorrccincnio, a nclancolia,
a irisicza, a afliao, a raiva, o dcscscro.
X
259
Quando un soldado sc qucia do iralalIo
quc icn, ou un lavrador, cic., dcicno-los scn
fazcr nada.
XI
Filsofos
Dcla coisa griiar a un Ioncn quc nao sc
conIccc a si ncsno quc sc dirija a Dcus or si
ncsno! E lcla coisa dizc-lo a un Ioncn quc sc
conIccc a si ncsno!
XII
Procura do verdadeiro bem
O conun dos Ioncns c o lcn na foriuna
c nos lcns dc fora, ou ao ncnos no divcriincnio.
Os filosofos nosiraran a vaidadc dc iudo isso, c o
uscran ondc udcran.
Para os filosofos, 280 solcranos lcns.
Disuia do solcrano lcn. Ui sis conicnius
icnciiso, ii c ic nasccniilus lonis(81}. Ha
coniradiao; ois clcs (os filosofos, os csioicos}
aconsclIan, cnfin, a sc naiar. OI! quc vida fcliz
cssa da qual a gcnic sc dcscnlaraa cono da
csic!
XIII
260
Cono a naiurcza nos iornc scnrc infclizcs
cn iodos os csiados, os nossos dcscjos nos
figuran un csiado fcliz, orquc junian ao csiado
cn quc csianos os razcrcs do csiado cn quc
nao csianos; c, quando cIcgasscnos a csscs
razcrcs, nao scranos fclizcs or isso, orquc
icranos ouiros dcscjos conforncs a cssc novo
csiado.
Quc cada qual caninc os scus
cnsancnios, c os acIara scnrc ocuados con
o assado c con o fuiuro. Quasc nao cnsanos
no rcscnic; c quando cnsanos, c acnas ara
ionar dclc a luz ara disor do fuiuro. O
rcscnic nao c nunca o nosso fin; o assado c o
rcscnic sao os nossos ncios; so o fuiuro c o
nosso fin. Assin, nunca vivcnos, nas cscranos
vivcr; c, disondo-nos scnrc a scr fclizcs, c
incviiavcl quc nunca o scjanos.
XIV
Nao icndo os Ioncns odido curar a noric, a
niscria, a ignorancia, acIaran dc lon aviso,
ara sc iornarcn fclizcs, nao cnsar nisso; cis
iudo o quc udcran invcniar ara sc consolarcn
dc ianios nalcs. Mas, c una consolaao lcn
niscravcl, dc vcz quc acala, nao or curar o nal,
nas or oculia-lo sinlcsncnic or ouco icno
c, oculiando-o, fazcr quc nao sc cnsc cn cura-lo
dc vcrdadc. Assin, or un csiranIo dcscquillrio
261
da naiurcza do Ioncn, rcsulia quc o dcsgosio,
quc c o scu nal nais scnsvcl, scja aic ccrio
onio o scu naior lcn, orquc odc coniriluir
nais quc iodas as coisas ara fazc-lo rocurar a
sua vcrdadcira cura; c quc o divcriincnio, quc clc
cncara cono o scu naior lcn, c na rcalidadc o
scu naior nal, orquc incdc, nais quc iodas as
coisas, quc clc rocurc o rcncdio ara os scus
nalcs. c anlos sao una rova adniravcl, da
niscria c da corruao do Ioncn c, ao ncsno
icno, da sua grandcza, dc vcz quc o Ioncn sc
alorrccc dc iudo c so rocura cssa nuliidao dc
ocuacs orquc icn a idcia da fclicidadc quc
crdcu c quc, nao a acIando cn si, c or clc
rocurada inuiilncnic nas coisas cicriorcs, scn
odcr conicniar-sc nunca, orquc cla nao csia
ncn cn nos ncn nas criaiuras, nas soncnic cn
Dcus.
XV
Salonao c Jo conIcccran nclIor c falaran
nclIor da niscria do Ioncn. un, o nais fcliz; c
o ouiro, o nais infcliz; un, conIcccndo a vaidadc
dos razcrcs or ccricncia; o ouiro, a rcalidadc
dos nalcs.
262

ARTIGO XXII
CONTRARIEDADES ESPANTOSAS QUE SE
ENCONTRAM NA NATURE2A DO HOMEM EM
RELAO VERDADE, FELICIDADE E A
VRIAS OUTRAS COISAS

I
Nada c nais csiranIo na naiurcza do Ioncn
do quc as, coniraricdadcs quc ncla sc dcscolrcn
cn rclaao a iodas as coisas. Fciio ara conIcccr
a vcrdadc, dcscja-a ardcnicncnic, rocura-a, c,
no cnianio, quando iraia dc arccndc-la,
dcslunlra-sc c sc confundc dc ial soric quc da
noiivo ara quc lIc disuicn a ossc dcla. E o
quc faz nasccr as duas sciias dc irronianos c dc
dognaiisias, dos quais uns quiscran roular ao
Ioncn iodo conIccincnio da vcrdadc, c os
ouiros iraian dc asscgurar-lIo; nas, cada un
con razcs iao ouco vcrossncis quc clas
auncnian a confusao c o cnlarao do Ioncn
quando csic nao icn ouira luz alcn da quc
cnconira cn sua naiurcza.
As rinciais foras dos irronianos, c dcio
as ncnorcs, sao quc nao icnos ncnIuna ccricza
da vcrdadc dcsscs rincios, fora da fc c da
263
rcvclaao, scnao no quc scniinos naiuralncnic
cn nos. Ora, cssc scniincnio naiural nao c una
rova convinccnic dc sua vcrdadc, dc vcz quc,
nao icndo ccricza, fora da fc, sc o Ioncn foi
criado or un Dcus lon, or un dcnnio nau,
ou or acaso, clc csia cn duvida sc, csscs
rincios nos sao dados ou vcrdadciros, ou
falsos, ou inccrios, scgundo a nossa origcn, Alcn
disso, ningucn icn ccricza fora da fc, sc vcla ou
sc dornc, visio cono, duranic o sono, julganos
vclar iao firncncnic cono finginos; julganos vcr
os csaos, as figuras, os novincnios; scniinos
corrcr o icno, ncdino-lo, c, cnfin, aginos da
ncsna forna quc dcscriados. Dc soric quc,
assando a nciadc da vida cn sono, or nossa
roria confissao ou orquc assin nos arca,
nao icnos ncnIuna idcia do vcrdadciro, iodos os
nossos scniincnios scndo, cniao iluscs. Qucn
salc sc cssa ouira nciadc da vida cn quc
cnsanos vclar nao c un ouiro sono un ouco
difcrcnic do rinciro, do qual dcscrianos
quando cnsanos dornir?
Eis as rinciais foras or ioda aric.
Dcio as ncnorcs, cono os discursos quc
fazcn os irronianos conira as inrcsscs do
Ialiio, da cducaao, dos cosiuncs, dos ascs, c
as ouiras coisas scnclIanics quc, cnlora
arrasicn a naior aric dos Ioncns conuns quc
so dognaiizan solrc csscs vaos fundancnios,
264
sao dcrruladas clo ncnor soro dos
irronianos. Dasia vcr scus livros, sc nao
csiivcrnos lcn crsuadidos disso. lcn dcrcssa
o ficarcnos c ialvcz dcnais.
DcicnIo-nc no unico foric dos dognaiisias,
quc c quc, falando dc loa fc c sinccrancnic, nao
sc odc duvidar dos rincios naiurais.
conira isso quc os irronianos ocn,
nuna alavra, a inccricza da nossa origcn, quc
cnccrra a da nossa naiurcza; c a isso quc os
dognaiisias ainda csiao ara rcsondcr dcsdc
quc o nundo c nundo.
Eis, alcria cnirc os Ioncns, a gucrra cn quc
c rcciso quc cada un ionc ariido c sc cnfilcirc,
ncccssariancnicnic, ou no dognaiisno ou no
irronisno; ois qucn cnsar cn ficar ncuiro
scra irroniano or ccclcncia. Essa ncuiralidadc
c a csscncia da calala. qucn nao c conira clcs c
ccclcnicncnic or clcs. Nao sao ncn or si
ncsnos sao ncuiros, indifcrcnics, sucriorcs a
iudo, scn ccciuar-sc a si ncsnos.
Quc fara, ois, o Ioncn ncssc csiado?
Duvidara dc iudo? duvidara quc dcscria, quc o
lcliscan, quc o qucinan? Duvidara quc duvida?
duvidara quc cisic? Nao sc odc cIcgar a una
conclusao; c icnIo cono un faio quc nunca
Iouvc irroniano cfciivo crfciio. A naiurcza
265
susicnia a razao inoicnic c incdc quc cla
ciravaguc aic a cssc onio.
Dira clc, cniao, ao conirario, quc ossui
ccriancnic a vcrdadc, clc quc, or ouco quc o
cnurrcnos, nao odc nosirar disso ncnIun
iiulo, scndo forado a dcsisiir?
Quc quincra c, cniao, o Ioncn? Quc
novidadc, quc nonsiro, quc caos, quc noiivo dc
coniradiao, quc rodgio! Juiz dc iodas as
coisas, inlccil vcrnc da icrra, dcosiiario do
vcrdadciro, cloaca dc inccricza c dc crro, gloria c
cscoria do univcrso.
Qucn dcsfara cssa confusao? A naiurcza
confundc os irronianos, c a razao confundc os
dognaiisias. Quc vos ionarcis, ois, oI Ioncn,
quc rocurais qual c a vossa vcrdadcira condiao
or vossa razao naiural? Nao odcis cviiar una
dcssas sciias, ncn sulsisiir cn ncnIuna.
ConIccci, ois, solcrlo, quc aradoo sois
cn vos ncsno. HunilIai-vos, razao inoicnic;
calai-vos, naiurcza inlccil; arcndci quc o
Ioncn assa infiniiancnic o Ioncn, c ouvi do
vosso scnIor a vossa condiao vcrdadcira quc
ignorais. Escuiai Dcus.
Pois cnfin, sc o Ioncn nunca iivcssc sido
corronido, gozaria con scgurana, cn sua
inoccncia, ianio da vcrdadc cono da fclicidadc. E
266
sc o Ioncn nunca iivcssc sido scnao
corronido, nao icria ncnIuna idcia ncn da
vcrdadc ncn da lcaiiiudc. Mas, infclizcs quc
sonos, c nais do quc sc nao Iouvcssc grandcza
cn nossa condiao, nao icnos una idcia da
fclicidadc, c nao odcnos alcana-la; scniinos
una inagcn da vcrdadc, c so ossunos a
ncniira. incaazcs dc ignorar cn alsoluio c dc
salcr con ccricza, dc ial nancira c nanifcsio quc
csiivcnos nun grau dc crfciao dc quc
infclizncnic canos!
ConIcccnos a vcrdadc, nao soncnic cla
razao, nas ainda clo coraao; c dcsia uliina
nancira quc conIcccnos os rinciros rincios,
c c cn vao quc o raciocnio, quc dclcs nao
ariicia, icnia conlaic-los. Os irronianos, quc
so icn isso iralalIan inuiilncnic. Salcnos quc
nao sonIanos, or naior quc scja a inoicncia
cn quc csianos dc rova-lo cla razao; cssa
inoicncia nao conclui ouira coisa scnao a
fraqucza da nossa razao, nas nao a inccricza dc
iodos os nossos conIccincnios, cono clcs o
rcicndcn. Pois o conIccincnio dos rinciros
rincios, cono o dc quc Ia csao, icno,
novincnio, nuncros, c iao firnc cono ncnIun
dos quc nos dao os nossos raciocnios. E c solrc
csscs conIccincnios do coraao c do insiinio quc
c rcciso quc a razao sc aoic c fundc iodo o scu
discurso. O coraao scnic quc Ia ircs dincnscs
no csao c quc os nuncros sao infiniios; c a
267
razao dcnonsira, cn scguida, quc nao Ia dois
nuncros quadrados dos quais un scja o dolro do
ouiro. Os rincios sc scnicn, as roosics sc
conclucn; c iudo con ccricza, cnlora or
difcrcnics vias. E c iao ridculo quc a razao ca
ao coraao rovas dos scus rinciros rincios,
ara qucrcr conscniir nclcs, quanio scria ridculo
quc o coraao cdissc razao un scniincnio dc
iodas as roosics quc cla dcnonsira, ara
qucrcr rccclc-los.
Essa inoicncia dcvc, ois, scrvir acnas
ara IunilIar a razao quc quiscssc julgar iudo;
nas, nao ara conlaicr a nossa ccricza, cono sc
so Iouvcssc a razao caaz dc nos insiruir.
Prouvcssc a Dcus quc, ao conirario, nunca
iivcsscnos ncccssidadc dcla c conIcccsscnos
iodas as coisas or insiinio c or scniincnio!
Mas, a naiurcza nos rccusou cssc lcn, c so nos
dcu, ao conirario, nuiio oucos conIccincnios
dcssa csccic; iodos os ouiros so odcn scr
adquiridos clo raciocnio.
(Eis o quc c o Ioncn ara o Ioncn cn
rclaao vcrdadc. Considcrcno-lo, agora, cn
rclaao con a fclicidadc quc rocura con ianio
ardor cn iodas as suas acs.}
Todos os Ioncns rocuran scr fclizcs. nao
Ia cccao. Por difcrcnics quc scjan os ncios
quc cnrcgan, icndcn iodos a cssc fin. O quc
268
faz quc uns vao ara a gucrra c ouiros nao vao c
cssc ncsno dcscjo quc csia cn anlos,
aconanIado dc difcrcnics oinics. A voniadc
nao da nunca o ncnor asso scnao ara cssc
oljcio. Essc c o noiivo dc iodas as acs dc iodos
os Ioncns, aic ncsno dos quc vao cnforcar-sc.
E, no cnianio, dcois dc iao grandc nuncro dc
anos, nunca ningucn, scn a fc, cIcgou a cssc
onio a quc iodos visan coniinuancnic Todos sc
lancnian. rncics, sudiios; nolrcs, lclcus;
vclIos, jovcns; forics, fracos; salios, ignoranics;
saos, docnics; dc iodos os ascs, dc iodos os
icnos, dc iodas as idadcs c dc iodas as
condics.
Una rova iao longa, iao coninua c iao
unifornc dcvcria convcnccr-nos dc nossa
inoicncia ara alcanar o lcn or nossos
csforos; nas, o ccnlo nao nos insirui. Nunca
c iao crfciiancnic scnclIanic quc nao Iaja una
dclicada difcrcna; c c or isso quc cscranos
quc a nossa cscrana nao scja frusirada ncssa
ocasiao cono na ouira. E assin, cono o rcscnic
nunca nos saiisfaz, a ccricncia nos cngana c,
dc infclicidadc cn infclicidadc, nos conduz aic
noric, quc c o scu cunulo cicrno.
Quc nos griian, ois, cssa avidcz c cssa
inoicncia, scnao quc Iouvc, ouirora, no
Ioncn, una vcrdadcira fclicidadc, da qual so lIc
rcsian, agora, a narca c o irao iodo vazio, quc
269
clc icnia inuiilncnic cncIcr dc iudo o quc o
rodcia, rocurando das coisas auscnics o socorro
quc nao olicn das rcscnics, nas quc sao iodas
incaazcs disso, orquc cssc alisno infiniio so
odc ficar cIcio dc un oljcio infiniio c inuiavcl,
isio c, o rorio Dcus.
Soncnic Dcus c o scu vcrdadciro lcn, c,
dcsdc quc o Ioncn o alandona, c csiranIo quc
nao Iaja nada na naiurcza caaz dc lIc ionar o
lugar. asiros ccu, icrra, clcncnio, lanias,
couvcs, alIos, aninais, inscios, vcados,
scrcnics, fclrc, csic, gucrra, cnuria, vcios,
adulicrio, inccsio. Quando crdc o vcrdadciro
lcn, iudo ao Ioncn, indifcrcnicncnic, arccc
odcr sulsiiiui-lo, aic a sua roria dcsiruiao,
cnlora iao coniraria a Dcus, razao c
naiurcza inicira.
Uns o rocuran na auioridadc, ouiros nas
curiosidadcs c nas cicncias, ouiros nas voluias.
Ouiros quc, na rcalidadc, nais sc aroinaran
dclc considcran quc c ncccssario quc o lcn
univcrsal, quc iodos os Ioncns dcscjan, nao
csicja cn ncnIuna das coisas ariicularcs quc
so odcn scr ossudas or un so c quc, scndo
rcariidas, afligcn nais o scu ossuidor cla
falia da aric quc nao icn do quc o conicnian
clo gozo da quc lIc calc. Conrccndcran quc o
vcrdadciro lcn dcvia scr ial quc iodos udcsscn
ossu-lo ao ncsno icno, scn dininuiao c
270
scn invcja, c quc ningucn udcssc crdc-lo
conira a voniadc.. (Conrccndcran-no, nas nao
udcran acIa-lo; c, cn lugar dc un lcn solido c
cfciivo, alraaran acnas a inagcn vazia dc
una viriudc faniasiica.}
O nosso insiinio nos faz scniir quc c rcciso
rocurar a nossa fclicidadc fora dc nos. As nossas
aics nos lcvan ara fora, ncsno quando os
oljcios nao sc ofcrcccsscn ara cciia-las. Os
oljcios dc fora nos icnian or si ncsnos c nos
cIanan, ncsno quando nao cnsanos nclcs. E,
assin, os filosofos disscran cn vao. Tornai a
cnirar cn vos ncsnos, c acIarcis assin o vosso
lcn; nas, nao sc acrcdiia nclcs, c os quc
acrcdiian sao os nais vazios c os nais iolos.
(Pois quc Ia dc nais ridculo c dc nais vao do
quc o quc rocn os csioicos, c dc nais falso do
quc iodos os scus raciocnios? Conclucn clcs quc
sc ossa scnrc} quc sc odc s vczcs; c quc,
cono o dcscjo da gloria faz con quc faan
alguna coisa aquclcs quc clc ossui, os ouiros
ianlcn o odcrao. Sao novincnios fclris quc a
saudc nao odc iniiar.
A gucrra inicrior da razao conira as aics
fcz con quc os quc quiscran icr a az sc
dividisscn cn duas sciias. uns quiscran
rcnunciar s aics c iornar-sc dcuscs; ouiros
quiscran rcnunciar razao c iornar-sc lruios.
Mas, nao o conscguiran ncn uns ncn ouiros; c a
271
razao, ficando scnrc, acusa a laicza c a
injusiia das aics c criurla o rcouso dos
quc a clas sc alandonan; c as aics csiao
scnrc vivas nos quc qucrcn rcnunciar a clas.
(Eis o quc odc o Ioncn or si ncsno c or
scus rorios csforos cn rclaao ao vcrdadciro c
ao lcn.}
Tcnos una inoicncia dc rovar, invcncvcl
a iodo o dognaiisno; icnos una idcia da
vcrdadc, invcncvcl a iodo o irronisno.
Dcscjanos a vcrdadc, c so dcscolrinos cn nos
inccricza. Procuranos a fclicidadc, c so acIanos
niscria c noric, sonos incaazcs dc nao dcscjar
a vcrdadc c a fclicidadc, c sonos incaazcs ianio
dc ccricza cono dc fclicidadc. Essc dcscjo nos foi
dciado, ianio ara nos unir cono ara nos
fazcr scniir dc ondc canos.
II
Sc o Ioncn nao foi fciio or Dcus, orquc so
c fcliz con Dcus? Sc o Ioncn foi fciio or Dcus,
orquc c iao conirario a Dcus?
III
O Ioncn nao salc cn quc ordcn colocar-sc.
Esia visivclncnic crdido c caiu do scu
vcrdadciro lugar scn odcr iornar a cnconira-lo,
272
rocurando-o or ioda aric, con inquiciudc c
scn ciio, cn ircvas incnciravcis.
IV
Inaginc-sc una orao dc Ioncns na cadcia
iodos condcnados noric. uns sao diariancnic
dcgolados visia dos ouiros, cnquanio os quc
fican vccn a sua roria condiao na dos scus
scnclIanics c, cnircolIando-sc con dor c scn
cscrana, cscran a sua vcz. a inagcn da
condiao dos Ioncns.
273

ARTIGO XXIII
RA2ES DE ALGUMAS OPINIES DO POVO

I
Passagcn coniinua do ro ara o conira.
Mosiranos quc o Ioncn c vao cla csiina
quc faz das coisas quc nao sao csscnciais. E
iodas cssas oinics csiao dcsirudas.
Mosiranos, cn scguida, quc iodas cssas oinics
sao nuiio sas c quc, assin, scndo iodas cssas
vaidadcs nuiio lcn fundadas, o ovo nao c iao
vao quanio sc diz. E, assin, dcsirunos a oiniao
quc dcsirua a do ovo.
Mas, c rcciso dcsiruir, agora, cssa uliina
roosiao, c nosirar quc coniinua scnrc a scr
vcrdadciro quc o ovo c vao, cnlora suas
oinics scjan sas, orquc nao scnic a vcrdadc
dclas ondc cla cisic c orquc, ondo-a ondc nao
cisic, as suas oinics sao scnrc nuiio falsas c
nuiio nalsas.
II
vcrdadciro dizcr quc ioda a gcnic vivc na
ilusao. ois quc, cnlora as oinics do ovo
274
scjan sas, nao o sao cn sua calca, ois clc
cnsa quc a vcrdadc cisic ondc nao cisic. A
vcrdadc csia nas suas oinics, nas nao ao
onio cn quc clcs inaginan.
III
O ovo Ionra as cssoas dc grandc
nascincnio. Os scni-Ialcis as dcsrczan,
dizcndo quc o nascincnio nao c una vaniagcn
da cssoa, nas do acaso. Os Ialcis as Ionran,
nao clo cnsancnio do ovo, nas or un
cnsancnio nais clcvado. Os dcvoios, quc icn
nais zclo do quc cicncia, as dcsrczan, nau
grado cssa considcraao quc as faz Ionrar cnirc
os Ialcis, orquc julgan isso or una nova luz
quc a icdadc lIcs da. Mas, os crisiaos crfciios
as Ionran or una ouira luz sucrior. Assin vao
as oinics succdcndo-sc do ro ao conira,
scgundo sc icn luz.
IV
O naior dos nalcs sao as gucrras civis. Elas
sao ccrias sc sc qucr rcconcnsar o ncriio, ois
iodos dirian quc ncrcccn. O nal quc icncr dc
un iolo quc succdc or dirciio dc nascincnio nao
c ncn iao grandc ncn iao ccrio.
V
275
Porquc sc scguc a luralidadc? E orquc clcs
icn nais razao? Nao, nas nais fora. Porquc sc
scgucn as aniigas lcia c aniigas oinics? E
orquc sao nais sas? Nao, nas orquc sao
unicas c nos iiran a raiz da divcrsidadc.
VI
O incrio fundado solrc a oiniao c a
inaginaao rcina algun icno, c cssc incrio c
docc c voluniario. o da fora rcina scnrc. Assin,
a oiniao c cono a rainIa do nundo, nas a fora
c o scu iirano.
VII
Cono sc faz lcn cn disiinguir os Ioncns
clo cicrior, c nao clas qualidadcs inicriorcs
Qucn assara dc nos dois? Qucn ccdcra o lugar
ao ouiro? O ncnos Ialil? Mas, cu sou iao Ialil
quanio clc. Scra rcciso nos laicrnos or isso.
Ha quairo lacaios, c cu so icnIo un. isso c
visvcl; lasia coniar; sou cu a ccdcr, c sou un
iolo sc conicsio. Eis-nos cn az or cssc ncio. o
quc c o naior dos lcns.
VIII
O cosiunc dc vcr o rci aconanIado dc
guardas, dc ianlorcs, dc oficiais, c dc iodas as
coisas quc lcvan o nundo ao rcsciio c ao icrror,
276
faz con quc o scu rosio, quando clc csia s vczcs
sozinIo c scn csscs aconanIancnios, inrina
cn scus sudiios o rcsciio c o icrror, orquc nao
sc scara no cnsancnio a sua cssoa do scu
scquiio, quc sc vc dc ordinario juniancnic con
clc. E o nundo, quc nao salc quc cssc cfciio icn
sua origcn ncssc cosiunc, acrcdiia quc isso
rovcnIa dc una fora naiural; da csias
alavras. O caraicr da Divindadc csia inrcsso
no scu rosio, cic.
A oicncia dos rcis c fundada solrc a razao c
solrc a loucura do ovo, c lcn nais solrc a
loucura. A naior c nais inorianic coisa do
nundo icn or fundancnio a fraqucza. c cssc
fundancnio c adniravclncnic scguro; ois nao
Ia nada nais scguro do quc isso, quc o ovo scra
fraco; o quc c fundado solrc a sa razao c lcn
nal fundado, cono a csiina da salcdoria.
IX
As coisas do nundo nais dcsarrazoadas sc
iornan as nais razoavcis or causa do
dcsrcgrancnio dos Ioncns. Quc Ia dc ncnos
razoavcl do quc cscolIcr ara govcrnar un
Esiado o rinciro filIo dc una rainIa? Nao sc
cscolIc, ara govcrnar un larco, aquclc dcnirc
os viajanics quc icn nclIor casa. scria una lci
ridcula c injusia. Mas, orquc o sao c o scrao
scnrc, cla sc iorna razoavcl c jusia; ois, qucn
277
sc cscolIcra? O nais viriuoso c o nais Ialil? Eis-
nos inconiincnic cnlaraados. cada un rcicndc
scr cssc nais viriuoso c cssc nais Ialil.
Ligucnos, ois, cssa qualidadc a alguna coisa dc
inconicsiavcl. o filIo nais vclIo do rci. Isso c
claro, nao Ia discussao. A razao nao odc fazcr
nclIor, ois a gucrra civil c o naior dos nalcs.
X
Sanio AgosiinIo viu quc sc iralalIa clo
inccrio, no nar, na laialIa, cic.; nao viu a rcgra
dos ariidos quc dcnonsira quc sc dcvc fazc-lo.
Moniaignc viu quc nos ofcndcnos con un
csriio claudicanic, c quc o cosiunc odc iudo;
nas, nao viu a razao dcssc cfciio. Todas cssas
cssoas viran os cfciios, nas nao viran as
causas. Sao, cn rclaao, aos quc dcscolriran as
causas, cono os quc so iivcran olIos cn rclaao
aos quc icn o csriio. Pois os cfciios sao cono
scnsvcis, c as causas sao visvcis soncnic ao
csriio. E, cnlora csscs cfciios sc vcjan clo
csriio, cssc csriio c, cn rclaao ao csriio
quc vc as causas, cono os scniidos cororais cn
rclaao ao csriio.
XI
Cono sc clica quc un coo nao nos irriic, c
quc un csriio coo nos irriic? E quc un coo
rcconIccc quc andanos dirciio, c un csriio
278
coo diz quc sonos nos quc cocanos; scn isso,
icranos icdadc dclc, c nao raiva.
Eicio crgunia, con nuiio nais fora,
orquc nao nos zanganos quando nos dizcn quc
sonos nalucos, c nos zanganos quando nos
dizcn quc raciocinanos nal ou quc cscolIcnos
nal. O noiivo c quc csianos ccrios dc nao
scrnos nalucos, c dc nao scrnos coos; nas,
nao csianos iao ccrios dc cscolIcr o vcrdadciro.
Dc soric quc, so icndo ccricza orquc vcnos con
ioda a cvidcncia, quando un ouiro vc con ioda a
cvidcncia o conirario, Isso nos dcia vacilanics c
nos assonlra, c ainda nais quando nil ouiros
zonlan da nossa cscolIa, ois c rcciso rcfcrir
as nossas luzcs s dc ianios ouiros, o quc c
arriscado c difcil. Nunca Ia cssa coniradiao nos
scniidos cn rclaao a un coo.
O rcsciio consisic nisio. Inconodai-vos.
Enlora vao cn aarcncia, isso c nuiio jusio;
ois significa. Eu nc inconodaria sc iivcsscis,
ncccssidadc, ois o fao scn quc isso vos sirva.
alcn disso, o rcsciio c ara disiinguir os
grandcs. Ora, sc o rcsciio consisiissc cn csiar
nuna olirona, rcsciiaranos ioda a gcnic, c,
assin nao disiinguiranos; nas, scndo
inconodados, disiinguinos nuiio lcn.
XIII
279
Scr clcganic nao c nuiio vao. ois c nosirar
quc un grandc nuncro dc cssoas iralalIa ara
si; c nosirar, clos calclos, quc icnos un criado
gravc, un crfunisia, cic.; clo ornaio, o fio, os
assanancs, cic.
Ora, nao c una sinlcs sucrfcic, ncn un
sinlcs arncs, icr varios lraos (ara o rorio
scrvio}.
Quanio nais lraos sc icn, nais foric sc c.
Scr clcganic c nosirar a roria fora.
XIV
adniravcl. nao qucrcn quc cu Ionrc un
Ioncn vcsiido dc lrocado c aconanIado dc
scic ou oiio lacaios! Cono! clc nandara aoiiar-
nc sc cu nao o saudar. Essc Ialiio c una fora;
o ncsno nao aconiccc con un cavalo lcn
arrcado cn rclaao a un ouiro.
Moniaignc divcric-sc or nao vcr quc
difcrcna cisic, adnirando-sc dc quc sc acIc
alguna c crguniando a razao.
XV
O ovo icn as oinics nuiio sas. or
ccnlo, 1o.} cscolIcr o divcriincnio c a caa cn
lugar da ocsia. os scni-salios zonlan c
iriunfan cn nosirar con isso a loucura do
280
nundo; nas, or una razao quc nao cnciran,
icn-sc razao; 2o.} disiinguir os Ioncns or fora,
cono cla nolrcza ou cla foriuna. o nundo.
iriunfa, ainda, cn nosirar quanio isso c
dcsarrazoado; nas, c lcn razoavcl; 3o.} ofcndcr-
sc or icr rccclido una lofciada; ou dcscjar
ianio a gloria; nas, isso c nuiio dcscjavcl, or
causa dos lcns csscnciais quc lIc sao incrcnics;
c un Ioncn quc rccclcu una lofciada scn
nagoar-sc c aiorncniado or injurias c
ncccssidadcs; 4o.} iralalIar clo inccrio; viajar
or nar; assar solrc una rancIa.
XVI
una grandc vaniagcn a qualidadc, quc, Ia
dczoiio ou vinic anos, iorna un Ioncn aio,
conIccido c rcsciiado, cono un ouiro o odcria
icr ncrccido cn cinqucnia anos. sao irinia anos
ganIos scn iralalIo.
XVII
Un Ioncn quc sc c jancla ara vcr os
assanics, sc cu csiivcr assando, osso dizcr
quc clc sc s jancla ara vcr-nc? Nao, ois
nao cnsa cn nin cn ariicular. Mas, quando
gosianos dc una cssoa or causa dc sua
lclcza,, gosianos dcla? Nao; ois a varola, quc
iirara a lclcza scn naiar a cssoa, fara quc nao
gosicnos nais; c, quando sc gosia dc nin or
281
ncu juzo, ou or ninIa ncnoria, gosia-sc dc
nin? Nao; ois osso crdcr cssas qualidadcs
scn nc crdcr. Ondc csia, ois, cssc cu, sc nao
no coro ncn na alna? cono anar o coro ou
a alna, sc nao or cssas qualidadcs, quc nao sao
o quc faz o cu, dc vcz quc sao crccvcis? Con
cfciio, anaranos a sulsiancia da alna dc una
cssoa alsiraiancnic, c algunas qualidadcs quc
ncla cisiisscn? Isso nao c ossvcl, c scria
injusio. Porianio, nao ananos nunca a cssoa,
nas soncnic as qualidadcs(82}.
XIX
As coisas quc nos rcndcn nais, cono
oculiar o scu ouco lcn, isso nao c, nuiias
vczcs, quasc nada; c un nada quc a nossa
inaginaao iransforna cn nonianIa. Un ouiro
csforo dc inaginaao no-lo faz dcscolrir scn
dificuldadc.
XX
Os quc sao caazcs dc invcniar sao raros; os
nais forics cn nuncro so qucrcn scguir c
rccusan a gloria aos invcniorcs quc a rocuran
con suas invcncs. E, sc sc olsiinan cn qucrcr
olic-la c cn dcsrczar os quc nao invcnian, os
ouiros lIcs darao noncs ridculos, lIcs darian
auladas. Nao nos cscandalizcnos, ois, con
282
cssa suiilcza, ou nos conicnicnos con nos
ncsnos.
283

ARTIGO XXIV
DA JUSTIA

I
Todas as loas nainas csiao no nundo; so
nos rcsia alica-las. Por ccnlo, nao duvidanos
quc scja rcciso cor a roria vida ara
dcfcndcr o lcn ullico, c nuiios o fazcn; nas,
ara a rcligiao, nao.
ncccssario quc Iaja dcsigualdadc cnirc os
Ioncns; isso c vcrdadciro, Mas, scndo conccdido,
cis a oria alcria, nao soncnic nais alia
doninaao, nas nais alia iirania. ncccssario
rclaar un ouco o csriio; nas, isso alrc a
oria aos naiorcs alusos. Marqucn-sc os
liniics; nao Ia liniics nas coisas. as lcis qucrcn
cria-los, nas o csriio nao odc suoria-los.
II
A razao nos ordcna lcn nais
incriosancnic do quc un scnIor. con cfciio,
dcsolcdcccndo a un, sonos infclizcs; c,
dcsolcdcccndo ouira, sonos iolos.
284
III
Porquc nc naiais? Cono! Nao ficais do ouiro
lado da agua? Mcu anigo, sc ficasscis dcsic lado,
cu scria un assassino, scria injusio naiar-vos da
ncsna nancira; nas, dcsdc quc ficais do ouiro
lado, sou un lravo, c isso c jusio.
IV
Solrc quc fundara o Ioncn a ccononia do
nundo quc qucr govcrnar? Scra solrc o caricIo
dc cada ariicular? Quc confusao! Scra solrc a
jusiia? Ignora-a.
Ccriancnic, sc a conIcccssc, nao icria
csialclccido csia naina, a nais gcral dc iodas
as quc cisicn cnirc os Ioncns. Siga cada un os
cosiuncs do scu as. O lrilIo da vcrdadcira
cquidadc icria sujciiado iodos os ovos, c os
lcgisladorcs nao icrian ionado or nodclo, cn
lugar dcssa jusiia consianic, as faniasias c os
caricIos dos crsas c alcnacs. Vc-la-anos
laniada or iodos os Esiados do nundo c cn
iodos os icnos, ao asso quc quasc nada sc vc
dc jusio ou dc injusio quc nao nudc dc qualidadc
nudando dc clina. Trcs graus dc aliura do olo
dcrrulan a jurisrudcncia. Un ncridiano dccidc
da vcrdadc; cn oucos anos dc ossc, as lcis
fundancniais nudan; o dirciio icn suas cocas.
A cnirada dc Saiurno no Lcao nos narca a
285
origcn dc un ial crinc. Divcriida jusiia quc un
rio liniia! Vcrdadc aqucn doa Pircncus, crro
alcn.
Elcs confcssan quc, a jusiia nao cisic
ncsscs cosiuncs, nas quc rcsidc nas lcis
naiurais conIccidas , cn iodo ais. Dcccrio a
susicniarian olsiinadancnic, sc a icncridadc
,do acaso, quc scncou as lcis Iunanas, iivcssc
cnconirado nclas ao ncnos una quc fossc
univcrsal; nas, a lrincadcira c ial, quc o
caricIo dos Ioncns sc divcrsificou lasianic,
quc nao Ia ncnIuna.
O lairocnio, o inccsio,, o noriicnios das
crianas c dos ais, iudo icvc scu lugar cnirc as
acs viriuosas. ossvcl nada nais divcriido
do quc un Ioncn icr dirciio dc nc naiar orquc
fica alcn da agua, c do quc o scu rncic
dcnandar conira o ncu, cnlora cu nao dcnandc
con clc? Ha scn duvida lcis naiurais; nas, cssa
lcla razao corronida corroncu iudo. NiIil
anlius nosirun csi; quod nosirun dicinus,
ariis csi; c scnaius-consuliis ci lclisciiis
crinina ccrccniur; ui olin viiiis, sic nunc
lcgilus laloranus.(83}
Dcssa confusao rcsulia quc un diz quc a
csscncia da jusiia c a auioridadc do lcgislador;
ouiro, o cosiunc rcscnic, c c o nais ccrio. nada,
scguindo a sua razao, c jusio cn si; iudo sc alala
286
con o icno. O cosiunc faz ioda a cquidadc, or
csia unica razao dc quc c rccclido; c o
fundancnio nsiico dc sua auioridadc. Qucn o
rcconduz ao scu rincio, aniquila-o. Nada c iao
falvcl cono cssas lcis quc rcaran as falias.
qucn lIcs olcdccc, orquc sao jusias, olcdccc
jusiia quc inagina, nas nao csscncia da lci,
quc csia ioda anonioada cn si. c lci, c nada
nais. Qucn quiscr caninar o noiivo disso o
acIara iao fraco c iao ligciro quc, sc nao csiivcr
acosiunado a conicnlar os rodgios da
inaginaao Iunana, adnirara quc un scculo lIc
icnIa adquirido iania ona c rcvcrcncia. A aric
dc agrcdir c sulvcricr os Esiados consisic cn
alalar os cosiuncs csialclccidos, sondando aic
na sua fonic, ara narcar a sua falia dc jusiia.
rcciso, diz-sc, rccorrcr s lcis fundancniais c
riniiivas, do Esiado quc un cosiunc injusio
aloliu. c un jogo ccrio ara crdcr iudo; nada
scra jusio ncssa lalana. No cnianio, o ovo
rcsia facilncnic ouvidos a csscs discursos.
Sacodcn o jugo dcsdc quc o rcconIcccn; c os
grandcs disso sc arovciian ara sua runa c
ara a dcsscs curiosos caninadorcs dos
cosiuncs rccclidos. Mas, or un dcfciio
conirario, os Ioncns acrcdiian, s vczcs, quc
odcn fazcr con jusiia iudo o quc nao c scn
ccnlo. Eis orquc o nais salio dos lcgisladorcs
dizia quc, ara o lcn dos Ioncns, c rcciso,
nuiias vczcs, cngana-los; c un ouiro, lon
287
oliico. Cun vcriiaicn qua lilcrciur ignorci,
ccdii quod fallaiur(84}. Nao c rcciso quc clc
sinia a vcrdadc da usuraao. csia foi
iniroduzida, ouirora, scn razao; iornou-sc
razoavcl; c rcciso fazc-la olscrvar cono
auicniica, cicrna, c oculiar o scu conco, sc sc
quiscr quc nao sc acalc logo.
V
Os quc vivcn no dcsrcgrancnio dizcn aos
quc vivcn na ordcn quc sao csics quc sc afasian
da naiurcza, c julgan scgui-la cono os quc csiao
nun larco julgan quc os quc csiao na nargcn
fogcn. A linguagcn c scnclIanic cn ioda aric.
rcciso icr un onio fio ara julgar. O orio
julga os quc csiao no larco; nas, ondc
ionarcnos un orio na noral?
VI
Vcri juris(85} Nao o icnos nais. sc o
iivcsscnos, nao ionaranos cono rcgras dc
jusiia scguir os cosiuncs do rorio ais.
VII
Passci longo icno dc ninIa vida julgando
quc Iouvcssc una jusiia; c nisso nc cnganava;
orquc Ia una na ncdida cn quc Dcus no-la
quis rcvclar. Mas, cu nao o julgava assin, c cra
288
nisso quc nc cnganava; orquc acrcdiiava quc a
nossa jusiia fossc csscncialncnic jusia c quc cu
iivcssc con quc conIccc-la c julga-la.
Mas, acIci-nc ianias vczcs cn crro dc
julgancnio ccrio quc, or fin, acalci
dcsconfiando dc nin c, dcois, dos ouiros. Vi
iodos os ascs c Ioncns nudarcn; c assin,
dcois dc nuiias nudanas dc julgancnio cn
rclaao vcrdadcira jusiia, vcrifiquci quc a
nossa naiurcza nao assava dc una coninua
nudana, c nao nudci nais dcsdc cniao; c, sc
nudassc, confirnaria a ninIa oiniao.
VIII
arriscado dizcr ao ovo quc as lcis nao sao
jusias; ois clc so lIcs olcdccc orquc as julga
jusias. Eis orquc c rcciso dizcr-lIc, ao ncsno
icno, quc c rcciso olcdcccr orquc sao lcis, do
ncsno nodo orquc c rcciso olcdcccr aos
sucriorcs, nao orquc scjan jusios, nas orquc
sao sucriorcs. E, assin, cn ioda scdiao
rcvcnida, sc sc odc fazcr cnicndcr isso; c
roriancnic cssa a dcfiniao da jusiia.
IX
Moniaignc nao icn razao. o cosiunc so dcvc
scr scguido orquc c cosiunc, c nao orquc scja
razoavcl ou jusio. Mas, o ovo o scguc or csia
289
unica razao dc quc o julga jusio; do conirario,
nao o scguiria nais, cnlora fossc cosiunc, ois
so qucrcnos csiar sujciios razao ou jusiia. O
cosiunc, scn isso, assaria or iirania; nas, o
incrio da razao c da jusiia nao c iao iiranico
quanio o da dclciiaao. Sao os rincios naiurais
ao Ioncn.
Porianio, convcn olcdcccr s lcis c aos
cosiuncs, orquc sao lcis; quc clc(86}saila quc
nao Ia ncnIuna vcrdadcira c jusia quc
iniroduzir; quc nao salcnos nada c quc, assin, c
rcciso soncnic scguir as rccclidas. or cssc
ncio, nao as alandonarcnos nunca. Mas, o ovo
nao c susccivcl dcssa douirina, c, assin cono
julga quc a vcrdadc sc odc cnconirar c quc csia
nas lcis c cosiuncs, ianlcn acrcdiia nclas c
iona a sua aniiguidadc cono una rova dc sua
vcrdadc (c nao dc sua sinlcs auioridadc scn
vcrdadc}. Assin, clc olcdccc-lIcs, nas csia
sujciio a sc rcvoliar dcsdc quc sc lIc nosirc quc
clas nao valcn nada; o quc sc odc fazcr vcr dc
iodas olscrvando-as dc un ccrio lado.
X
A naiurcza do Ioncn c ioda naiurcza. onnc
aninal(87}.
Nao Ia nada quc nao sc iornc naiural; nao
Ia naiural quc nao sc faa crdcr.
290
Pcrdida a vcrdadcira naiurcza, iudo sc iorna
sua naiurcza.
Assin ianlcn, crdido o vcrdadciro lcn,
iudo sc iorna o scu vcrdadciro lcn.
Quc sao os nossos rincios naiurais scnao
os nossos rincios acosiunados? E, nas
crianas, os quc rccclcran do cosiunc dos ais,
cono a caa nos aninais?
Un difcrcnic cosiunc dara ouiros rincios
naiurais. Isso sc vc or ccricncia; c, sc os Ia
indclcvcis ao cosiunc, Ia ianlcn cosiuncs
conira a naiurcza, indclcvcis naiurcza c a un
scgundo cosiunc. isso dccndc da disosiao.
Os ais rcccian quc o anor naiural das
crianas sc aaguc. Quc c, ois, cssa naiurcza
sujciia a scr aagada? O cosiunc c una scgunda
naiurcza quc dcsiroi a rincira. Porquc o
cosiunc nao c naiural? TcnIo nuiio ncdo dc
quc cssa naiurcza ianlcn nao assc dc un
rinciro cosiunc, cono o cosiunc c una
scgunda naiurcza.
XI
A jusiia c o quc csia csialclccido; c, assin,
iodas as nossas lcis csialclccidas scrao
ncccssariancnic iidas cono jusias scn scr
caninadas, una vcz quc csiao csialclccidas.
291
XII
Assin cono a noda faz a graa, assin
ianlcn faz a jusiia.
XIII
Sunnun jus, sunna injuria.(88} A
luralidadc c a nclIor via, orquc c visvcl c
orquc icn fora ara sc fazcr olcdcccr; no
cnianio, c a oiniao dos ncnos Ialcis.
Sc sc iivcssc odido, icr-sc-ia osio a fora
cnirc as naos da jusiia. nas, cono a fora nao
sc dcia nancjar cono sc qucr, orquc c una
qualidadc alavcl, ao asso quc a jusiia c una
qualidadc csiriiual dc quc sc disc cono sc
qucr a jusiia foi osia cnirc as naos da fora; c,
assin, sc cIana jusio ao quc fora dc olscrvar.
Vcn da o dirciio da csada, ois a csada
da, un vcrdadciro dirciio.
Dc ouiro nodo, vcr-sc-ia a violcncia dc un
lado c a jusiia do ouiro.
Vcn dai a injusiia da Fronda, quc clcva a
sua rcicnsa jusiia conira a fora.
Nao aconiccc o ncsno na Igrcja; ois Ia una
jusiia vcrdadcira c ncnIuna violcncia.
292
XIV
Justia. Fora.
jusio quc o quc c jusio scja scguido.
ncccssario quc o quc c nais foric scja scguido.
A jusiia scn a fora c inoicnic; a fora scn
a jusiia c iiranica.
A jusiia scn fora c coniradiia, orquc Ia
scnrc naus; a fora scn a jusiia c acusada.
rcciso, ois, rcunir a jusiia c a fora; c, dcssa
forna, fazcr con quc o quc c jusio scja foric, c o
quc c foric scja jusio.
A jusiia c sujciia a disuias. a fora c nuiio
rcconIccvcl, c scn disuia. Assin, nao sc odc
dar a fora jusiia, orquc a fora coniradissc a
jusiia c dissc quc cla cra injusia, dizcndo quc
cla c quc cra jusia; c, assin, nao odcndo fazcr
con quc o quc c jusio fossc foric, fcz-sc con quc
o quc c foric fossc jusio.
XV
As unicas rcgras univcrsais sao as lcis do
as nas coisas ordinarias; c a luralidadc nas
ouiras. Dc ondc vcn isso? da fora quc cisic
nclas.
Eis orquc os rcis, quc icn a fora fora, nao
scgucn a luralidadc dos scus ninisiros.
293
Scn duvida, a igualdadc dos lcns c jusia;
nas, nao odcndo fazcr quc scja fora olcdcccr
jusiia, fcz-sc quc scja jusio olcdcccr fora; nao
odcndo foriificar a jusiia, jusiificou-sc a fora,
afin dc quc o jusio c o foric cisiisscn junios, c
quc a az cisiissc, quc c o solcrano lcn.
XVI
Elcs sao consirangidos a dizcr. Nao agia dc
loa fc; nao dcvcranos, cic. Cono gosio dc vcr
cssa solcrla razao IunilIada c sulicanic! Con
cfciio, nao c cssa a linguagcn dc un Ioncn a
qucn sc disuia o scu dirciio c quc o dcfcndc
con as arnas c a fora na nao. Elc nao sc divcric
cn dizcr quc nao sc agc dc loa fc; nas, unc
cssa na fc cla fora.
XVII
Quando sc iraia dc julgar sc sc dcvc fazcr a
gucrra c naiar ianios Ioncns, condcnar ianios
csanIois noric, c un Ioncn so quc dccidc,
ainda inicrcssado. dcvcria scr un icro
indifcrcnic.
XVIII
Esscs discursos sao falsos c iiranicos. Sou
lclo, logo dcvcn icncr-nc; sou foric, orianio
dcvcn anar-nc. Sou... A iirania consisic cn
294
qucrcr icr or una via o quc so sc odc icr or
una ouira. Dao-sc difcrcnics dcvcrcs aos
difcrcnics ncriios. dcvcr dc anor graa; dcvcr
dc nodo da fora; dcvcr dc crcna na cicncia.
Tais dcvcrcs dcvcn scr cunridos; c injusio
rccusa-los, c injusio rcclanar ouiros. E c ianlcn
scr falso c iiranico dizcr. Elc nao c foric, logo nao
o csiinarci; nao c Ialil, logo nao o icncrci. A
iirania consisic no dcscjo dc doninaao univcrsal
c fora dc sua ordcn.
295

ARTIGO XXV
PENSAMENTOS DIVERSOS

I
Ha vcios quc so crnancccn cn nos cn
viriudc dc ouiros; surinindo o scu ironco, vao-
sc cono ranos.
II
Quando icn a razao do scu lado, a
nalignidadc sc iorna arroganic c osicnia a razao
cn iodo o scu lusirc. quando a ausicridadc ou a
cscolIa scvcra nao conscguiu o vcrdadciro lcn c
c rcciso voliar a scguir a naiurcza, cla sc iorna
arroganic na volia.
O Ioncn csia cIcio dc ncccssidadcs. so ana
os quc, odcn saiisfazc-las iodas. un lon
naicnaiico, dir-sc-a, nas, nao icnIo quc fazcr
naicnaiicos. clc nc ionaria or una roosiao.
un lon gucrrciro. clc nc ionaria or una
raa siiiada. rcciso, ois, un lon Ioncn
quc ossa aconodar-sc a iodas as ninIas
ncccssidadcs cn gcral.
296
IV
Quando nos scniinos lcn, ficanos
adnirados dc quc ossa succdcr o ncsno
quando csianos docnics; quando csianos
docnics, ionanos rcncdio con alcgria. o nal
assin rcsolvc. Nao icnos nais aics ncn os
dcscjos dc divcriincnios c dc asscios quc a
saudc insirava c quc sao inconaivcis con as
ncccssidadcs da nolcsiia. A naiurcza insira,
cniao, aics c dcscjos confornc ao csiado
rcscnic. So os icnorcs, quc nos ncsnos nos
insiranos, c nao a naiurcza, c quc nos
criurlan. orquc junian ao csiado cn quc
csianos as aics do csiado cn quc nao
csianos.
V
Os discursos dc Iunildadc sao naicria dc
orgulIo ara as cssoas gloriosas, c dc
Iunildadc ara os Iunildcs. Assin, os do
irronisno sao naicria dc afirnaao ara os
afirnaiivos. Pouco falan dc Iunildadc
Iunildcncnic; ouco da casiidadc casiancnic;
ouco do irronisno duvidando. Sonos acnas
ncniira, dulicidadc, coniraricdadc, cscondcndo-
nos c disfarando-nos a nos ncsnos.
VI
297
As lclas acs oculias sao as nais
csiinavcis. Quando vcjo algunas na Iisioria, clas
nc agradan nuiio. Mas, cnfin, nao csiavan
conlciancnic oculias, ois sc iornaran
conIccidas; c, cnlora sc icnIa fciio iudo ara
oculia-las, cssc ouco clo qual aarcccran
csiraga iudo, ois o quc nclas Ia dc nais lclo c
icr qucrido oculia-las.
VII
Dizcdor dc loas alavras, nau caraicr.
VIII
O cu c odioso. Vos, Miion, Couvicr, nao o sois
or isso. sois, orianio, scnrc odiosos.
Nao (dircis}; orquc agindo, cono fazcnos,
coricsncnic con iodos, nao Ia noiivo ara nos
odiar. Isso scria vcrdadciro sc so sc odiassc no cu
o dcsrazcr quc nos causa. Mas, sc o odcio
orquc c injusio c sc faz ccniro dc iudo, odia-lo-ci
scnrc. Nuna alavra, o cu icn duas
qualidadcs. c injusio cn si, fazcndo-sc ccniro dc
iudo; c incnodo aos ouiros, qucrcndo sujciia-
los. orquc cada cu c o ininigo c dcscjaria scr o
iirano dc iodos os ouiros. Tirais dclc a
inconodidadc, nas nao a injusiia. c, assin, nao
o iornais anavcl aos quc odcian a injusiia. so o
iornais anavcl aos injusios, quc nclc nao
298
dcscolrcn nais o scu ininigo; c assin ficarcis
injusio c so odcis agradar aos injusios.
IX
Nao adniro o cccsso dc una viriudc, cono
do valor, sc nao vcjo ao ncsno icno o cccsso
da viriudc oosia, cono cn Eaninondas, quc
iinIa o circno valor c a circna lcnignidadc;
orquc dc ouiro nodo nao c sulir, c cair. Nao
nosiranos nossa grandcza ficando nuna
circnidadc, nas iocando as duas ao ncsno
icno c cncIcndo iodo o inicrvalo. Mas, ialvcz
scja acnas un suliio novincnio da alna dc un
a ouiro dcsscs circnos, c ialvcz cla nao csicja
nunca scnao nun onio, cono o iiao dc fogo
(quc sc faz girar}. Scja. Mas ,ao ncnos, isso
narcara a agilidadc da alna, sc nao narcar a sua
cicnsao.
X
Eu assara longo icno no csiudo das
cicncias alsiraias, c a ouca conunicaao quc sc
odc icr dclas nc dcsgosiara. Quando conccci o
csiudo do Ioncn, vi quc cssas cicncias alsiraias
nao lIc sao rorias, c quc cu nc dcsviava nais
da ninIa condiao cncirando-as do quc os
ouiros ignorando-as; crdoci aos ouiros o
conIccc-las ouco. Mas, julguci cnconirar, ao
ncnos, lasianics conanIciros no csiudo do
299
Ioncn, quc c o vcrdadciro csiudo quc lIc c
rorio. Enganci-nc. Os quc o csiudan sao
ainda ncnos nuncrosos do quc os quc sc
dcdican gconciria.
Procurar o rcsio rcvcla acnas quc nao sc
salc csiudar. Mas, nao scra quc nao c ainda cssa
a cicncia quc o Ioncn dcvc icr c quc lIc c
nclIor ignorar ara scr fcliz?
XI
Quanio iudo sc rcvolvc igualncnic, nada sc
rcvolvc cn aarcncia. cono nun larco. Quando
iodos caninIan ara o dcsrcgrancnio, ningucn
arccc fazc-lo. Aquclc quc sc dcicn faz noiar o
arrclaiancnio dos ouiros, cono un onio fio.
XII
Porquc rcfcrirci dividir a ninIa noral cn
quairo c nao cn scis? Porquc csialclcccrci a
viriudc dc rcfcrcncia cn quairo, cn dois, cn
un? orquc cn alsiinc(89} c susiinc(90}, c nao cn
scguir a naiurcza, ou rcalizar os ncgocios
ariicularcs scn injusiia, cono Plaiao, ou ouira
coisa? Mas, dircis, cis quc iudo sc cnccrra nuna
alavra. Sin, nas isso scra inuiil sc nao sc
clicar; c, quando sc cIcga a clicar, dcsdc quc
sc alrc cssc rccciio quc conicn iodos os ouiros,
clcs sc rciiran na rincira confusao quc
300
quiscsscis cviiar. assin, quando csiao iodos
cnccrrados nun, fican oculios c inuicis, cono
nun cofrc c so aarcccn cn sua confusao
naiural. A naiurcza csialclcccu-os iodos scn
cnccrrar un no ouiro, clcs sulsisicn
indccndcnicncnic un do ouiro. Assin, a unica
uiilidadc dc iodas cssas diviscs c alavras
consisic acnas cn ajudar a ncnoria c scrvir dc
dircao ara cnconirar o quc clcs cnccrran.
XIII
Quando qucrcnos rcrccndcr con uiilidadc,
nosirando a algucn quc clc sc cngana, c rcciso
olscrvar or quc lado cncara a coisa, ois c
vcrdadcira ordinariancnic dcssc lado, c
confcssar-lIc cssa vcrdadc, nas dcscolrir-lIc o
lado clo qual cla c falsa. Conicnia-sc con isso,
ois vc quc nao sc cnganava c quc acnas lIc
faliava vcr iodos os lados. Ora, nao nos
inorianos dc nao vcr iudo, nas nao qucrcnos
scr cnganados; c ialvcz isso rovcnIa dc quc,
naiuralncnic, o Ioncn nao odc vcr iudo c dc
quc, naiuralncnic, nao odc cnganar-sc quanio
ao lado quc cncara, orquc as arccnscs dos
scniidos sao scnrc vcrdadciras.
XIV
301
O quc odc a viriudc dc un Ioncn nao dcvc
ncdir-sc or scus csforos, nas clo quc dc
ordinario clc faz.
XV
Os grandcs c os cqucnos icn os ncsnos
acidcnics, os ncsnos alorrccincnios c as
ncsnas aics; nas, un csia no alio da roda, c
o ouiro crio do ccniro, c assin ncnos agiiado
clos, ncsnos novincnios.
XVI
Enlora as cssoas nao icnIan inicrcssc
clo quc dizcn, c rcciso nao concluir da, cn
alsoluio, quc nao ncnicn; ois Ia cssoas quc
ncnicn sinlcsncnic or ncniir.
XVII
O ccnlo da casiidadc dc Alcandrc nao faz
ianios coniincnics cono o da sua cnlriagucz fcz
inicncranics. Nao c vcrgonIoso nao scr iao
viriuoso quanio clc, c arccc cscusavcl nao scr
nais vicioso do quc clc. Julganos nao icr iodos
os vcios do conun dos Ioncns quando icnos os
vcios dcsscs grandcs Ioncns, c, iodavia, nao nos
inorianos quc csics icnIan os do conun dos
Ioncns. Acgano-nos a clcs da ncsna nancira
or quc clcs sc acgan ao ovo; con cfciio, or
302
nais clcvados quc csicjan, uncn-sc aos ncnorcs
dos Ioncns or algun lugar. Nao csiao
suscnsos no ar, inicirancnic alsirados da
nossa socicdadc. Nao, nao. Sc sao naiorcs do quc
nos, c quc icn a calca nais clcvada; nas, icn
os cs iao laio quanio os nossos. Esiao iodos
no ncsno nvcl c sc aoian na ncsna icrra; c,
or cssa circnidadc, csiao iao laio quanio nos,
quanio os cqucnos, quanio as crianas, quanio
os aninais.
XVIII
Nada nos agrada cono o conlaic, nas nao a
viioria. Cosianos dc vcr os conlaics dos
aninais, nao o vcnccdor cncarniado solrc o
vcncido. Quc qucranos vcr, sc nao o fin da
viioria? E, dcsdc quc csia sc vcrifica, cnfasiiano-
nos. Assin no jogo, assin na csquisa da
vcrdadc. Cosianos dc vcr, nas olcnicas, o
conlaic das oinics; nas, nao gosianos, cn
alsoluio, dc conicnlar a vcrdadc cnconirada.
Para fazc-la olscrvar con razcr, c rcciso vc-la
fazcr nasccr da olcnica. Assin ianlcn, nas
aics, Ia razcr cn vcr dois conirarios sc
cIocarcn; nas, quando una c scnIora, Ia
acnas lruialidadc. Nunca rocuranos as coisas,
nas a csquisa das coisas. Assin, na concdia, as
ccnas alcgrcs, scn o ncdo nao valcn nada, ncn
as circnas niscrias scn a cscrana, ncn os
anorcs lruiais, ncn as scvcridadcs ascras.
303
XIX
Nao sc cnsina aos Ioncns a scrcn Ioncsios,
nas cnsina-sc-lIcs iudo o nais; c clcs nunca sc
inconodan ianio or nada salcrcn do rcsio
cono or scrcn Ioncns Ioncsios. Nao sc
inconodan or salcrcn acnas a unica coisa
quc nao arcndcn.(91}
XX
Quc iolo rojcio icvc (Moniaignc} dc sc iniar!
c isso nao or acaso c conira suas nainas,
orquc aconiccc a ioda a gcnic crrar, nas or
suas rorias nainas, c or un dcsgnio
rinciro c rincial. Con cfciio, dizcr ioliccs or
acaso c or fraqucza c un nal ordinario; nas,
dizc-las or dcsgnio c o quc nao c suoriavcl, c
dizc-las iais cono cssas... Nao c cn Moniaignc,
nas cn nin quc dcsculro iudo o quc crcio
nclas.
XXI
Lancniar os infclizcs nao c conira a
concuisccncia, ao conirario; c nuiio facil icr dc
dar cssc icsicnunIo dc anizadc c airair ara si
rcuiaao dc icrnura scn dar nada
XXII
304
Qucn iivcssc a anizadc do rci da Inglaicrra,
do rci da Polnia c da rainIa da Succia, julgaria
odcr rcscindir dc rciiro c dc asilo no nundo?(92}
XXI
As coisas icn divcrsas qualidadcs, c a alna
divcrsas inclinacs; ois nao c sinlcs nada do
quc sc ofcrccc, alna, c a alna nunca sc ofcrccc
sinlcs a ncnIun sujciio. Eis orquc, s vczcs,
cIoranos c rinos dc una ncsna coisa.
XXIV
Divcrsas canaras dc forics, dc lclos, dc
lons, dc icdosos csriios, cada qual rcinando
cn sua casa, nao fora, c s vczcs, quando sc
cnconiran, laicndo-sc iolancnic o foric c o lclo
ara dccidir qucn scra o scnIor un do ouiro,
ois sua scnIoria c dc divcrsos gcncros. nao sc
cnicndcn, consisiindo scu crro cn qucrcr rcinar
ar ioda aric. Ora, nada o odc, ncn ncsno a
fora. csia nao faz nada no rcino dos salios; so c
scnIora das acs cicriorcs.
XXV
Fcro gcns nullan cssc viian sinc arnis
raii(93}. Prcfcrcn a noric az; os ouiros
rcfcrcn a noric gucrra. Toda oiniao odc scr
305
rcfcrida vida, cujo anor arccc iao foric c iao
naiural.
XXVI
Esianos conicnics dc rcousar na socicdadc
dos nossos scnclIanics. Miscravcis cono nos,
nao nos ajudarao. norrcrcnos sos. rcciso,
ois, fazcr, cono a csiivcsscnos sos, c cniao
consiruiranos casas solcrlas, cic.?
Procuraranos a vcrdadc scn Icsiiar; c, sc no-lo
rccusarcn, icsicnunIarcnos csiinar nais a
csiina dos Ioncns do quc a csquisa da
vcrdadc.
XXVII
A cicncia das coisas cicriorcs nao nc
consolara da ignorancia da noral cn icno dc
afliao; nas, a cicncia dos cosiuncs nc
consolara scnrc da ignorancia das cicncias
cicriorcs.
XXVIII
O icno cura as dorcs c as qucrclas, orquc
nudanos, nao sonos nais a ncsna cssoa.
Ncn o ofcnsor, ncn o ofcndido, sao nais clcs
rorios. cono un ovo quc irriiasscnos c
iornasscnos a vcr dcois dc duas gcracs. sao
ainda os franccscs, nas nao os ncsnos.
306
XXIX
Ccsar cra nuiio vclIo, arccc-nc, ara ir
divcriir-sc cn conquisiar o nundo. Essc
divcriincnio ficava lcn cn Alcandrc. cra un
raaz difcil dc conicr; nas, Ccsar dcvia scr nais
naduro.
XXX
O scniincnio da falsidadc dos razcrcs
rcscnics c a ignorancia da vaidadc dos razcrcs
auscnics causan a inconsiancia.
XXXI
O ncu Iunor nao dccndc do icno. TcnIo
os ncus ncvociros c o ncu lon icno dcniro dc
nin; o lcn c o nal dos ncus rorios ncgocios
ouco fazcn ncssc ariicular. Esforo-nc, s
vczcs, or nin ncsno, conira a foriuna; a gloria
dc dona-la faz con quc cu a donc alcgrcncnic,
ao asso quc s vczcs nc fao dc dcsgosioso na
loa foriuna.
XXXII
Ao cscrcvcr o ncu cnsancnio, clc s vczcs
nc cscaa; nas, isso nc faz lcnlrar-nc da
ninIa fraqucza, quc a iodo insianic csquco; isso
nc insirui ianio quanio o ncu cnsancnio
307
csquccido, ois ninIa icndcncia consisic acnas
cn conIcccr o ncu nada.
XXXIII
una coisa divcriida considcrar quc Ia no
nundo cssoas quc, icndo rcnunciado a. iodas
as lcis dc Dcus c da naiurcza, faan ouiras s
quais olcdcccn caiancnic; cono, or ccnlo,
os ladrcs, os soldados dc Maonc, os Icrcgcs,
cic., c assin os logicos.
XXXIV
Essc cao c ncu, dizian cssas olrcs
crianas; la csia o ncu lugar ao sol. cis o conco
c a inagcn da usuraao dc ioda a icrra.
XXXV
Tcndcs na fisiononia. Escusai-nc, or
favor... Scn cssa cscusa, cu nao icria crcclido
quc Iouvc injuria. Fcvcrcncia no falar, nao Ia
nada dc nau quc lIcs cscusc.
XXXVI
En gcral, so inaginanos Plaiao c Arisioiclcs
con grandcs iunicas dc cdanics. Eran cssoas
Ioncsias c cono as ouiras, rindo con os scus
anigos; c, quando sc divcriiran cn fazcr as suas
308
lcis c a sua oliica, fizcran-nas lrincando. Era a
aric ncnos filosofica c ncnos scria dc sua vida.
A nais filosofica cra vivcr sinlcs c
iranquilancnic.
Sc cscrcvcran solrc oliica, foi cono ara
rcgular un sanaiorio dc loucos; c, sc fizcran
ncnao dc falar dcla cono dc una grandc coisa,
c quc salian quc os loucos a qucn falavan
julgavan scr rcis c incradorcs; cniravan nos
scus rincios ara nodcrar a roria loucura
ao ncnos nal ossvcl.
XXXVII
Sinio-nc nal con csics cunrincnios. Eu
vos dci lasianic iralalIo; Fcccio inoriunar-vos;
Fcccio quc isso scja longo dcnais. ou sc airai, ou
sc irriia.
XXXVIII
Un vcrdadciro anigo c una coisa iao
vaniajosa, ncsno ara os naiorcs scnIorcs, afin
dc quc clc diga lcn dclcs c os susicnic ncsno
cn sua auscncia, quc clcs iudo dcvcn fazcr ara
ic-lo. Mas, cscolIan lcn; ois, sc fazcn iodos os
csforos ara ossuir iolos, isso lIcs scra inuiil,
or nuiio lcn quc csics falcn dclcs; c ncn
ncsno falarao lcn sc sc rcvclarcn nais fracos,
309
ois nao icn auioridadc; c, assin, os
dcsacrcdiiarao cono conanIia.
XXXIX
Qucrcis quc sc falc lcn dc vos? Nao o falcis.
XL
TcnIo cono un faio quc, sc iodos os Ioncns
soulcsscn o quc dizcn uns dos ouiros, nao
Iavcria quairo anigos no nundo. o quc
cvidcncian os dissdios causados clas
infornacs indiscrcias quc s vczcs sc dao a
rcsciio.
XLI
Cada coisa c aqui vcrdadcira cn aric, falsa
cn aric. A vcrdadc csscncial nao c assin. c ioda
ura c ioda vcrdadcira. Essa nisiura dcsonra-a c
anula-a. Nada c urancnic vcrdadciro, c assin
nada c vcrdadciro, cnicndcndo-o uro vcrdadciro.
Dir-sc-a quc c vcrdadciro quc o Ionicida c nau.
sin, ois conIcccnos lcn o nal c o falso. Mas,
quc sc dira quc scja o lon? A casiidadc? Eu digo
quc nao; ois o nundo acalaria. O casancnio?
Nao. a coniincncia nclIor. Nao naiar? Nao; ois
as dcsordcns scrian Iorrvcis, c os naus
naiarian iodos os lons. Maiar? Nao; ois isso
dcsiroi a naiurcza. Nao icnos ncn vcrdadciro
310
ncn lcn scnao cn aric, c nisiurado dc nal c
dc falso.
XLII
O nal c facil, Ia una infinidadc; o lcn,
quasc unico. Mas, un ccrio gcncro dc nal c iao
difcil dc acIar cono o quc sc cIana lcn, c
nuiias vczcs sc faz assar or lcn, con cssa
narca, cssc nal ariicular. rcciso ncsno
una grandcza dc alna ciraordinaria ara
alcana-lo, assin cono ao lcn.
XLIII
As cordas quc ligan o rcsciio dc uns ara
con os ouiros, cn gcral, sao cordas da
ncccssidadc; ois c rcciso quc Iaja difcrcnics
graus. c quc iodos os Ioncns qucrcn doninar, c
ncn iodos o odcn, nas alguns o odcn. Essas
cordas quc ligan, ois, o rcsciio a ial c ial cn
ariicular sao cordas dc inaginaao.
XLIV
Sonos iao infclizcs quc so odcnos acIar
razcr nuna coisa sol a condiao dc nos
dcsgosiar sc sai nal; o quc nil coisas odcn
fazcr c fazcn a ioda Iora. Qucn acIassc o
scgrcdo dc sc rcgozijar do lcn, scn sc dcsgosiar
do nal conirario icria rcsolvido a dificuldadc.
311
XLV
ncdida quc sc icn nais csriio, acIa-sc
quc Ia nais Ioncns originais. As cssoas
conuns nao acIan difcrcna cnirc os Ioncns.
A divcrsidadc c iao anla quc iodos os ions
dc voz, iodos os andarcs, iosscs, assoancnios,
csirros, sao difcrcnics. Disiingucn-sc das fruias
as uvas, c cnirc csias a noscaicl, a Condricu, c
dcois a Dcsargucs, c dcois a Cciic cnirc csias;
c iudo? Ja roduziu (a naiurcza} dois cacIos
scnclIanics c un cacIo con dois graos
scnclIanics? cic.
XLVI
Todo o nosso raciocnio sc rcduz a ccdcr ao
scniincnio. Mas, a faniasia c scnclIanic c
coniraria ao scniincnio; (scnclIanic, orquc nao
raciocina; coniraria, orquc c falsa}. dc soric quc
nao sc odc disiinguir cnirc csscs conirarios. Un
diz quc o ncu scniincnio c faniasia; ouiro, quc a
sua faniasia c scniincnio. Scria rcciso icr una
rcgra. A razao sc ofcrccc; nas, c flcvcl cn iodos
os scniidos; c, assin, nao Ia rcgra.
XLVII
dcsagradavcl csiar na cccao da rcgra.
rcciso ncsno scr scvcro c conirario cccao.
312
Mas, coniudo, cono c ccrio quc Ia ccccs da
rcgra, c rcciso julgar isso scvcrancnic, nas con
jusiia.
XLVIII
Pcrsuadino-nos nclIor, dc ordinario, con as
razcs quc nos ncsnos dcscolrinos do quc con
as quc ocorrcn ao csriio dc ouircn.
XLIX
O csriio crc naiuralncnic, c a voniadc ana
naiuralncnic; dc soric quc, falia dc vcrdadciros
oljcios, c rcciso quc clcs sc ligucn aos falsos.
L
Esscs grandcs csforos dc csriio, quc a
alna s vczcs aiingc, sao coisa cn quc cla nao
crnanccc. Acnas salia da ara logo iornar a
cair.
LI
O Ioncn nao c ncn anjo ncn lcsia; c a
infclicidadc qucr quc qucn qucr scr anjo scja
lcsia.
LII
313
Os aninais nao sc adniran. Un cavalo nao
adnira o scu conanIciro. Nao c quc nao Iaja
cnirc clcs cnulaao na corrida, nas c scn
conscqucncia; ois, csiando no csialulo, o nais
csado c nais nal ialIado nao ccdc sua avcia ao
ouiro, cono os Ioncns qucrcn quc sc lIcs faa.
Sua viriudc sc saiisfaz or si ncsna.
LIII
Assin cono csiraganos o csriio csiraganos
ianlcn o scniincnio. Fornanos o csriio c o
scniincnio clas convcrsacs. Assin, as loas
ou as nas o fornan ou o csiragan. Inoria,
ois, dc iodo, salcr cscolIcr lcn ara o
fornarnos c nao o csiragarnos; c nao odcnos
fazcr cssa cscolIa sc ja nao o fornanos c nao o
csiraganos. Assin, isso faz un circulo, dc ondc
sao lcn fclizcs os quc sacn.
LIV
O coraao icn sua ordcn; o csriio icn a
sua, quc c or rincios c dcnonsiracs; o
coraao icn una ouira. Nao sc rova quc sc dcvc
scr anado condo or ordcn as causas do
anor. scria ridculo.
Jcsus Crisio c Sao Paulo icn a ordcn da
caridadc c nao a do csriio; ois qucrian
aninar, nao insiruir; Sanio AgosiinIo ianlcn.
314
Essa ordcn consisic rincialncnic na digrcssao
solrc cada onio quc icn rclaao con o fin, ara
nosira-la scnrc.
LV
Quc vaidadc a iniura, quc airai a adniraao
cla scnclIana con as coisas cujos originais
nao sc adniran!
LVI
A vcrdadcira cloqucncia zonla da
cloqucncia; a vcrdadcira noral zonla da noral,
isio c, a noral do julgancnio zonla da noral do
csriio, quc nao icn rcgra.
LVII
Zonlar da filosofia c vcrdadcirancnic
filosofar.
LVIII
Ha nuiia gcnic quc ouvc o scrnao da ncsna
nancira or quc ouvc as vcscras.
LIX
Os rios sao caninIos quc narcIan c quc
conduzcn aondc qucrcnos ir.
315
LX
Dois rosios scnclIanics, doa quais ncnIun
faz rir cn ariicular, fazcn rir junios cla sua
scnclIana.
LXI
Os asirologos, os alquinisias, cic., icn
alguns rincios, nas alusan dclcs. Ora, o
aluso das vcrdadcs dcvc scr iao unido quanio a
iniroduao da ncniira.
LXII
A naiurcza rcconca scnrc as ncsnas
coisas, os anos, os dias, as Ioras; os csaos
ianlcn, c os nuncros csiao nos dois scniidos
cn scguida uns dos ouiros. Assin, faz-sc una
csccic dc infiniio cicrno. Nao c quc Iaja nada dc
iudo isso quc scja infiniio c cicrno; nas, csscs
scrcs icrninados sc nuliilican infiniiancnic.
Assin, arccc-nc, so o nuncro quc os nuliilica
c infiniio.
LXIII
Nao soncnic olscrvanos as coisas or ouiros
lados, nas con ouiros olIos. nao icnos cuidado
dc as acIar scnclIanics.
316
Elc ja nao ana cssa cssoa quc anava Ia dcz
anos. Crcio lcn, cla ja nao c a ncsna, ncn clc
iao ouco. clc cra noo, c cla ianlcn; cla c
inicirancnic ouira; clc ialvcz ainda a anassc ial
cono cla foi cniao.
LXIV
Tudo o quc sc acrfcioa or rogrcsso crccc
ianlcn or rogrcsso. Tudo o quc foi fraco nao
odc nunca scr alsoluiancnic foric. inuiil
dizcr. clc crcsccu; clc nudou; clc c ainda o
ncsno.
LXV
A icologia c una cicncia, nas, ao ncsno
icno, quanias cicncias Ia? Un Ioncn c un
ncnlro; nas, sc o anaionizarnos, scra clc a
calca, o coraao, o csinago, as vcias, cada
vcia, cada orao dc vcia, o sanguc, cada Iunor
do sanguc?
Una cidadc, una aldcia, dc longc c una
cidadc c una aldcia; nas, ncdida quc nos
aroinanos, sao casas, arvorcs, iclIados,
folIas, lanias, fornigas, crnas dc fornigas, ao
infiniio. Tudo isso sc cnvolvc sol o nonc dc
aldcia.
LXVI
317
Ha lanias solrc a icrra; nos as vcnos. da
lua nao as vcranos; c solrc cssas lanias, clos,
c ncsscs clos cqucnos aninais; nas, dcois
disso, nais nada. OI rcsunoso! os inscios sao
conosios dc clcncnios, c os clcncnios nao. OI
rcsunoso! cis un irao dclicado. c rcciso nao
dizcr quc Ia o quc nao sc vc; c rcciso dizcr cono
os ouiros, nas nao cnsar cono clcs.
LXVII
Nossa naiurcza csia cn novincnio; o
rcouso conlcio c a noric.
LXVIII
Quando dizcnos quc o calor c acnas o
novincnio dc alguns glolulos c a luz o conaius
rcccdcndi(94} quc scniinos, isso nos assonlra.
Cono o razcr nao scria ouira coisa scnao o
lailado dos csriios? Concclcnos dclc una idcia
iao difcrcnic, c csscs scniincnios nos arcccn.
iao, disianics dos ouiros, quc dizcnos scrcn os
ncsnos quc aquclcs aos quais nos os
conaranos! O scniincnio do fogo, cssc calor
quc nos afcia dc nancira iao divcrsa da do iaio, a
rcccao do son c da luz, iudo isso nos arccc
nisicrioso, c, no cnianio, c grossciro cono una
cdrada. vcrdadciro quc a cqucncz dos
csriios quc cniran nos oros ioca ouiros
ncrvos; nas, sao scnrc ncrvos.
318
LXIX
A naiurcza sc iniia. Una scncnic lanada
cn loa icrra roduz. Un rincio lanado nun
lon csriio roduz.
Os nuncros iniian o csao, quc sao dc
naiurcza iao difcrcnic.
Tudo c fciio c conduzido or un ncsno
ScnIor. a raiz, o rano, os fruios, os rincios, as
conscqucncias.
LXX
A naiurcza agc or rogrcssos. iius ci
rcdiius(95}. Passa c volia; dcois, vai nais longc;
dcois, duas vczcs ncnos; dcois, nais do quc
nunca, cic.
A naiurcza do Ioncn nao c ir scnrc; icn
suas idas c vindas.
A fclrc icn scus ircnorcs c scus ardorcs, c o
frio nosira iao lcn a grandcza do ardor da fclrc
quanio o rorio calor.
LXXI
A adniraao csiraga iudo dcsdc a infancia.
OI! cono isso csia lcn diio! cono foi lcn fciio!
cono c salio! cic.
319
Cacn na ncgligcncia os filIos dc Pori-Foyal
aos quais nao sc da cssc csiinulo dc invcja c, dc
gloria.
LXXII
Nao nos susicnianos na viriudc or nossa
roria fora, nas cio coniracso dc dois vcios
oosios, assin cono ficanos dc c cnirc dois
vcnios conirarios. iirai un dcsscs vcios, c canos
no ouiro.
LXXIII
Dizcn clcs quc os ccliscs rcssagian
dcsgraas, orquc as dcsgraas sao conuns; dc
soric quc aconiccc iao frcqucnicncnic o nal, quc
nuiias vczcs clcs adivinIan; ao asso quc, sc
disscsscn quc rcssagian fclicidadc, ncniirian
frcqucnicncnic. Nao airilucn a fclicidadc scnao
a raros acidcnics do ccu; assin, dcian ouco
frcqucnicncnic dc adivinIar.
LXXIV
Nao c lon scr livrc dcnais.
Nao c lon icr iodo o ncccssario.
Insiinio c razao, narca dc duas naiurczas.
320

NOTAS
(1} cssc o iiulo da cdiao dc Pori-Foyal, 1670;
a dc Condorcci iraz. DA NECESSIDADE DE SE
OCUPAF COM AS PFOVAS DA EXISTENCIA DE
UMA VIDA FUTUFA; a cdiao dc Dossui, 1779.
NECESSIDADE DE ESTUDAF A FELICIO; c a
dc Faugcrc, 1844. PFEFCIO CEFAL.
(2} "Dcus alsconso".
(3} Essc ariigo icn, na cdiao dc 1779, csic
iiiulo. COMO DIFCIL DEMONSTFAF A
EXISTENCIA DE DEUS PELAS LUZES
NATUFAIS, MAS COMO O MAIS SECUFO
CFEF NELA; c, no volunc dc Cousin c na cdiao
dc Faugcrc, o scguinic. INFINITO, NADA. O iiulo
da rcscnic cdiao c o da dc 1670.
(4} Ou, scgundo a cdiao dc Pori-Foyal. "Nao Ia
iao grandc dcsroorao cnirc a unidadc c o
infiniio cono cnirc a nossa jusiia c a dc Dcus."
(5} "Disscra Moniaignc anics dc Pascal.
"Prccisanos cnlruicccr ara iornarno-nos
salios." E Sao Paulo. Ncno sc scducai. si quis
vidciur inicr vos saicns cssc in Ioc sccculo,
siulius fiai ui sii saicns; saicniia cnin Iujus
nundi siuliiiia csi aud Dcun. (Eisi. ad
CoriniI., III, 19}.
321
"Ningucn sc iluda. sc algucn, dcnirc vos,
julga scr salio ncsic scculo, faa-sc louco ara
scr salio; orquc a salcdoria dcsic nundo c
loucura dianic dc Dcus. (Esiola aos Corniios,
III, 19}."En Pascal cono cn Sao Paulo,
cnlruicccr nao dcvc scr ionado lcira, nas na
rofundcza do scniido crisiao. c una dcssas
alavras quc a vcrdadcira filosofia acciia c
dcfcndc conira as dcclana6cs dc una filosofia
sucrficial c conira os cccssos dc una dcvoao
alusiva". |Noia dc Faugcrc.|
(6} "Na vcrdadc, iu cs Dcus alsconso."
(7} A iraduao liicral c. "Escrci a iua salvaao,
ScnIor." (Ccncsc, XLIX, 18}.
(8} "Porquc o louco c dc Dcus, o salio c dos
Ioncns."
(9} "Inclina o ncu coraao, oI Dcus, ao icu
icsicnunIo."
(10} o scguinic o iiulo dcssc ariigo na cdiao
dc 1779. DOS JUDEUS, CONSIDEFADOS EM
FELAO COM A NOSSA FELICIO; c o da dc
Faugcrc. DO POVO JUDEU.
(11} 0 auior icn cn visia as alavras dc Crisio
aos judcus. "Alraao, vosso ai, dcscjou
ardcnicncnic vcr o ncu dia. c o viu, c ficou cIcio
322
dc alcgria." (Joao, VIII, 56}. E nais. "...anics quc
Alraao fossc, cu sou." (idcn, 58}.
(12} "Scla a lci cnirc os ncus disculos."
(13} "En lugar da ncgaao alsoluia, o auior
odc icr diio. Nao o foi iao clarancnic; con
cfciio, os ircs icnos c ncio dc Danicl (Danicl,
VII, 25, c XII, 7} c os quarcnia c dois ncscs dc
Sao Joao (Aocalisc, XI, 2, c XIII, 5} arcccn
lcvar a isso, scgundo os icologos. Mas, quc
significan csscs icnos c csscs ncscs? o quc a
Escriiura nao diz. Jcsus Crisio anuncia ianlcn
os sinais quc rcccdcrao o fin do nundo, c
acrcsccnia. Quando virdcs iodas cssas coisas,
salci quc o FilIo do Ioncn csia crio (Maicus,
XXIV, 33; Marcos, XIII, 29; Lucas, XXI, 31}." |Noia
da cdiao dc 1787.|
(14} "Taicaras ao ncio-dia. O livro scra dado ao
quc, conIcccndo as lciras, disscr. Nao osso lcr.!
(15} "Scnia-ic ninIa dirciia."
(16} "Luz ara rcvclaao dos gcniios."
(17} "Nao fcz assin con iodas as nacs."
(18} "Fcz dc ouiro nodo con iodas as nacs."
(19} "Dcrranci o ncu csriio solrc ioda carnc."
(20} "Un ovo dcscrcnic c coniradiior."
323
(21} Dc cdificanics, isio c, os quc iralalIavan
na cdificaao do icnlo.
(22} Isio c, a csquina, o angulo quc dcvc rcunir
os dois ovos, o judcu c o gcniio, na adoraao dc
un ncsno dcus.
(23} "Dc iodas as iniquidadcs."
(24} "Nao icnos un rci, a nao scr Ccsar."
(25} "Dc vinic anos", icria qucrido dizcr Pascal,
scndo dc suor un laso grafico dc sua aric,
cscrcvcndo 200, isio c, un zcro a nais, cn lugar
dc 20.
(26} "Con o icu gladio oicnissino."
(27} "En saniificaao c cn cscandalo."
(28} Enirc os Iclrcus, do ncsno nodo quc
cnirc os grcgos, cada lcira do alfalcio icn un
valor nuncrico.
(29} "Fasgai os vossos coracs."
(30} "Dissc ianlcn Dcus ao ccador".
(31} Na cdiao dc Faugcrc, una aric dcssc
ariigo icn csic iiiulo. PFEFCIO DA SECUNDA
PAFTE.
(32} Essc irccIo icn a scguinic varianic na
cdiao dc 1670. "A naior aric dos quc
324
cnrccndcn rovar a divindadc aos nios
concan dc ordinario clas olras da naiurcza."
(33} "Ningucn conIccc o ai a nao scr o filIo, c
aquclc a qucn o filIo quiscr rcvcla-lo."
(34} V. a noia 6.
(35} "Os quc conIcccrcn or curiosidadc
csqucccrao or solcrla."
(36} Do nanuscriio so consia una aric dcssc
aragrafo, quc aarccc conlcio, orcn, na
cdiao dc 1670 c na Hisioria da Aladia dc Pori-
Foyal, 1752, iono IV, ags. 468-470.
(37} "Salcnos quc con Dcus vicsic, oI ncsirc;
orquc ningucn odc fazcr csics sinais quc iu
fazcs, sc Dcus nao csiivcr con clc."
(38} O dia dc salado, quc, scgundo a lci dc
Moiscs, dcvc scr consagrado ao rcouso.
(39} "Por isso quc nao rccclcran a caridadc da
vcrdadc ara quc fosscn salvos, dc forna quc
Dcus lIcs cnvia a ocraao do crro ara quc
crcian na ncniira."
(40} Fcfcrc-sc Pascal s rcligiosas dc Pori-Foyal.
(41} Isio c, no calvinisno.
(42} "Vc sc Ia cn nin algun caninIo dc
iniquidadc."
325
(43} Possvcl alusao ao adrc Annai.
(44} "Esic Ioncn nao c dc Dcus, ois nao
guarda o salado."
(45} "Cono odc un Ioncn ccador fazcr iais
sinais?"
(46} "Vos quc clalorais lcis inquas."
(47} "As ninIas dclcias csiao con os filIos dos
Ioncns." (48}. V, a noia 19.
(48} V. a noia 19.
(49} "Sois dcuscs, cic."
(50} "Toda carnc c fcno".
(51} "0 Ioncn conarou-sc s lcsias
inciicnics c fcz-sc scnclIanic a clas".
(52} "Dissc cu no ncu coraao, dos ncus filIos,
quc Dcus os rovara c nosirara scrcn
scnclIanics s lcsias".
(53} "Con anargosos."
(54} "E nao cnircs cn juzo".
(55} "Dcscjo dc scniir, dcscjo dc salcr, dcscjo dc
doninar".
(56} "Os naus coloquios corroncn os lons
cosiuncs."
326
(57} "Para quc nao sc iornc va a cruz dc Crisio".
(58} "O quc adcrc a Dcus c o csriio".
(59} Idcn.
(60} Dos jcsuias.
(61} "Todos".
(62} "Dclci iodos disio"
(63} "En quc iodos ccarao".
(64} "Mau fingincnio".
(65} "Dclaio dc ii csiara o icu aciiic".
(66} Quc a cruz nao scja va".
(67} "A fascinaao da fugacidadc".
(68} . o scguinic o iiulo dcssc ariigo no
Fclaiorio dc Cousin c na cdiao dc Faugcrc.
DESPFOPOFO DO HOMEM.
(69} Suondo, ai, quc c o sol quc gira cn iorno
da icrra.
(70} "Dc iudo o quc sc odc salcr".
(71} "Os lcncfcios sao agradavcis na ncdida
cn quc sao visios cono odcndo scr agos;
quando cIcgan cn grandc quaniidadc, o odio c
dado clo favor. (Taciio. Anais, livro IV, XVIII}.
327
(72} "0 nodo clo qual o csriio adcrc aos
coros nao odc scr conrccndido clas Ioncns;
acsar disso, o Ioncn cisic". (Sanio AgosiinIo.
Do Esriio c da Alna}.
(73} "Na ncnoria do Ioscdc do dia
rcccdcnic".
(74} "nino dc conic-los".
(75} "Vcjo-nc Ioncn".
(76} Tanio cssc irccIo cono o quc sc lIc scguc
(Inaginaao} figuran na cdiao dc Faugcrc sol o
iiulo. DAS POTENCIAS ENCANOSAS.
(77} Os cfciios da inaginaao.
(78} Os nagisirados.
(79} "Da Oiniao, FainIa do Mundo".
(80} A aric da vida, a ccricncia.
(81} "Para quc csicjas conicnic, icnc a ii
ncsno c aos icus lons insiinios".
(82} Pascal sofisna. cono nuiio lcn olscrva
Havci, nao cisicn qualidadcs scaradas das
coisas.
(83} "Nada dc nais anlo c nosso; o quc
dizcnos nosso c da aric; os crincs sao ccrcidos
clos dccrcios do scnado c clos lclisciios; do
328
ncsno nodo quc ouirora con os vcios, assin
ianlcn agora iralalIanos con as lcis".
(84} "Con a vcrdadc quc ignora scja livrado,
con a quc ccdc scja cnganado".
(85} "Do vcrdadciro dirciio.
(86} Pascal rcfcrc-sc, scn duvida, ao ovo.
(87} "Toda aninal".
(88} "Surcno dirciio, surcna injuria".
(89} "Alsicn-ic".
(90} "Susicn-ic".
(91} " a origcn dcssa frasc quc sc airilui a
Doilcau, quando sc dirigc a una cssoa jovcn.
Ensinaran-vos iudo, cccio a agradar. c, orcn,
o quc salcis nclIor". |Noia dc Havci.|
(92} Alusao s ircs rcvolucs quc sc
vcrificaran ao icno dc Pascal. a quc lcvou
noric Carlos I, rci da Inglaicrra, cn 1649; a quc
forou Joao Casiniro, rci da Polnia, a fugir ara
a Silcsia, cn 1655; c a quc olrigou Crisiina,
rainIa da Succia, a aldicar, cn 1654.
(93} "0 ovo lclicoso ncnIuna vida inaginaria
scn as arnas".
(94} "0 inulso dc rciroccdcr",
329
(95} "A ida c a volia".
330

2002 Fidcndo Casiigai Morcs
www.ngarcia.org
Verso para eBook
eBooksBrasII.com

__________________
JunIo 2002
Vcrsao ara df c cDoolLilris
Fcvcrciro 2005

Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos CFTIS
dircio na fonic.
www.cloolslrasil.con

You might also like