Benh Ngoai Khoa Gia Suc 8984

B Gio dc v o to
TRONG AI HC NNG NGHIP I

Bnh ngoi khoa
gia sc
Nh xut bn Nng nghip
Hunh Vn khng
BNH NGOAI KHOA
GIA SC
Nh xut bn Nng nghip
H ni - 2003
1
Trng i hc Nng nghip H Ni ---- Gio trnh Bnh ngoi khoa gia sc -----------------------------------------------------------------
Phn mt
NGOAI KHOA AI CONG
Chng 1
VIM
I. Khi nim v vim
Vim l mt triu chng thng thy nht i vi bnh ngoi khoa, hu nh tt c cc bnh
ngoi khoa u pht sinh triu chng vim.
Vim l phn ng ca ton thn chng li mi vt kch thch c hi i vi c th, n th
hin ti cc b cc m bo. Bn thn ca vim l mt qu trnh bnh l ly phng v l ch yu
nhm duy tr s cn bng trong c th. Phn ng ny c hnh thnh trong qu trnh tin ho
ca sinh vt v c th hin phn ng tng hp ton thn bao gm nhng bin i v mch
mu, m bo v dch th.
Triu chng ca vim xut hin nng hay nh, tin lng tt hay xu u c lin quan cht
ch i vi tnh cht ca vt kch thch, cng v thi gian kch thch di hay ngn. Nhng
iu quan trng nht l kh nng phn ng ca c th i vi vt kch thch, c bit l trng thi
thn kinh ca con vt. V vy m cng mt nhn t kch thch, vi mt thi gian v cng
kch thch nh nhau v i vi c th ny th phn ng vim xut hin rt nng cn i vi c th
khc th phn ng vim xut hin rt nh hoc khng c. Nh vy c th ni trng thi thn kinh
ca c th ng vt c ngha rt ln i vi qu trnh pht sinh v pht trin ca vim m trong
tnh trng dinh dng v iu kin sng ca con vt li c nh hng n trng thi thn kinh
ca c th chng. Ton b qu trnh vim mt mt l s kch thch c hi i vi c th, mt khc
l s phn ng ca c th chng li nhn t c hi do tc nhn kch thch gy ra, gip cho c th
chng hi phc, nhng tc ng ch yu da vo s hot ng ca h thng thn kinh. Do
mun tm hiu bn cht ca chng vim phi thy rng n l phn ng thch nghi t v ca c
th khi b cc nhn t kch thch tc ng n n, kh nng ny sinh vt thu c trong qu trnh
tin ho ca chng, nh c kh nng ny m c th sinh vt c th i ph vi nhng kch thch
c hi bng nhng phn ng v sinh l v cng nh bnh l. Khi c phn ng vim xy ra i vi
c th thng c hai mt li v hi. Trong cng tc iu tr bnh ngoi khoa ngi thy thuc
phi bit nhng c im trn ca chng vim c nhng bin php tc ng thch hp nhm
pht huy mt c li v hn ch mt c hi ca n, lm cho n pht trin t t, thun li to iu
kin cho c th gia sc nhanh chng tiu vim.
II. Nguyn nhn
C nhiu nguyn nhn gy vim:
1. Nguyn nhn c gii
2
Do nhng chn thng v c gii nh gia sc b nh p, trt ng, gia sc hc, cn x ln
nhau gy tn thng bn ngoi c th dn n vim.
2. Nguyn nhn vt l
Gia sc b cc nhn t nh nhit , in, phng x tc ng ln c th gy vim. Vi nhit
cao gy bng, nhit thp pht cc, hoi th. Cc loi tia X quang, tia phng x, tia cc tm
cng gy vim cho c th gia sc.
3. Nguyn nhn ho hc
Do cc loi ho cht c tc dng phn hu t bo t chc c th gia sc gy nn nh cc loi
axit, kim mnh, cc cht photpho, thu ngn v.v...
4. Nguyn nhn sinh vt
Cc loi vi khun, virut, k sinh trng, cc loi cn trng u c th gy vim cho c th gia
sc do c lc cng nh s tc ng c gii ca chng. Vi khun gy vim thng c 3 loi:
- Loi vi khun ho m: Loi ny thng gy vim ho m i vi t bo t chc c th gia
sc. Thng thy nht l loi Staphylococcus v Streptococcus thng kt hp gy nhim.
- Loi vi khun gy thi ra: Thng chng gy qu trnh thi ra i vi t bo t chc v
gy nhim trng ton thn nh cc trc khun gy hoi th sinh hi.
- Vi khun gy nhim trng c bit: Ch yu l vi khun gy hin tng truyn nhim t
cc vt thng nh vi khun un vn, vi khun nhit thn, t th (Clostridium tetani, Bacillus
anthracis, Malleomyces mallei).
Ngoi ra cc loi nm gy bnh nh: Actinomyces, Botriomyces cng gy vim cho c th
gia sc.
III. triu chng
Cn c vo s biu hin bn ngoi ca vim ngi ta m t chng vim c nhng biu hin
sau:
- Sng: Ban u tc nhn kch thch tc ng ln c th lm hng phn thn kinh co mch
gy sung huyt ch ng. Nu tc nhn kch thch vn tip tc tc ng th thn kinh co mch b
t lit, cc yu t gy dn mch ti vim tng ln tip tc tc ng ln thnh mch lm thnh
mch dn ra, tnh thm thu thnh mch tng ln to iu kin cho nc v cc thnh phn hu
hnh ca mu nh cc loi bch cu v i khi c hng cu t trong mch mu thot ra ngoi
chn p t chc gy hin tng sng cc b vng t chc b vim.
- : Mu sc trn b mt ca vim thay i tu theo s pht trin ca n. Giai on u
vt gy vim kch thch lm hng phn thn kinh co mch cc mch mu co li mu c dn
n trong cc huyt qun lm cho vng vim c mu . Sau mch mu b dn ra mu li,
lu lng mu chm, t chc thiu oxy vng vim chuyn sang mu tm bm.
- Nng: Do c hin tng sung huyt cc b, s trao i cht vng vim tng ln nhit
lng sn sinh ra mnh lm cho t chc vng bnh nng hn bnh thng.
- au: Do dch r vim (trong dch r vim c nhiu cht nh Histamin, H
+
, K
+
) kch thch cc
u mt thn kinh cm gic, chn p t bo t chc cc b vng vim gy nn. Mc au
khng ging nhau, n ph thuc vo tnh cht cc t bo t chc, s phn b ca thn kinh cm
gic n vng vim. Vim da, mng xng cm gic au r hn vim cc t chc khc, khi
3
vim cc b nghim trng cm gic au kch lit s lm cho con vt b ri lon thn kinh, trng
thi ton thn gia sc khng n nh, con vt s st cao, n ung km hoc b n, tinh thn mt
mi r, sc chng ca c th gim thp.
- C nng tr ngi: Khi b vim thng lm cho c nng ca vng vim b tr ngi nh vim
khp, vim c, vim gn, vim mng lm cho con vt b qu, i ng kh khn. Vim gic mc,
vim kt mc mt, con vt s nh sng, mt nhm li. Nhng cng c trng hp t chc b vim
nhng hot ng c nng ca n li tng mnh ln nh vim tuyn nc bt, nc bt li tit ra
nhiu hn bnh thng.
IV. Phn loi vim
C nhiu cch phn loi vim:
1. Cn c vo t chc b vim
Nh vim c, vim khp, vim gn v.v...
Cch gi tn cng n gin sau tn t chc thm ch vim.
2. Cn c vo thi gian tin trin ca vim
a) Vim qu cp tnh
Qu trnh vim xy ra rt nhanh, c khi ch trong vi gi vng vim xut hin nhng triu
chng mnh lit: t chc sng to, thu thng nghim trng, au n kch lit, st cao, i khi
nguy him n tnh mng gia sc.
b) Th cp tnh
Qu trnh vim xy ra nhanh bnh bin xut hin kch lit, phn ng ca mch mu r rt,
c bit l tnh thm thu ca thnh mch tng rt mnh. Nhng sn vt trung gian sn sinh ra
trong qu trnh vim kt hp vi c t ca vi sinh vt s lm cho t bo t chc b hoi t, men
dung gii protein s lm tan ra t chc hoi t. Cc biu hin cc b nh sng, , nng, au r.
T chc vng vim b ph n nng, cc thnh phn t bo xm nhp vo vim nhiu, nht l
bch cu a nhn trung tnh chim u th. Qu trnh vim ko di thng 24 gi n vi ba tun
l.
c) Th mn tnh
Thng do vim cp tnh ko di gy nn. qu trnh vim xy ra chm, thi gian ko di t 3
tun tr ln, c khi hng thng hoc hng nm. Loi vim ny khng c triu chng r rng hoc
khng xut hin y cc triu chng ca vim hoc c lc r lc khng tu thuc vo sc
khng ca c th gia sc v tnh cht ca nguyn nhn gy bnh. c im ca loi vim ny l
s hu hoi cc m bo v phn ng ca mch mu tng i yu, tnh thm thu thnh mch mu
khng cao, dch r vim t nn t chc cc b t sng, khng c hin tng thu thng, ph n
vim. Vim mn tnh thng gp trong trng hp sc khng ca c th gia sc cn bng vi
nguyn nhn gy vim.
d) Vim cp tnh
C nhng c im trung gian gia vim cp tnh v mn tnh. Qu trnh vim ko di hn
vim cp tnh trung bnh t vi ngy n vi tun l. c im ca loi vim ny l nhng phn
ng ca huyt qun (sung huyt, ph) gim, thnh phn t bo i vo vim cng thay i,
4
bch cu trung tnh vn chim u th nhng cng c cc loi t bo khc nh limph bo, i
thc bo...
3. Cn c vo tnh cht v thnh phn ca dch r vim
Cn c vo tnh cht v thnh phn ca dch r vim trong ngoi khoa c th phn thnh my
loi sau:
a) Vim thanh dch (vim nc)
c im ca loi vim ny l c nhiu huyt tng trn ra ngoi mch mu. l mt loi
nc trong cha t 3-5% albumin, ngoi ra cn c mt t bch cu, lin bo long v t huyt ln
vo, khi c nhiu bch cu th dch vim c mu trng c. Dch r vim ny d ng li khi ra
ngoi khng kh. trong c th n thng thm nhim vo trong t chc lin kt gy sng, ph
nh trong cc trng hp do cn trng t, bng do ho cht, ngoi ra vim thanh dch thng
gp vim khp hoc vim bao khp.
b) Vim ho m
L loi vim trong dch vim thnh phn ch yu l bch cu a nhn trung tnh sng
hoc cht kt hp vi t chc hoi t b men phn gii protein lm tan ra thnh nc, cng
vi huyt thanh, t huyt v mt s t bo khc nh limph bo, i thc bo (vim ho m mn
tnh).
Men phn gii protein phn ln l do bch cu tan ra v do vi khun sinh ra.
Trng thi ca m ph thuc vo nguyn nhn v iu kin hnh thnh ra n. M lng
thng do lin cu trng (Streptococcus), m sn st do t cu trng (Staphylococcus), m c do
b c th hp thu nc. Mu ca m c th c mu trng sa, mu trng xm hoc mu vng kem
l do cc loi cu khun gy nn. M c mu nu, thm mu mu c l ca cc loi vi
khun ym kh sinh ra.
Vim ho m phn ln l do vi khun, ngoi ra cc loi ho cht c kch thch mnh i vi
t chc nh du ba u, tinh du thng, canxi clorua cng gy vim ho m.
c) Vim tng sinh
L qu trnh vim trong s tng sinh ca t bo t chc cc b chim u th cn hin
tng hoi t, sung huyt, dch r vim xut hin l th yu. Hin tng tng sinh ch yu pht
sinh m k. Trong t chc tng sinh c nhiu i thc bo, limph bo v t bo plasma. Hu
qu ca vim tng sinh thng lm cho t bo t chc b x ho, b cng li. Nu trong cc xoang
b vim tng sinh s lm cho xoang b hp thm ch tc li nh vim ng dn sa u v, vim
tng sinh bao dng vt v.v... gy tc tia sa v hp bao dng vt.
V. Tin lng ca vim
Vim cp tnh thng c tin lng tt, trong mt thi gian ngn vim s tiu tan v b hp
thu nhanh, t chc b tn thng c ti sinh v b p, c nng chng hi phc tr li bnh
thng. Trong trng hp vim t chc b mu tnh mch lu nguyn nhn gy bnh tip tc
kch thch t bo t chc th vim cp tnh s chuyn thnh vim mn tnh. Nu dch r vim
khng c c th hp thu hon ton hoc khng thi ht ra ngoi n tip tc kch thch lm cho
t bo t chc b hoi t, gy l lot. Trng hp vim nhim trng nng dn n bnh lan trn
gy bi huyt ton thn c th nguy him n tnh mng gia sc.
Vi. iu tr
5
1. Nguyn tc iu tr vim
a) Loi tr nguyn nhn
Cn phi ht sc ch n tnh hnh chn nui, s dng, chn th, qun l gia sc. Nu c
hin tng vim pht sinh phi tm ra nguyn nhn loi tr ngay. V d gia sc b vim mng
do vt l m vo (ng mng cho nga, b ko xe) phi tho ngay mng st ra. Tru b cy ko
b vai cy c xt lm v vai phi cho gia sc ngh ngay iu tr v kim tra li dng c, sa
cha cho ph hp vi c th gia sc trnh gy tn thng cho gia sc.
b) gia sc trng thi yn tnh
Khi gia sc b vim cn phi cho gia sc ngh ngi hon ton, khng c s dng; chn dt,
gi gia sc ti chung trnh nhng kch thch bn ngoi i vi vng bnh, to iu kin cho vim
chng hi phc. Gia sc b vim bn chn phi hn ch vn ng, gia sc b vim mt gia
sc trong chung che kn trnh nh sng trc tip chiu vo mt. Nga, b b vim mng th phi
tho mng st ra cho gia sc ng trn nn t mm.
c) Phi c bit ch n vic h l chm sc gia sc
Tuy vim l trng thi bnh l th hin cc b nhng trn thc t t nhiu cng c nh
hng n ton thn. Do trong iu tr vim ngoi vic x l cc b cn phi ch n iu
tr ton thn nhm b sung dinh dng, nng cao sc khng gip cho c th chng li mt
cch hiu qu tc nhn gy bnh, thc y qu trnh vim chng hi phc.
2. iu tr vim bng ho cht
a) Dng thuc tiu vim
Thng dng giai on u ca vim cp tnh tiu c vng vim, hn ch vim lan trn,
gip cho c th hp thu dch r vim to iu kin cho bnh chng hi phc.
Thng ngi ta hay dng dung dch axetat ch (Plumbum aceticum) 5% lm thuc tiu
vim trn b mt ca t chc. Ngi ta cn dng hn hp cc cht sau ngm hoc ra vng
vim cng c tc dng tiu vim cc b:
Rp
1
: Ch axetat 20
Km sulfat 30
Nc 500
D.S pha thnh dung dch ra, ngm vng vim...
Rp
1
: Ch axetat 15
Phn chua 30
Nc 200
D.S pha thnh dung dch ra, ngm vng vim...
Hoc dng bt ch, phn chua, cao lanh, long no, bc h (mentol) hn hp li thnh bt tiu
vim. Khi dng cho nc vo thnh h sn st bi ln vng vim (loi ny khng c dng i
vi nhng vt thng h). Cng c th dng 3 phn hn hp bt ny vi 7 phn vaselin lm cao
tiu vim.
iu tr ton thn ngi ta thng dng cc loi khng sinh hoc sulfamid cho gia sc
ung, tim tnh mch, tim bp c tc dng rt quan trng trong iu tr vim cho gia sc.
b) Dng thuc kch thch
C hai loi thuc kch thch: loi thuc c kch thch nh v loi thuc kch thch mnh.
6
Ngoi vic dng cc loi thuc tiu vim giai on u ngi ta cn dng cc loi ho
cht, cc loi thuc c tnh kch thch cc u mt thn kinh cm gic gy sung huyt dn n tng
cng tun hon cc b, thc y hp thu dch r vim, lm cho vim chng hi phc. Thng
dng cc loi thuc ny iu tr vim cp tnh, vim mn tnh.
Thuc c tc dng kch thch nh gm cc loi sau:
- Cn Iod: c tc dng tiu c, kch thch nh, dng bi vo vng vim.
- Hn hp: 4:3:1 vi cc cht sau:
Dung dch cn - long no 10% 4 phn
Dung dch amoniac 10% 3 phn
Du thng 1 phn
Cch pha hn hp 4:3:1. Trc tin pha cn long no 10% sau cho du thng vo ho
tan trong cn long no ri mi trn dung dch amoniac 10% vo.
Khi dng xoa bp mnh ln vng vim. Hn hp 4:3:1 c tc dng kch thch nh, lm cho
vim cp tnh, mn tnh chuyn thnh vim cp tnh, tng cng tun hon cc b lm vim
chng tiu tan.
- Hp cht gm: Iod - long no - Ethe.
Cch hn hp nh sau:
Iod 20
Cn 95
o
100
Ethe 60
Long no 20
Du thu du 25
Cch dng: Ct v co sch lng vng b bnh, ly nc v x phng ra sch, lau kh ri
dng bn chi nhng vo dung dch ca hp cht trn xt mnh ln vng vim 20 pht, mi
ngy lm 2 ln.
Trong iu tr bnh ngoi khoa, thuc c tnh kch thch mnh ngi ta hay dng l thu
ngn diidua (HgI
2
) (Hydragyri diiodium) di dng thuc m 5-20% iu tr vim c, vim
khp, vim gn mn tnh. Ch khng c dng loi thuc ny iu tr cho tru b - v tru
b rt mn cm vi Hg v d b trng c.
3. iu tr vim bng vt l (l liu php)
L liu php hay cn gi l vt l tr liu ngy nay thnh mn hc c lp. T xa xa con
ngi bit li dng nhng nhn t t nhin nh nc, nh sng mt tri v.v... iu tr bnh
cho ngi v gia sc. Ngy nay ngoi vic li dng nhng nhn t trn, ngi ta cn ch to ra
c cc phng tin hin i iu tr. Nhng nhn t vt l trong thin nhin hay nhn to
u bao gm: nc, nh sng, in.
S pht trin khng ngng ca mn vt l tr liu ni ln vai tr quan trng ca n i vi
vic iu tr bnh cho ngi v gia sc. Tuy nhin vi cc nhn t t nhin b hn ch rt ln
trong vic s dng chng, khng phi lc no cng c th dng chng iu tr bnh theo
mun ca con ngi c.
Theo s pht trin ca vt l hc, y hc, sinh l hc, ngi ta sng ch ra nhiu loi my
mc, sn xut ra nhng nhn t vt l nhn to. ng thi ngi ta cng hiu su hn v c
ch tc dng ca cc phng php iu tr i vi c th con bnh, cch s dng cc thit b iu
7
tr. Trc kia ngi ta cho rng l liu php ch thch hp trong vic iu tr cc bnh th mn
tnh, ngy nay l liu php cn c th iu tr c kt qu nhiu loi bnh th cp tnh. ng
thi l liu php khng phi l mt phng php dng iu tr ring cho mt loi bnh no m
n l phng tin iu tr cho hu ht cc loi bnh cho ngi v gia sc.
L liu php ngoi tc dng i vi cc b n cn thng qua h thng thn kinh, th dch
nh hng n trng thi ton thn. ng thi i vi nhng c th khc nhau v c qu trnh
bnh l khc nhau th nh hng ca n i vi c th cng khng ging nhau. Do nu
phng php iu tr khng chnh xc, liu lng khng ng s gy ra nhng hu qu nghim
trng i vi c th con bnh. Do vy khi iu tr bng l liu cn phi ch cc vn sau:
- Phi chn on chnh xc, tm hiu k nguyn nhn v qu trnh pht sinh bnh.
- Trn c s la chn phng php v liu lng ng khi iu tr.
- nng cao hiu qu v rt ngn thi gian iu tr c th kt hp l liu php vi cc cch
iu tr khc.
- Trong qu trnh iu tr phi ch quan st k cc phn ng ca c th, hiu qu iu tr,
nu pht hin thy nhng bin chng th phi ngng ngay vic iu tr.
Ngy nay l liu php bao gm cc ni dung sau: Thu liu php, parafin liu php, quang
liu php, in liu php, vn ng liu php, xoa bp liu php...
a) Thu liu php
Thu liu php l dng nc cc nhit khc nhau iu tr bnh cho gia sc. Cn c
vo cm gic ca da bn tay ta khi tip xc vi nc c th phn n thnh cc loi sau: nc lnh
di 5
o
C, nc mt di 15
o
C, nc m t 28-30
o
C, nc m t 33-40
o
C, nc qu nng trn
42
o
C.
Trong iu tr cc bnh ngoi khoa ngi ta thng dng hai loi: nc lnh v nc nng.
Nc lnh c dng iu tr vim tt c cc b phn trn c th gia sc, di tc dng
ca n s lm cho cc mch mu co li, nn c th cm mu, gim tnh thm thu ca thnh mch
mu v gim vim. Nc lnh cn lm gim s dn truyn kch thch ca thn kinh cm gic,
lm gim au i vi vng vim. c bit lm gim au trong cc trng hp vim cp tnh nh
vim mng, vim thp khp cp tnh ca gia sc.
Nc lnh c p dng iu tr trong cc trng hp vim cp tnh giai on u. i vi
vim mn tnh nu iu tr bng nc lnh ko di thi gian qu lu s c hi. V nc lnh lm
gim s trao i cht ca t bo t chc cc b, lm t bo d b hoi t. C th iu tr vim
bng nc lnh theo cc phng php sau:
- Ngm vng bnh vo trong nc lnh: Trng hp gia sc b vim mng cp tnh ta c th
cho gia sc ng ngm chn vo trong nc ao h, hoc trong thng chu ng nc lnh.
- Chm nc lnh: dng khn, vi nhng vo nc lnh hoc ti nilng, ti cao su ng
nc , chm ln vng bnh cho gia sc.
iu tr bng nc lnh mi ln 30 pht, mi ngy 1-3 ln.
Khng c dng nc lnh iu tr trong cc trng hp t chc b vim ho m, hoi t,
hoi th, khi u hoc c th b thiu mu.
Dng nc nng iu tr s lm sung huyt, tng cng tun hon cc b. Do tun hon
cc b c tng cng nn dch r vim s khuch tn nhanh v rng nn khng tch t ti vng
8
vim, lm gim bt s kch thch ca n i vi t chc lm cho vng vim bt au. Cng do
tun hon cc b c ci thin, lm tng s lng v kh nng thc bo ca bch cu, sc
khng ca c th tng ln, vim s chng hi phc.
Ngi ta dng nc nng iu tr vim cp tnh v vim mn tnh. Khng c s dng
nc qu nng (trn 42
o
C) iu tr v d gy bng cho gia sc.
Khng dng nc nng iu tr cc trng hp sau: gia sc b xut huyt, khi u c tnh,
ri lon tim mch, hoc gia sc mc cc bnh ngoi da nh: exzma, l lot, hoi t, hoi th.
iu tr bng nc nng theo cc cch sau:
- Chm bng khn, vi gc: Ly khn, vi (khn
mt, khn tm vi mn) gp li ri nhng vo nc
nng p ln vng bnh, c 3-5 pht thay mt ln, lm
trong vng 60 pht.
- Chm bng ti cao su: Ti cao su ng nc nng
chm ln vng bnh cho gia sc mi ln 20-30
pht, mi ngy 3-5 ln. Phng php iu tr ny c
u im l khng lm t lng da ca gia sc (hnh 1).
- Phun hi nng: Dng hi nc c chng ct
trong cc ni cao p, qua vi phun vo vng bnh s gy
sung huyt ch ng, ci thin qu trnh trao i cht
cc b, thc y s hi phc t chc sau khi b tn
thng. Thng ngi ta phun hi nng iu tr vim
khp, vim c, vim thn kinh mn tnh. Khi iu tr
vim bng phng php ny phi c dng c chuyn
dng (ni chng kh, vi phun) phi ch phng
bng cho gia sc. Hi nng t trong ni chng kh
pht ra nng t 90-100
o
C. Do vy khi iu tr vi phun
phi cch c th gia sc khong 50cm, nh vy khi
nhit hi nc tc dng ln vng bnh trn c
th gia sc cn khong 40-50
o
C, mi ln phun t 20-
30 pht. Nu khng c dng c chuyn dng ta c th ly ni hp cao p, ni nu ru, vi bm
thuc tr su lm vi phun hi nng (hnh 2), (hnh 3).
Hnh 1. Ti chm bng cao su
Hnh 2. Ni chng hi nng
9
Hnh 3. Phng php phun hi nc nng iu tr
b) iu tr bng Parafin
Parafin c hai loi: Parafin th lng (du parafin) c dng iu tr cc bnh ni khoa,
sn khoa.
Parafin th rn c dng iu tr cc bnh ngoi khoa, c bit l trong chng vim, v
parafin c nhng u im c bn sau:
- N c kh nng gi nhit rt lu sau khi c un nng nhng n li truyn nhit rt chm
(s truyn nhit l s pht tn nhit ca parafin chm hn nc 10 ln). Do khi un parafin
nng n 90
o
C n vn khng gy bng cho gia sc. Nhit c gi lu v khuch tn su vo
t chc thc y tun hon cc b, gip c th hp thu nhanh dch r vim.
- Parafin c tc dng chn p c gii i vi t chc cc b gy sung huyt t chc cc b,
hn ch vim lan trn.
- Parafin cn lm da vng bnh c m du v t chc vng bnh cng nn gim au.
Trong iu tr ngi ta dng parafin trng (parafin trung tnh khng kch thch t chc) c
nng chy ti 52-55
o
C.
Dng ni, xoong un nng chy parafin. Nu trong ni xoong c nc phi un cho nc
kh kit ri mi c cho parafin vo, khng c ln nc l vi parafin s gy bng cho gia
sc (nc nng trn 50
o
C gy bng cho gia sc). Parafin c un nng chy n 65
o
C l c
th dng c, sau tng ln n 85
o
C l ti a.
Trc khi iu tr bng parafin phi ct v co sch lng vng bnh, bi ln da mt lp
vaselin sau khi iu tr xong d bc lp parafin ra khi da. Bnh sc phi c c nh trong
gi tht chc chn.
* C 3 cch iu tr bng parafin
- Pht parafin ln vng bnh: Phng php ny thng dng iu tr cho tiu gia sc. un
cho parafin nng chy nhit cn thit ri dng chi qut sn nhng vo parafin qut mt lp
mng ln vng bnh (khng nh nhng git parafin ln da ca gia sc, phm vi c qut
parafin phi rng hn vng bnh mt t). Sau nhanh chng pht ln vng bnh nhiu lp
10
parafin, sao cho lp parafin c ph ln da, dy 1-1,5 cm l c. Bn ngoi lp parafin
dng vi du hoc vi gc ph ln ri bng li.
- Ngm vng bnh vo trong parafin nng chy: Phng php ny thng dng iu tr
bnh 4 chn. un parafin nng chy nhit nht nh ri pht mt lp mng ln vng bnh
(dy khong 0,5cm) phng bng cho gia sc. Sau dng vi du qun xung quanh vng
bnh hai vng, to thnh mt khong trng gia hai vng vi du t 2-3 cm. un parafin nng
chy nhit cao hn nhit cn iu tr 1
o
C ri parafin nng chy vo gia 2 vng vi
du, ng thi thu hp vng vi du li. Bn ngoi vng vi du lt bng, sau dng bng cun
bng vng bnh li.
- Chm vng bnh bng vi gc tm parafin: Phng php ny c th dng iu tr tt c
cc vng bnh trn c th gia sc do n c dng rng ri trong lm sng. Trc tin ct v
co sch lng gia sc trn vng bnh. Dng xoong ni un parafin nng chy nhit cn thit
ri ly chi qut sn nhng parafin pht ln da vng bnh mt lp parafin 0,5cm. Sau dng
5-8 lp vi gc tm vo parafin nng chy ri p ln vng bnh, bn ngoi bc mt lp bng v
vi gc gi nhit.
iu tr vim bng parafin theo ba phng php trn, mi ngy mt ln, mi ln t 1-4 gi,
mi liu trnh t 10-15 ngy. Sau mi ln iu tr nn dng khn mm lau sch m hi trn da,
ri dng bng bng cun bng vng bnh li. cho gia sc ngh 15-30 pht mi cho vn ng.
c bit v ma ng cn ch phng cm lnh cho gia sc.
Thng dng parafin iu tr trong nhng trng hp sau: Xng b chn thng cp tnh,
mn tnh, vim dy thn kinh, vim gn, vim c, phong thp... Khng c dng parafin iu
tr vim ho m, hoi t, vt thng mi...
c) iu tr bng bn
Dng bn iu tr vim bng hai phng php chm nng v chm lnh vng vim.
Dng bn chm nng c tc dng lm m cc b vng vim, do bn c qunh ln nn khi
chm ln vng bnh c tc dng chn p nh xoa bp nh trn da v thc y tun hon. ng
thi n cn tng cng c nng iu tit ca h thng trung khu thn kinh. Ngoi ra trong bn cn
c cht khng sinh nn n c th st trng. Khi iu tr, trc tin phi gi gia sc trong gi c
nh. Cho bn vo ni xoong un nng nhit cn thit 40-45
o
C, sau mi ln iu tr c th
tng nhit ca bn ln t 1-2
o
C nhng khng c qu 70
o
C. Dng vi pht bn c un
nng ln thnh mt lp dy khong 3-5 cm, ph ln mt lp vi du ri p ln vng bnh, bn
ngoi lt bng ri dng bng cun bng li. Ban u cch mt ngy thay i mt ln, sau mi
ngy chm mt ln, mi ln 30 pht, mi liu trnh t 15-20 ln. Sau khi iu tr ht liu trnh ta
dng nc m ra sch vng bnh.
Ngi ta thng dng bn iu tr vim khp, vim c, vim gn th mn tnh. Khng
c dng bn iu tr cc trng hp gia sc b suy tim, lao, ung th, xut huyt.
Ngoi ra ngi ta cn dng bt t mn nhit thp iu tr cc trng hp vim cp
tnh khng ho m c kt qu rt tt, v n c tc dng chn p c gii nn n lm gim vim,
gim au vng bnh.
Trc tin em nghin nh t, dng ry c l tht nh ry ly bt t mn ri cho nc lnh
vo t trn thnh mt loi h qunh (mi lt nc cho thm 50ml dm n hoc dung dch axetat
ch 2%). Dng loi h trn pht ln vng bnh mt lp dy khong 3cm ri dng bng cun bng
11
li, gi trong 30-60 pht. Nu mun gi lu hn, thnh thong ti thm nc lnh vo t cho
t gi c do qunh ca n trong iu tr.
d) Quang liu php
Quang liu php l ng dng s chiu sng ca cc tia sng thng, tia hng ngoi, tia t
ngoi phng v iu tr bnh cho ngi v gia sc. Ngi ta c th li dng nh sng ca mt
tri cng nh nh sng nhn to trong y hc. Do c hn ch v iu kin t nhin nn vic li
dng nh sng mt tri trong vic iu tr gp nhiu kh khn. Ngi ta ch ra c nhiu
ngun nh sng dng rng ri trong iu tr bnh bng cc loi n sau:
* n hng ngoi:
Nguyn l cu to n hng ngoi l ngi ta dng nhit in t nng mt dy kim loi
en s pht ra tia hng ngoi. Thng t nng dy kim loi ln n 500
o
C th c th sn sinh ra
tia hng ngoi, nu t nhit cng cao th bc sng ca tia hng ngoi cng ngn, bc sng
ca tia hng ngoi cng ngn th kh nng xuyn vo t chc cng su, c th n 3cm. n
hng ngoi loi nh c cng sut khong 300W, loi ln c cng sut t 600-1000W. Cch s
dng n hng ngoi iu tr rt n gin ging nh s dng n in, bp in, sau khi
cm in 5-10 pht l c th tin hnh iu tr c.
Di tc dng ca tia hng ngoi t chc c si m
nn vng bnh nh c chm bi hi nng kh (hnh 4).
Khi iu tr phi n cch c th t 50-70 cm, mi ln
iu tr 25-60 pht, mi ngy iu tr 1-3 ln, liu trnh t 15-18
ngy. Bnh th cp tnh th dng lng nh, bnh th mn
tnh th dng lng ln. C th dng kt hp vi tia t ngoi
iu tr bnh th cp tnh. Khng c dng tia hng
ngoi vi lng ln kt hp vi tia t ngoi iu tr.
Thng dng tia hng ngoi iu tr vim khp, vim c,
vim gn cp tnh v mn tnh (hnh 5).
Hnh 4. n hng ngoi
12
Hnh 5. Chiu n hng ngoi iu tr bnh vim khp
* n solux:
n solux khc vi n hng ngoi ch n solux ngoi vic sn sinh tia hng ngoi n
cn sn sinh ra tia sng thng v mt t tia t ngoi. Do ngi ta coi n solux l mt (mt
tri" nhn to (hnh 6).
n solux loi nh c cng sut l 200W, loi ln t 500-1000W. Ngi ta dng n solux
iu tr cc trng hp vim cp tnh v vim mn
tnh n c tc dng lm tiu vim v gim au. Qua kinh
nghim thc t cho thy dng n solux iu tr rt
thch hp vi nhng vt thng lnh thi k I, n c
th lm tiu tan nhng t bo b hoi t, lm gim s phn
tit m, thc y s tng sinh v qu trnh hi phc ca t
bo.
Khi iu tr mi ngy chiu mt ln t 15-60 pht,
liu trnh 15 ngy.
* n t ngoi: L loi n thu ngn thch anh cao
p. Cu to ch yu ca n gm mt ng lm bng thu
tinh thch anh c hnh ch U hoc hnh ng trong c cha
thu ngn. Thu ngn trong ng b nhit in kch thch s
sn sinh ra tia cc tm. Bc sng ca tia cc tm thng l
400nm n vi Pm. Trong y hc ngi ta thng dng
bc sng ca tia t ngoi t 400nm n 18nm.
i vi sinh vt tia t ngoi c nhng tc ng n
cc mt sau:
Hnh 6. n solux
- Tia t ngoi nh hng n vi sinh vt: Phn ln cc loi vi khun u b tia t ngoi tiu
dit. Di tc dng trc tip ca tia t ngoi s lm cho albumin trong t bo vi khun b ng
13
vn li. Tuy nhin cc loi vi khun c mn cm khc nhau vi tia t ngoi. Trong lin cu
trng c mn cm cao nht, vi khun lao c sc khng mnh vi tia t ngoi. Ngoi ra tia t
ngoi cn c kh nng lm tng s thc bo ca bch cu.
- nh hng ca tia t ngoi i vi da ca c th gia sc: Khi chiu tia t ngoi ln c th
gia sc th da chu nh hng u tin, nh hng ca n i vi da rt phc tp.
- Sau khi c chiu tia t ngoi mt thi gian t 2-10 gi, da vng c chiu ni ban .
Tia t ngoi l mt loi tia sng lnh. Do hin tng ni ban trn da khng phi l da b
bng do sc nng nhit cao gy nn. ng thi vi hin tng ni ban , cng xut hin mt
lot bin i da. Trc tin l trn da hnh thnh mng li mch mu nh v s gin n ca
cc viti huyt qun. Hin tng ny lm tng ci thin dinh dng ca da. Ngoi ra cn c hin
tng vim, sng cc b, bch cu thot ra khi mch mu. C ch hnh thnh ban rt phc
tp. Tia t ngoi sau khi tc dng trc tip i vi t bo thng b s lm sn sinh ra mt cht
ho hc c tc dng ging nh histamin, nh hng n h thn kinh ph giao cm lm cho
mch mu gin n gy vim cc b.
- nh hng ca tia t ngoi i vi h thn kinh: Tia t ngoi nh hng n h thng thn
kinh theo hai ng: mt l tc ng trc tip n thn kinh da, hai l thng qua nhng sn phm
phn gii ca t chc kch thch i vi h thng thn kinh.
- nh hng ca tia t ngoi i vi s hnh thnh vitamin D3: di tc dng ca tia t ngoi
ln c th ng vt lm cho 7-dehydrocholesterol v mch ni 9-10 bin thnh vitamin D3. Do
ngi ta thng dng tia t ngoi chiu trn ton thn iu tr bnh ci xng, mm xng
cho gia sc (hnh 7).
Hnh 7. Chiu tia t ngoi iu tr ton thn cho b
- Tc dng chng d ng ca tia t ngoi: Kh nng chng d ng ca tia t ngoi c lin
quan n s phn gii protein hnh thnh trong da. Do trong lm sng ngi ta ng dng
iu tr bnh phong thp, vim do d ng.
Khi s dng tia t ngoi iu tr ngi ta phi xc nh liu sinh vt. Liu sinh vt c
tnh bi khong cch ca n t ngoi t iu tr vi c th gia sc v thi gian cho tia
t ngoi bt u c tc dng trn c th gia sc (xut hin nhng ban trn da).
Phng php xc nh liu lng nh sau:
Trn c th gia sc ngi ta chn ch da no khng c sc t - Ct v co sch lng gia sc
vi mt din tch 16u5 cm, dng cn 70
o
st trng da. Sau ta dng mt tm ba en c ct 6
14
hnh ch nht bng nhau (tng cng din tch 6 hnh ch nht trn tm ba bng din tch da
trn c th con vt c ct lng). Bn ngoi 6 trng ta ph bng mt tm vi en. Sau khi
m n tia t ngoi pht sng c 5 pht, ta ko tm ba en cho tia t ngoi chiu ln s
mt c 3 pht, ko sang th hai c 3 pht ta li ko li tm ba tia t ngoi chiu ln
th ba ng 3 pht. C ln lt nh vy ta cho tia t ngoi chiu c 6 trn da con vt, cng tt
c thi gian chiu 6 l 18 pht, trong th su c chiu 3 pht, th nht 18 pht ri tt
n. Sau 18-24 gi ta kim tra phn ng trn da nu thy trn da ng vi no da b phn ng
vim xut hin nh nht th ly thi gian c chiu lm n v tnh liu sinh vt. V d ta
thy trn da th 5 c phn ng vim nh, da th 6 hon ton bnh thng, ta ly thi gian
chiu th 5 tnh liu sinh vt. Nh vy liu sinh vt ca tia t ngoi c tnh nh sau:
Khong cch t n t ngoi cch c th con vt iu tr cc b l 0,5m, thi gian chiu sng
l t 5-6 pht mt ln. i vi iu tr ton thn khong cch t n l 1m, thi gian chiu sng
t 3-5 pht. Khi iu tr khng cn phi ct lng cho gia sc v lng gia sc khng c tr ngi g
n tc dng ca tia t ngoi ln c th gia sc.
i vi ton thn, tia t ngoi kch thch c nng phng v ca c th, ci thin trao i cht
c bit l trao i khong, iu tr cc chng thiu mu, suy dinh dng.
i vi cc b, dng tia t ngoi iu tr tn thng da, mn nht, exzema, vim da,
vim c, lot, vim khp, vim xng, vt thng lu lnh v.v...
Ngi ta cn dng tia t ngoi x l mu trc khi tip cho gia sc. Mu chun b tip
cho bnh sc sau khi cho 5% Natri Citrat chng ng, dng n t ngoi t cch bnh
ng mu 0,5m chiu trong thi gian 10-15 pht, khi chiu bnh ng mu yn khng c
lc. Sau khi x l xong, tip vo tnh mch cho gia sc vi liu 1,5ml cho 1kg trng lng gia sc
iu tr cc trng hp: vim cp tnh ho m, cc vt thng nhim trng, lot, l d, vim
tu xng, gy xng lu lnh. Cng c th tip mu ny trc khi m phng nhim trng
vt m.
Khng c dng mu trn tip cho gia sc mc cc bnh khi u c tnh, lao thi k tin
trin, suy tim, xut huyt.
e) in liu php
Ngi ta c th dng in mt chiu v in xoay chiu iu tr bnh cho gia sc. Khi
dng in mt chiu ch c dng dng in vi in th khng qu 80V v cng dng
in khng qu 100mA. in xoay chiu trong dn dng thng c in th t 110-220V. Loi
in ny khng th dng trc tip iu tr bnh c v dng in khi i vo c th n s lm
cho mch mu co tht mt cch t ngt (k c mch mu tim) s dn n c th b chong,
gy nguy him n tnh mng ca gia sc, thm ch in p h n 50V cng cn nguy him. V
vy ngi ta phi chuyn in xoay chiu di hnh thc in cm ng mi dng trong iu tr
c.
- Tc dng sinh vt ca in mt chiu:
C th ng vt c kh nng dn in nhng tnh dn in ca cc b phn trong c th
khng ging nhau. Ni chung nhng t chc c cha nhiu nc th kh nng dn in mnh nh
mch mu, mch lm ba, tuyn m hi, c, cn da v xng t dn in hn. Khi mt dng in
vo c th n phi qua lc cn ca da sau mi theo mch mu, tuyn m hi truyn sang
bn kia. Do tc dng ca dng in gia hai cc ca t chc hnh thnh mt in trng c nh
nn nhng ion thot ra gia hai in trng di tc dng ca in cc c th di ng trong .
Nh vy cc m nhng ion (-) t in cc chy n da v ion (+) t da chy sang cc m.
15
Do trong t chc c cha nhiu loi ion khc nhau v tc di chuyn ca chng cng
khng ging nhau, cho nn trong t chc sn sinh ra hng lot s bin i v sinh hc cc k
quan trng. V d K
+
v Na
+
c th kch thch t bo lm thay i trng thi keo ca tng ngoi t
bo (mng t bo), tng toan ca n t lm tng tnh thm thu ca t bo, tc l lm tng
kh nng thm thu ca mt cht no qua mng vo bn trong t bo. Ngc li Ca
++
v Mg
++
c th lm co cht keo ca mng t bo, lm gim tnh thm thu ca mng t bo, gim tnh
hng phn ca t bo. Trong iu tr bng in mt chiu do tc di chuyn cc ion K
+
, Na
+
,
Ca
++
, Mg
++
khng ging nhau, sau mt thi gian cc m c th thy lng K
+
tng ln, ngc
li cc dng lng Ca
++
tng ln. Do cc m c tc dng tng s hng phn v tnh thm
thu ca t bo, ngc li cc dng th gim s hng phn v tnh thm thu ca t bo. Nh
vy cc m c tc dng hng phn v thc y s hp thu, cc dng th c tc dng tiu
vim v gim au.
Tc dng ca dng in mt chiu i vi thn kinh: Ti cc dng lm gim s kch ng
ca thn kinh do c tc dng gim au, ti cc m lm tng tnh kch ng ca thn kinh, c
th kch thch s ti sinh ca thn kinh.
Ngoi nhng tc dng trc tip k trn, in mt chiu cn kch thch s cm th ca thn
kinh dn n phn ng hng lot ca h thng thn kinh bao gm c thn kinh thc vt nh gy
dn mch mu, sung huyt bin i c nng h thng phn tit trong c th.
Dng in mt chiu iu tr cc trng hp sau: Xc tin s ti sinh ca t chc, hi
phc kh nng dn truyn ca thn kinh trong bnh lit b phn hoc lit hon ton. Ngoi ra n
cn thc y s hp thu dch vim, gim au, iu tr cc bnh vim cp tnh, vim mn tnh,
bnh phong thp, vim gn, vim bao khp, vim c...
Khng c dng in mt chiu iu tr vim cp tnh, exzema, lot, ho m v.v...
Ngi ta dng dng in mt chiu in phn mt s ho cht, dc phm a nhng ion
c phn ly c tc dng cha bnh vo c th ng vt iu tr mt s bnh nh in phn
cc cht NaCl, CaCl
2
, MgSO
4
, AgNO
3
, Strychnin Nitrat, Cocain, Novocain, Natri Salicilat v.v...
cc ion Cl , Ca
++
, K
+
, Mg
++
, Ag
+
... s vo c th gia sc iu tr bnh.
Ngoi ra ngi ta cn dng in cm ng iu tr cc bnh teo c, bi lit khng hon
ton v.v... Khng dng in cm ng iu tr vim cp tnh, co git...
g) iu tr bng phng php xoa bp
Xoa bp l dng tay kt hp vi cc dng c chuyn dng iu tr bnh cho gia sc mang
tnh cht c gii.
Xoa bp c tc dng lm tng cng tun hon v qu trnh trao i cht cc b, do lm
tiu vim v gim au. Xoa bp cn lm cho cc khp xng hot ng d dng, tng trng lc
c, gip t chc ti sinh nhanh.
- K thut xoa bp: Khi xoa bp phi dng tay sch v kh tin hnh. Trn vng bnh
ca gia sc phi c ra sch s
16
Hnh 8. Cc phng php xoa bp iu tr bnh cho gia sc
cho lng da kh ro mi tin hnh iu tr. ng tc xoa bp bt u t vng bnh thng n
vng bnh, ri t vng bnh xoa bp n vng bnh thng. Xoa bp t t, lm nhp nhng ban
u dng lc nh, sau tng ln dn, nhng khng c lm qu mnh, lm cho gia sc au n
hoc lm xy xt da (hnh 8).
Dng phng php xoa bp iu tr cc trng hp sau: Vim c, teo c, thp c, vim
bao khp, vim bao hot dch v.v...
Khng dng phng php xoa bp iu tr cc chng vim nhim trng ho m, vim
mch lm ba, vim tnh mch c huyt khi, u c tnh.
h) iu tr bng phng php vn ng
C th dng phng php vn ng iu tr cc bnh lit hon ton v lit khng hon
ton, vim khp khng ho m.
Dng phng php vn ng iu tr c 2 cch: Vn ng b ng v vn ng ch ng.
Vn ng b ng l ngi iu tr bt gia sc phi vn ng theo s iu khin ca mnh.
Nh cm chn con vt lc theo cc chiu (co vo, dui ra, lc qua tri, qua phi). Vn ng ch
ng l ngi ta dt con vt i li. Qua vn ng c th tng cng s hot ng ca c bp,
khp xng, thn kinh, tng cng s trao i cht ca c th c nh hng tt n s iu tr
bnh.
17
Chng 2
NHIM TRNG NGOAI KHOA
I. Khi nim v nhim trng ngoi khoa
Vi sinh vt gy bnh ch ng hoc b ng xm nhp vo t chc c th gia sc, trong qu
trnh sinh sng v pht trin chng sn sinh ra c t gy nhng bin i v bnh l cho t chc
cc b v ton thn gi l nhim trng ngoi khoa.
Chng ta u bit rng nhim trng ngoi khoa khng phi ch c t bn ngoi m cn do t
bn trong (v d khi gia sc mc bnh sy thai truyn nhim, vi khun Brucella c th theo h
thng mch mu, lm ba n gy nhim trng vt thng. Khi gia sc b nhim trng ngoi khoa
th gia vi khun v t bo t chc ca c th c s tip xc rt cht ch dn n nhng phn ng
cc b cng nh ton thn. Nhim trng ngoi khoa tuy c t vi trng c tc dng nhng khng
phi l ch yu m do tnh cht vt thng v trng thi ca c th gia sc. Nu nh kh nng
phng v ca c th (sc khng ca c th gia sc) thng c sc cng ph ca vi khun gy
bnh th vi khun b tiu dit; vt thng dp nt, hoi t qu nhiu, trong vt thng c nhiu
cc mu ng, mu th vt thng d b nhim trng. Nhng vt thng m t chc b dp nt
cng rng, vt thng cng su th kh nng b nhim trng ho m, nhim trng ym kh cng
ln. Nu sau khi b thng mt nhiu mu, b nhim lnh, suy kit s lm gim sc khng ca
c th th vt thng d b nhim trng.
Ta cn phi phn bit cc khi nim v "nhim trng", "nhim bn" v "gi trng". Khi gia
sc b thng, trong vt thng c vi khun gy bnh, lng gia sc, bi t ri vo trng hp
ny gi l vt thng "nhim bn". Vt thng b nhim bn khng nht nh l b nhim trng.
Bi v tuy vt thng b nhim bn rt c nhiu kh nng dn n b nhim trng nhng nu khi
b thng mu chy, dch lm ba c th lm ra tri vi khun gy bnh trong vt thng ra ngoi
hoc do c th gia sc c kh nng min dch vi vi khun gy bnh, sc khng ca c th gia
sc mnh tiu dit s vi khun cn li trong vt thng th vt thng s khng b nhim
trng. Nhng nu khi b thng v trong vt thng c qu nhiu vt l, s lng vi sinh vt
nhiu n nu trong cc mu ng, c lc ca vi khun mnh, sc khng ca c th gim st
th vt thng nhim bn s chuyn sang nhim trng.
Trn b mt t chc tht non v trong t chc so ca vt thng gn lnh thng c mt s
vi khun tn ti. S vi khun ny c lc b suy gim, chng khng th ph hoi cc t chc
lnh. Trng hp ny gi l vt thng "gi trng". Nhng nu t chc tht non, t chc so trong
vt thng b tn hi, sc khng ca c th b gim thp v nhng vi khun s pht trin, c
lc tng cng th n s chuyn thnh vt thng nhim trng (vt thng ti pht hay vt thng
ti nhim trng).
Qu trnh pht sinh v pht trin ca nhim trng ngoi khoa v nguyn l khng khc g so
vi cc loi nhim trng khc (bnh truyn nhim, bnh ni khoa, bnh sn khoa). Tuy nhin
trong nhim trng ngoi khoa phn ln l th hin di dng nhim trng cc b. Trong trng
hp vt thng qu nng v phc tp, vi khun xm nhp vo vt thng vi s lng nhiu v
c lc cao, c sc gy bnh ln, trong khi sc khng ca c th gia sc gim, cc bin
18
php x l vt thng khng ng, hiu qu iu tr km s xut hin hin tng nhim trng
ngoi khoa ton thn hay cn gi l nhim trng mu.
Nhim trng ngoi khoa cng nh cc loi nhim trng khc, qu trnh pht sinh v pht
trin u chu tc ng ca ba yu t c bn: mm bnh, c th v mi trng bn ngoi. Ba yu
t ny tc ng ln nhau, lin quan cht ch vi nhau v quyt nh tin lng kt cc ca mi
qu trnh nhim trng.
II. cc loi nhim trng
Ngi ta chia nhim trng ngoi khoa thnh ba loi chnh: Nhim trng ho m, nhim trng
thi ra, nhim trng k kh (ym kh). Ngoi ra i vi cc nhim trng do nm Actinomyces,
Botriomyces v vi khun Clostridium tetani, ngi ta xp vo loi nhim trng ngoi khoa c
bit.
1. Nhim trng ho m
Thng do nhm cc vi khun ho m, t cu trng (Staphylococcus), lin cu trng
(Streptococcus), song cu trng (Diplococcus), vi khun sng trong ng rut gia sc (E.coli,
Salmonella...) gy nn. C 2 th nhim trng ho m:
- Nhim trng m cc b: Nhim trng xut hin trong ba ngy u sau khi gia sc b
thng, trc khi vt thng hnh thnh cc m ht. Qu trnh lm m bt u xung quanh
vch vt thng, n khng lan rng m ch gii hn phn t chc b tn thng, b hoi t. Da
xung quanh vt thng hi ng , c hin tng thm nhim v au, khi n tay vo mp vt
thng th c m chy ra. M c mu trng sa hoc vng chanh, mi tanh.
- Nhim trng m ton thn (nhim trng huyt): Nhim trng m ton thn l do s tc
ng qua li rt phc tp gia vi sinh vt gy bnh v c th gia sc. N thng xy ra i vi
nhng vt thng c din tch rng, nhiu t chc b dp nt, cc vt thng xuyn thng mng
ngc, mng bng, xuyn khp, gy xng h v.v... i vi nhng vt thng thuc loi ny nu
x l khng kp thi v ng phng php th d dn n nhim trng ton thn.
Gia sc b nhim trng ton thn thng c trng thi mt mi, kit sc. Con vt st tht
thng, khi nhit c th gim thng tot m hi. Da nht nht, mu t, trn cc nim mc
(mt, m o...) xut hin nhng chm xut huyt. Gia sc n ung km hoc b n hon ton,
nn ma nhiu ln, li kh v bn. Tim p nhanh. Gia sc b thiu mu, s lng bch cu
tng, cng thc bch cu chuyn sang tri, tc huyt trm nhanh, gia sc b a chy dai dng.
Ti vt thng hin tng hoi t chim u th, m chy ra nhiu, qu trnh hi phc ca t
chc chm, cc m ht nht nht, ph n, d chy mu. Nu khng can thip kp thi gia sc s
cht do kit sc v trng c.
2. Nhim trng thi ra
Loi nhim trng ny do nhm cc loi vi khun gy thi ra nh: Clostridium spogenes,
Clostridium putrificum, Bacillus pyocianous, Bacillus coli v nhiu loi khc gy nn.
Nu trong vt thng hin tng vim ho m mc va phi, t chc hoi t khng nhiu
lm v sc khng ca c th gia sc khng b suy gim nghim trng th nhng vi khun
thuc loi ny c kh nng ng vai tr lm sch vt thng. V nhng loi vi khun ny sn sinh
ra men dung gii protein ca nhng t bo t chc b cht, lm cho nhng t bo hoi t tan ra
bin thnh nc tri ra khi vt thng, vt thng c dn sch nhng t bo t chc b hoi
19
t, to iu kin thun li cho t bo t chc ti sinh. Nhng trong thc t vi khun gy thi ra
thng pht sinh nhng vt thng nhiu t chc hoi t c din tch rng, t khi vi khun gy
thi ra tc ng mt cch c lp m thng phi hp vi nhng loi vi khun ho m v vi
khun ym kh. Do vy tnh trng ca bnh sc cng xu i. Con vt c triu chng ton thn (st
cao, cc hin tng nhim c tng ln, c th b mt nc, ri lon dinh dng, run c) vt
thng c mi hi thi rt kh chu. Cc cht tit ra t vt thng t i, cc m b bao ph bi
mt dch xm bn, qu trnh hi phc b ngng li. Trong vt thng c nhng hoi t mi v
chng b phn hu. Cc hch lm ba cnh vt thng b sng to. Da vng gn vt thng c vt
thm tm nh b nhim trng ym kh.
3. Nhim trng ym kh
Nhim trng ym kh l loi nhim trng cc k nguy him, rt d dn n nhim trng
huyt gy t vong cho gia sc.
Vi khun gy bnh thng do bn loi sau:
- Trc khun gy thu thng c tnh (Bacillus oedematis maligni). Khi xm nhp vo vt
thng n s lm cho da v t chc di da c hin tng thu thng dng keo nhy.
- Trc khun c gip m sinh hi (Bacillus perfrigens): Loi vi khun ny phn b rt rng
trong thin nhin, c nhiu trong phn ngi v gia sc. Sau khi xm nhp vo vt thng vi
khun c th theo h thng mch mu v lm ba lan truyn i cc ni khc trong c th gia sc,
chng sinh hi, sn sinh ra c t gy dung huyt, u c thn kinh v cc bp tht.
- Trc khun lm tan ra t chc (Bacillus histolyticus): loi vi khun ny phn b t trong
thin nhin, khi xm nhp vo vt thng n lm cho t bo t chc b hoi t v tan ra.
- Trc khun gy thu thng (Bacillus oedematiens): Loi vi khun ny sau khi xm nhp
vo vt thng s gy dung huyt v gy thu thng.
i vi gia sc khi b thng rt d b nhim trng ym kh, nht l nhng vt thng nhiu
t chc dp nt, tn thng n xng, n mch mu chnh chn p tun hon cc b lm cho t
chc b thng khng c mu nui dng s pht trin thnh nhim trng ym kh. Ngoi ra
nhng vt thng thng kh km (vt thng su, ming hp, b cc cc mu ng bt kn ming)
cng d dn n nhim trng ym kh.
Trong s cc yu t chung nh hng n s pht trin nhim trng ym kh, yu t quan
trng nht l s mt mu, suy kit ca c th v nhim lnh.
Nhim trng ym kh c th pht sinh do vt thng bt k ch no ca c th nhng
thng hay gp nht l vt thng vng bn chn.
Tu theo s tin trin ca chng bnh m ngi ta chia nhim trng ym kh ra lm nhiu th
khc nhau:
- Th chp nhong.
- Th tun tin nhanh.
- Th tun tin chm.
Tu theo tnh cht ca s bin i ca t chc cc b ngi ta chia ra:
- Th sinh hi.
- Th thu thng c tnh.
- Th hn hp.
Thi k nung bnh ca nhim trng ym kh khng lu, thng xut hin sau khi b thng
t 3-7 ngy. Thi gian nung bnh cng ngn bao nhiu th bnh cng nng by nhiu. Th chp
20
nhong bnh c bit nng, bnh ch pht sinh mt vi gi sau khi b thng. Trng hp ny rt
kh cu cha c, gia sc b cht ngay sau vi gi.
Th tun tin nhnh th bnh pht sinh khi b thng vi ngy. Trong thc t ta thng gp
bnh th tun tin chm. Bnh pht trin chm, t chc quanh vt thng ph n. Hin tng
nhim c c th ngy cng tng, do c th hp thu c t ca vi trng v nhng sn vt ca s
phn gii t chc b hoi t.
Ti cc b vt thng kh, t cht phn tit, c b li ra, lc u c mu thm sau chuyn
thnh mu xm (mu tht luc). Trong vt thng nhng qu trnh hi phc hu nh khng c.
th nhim trng ym kh n thun, vt thng khng c m. Ch khi c nhim trng thi ra kt
hp mi xut hin mi hi thi rt kh chu. Da xung quanh vt thng b ph, bng long, nht
nht, li tnh mch dn rng. Trong trng hp song song vi hin tng hoi t, cc m ph r
rt v tng nhanh (ph c tnh). C trng hp ngay khi mi nhim trng, hin tng sinh hi
xut hin rt r, n tay vo da quanh vt thng pht ra ting lo xo, trong m c ln bt kh.
M c mu mu c.
Nh vy, nhim trng k kh l mt qu trnh ri lon dinh dng v ri lon thn kinh nng;
pht sinh do s tc ng ca vi sinh vt ym kh, trn c s sc khng ton thn v cc b ca
gia sc b suy gim nghim trng.
III. nhn t thc y nhim trng ngoi khoa pht trin
Sau khi gia sc b thng, vi sinh vt gy bnh xm nhp vo vt thng. Thi gian u
chng khng gy nn nhng bin i bnh l r rt. Sau chng sinh si ny n mnh, tng
cng c lc, thng c kh nng bo v ca c th, pht sinh triu chng vim. Tc pht
trin ca vt thng b nhim trng ph thuc vo cc yu t sau:
1. Tnh cht ca vt thng
- Vt thng nhng t chc c kh nng vn ng cng nhiu, s nhim trng ca vt
thng cng pht trin nhanh.
- T chc b thng c nhiu mu n cung cp th tc nhim trng pht trin cng
nhanh (cc t chc di da, bp tht b thng th tc nhim trng pht trin nhanh hn t
chc dy chng, gn, khp).
- Vt thng cng c nhiu t chc b dp nt, nhiu vt l, nhiu cc mu ng, vt thng
cng rng, hnh thi ca vt thng cng phc tp (c nhiu ngc ngch, hnh thnh nhng ci
ti, dch vim khng thot ht ra ngoi) th tc nhim trng ca vt thng cng pht trin
nhanh.
2. Trng thi c th gia sc
Tnh trng dinh dng ca gia sc cng tt th sc khng ca c th chng li hin tng
nhim trng cng cao. Trng hp gia sc b suy yu nht l c th b ri lon trao i cht, ri
lon qu trnh iu ho thn kinh min dch, thiu sinh t, mt mu nng th tc pht trin ca
nhim trng cng nhanh.
Ngoi ra h thng thn kinh ca gia sc cng c vai tr rt quan trng i vi s nhim trng
ngoi khoa ca vt thng, n quyt nh s phn ng v s bo v ca c th i vi nhn t gy
bnh.
Ngi ta lm th nghim chng minh vai tr quan trng ca h thng thn kinh trung
ng i vi kh nng chng s kch thch ca cc nhn t gy bnh bng cch dng du
21
thng hoc c t ca vi khun tim vo di da ca hai con th: mt con c gy ng nhn to
v mt con bnh thng, kt qu l trn con th c gy ng nhn to khng xy ra phn ng
g c bit, ch hi b vim nh ch tim. Cn con th i chng th ch tim b vim nhim rt
nng (hnh thnh p xe hoc b nhim trng nng).
3. Vi sinh vt gy bnh
S lng ca vi sinh vt gy bnh xm nhp vo trong vt thng cng nhiu, c lc cng
mnh th tc pht trin nhim trng cng nhanh, cng nng. Ngoi ra trong vt thng, cng
mt lc c nhiu loi vi khun xm nhp vo th vt thng nhim trng cng pht trin nhanh v
nng hn nhiu. V d nu vt thng b nhim vi khun un vn (Clostridium tetani) v cc loi
cu khun khc th bnh un vn s xut hin rt sm.
IV. Nhng bnh nhim trng da v t chc di da
BNH VM L CHN LNG (Ostiofolliculitis)
L bnh vim ho m cp tnh ngoi ti lng ca gia sc, phn l chn lng.
1. Nguyn nhn
Ch yu l do lng v da ca gia sc khng c sch s, l chn lng b cht bn bt kn,
vi khun gy bnh xm nhp vo gy nn.
Ngoi ra do qu trnh trao i cht ca c th gia sc b
ri lon, lm cho c nng bi tit ca cc tuyn nhn mt
bnh thng (bi tit qu nhiu hoc qu t) cng gy bnh.
Vi khun gy bnh thng do cc loi vi khun ho m nh
Staphylococcus v Streptococcus.
2. Triu chng
Cc loi gia sc: nga, tru b, ch, ln u mc. Bnh
pht sinh l t tng ci mt ri rc khp ton thn, cng c
khi xut hin tp trung vng c, gy, i v bn chn ca
gia sc.
c im ca bnh ny l u tin trn da xut hin
nhng ht nh, chng pht trin nhanh chng thnh nhng bc
m, trong cha mt t m c mu trng vng, xung
quanh gc mn c mu ng, i vi da khng c sc t th
cng r. Trn u mn b lm vo trong. Sau 3-4 ngy t bo
tng biu b ca bc m b hoi t, m chy ra v kh ng li
thnh vy. Sau vy bong ra li vt so trng, lng b
rng ri mc li lng mi (hnh 9).
Vim l chn lng c th ly sang ngi, bnh thng
pht sinh mt v mu tay dng mn nga.
Hnh 9. Bnh vim l chn
lng ch
3. Chn on
22
Cn phn bit vim l chn lng vi bnh gh. Vim l chn lng hin tng vim gii hn
tng gc lng, tng l chn lng. Hin tng ho m xm nhp su vo da, thm ch n su vo
t chc di da.
Bnh gh pht trin lan trn khp b mt ca da, gia sc nga ngy, c xt lm da b l lot
tng mng.
4. iu tr
Nguyn tc iu tr bnh vim l chn lng l loi tr nguyn nhn gy bnh. Ch chm
sc v sinh lng, da, thng xuyn tm chi cho gia sc. Cho gia sc n cht dinh dng v
sinh t nht l cc loi sinh t A, B v C. i vi nhng mn tng i to c th dng kim
c v trng chch m ra, nn ht m ri dng cn Iod 2% bi hoc rc bt Sulfamid,
Furazolidon vo. Khng nn dng cc loi thuc m (thuc Penicillin, thuc m Sulfamid...)
bi v thuc m trong c vaselin s bt kn l chn lng li, lm cho cc cht bi tit khng
thi ra c bnh cng nng thm.
MUN (Furunculus)
Mn l qu trnh ho m cp tnh ca t chc da quanh l chn lng, tuyn nhn v t chc
lin kt tha di da.
1. Nguyn nhn
Do k pht ca vim l chn lng. Bn cht ca n l vim nhim trng ho m. Thng l
do cc loi cu khun gy nn. Gia sc khng c thng xuyn tm chi, lng da bn, trong l
chn lng tch t nhiu cht bn kch thch da gy vim dn n hnh thnh mn.
Ngoi ra do c th gia sc suy dinh dng, qu trnh trao i cht b ri lon, trng thi dinh
dng ca c th suy yu, gia sc thiu sinh t l nhng nguyn nhn bn trong dn n qu
trnh sinh ra mn.
2. Triu chng
V mt lm sng, trn da ca gia sc xut hin nhng mn hnh trn, vim, au vng
tuyn nhn v ti lng. Da xung quanh vng mn c mu ng, lan trn. nga mn mc
bn chn, thng hai chn trc b nhiu hn hai chn sau. Mn cn mc vai, lng v vng
gy. Trng hp th mn tnh bnh c th ko di hng thng, hng nm.
Ban u ch c 1-2 mn, sau mn v ra, bn cnh nhng mn va b v li mc ln nhng
mn mi. Khng nn xem mn l nhng biu hin cc b v sau khi mn xut hin vi ngy
gia sc c nhng bin i bnh l ton tun: nhit c th tng cao hn bnh thng t
0,5-1
o
C, gia sc n ung km, trong nc tiu xut hin albumin. Trong thi k bnh th cp
tnh gia sc ci cho sa, nui con lng sa gim thp, c ging lng tinh sn ra cng t. Bnh
th mn tnh gia sc thng b trng c v suy kit.
3. iu tr
C ba nguyn tc ch yu iu tr mn cho gia sc:
- iu tr cc b vng bnh kt hp vi iu tr ton thn.
- Loi tr nhng nguyn nhn dn n s hnh thnh mn mi.
- phng s ly lan ca vi khun ho m n cc t chc xung quanh hoc reo rc ra mi
trng bn ngoi.
23
Thi k u c th dng phng php phong b iu tr, tu vng bnh ln hay nh ta c
th dng Novocain 1% v Penicillin (c 1ml dung dch Novocain 1% pha vi 5000 UI Penicillin)
tim phong b xung quanh vng bnh, gia sc c hin tng au n th c th dng phng
php chm nng, chiu tia t ngoi. i vi nhng mn mi hnh thnh th dng cao Ichthyol
bi. Nhng mn to ho m, ta c th chch m ra ri dng dung dch thuc tm 0,1% ra
sch m, rc bt sulfamid, khng sinh (Tetracyclin, Furazolidon) vo. Trng hp gia sc c
triu chng ton thn (st cao, n ung km hoc b n) th phi iu tr bng khng sinh.
Khi gia sc mc bnh th mn tnh ngi ta dng sa tch m tim vo di da cho gia
sc t 5-15ml hoc iu tr bng mu t thn (Autosang liu php). Cch 3-5 ngy tim cho bnh
sc 40ml mu t thn hoc mu gia sc kho cng loi. ng thi phi ch b sung cc loi
sinh t A-C vo thc n cho gia sc.
4. Phng bnh
i vi gia sc cn ch thng xuyn tm chi cho chng gi cho lng da lun sch s.
Cho n ung phi y cc cht dinh dng, cc loi vitamin nht l vitamin A-C. Khi gia
sc mc bnh, cn x l ng ni quy nh, trnh lm ly lan mm bnh sang nhng con kho.
NHOT (Carbunculus)
Nht l nhiu ti lng v tuyn nhn b vim ho m hnh thnh. N c th l do nhiu mn
hp li hoc do t mt mn pht trin gy nn. Do c th ni nht l do s pht trin ca mn
m thnh.
Mn l bnh b mt ca da, cn nht xm nhp n phn su ca t chc di da (n
mng c). Ngoi ra nht cn khc mn cc im sau:
- S vim ho m v phn gii t chc ca nht pht sinh din tng i rng. Hin tng
trn chng nhng ph hoi trc tip ti lng, tuyn nhn m cn ph hoi n cc t chc di
da, mng c.
- Nht cn lm tn hi n cc mch mu v lm ba phn su ni m n hnh thnh.
- Nht pht sinh thng c nhng c trng ca hin tng nhim trng ho m nghim
trng v nhng ri lon rt r ton thn nh tinh thn mt mi, r, km n, nhit c th ln
cao, bch cu tng v.v...
- Khi b nht, t chc b phn gii nhiu nn nhng ch khuyt trn da c ng knh rng
khong 2-3 cm, do sau khi lnh bnh hnh thnh nhng vt so li lm khc nhau.
1. Nguyn nhn
- Ch yu l do vi khun t cu trng (Staphylococcus) xm nhp vo cc tuyn ca da gy
nn.
- Do k pht ca mn, ban u ch c mt vi tuyn nhn b nhim trng hnh thnh mn,
sau lan n cc phn su di da hoc lan sang xung quanh hnh thnh mn c nhiu u,
nhng mn ny tip tc pht trin ln thnh nht.
2. Triu chng
Trn da xut hin ch sng mu tm bm, tc pht trin rt nhanh, t chc xung quanh c
mu , da cng bng. Nhng hin tng ny l do s thm nhim ca bch cu, dch thm xut do
24
nhim trng gy nn. Nu hin tng vim khng dng li m tip tc pht trin th bnh sc rt
au n v s xut hin triu chng ton thn rt nng.
Triu chng lm sng rt c th ca nht l trn b mt ca n c nhiu l nh, dng tay n
nh trn b mt ca nht s thy c m chy ra.
Nu khng iu tr kp thi v trit bnh s chuyn sang mn tnh, gia sc gy yu, suy
kit ton thn, mt kh nng sn xut.
3. iu tr
Giai on u, khi pht hin trn da c hin tng sng, , nng au c th dng cao
Ichthyol bi ln ch sng lm tiu vim. ng thi dng Novocain 1% kt hp vi Penicillin
phong b xung quanh vng vim th c th nht s khng hnh thnh na. Nu b vim ho m,
thu thng phm vi rng, c triu chng ton thn nghim trng th dng phu thut ct b
vng bnh, t dn lu lm thot dch vim. Dng khng sinh liu cao iu tr ton thn ngay
t u trnh c phng php iu tr bng phu thut, v phu thut s lm tn thng nhiu
n t chc rt lu lnh. Trong qu trnh iu tr c th dng ng Glucose u trng 20-40%
tim vo mch mu b sung dinh dng, gip cho c th chng nhim c.
P XE (Abscessus)
1. nh ngha
Trong qu trnh vim cc b bt k t chc hoc kh quan no trong c th c m tch t
trong xoang mi hnh thnh th c gi l p xe (bc m).
Cn phi phn bit gia xoang mi hnh thnh trong t chc do p xe to nn vi xoang gii
phu trong c th (xoang trn, xoang mi, xoang hm, xoang ngc, xoang bng...). Nu cc
xoang trn b vim ho m, c m tch t trong th gi l vim xoang tch m (vim xoang trn,
vim xoang mi, xoang hm tch m...).
2. Nguyn nhn
Ch yu l do da v nim mc b tn thng (c th l nhng tn thng rt nh ta khng
ch n), cc loi vi khun ho m xm nhp vo gy nn. Cc loi vi sinh vt xm nhp vo t
chc gy p xe thng l do cc loi cu khun (Staphylococcus, Streptococcus), trc khun m
xanh, trc khun lao. Cc loi nm Actinomyces, Botriomyces...
Ngoi ra cn do tim nhm cc loi ho cht v dc phm c tnh kch thch mnh (du
thng, du ba u, Canxi clorua, Chloral hydrat v.v...) vo di da hoc bp tht cng gy p xe
ti ch tim.
3. C ch sinh bnh
Cc tc nhn gy bnh (ho cht, c t ca vi khun) tc ng ln t chc cc b kch thch
n thn kinh, s p li ca h thng thn kinh gy nn nhng bin i v sinh vt ho hc ti
cc b. S bin i s dn n hin tng trng c toan t chc cc b. Nhng sn vt toan
tnh kch thch trung khu vn mch lm cho cc mch mu sung huyt nng. Tc nhn kch thch
tip ko di lm cho cc mch mu dn ra, tnh thm thu ca thnh mch mu tng ln: nc,
bch cu v cc thnh phn hu hnh khc trong mch mu chui ra ngoi gy chn p t chc
lm cho tun hon cc b b tr ngi, dn n ri lon trao i cht, hu qu cui cng l t bo
t chc b cht. Di tc dng ca men phn gii protein ca vi khun cc t bo b cht tan ra ra
25
cng vi cc bch cu, vi khun to thnh m. Cui cng gia vng vim dn dn hnh thnh
xoang cha y m. M kch thch t bo t chc xung quanh, chng li s kch thch t bo
t chc tng sinh to thnh mt mng t chc lin kt bao vy vim khng cho vim lan rng,
mng t chc lin kt gi l mng p xe. C th c sc khng mnh th mng p xe hnh
thnh sm, p xe nh. Nu sc khng c th yu mng p xe hnh thnh mun th p xe cng
ln. Khi p xe lnh th mng p xe cng mt.
4. Phn loi p xe
Cn c vo s tin trin ca p xe c th chia n ra lm 2 loi:
- p xe cp tnh: C triu chng vim cc b rt r: sng, , nng, au. p xe tin trin rt
nhanh i khi tr ngi c nng cc b, p xe hnh thnh bn chn lm cho con vt qu, p xe
v lm tr ngi s bi tit sa... p xe cp tnh cng c th gy phn ng ton thn, con vt
st cao, n ung km, tinh thn mt mi.
- p xe mn tnh: p xe tin trin chm, triu chng vim cc b khng r, thng t c
ngi ta ch pht hin sm, c khi n t v mi bit.
Da vo tc nhn gy bnh c th chia p xe thnh 2 loi:
- p xe nhim trng: Sau khi da v nim mc b tn thng vi khun gy bnh xm nhp vo
gy nn. p xe nhim trng thng c triu chng vim cp tnh cc b r. Din bin nhanh
theo th cp tnh.
- p xe v trng: Do cc ho cht hoc dc phm c tnh kch thch mnh i vi t bo t
chc gy nn. p xe gy ra bi nhng ho cht c tnh kch thch rt mnh nh du thng, thng
p xe th cp tnh. Cc loi thuc kch thch nh hn nh Canxi clorua, Chloral hydrat th p xe
thng th cp tnh.
Da vo c im lm sng c th phn p xe thnh bn loi sau:
- p xe c tnh: Loi p xe ny do vi khun c c lc cao gy nn, phn ng vim cc b
rt r. T chc xung quanh p xe c hin tng ph n nng. M trong p xe c mu xm sm,
lng c mi thi rt c bit, i khi c ln bt kh. y v vch p xe thng c mt lp t chc
hoi t, mng p xe khng hon chnh mu nu xm c nhiu ngc ngch, nhiu ti.
- p xe lnh tnh: c im ca loi p xe ny khng c triu chng vim cc b r rt.
Mng p xe hnh thnh sm v hon chnh, n c tc dng bao vy v hn ch s lan rng ca
m. S hoi t thi ra ca t bo t chc mc ti thiu. M ca loi p xe ny thng
c mu vng chanh. y v vch ca p xe c ph mt lp t chc tht non mu hng, t
chc cht phn hu hon ton, vi khun b tiu dit hoc gim c lc.
- p xe di cn: Loi p xe ny thng th cp tnh, xut hin nhiu ni trn c th (k c
cc kh quan ni tng). p xe d gy nhim trng v vi khun trong p xe xm nhp vo mch
mu v lm ba.
- p xe lnh: c im ca hai loi p xe ny khng c triu chng vim cp tnh cc b,
n tin trin rt chm thuc th mn tnh. Vch ca n c ph mt t chc dng nm c mu
xanh nht, c hin tng hoi t v lot. p xe t v ra s hnh thnh l d.
Da vo v tr pht sinh ca p xe c th chia ra hai loi:
26
- p xe nng: Thng hnh thnh di da cc lp cn mc, c nng. Loi p xe ny d pht
hin, tin trin chm, t gy bin chng, d iu tr. p xe ny thng thy ln.
- p xe su: p xe c hnh thnh gia cc lp cn mc, cc lp c nm su vng mng,
i, vai. Thng th cp tnh, gy bin chng do v m chy vo trong cc xoang gii phu
hoc cc lp c nm su hn. C th d b trng c ton thn do hp thu nhng c t t p xe
v ra gy nn.
5. Triu chng
Trn c th gia sc ta thy xut hin mt cc sng to nh khc nhau (bng qu trng g,
bng nm tay hoc to hn) c gii hn r rt vi t chc lnh. Lc u da c mu ng hay tm
bm. My ngy sau gia mm, xung quanh cng. Dng tay n vo gia c hin tng ba ng
(bng nhng). Sau ngay ch mm nht, da b v m chy ra. Ni chung gia sc khng c
triu chng ton thn, gia sc vn n ung bnh thng. Nu p xe hnh thnh cc t chc su
(cc bp tht i, mng, vai) giai on u khng thy s bin i r rt cc b, s nn con
vt c phn ng au, t chc c hin tng thu thng (n tay vo li du n ngn tay). Nu
p xe 4 chn, con vt b qu, i li kh khn. Gia sc c triu chng ton thn (st cao, n ung
km). Sau cc b xut hin nhng triu chng ging nh p xe nng (hnh 10).
Hnh 10. p xe trc hng ca ln
6. Chn on
Mun chn on chnh xc cn phi cn c vo triu chng lm sng: ti vng bnh c khi
sng hnh bn cu, c hin tng vim cc b (sng, , nng, au) s nn thy gia mm c
hin tng ba ng, xung quanh cng. phn bit p xe vi cc trng hp khc nh: Khi u,
v mch mu, v mch lm ba, hecni phi chc d chn on.
Cch lm: Ct lng v st trng k da vng nghi l p xe ri dng kim tim (kim 14-16)
c tiu c k chc vo v tr thp nht ca ch sng, nu l p xe c m chy ra. Nu m
lng s chy ra theo lng kim tim, m c nh b u s bt kn lng kim.
M c mu vng c snh, hi tanh l m do vi khun Staphylococcus gy nn. M c mu
vng sm, mu nu sm, lng mi thi, c ln si Fibrin v t chc hoi t l m do vi khun
Streptococcus. M lng c mu nu, mi thi l m do trc trng ng rut (E.coli, Salmonella)
gy nn.
M do trc trng m xanh thng lng c mu xanh nht hay xanh thm c ln t chc hoi
t.
27
M do trc trng lao thng lng, ln cn b u, mi thi.
M do vi khun Brucella c dng m ln mu, long c xen ln b u mu trng.
7. iu tr
Trng hp p xe mi hnh thnh, ang giai on vim cp tnh ti t chc cc b ta c th
dng cc loi thuc tiu vim iu tr. Thuc tiu vim c th l ho dc, khng sinh, hoc
thuc nam. Trong ngi ta hay dng nht l cao Ichthyol bi ln p xe. Dng dung dch
Novocain 1% kt hp vi Penicillin phong b xung quanh p xe.
Kinh nghim ca nhn dn nhiu a phng khi gia sc b p xe ngi ta dng mt s l
nh si t, l bng, l vi voi gi nh cng vi l dm bt, l khoai lang v mt t mui p
ln p xe. Dng cc phng php iu tr trn c th lm cho p xe khng hnh thnh na, hoc
n thc y p xe chng thnh thc (p xe sm ho m) rt ngn thi gian iu tr.
Trng hp chc d thy p xe ho m th phng php iu tr duy nht l m p xe
tho m ra.
Phng php tin hnh: Trc tin ct sch lng vng da c p xe, st trng bng cn Iod
5%. Dng dao m c v trng k rch da p xe v tr thp nht ( di ca vt m va
cho m thot ra ht, chiu ca vt m cng chiu vi si c vng p xe). Nn ht m, dng
dung dch thuc tm 0,1% hoc H
2
O
2
3% ra sch m trong xoang p xe. Khi ra c th dng
ng cao su cho vo trong xoang p xe ri dng bm tim bm dung dch thuc tm, H
2
O
2
vo.
Bm thuc tm vo trong xoang p xe nu thy nc thuc tm chy ra cn gi nguyn mu hng
l trong xoang sch m. Nu bm dung dch H
2
O
2
vo m thy H
2
O
2
khng cn si bt na l
p xe sch m.
Trng hp xoang p xe nh c th dng panh kp bng tm dung dch st trng ra bn
trong xoang, khi ra khng nn ngoy qu mnh nht l khng c dng cc vt nhn v sc
ngoy trong xoang ph rch mng p xe, s lm cho p xe lan sang t chc bn cnh (vi khun s
t p xe lt ra ngoi t chc lnh to thnh p xe mi).
Sau khi ra sch m, dng bng thm kh. Nu bc p xe nh, xoang p xe hp ta c th
dng bt Sulfamid, Furazolidon, bt khng sinh rc vo bn trong bc p xe. Trng hp bc
p xe ln, xoang rng ta c th ly vi gc c v trng tm huyn dch gm du c hay
du thc vt 100ml, bt Sulfamid hoc Furazolidon 5g, Iodoform 3g nht vo trong xoang
lm dn lu. Phng php ny s lm cho dch vim thot ra ht, lm cho p xe lnh t trong ra
ngoi, chng hin tng lnh gi (ming p xe lin, nhng trong xoang p xe vn cn m,
dch vim).
p xe t v, trn p xe hnh thnh mt bc cha m v n v ch mm nht gia. Khi iu
tr phi lm cho m thot ra ht khng m tch t li trong xoang. Do ta phi m mt
ming ph ngay v tr thp nht ca p xe ri x l nh trng hp p xe sau khi c m.
MUN NC (Exzema)
Mn nc thng thy ch, mo, nga, cc loi gia sc khc t gp.
1. Nguyn nhn
a) Nguyn nhn bn ngoi
28
- Do cc nhn t c gii kch thch ln da ca gia sc (do rui, mui, ve, mng t).
- Kch thch do nh sng: nh sng mt tri trc tip chiu vo da, trong nh sng mt tri c
tia t ngoi l nhn t gy mn nc nu tc dng vi cng mnh.
- Kch thch do ho cht: Nu gia sc c tm chi bng nc x phng nhiu ln, mi ln
tm khng di ra sch, x phng, kch thch da gy nn mn nc.
- Khi iu tr bnh ngoi da, vim dy thn kinh, chn thng thn kinh, bng cc loi thuc
c tnh kch thch mnh i vi da nh thuc m thu ngn, thuc m Iod v.v... cng gy bnh
mn nc trn da cho gia sc.
- Gia sc ra nhiu m hi ng li trong cc np nhn ca da, trong l chn lng kch thch
gy mn nc trn da.
- Da ca gia sc thng xuyn b kch thch bi cc cht phn tit nh m, nc tiu, phn
cng gy nn exzema.
- Do lng da ca gia sc qu bn, khi da b xy xt vi sinh vt xm nhp vo cng gy nn
bnh mn nc.
b) Nguyn nhn bn trong
Ch yu do c nng phng v da b ph hoi. S trao i cht b ri lon lm cho c nng bi
tit ca cc tuyn di da b tr ngi. Ngc li c khi s phn tit ca cc tuyn di da qu
mnh, m hi v cc cht nhn trong c th c bi tit qu nhiu, ra ngoi khng kh chng
ng li dnh bt vo lng, cc cht bn nh bi bm, phn dnh vo to thnh cht kch thch
lm da pht sinh bnh. Exzema c lin quan cht ch vi c nng hot ng ca cc c quan ni
tng nh gan, thn, d dy rut v.v... Khi cc tuyn nhn v m hi ca da tit ra m hi v cht
nhn, chng c th lm cho nhng sn vt c hi ca qu trnh trao i cht tr thnh v hi. c
bit khi cc kh quan ni tng nh rut, gan, d dy, thn b bnh th tc dng gii c ca da
cng c ngha quan trng.
Trong trng hp bnh thng, khi rut hp thu thc n th nim mc rut c tc dng ngn
cn v lc cht c khng cho cht c thm vo mu. Rut b bnh th cht c thm qua nim
mc vo mu, vo gan. Nu gan bnh thng th n c kh nng trung ho cht c. Gan b bnh
th cht c c th theo mu vo cc kh quan v da. Da bnh thng s trung ho cht c v thi
cht c ra ngoi. Nu da khng bnh thng (da kh, n tnh km, da qu bn) s lm cho m
hi v cht nhn khng thot ra c, cht c b tch t trong da, kch thch da s sinh ra bnh.
Do nu gia sc mc cc bnh v ng tiu ho nh to bn, vim d dy, vim rut mn tnh,
vim gan, vim thn, trng c d b k pht bnh mn nc.
2. Triu chng
u tin trn da xut hin nhng vt ban bng u inh sau ln dn thnh nhng mn
to bng ht u xanh, hnh thnh nhng mn nc; trong cha nc trong. Nu b nhim trng
k pht th nhng mn nc s tr thnh nhng mn cha y m. Trong trng hp ny gia sc
s rt nga ngy, chng thng c xt vo cy, vo tng hoc dng chn gi, dng rng gm
lm cho cc bc nc b v, m v tng dch chy ra, da b l lot. M v tng dch kh ng
li thnh vy.
th cp tnh th nhit c th bnh sc tng so vi bnh thng t 0,5-1
o
C. Do cc u
mt thn kinh cm gic da b kch thch nn con vt c cm gic nga ngy khng yn, thng
xuyn trng thi hng phn nn n ung km, c th b tiu hao, gy yu, suy kit, gia sc cho
29
sa th lng sa b gim thp r rt. i khi con vt c triu chng thn kinh (con vt b hng
phn, co git).
3. Chn on
Cn phi phn bit vi cc bnh gh, ln ng du, t huyt trng, ph thng hn. Da vo
dch t hc, triu chng lm sng v kt hp vi chn on trong phng th nghim kt lun
chnh xc.
4. iu tr
Phi ch iu tr nguyn nhn kt hp vi iu tr triu chng. ng thi xem con vt b
bnh th no, biu hin lm sng ra sao v cn c c tnh tng c th ca bnh sc (hng phn
hay c ch) c phng n iu tr thch hp. Da ca gia sc b bnh mn nc rt mn cm
i vi mi kch thch. Do khi iu tr ch trnh gy nn hin tng d ng i vi c th.
Trc khi iu tr phi ct ht lng vng b mn nc. Khi gia sc b bc nc, bc m, l lot,
ngi ta thng dng cc loi thuc c tnh hp ph mnh, c tc dng st trng, phng thi nh
dung dch axid tannic; dung dch AgNO
3
2% ra vng bnh vi n thuc sau:
Rp: Argenti nitrici 2
Bismuti subnitrici 6
Vaseline 60
DS. Hn hp thnh thuc m bi ln vng bnh ngy 2 ln.
Nu bnh sc c hin tng nga ngy, hng phn co git th dng cc loi thuc an thn cho gia
sc nh dung dch Natri bromua 10% tim vo tnh mch cho 8-15 ml trong 4-5 ngy. Hoc dng
Chlorphenamine tim bp hoc cho ung mi ngy 5mg.
Ngoi ra cn c th dng dung dch ng Glucose u trng, vitamin C tim vo mch mu
cho gia sc b sung dinh dng gip cho gan tng cng kh nng gii c cho c th.
VM TY (Phlegemone)
Vim ty l dng vim lan trn cp tnh t chc lin kt tha di da, gy nn bi cc loi
vi khun ho m hoc vi khun thi ra. Bnh thng pht sinh lp t chc lin kt tha di
da nhng c khi cn lan n mng c v lp t chc tha gia cc lp c hoc lan c n gn,
mng xng na.
1. Nguyn nhn
Do vi khun ho m hoc vi khun thi ra xm nhp vo vt thng gy nn. Cc loi vi
khun trn c th xm nhp vo bt k loi vt thng no d vt thng rt nh cng c th pht
sinh ra bnh ny. Cng c khi vi khun t mt vng bnh rt xa n. Do i khi rt kh bit vi
khun t u n gy ra bnh vim ty. Vi khun gy bnh ch yu l do t cu trng vng,
lin cu trng, ngoi ra cc loi trc trng m xanh, trc trng ng rut cng gy bnh.
Thng vi khun t cu trng gy vim ty cc b, vi khun lin cu trng gy vim ty lan
trn.
2. Triu chng
Trong thc t c nhiu loi vim ty. Mi loi vim ty cc v tr khc nhau c biu hin
lm sng khc nhau.
30
- Vim ty nng cc b: Vng bnh u tin c hin tng sng, nng, au, ch sng ban
u hi cng, da cng. Khi vng bnh ho m hnh thnh bc p xe mm v ba ng rt r. Da
vng bnh dn dn mng ra, lng rng ht da v, m chy ra ngoi. Tuy nhin do m khng
th chy ra ht, nn cn mt phn cn trong bc, lng xung y bc p xe tip tc kch thch t
bo t chc bnh thng ca c th, nht l i vi nhng vt thng c, lng, vai, ming u
pha trn nn m khng bao gi thot ra ngoi ht c.
- Vim ty su: Ban u ti vng bnh hin tng sng khng r lm, ch yu ch xut hin
au n cc b, do rt kh chn on. Sau mt thi gian pht trin dn dn biu hin r ln,
bn ngoi nhng triu chng ging nh vim ty nng cc b. Trn b mt vim c nhiu l
nh ging nh t ong hay gng sen. Ly ngn tay n ln b mt vng vim s c m chy ra t
cc l nh . Do c hin tng ny nn ngi ta cn gi vim ty l vim dng t ong.
- Vim ty lan trn: giai on cp tnh, triu chng lm sng ca loi vim ty ny xut
hin rt r v rt c tnh. Ti cc b ban u xut hin triu chng vim ty ni chung nhng ch
cn t 1/2 ngy n 1 ngy sau bnh lan rng rt nhanh chng sang t chc xung quanh gy
nn hin tng sng, nng au i vi t chc din rng. V d nh chn con vt b vim ty
lan trn mt ch no th ton b chn s b sng rt to, con vt b qu hon ton, khng i
ng c.
Trng hp vim ty lan trn bin thnh hu hoi th t chc b hoi th, t chc phn hu
thi ra sn sinh ra mi hi thi c bit. Gia sc rt d nhim c ton thn m cht.
3. iu tr
Cn phi m bo cc nguyn tc iu tr sau:
- cho gia sc trng thi yn tnh, khng c bt gia sc lm vic hoc chn th.
- Tm mi bin php c ch i n tiu dit mm bnh.
- Hn ch qu trnh hoi t ca t bo t chc, ngn cn s hp thu ca c th i vi c t
ca vi khun v nhng sn vt trung gian do b t chc hoi t sn sinh ra.
- Kch thch qu trnh hnh thnh t chc tht non ti vng bnh.
giai on t chc vim cp tnh, ph n c th tin hnh chm nng (chm nng kh,
khng nn lm t t chc vng bnh) ng thi c th tin hnh phong b bng dung dch
Novocain 1% v Penicilin xung quanh vng bnh. Dng khng sinh liu cao tim truyn vo
tnh mch hoc tim bp c ch, tiu dit vi khun gy bnh.
Nu vng bnh hnh thnh nhng m th phi tin hnh phu thut ct b cc t chc b
hoi t, ct b cc ti v vch ngn ca cc p xe. Trc khi m ti vng bnh phi c ct
lng, st trng k bng cn Iod 5%. Ch phng khi phu thut s c chy mu nhiu, do
phi chun b thuc cm mu d phng, dng c v nguyn liu cm mu trong khi ang phu
thut. Nu vim ty di da th ch cn rch ra ri ct b t chc hoi t, vim ty t chc su
th ct su vo t chc c, mng c gn. Cch m ny c tc dng lm gim p lc ca m i
vi t bo t chc vng bnh, gim au, gim hin tng hoi t ca t bo. Sau khi phu thut
xong c th dng dung dch NaCl 0,9% hoc Chloramin 2% ra, thm kh vt m ri rc hn
hp bt Sulfamid trn vi Iodoform (theo t l 9:1) vo vt m. Nu vt m su th dng vi gc
v trng tm huyn dch du c (du thc vt) 100ml trn vi Sulfamid, Furazolidon 5g t vo
vt m dn lu to iu kin cho dch vim thot ra ngoi. Hoc c th dng hn hp cc cht
sau t gc dn lu:
Dung dch H
2
O
2
3% 100
31
Dung dch NaCl 20% 100
Du thng 10
i vi ton thn, sau khi phu thut tip tc dng khng sinh liu cao iu tr t 5-7 ngy.
Ngoi ra cn cn phi tim dung dch ng Glucose v Canxi clorua chng nhim c
ton thn v b sung dinh dng cho gia sc, gip cho vt m chng lnh.
VM DA HOA TH (Dermatitis gangraeosa)
Vim da hoi th thng pht sinh phn di ca chn gia sc. Bnh ny thng xy ra i
vi nga, tru b.
1. Nguyn nhn
Ch yu l do gia sc b tn thng c gii sau vi khun ym kh xm nhp vo t chc
gy nn. Ngi ta cn gi l bnh do trc trng hoi t. Vi khun cn c th xm nhp vo vt
thng do rui mng, a gy nn.
2. Triu chng
Ban u da vng b bnh ng, dn dn chuyn sang mu tm bm, ti cc b t chc b
sng, nng au. Sau vi ngy da vng bnh b phn hu, mt cnh gic, hoi t, da bong ra li
mt vt lot trn. Trn b mt ca vt lot c ph mt lp m mu xm c ln mu, c mi rt thi.
Vt lot rt lu lnh, phi qua 1-2 thng trn b mt vt lot mi hnh thnh t chc tht non. Bnh
pht sinh phn di ca 4 chn thng dn n hoi t gn v sn mng, vim khp ngn ho
m. Bnh sc thng c triu chng ton thn, nhit c th tng t 0,5-1
o
C, tn s tim mch v
h hp u tng, con vt b n, tinh thn mt mi r.
3. iu tr
Trc tin phi dng nc m v x phng ra sch da vng bnh. Trng hp da cha hoi
t v bong ra th dng dung dch cn thu ngn hoc Ichthyol 5% trong cn long no 10% bi
ln vng bnh. Nu da b hoi t th phu thut ct lc b phn da v t chc b hoi t, dng
dung dch Clorua km (Zinic clorua) 10% ra sch vt m, dng bng thm kh ri rc hn
hp bt Sulfamid v bt thuc tm (KMnO
4
) theo t l 95:5 hoc hn hp Sulfamid v axit boric
theo t l 9:1, Sulfamid v Iodoform theo t l 9:1.
Gia sc c triu chng ton thn th dng Sulfamid kt hp vi khng sinh liu cao, ng
Glucose, Canxi clorua iu tr theo cc n thuc sau:
Rp: Streptocidi 5-8
Spiritus vini rectificati 20-30
Sol-glucosi 40% 300
DS. Pha thnh dung dch tiu c, tim chm vo tnh mch cho i gia sc, ngy mt ln,
liu trnh t 3-5 ngy.
Rp: Canxi chlorati 100
Glucosi 30
Coffeini natro-benzoici 2
Sol Natri chlorati 0,9% 500
DS. Pha thnh dung dch tiu c, tim chm vo tnh mch cho i gia sc, mi ngy 1 ln,
liu trnh t 3-5 ngy.
Rp: Camphorae tritae 4-5
32
Spiritus vini rectificati 80
Glucosi 100
Sol Natri chlorati 0,9% 700
DS. Pha thnh dung dch tiu c, tim chm vo tnh mch cho i gia sc, mi ngy 2 ln,
liu trnh t 3-5 ngy.
V. Nhim trng ngoi khoa c bit
Nhim trng ngoi khoa c bit ging nhim trng ngoi khoa thng thng ch l vi sinh
vt gy bnh cng xm nhp vo vt thng gy bnh cc b v ton thn. Nhim trng
ngoi khoa c bit khc vi nhim trng ngoi khoa thng thng cc im sau:
- Mi bnh do mt loi vi sinh vt c th gy nn. V d: vi khun Clostridium tetani gy
bnh un vn, Rabid virus gy bnh di cho ngi v gia sc, nm Actinomyces gy bnh x
khun (Actinomycosis) v.v...
- Sau khi xm nhp vo c th vi sinh vt gy nn nhng triu chng c th cc b v ton
thn i vi c th gia sc.
- Bnh mang tnh cht ly lan.
- Vic chn on v iu tr theo phng php c bit (dng huyt thanh, vacxin l ch
yu). Nhim trng thng thng, iu tr ch cn x l vt thng bng phng php phu thut
ngoi khoa, kt hp vi iu tr ton thn nhm nng cao sc khng ca c th gia sc, gip
c th chng li vi sinh vt gy bnh.
Do nhng c im trn ca nhim trng ngoi khoa c bit nn ngi ta c th lit chng
vo danh sch cc bnh truyn nhim ca gia sc.
Nhim trng ngoi khoa c bit tuy t gp nhng khi mc th rt nguy him n tnh
mng gia sc. Do ngi thy thuc ngoi khoa th y cn phi nm vng nhng hiu bit v
nguyn nhn, triu chng, phng php phng v iu tr cc bnh ny, c bin php ch
ng phng cc bnh nguy him trn trong khi tin hnh iu tr gia sc bng phng php phu
thut, hoc x l vt thng cho gia sc.
BNH UN VN (Tetanus)
Bnh un vn l s bin chng ca vt thng (vt thng do phu thut, vt thng trong t
nhin) do nhim trc khun un vn (Clostridium tetani). N l mt bnh nhim trng cp tnh
vi triu chng c th l nhng cn co cng.
Nga, d, cu, ln, tru b u rt mn cm vi bnh ny. Ch c sc khng tng i
mnh i vi bnh un vn, ring cc loi gia cm khng mc.
1. Nguyn nhn
Bnh do vi khun Clostridium tetani gy nn. N l mt loi vi khun ym kh, c sc
khng mnh vi nhit v ho cht. Vi khun c th tn ti trong thin nhin hng chc nm
dng nha bo trong iu kin kh ro. N c th chu c nhit un si 100
o
C trong thi gian
t 35 pht n 3 gi. nhit 115
o
C n c th sng trong 5 pht. Cc cht ho hc dng st
trng thng thng nh cn Iod 10% trong 10 pht, axit phenic 5% trong 15 pht, thu ngn
0,1% v axit chlohydric 0,5% trong 30 pht mi dit c nha bo ca vi khun un vn.
33
Nha bo vi khun un vn c nhiu trong t, nhng ni t c bn phn sc vt, nht l
trong phn nga, tru b. Nhng ni khng c ngi , trong t khng c nha bo vi khun un
vn. Trong t bo t chc bnh thng, kho mnh khng thch hp cho nha bo un vn pht
trin. Ch khi t bo t chc b thng l iu kin tt nht nha bo vi khun un vn xm
nhp vo vt thng ri gy bnh.
Nht l i vi nhng vt thng t chc b ph hoi nghim trng, vt thng chy mu
nhiu, trong vt thng c nhiu vt l, nhiu cc mu ng, vt thng ym kh l iu kin
thun li vi khun un vn pht trin.
Trong thc t cc loi vt thng phn di 4 chn gia sc do b m, b sc vt cn, nhng
vt thng do thin hon, ct rn, vt thng do v.v... u rt d nhim trng un vn. c
bit nhng vt thng do bom, n gy nn rt d nhim bnh ny. Tuy nhin khi gia sc b
thng, bnh un vn c pht ra hay khng cn ph thuc nhiu vo sc khng ca c th.
Sau khi b thng sc kho b suy kit, hoc b nhim lnh th gia sc d b mc bnh un vn.
2. Triu chng
i vi nga thi k nung bnh 7-21 ngy, tru b 10-30 ngy. Giai on u con vt c
nhng biu hin mt mi, r, ra nhiu m hi, nhai thc n mt cch u oi, c khi ang nhai
th ngm ming li cho c, thc n dnh gia hai hm rng. Ti cc b vt thng kh ro,
ging nh gn lnh (da bt kn, kh ro, t m) khi c triu chng in hnh th con vt i li
kh khn, hai chn sau bc i khnh khng, hm cng, tai cng, ui cng khng ve vy c.
Con vt co git khi b kch thch (nh sng, ting ng, v nh vo c th n). nga ng vi t
th cng nh nga g, u v c vn ln pha trc, mt long ln ton lng trng, 2 cnh mi
dn to, hai hm rng cn cht kh cy ra c.
Tru b lc u d c b chng hi nh, i li kh khn, con vt khng n khng nhai li,
hm cng, ui khng ve vy.
Ni chung tru b triu chng chung ging nh nga nhng mc nh hn v tin trin
chm hn. Nhit c th gia sc mc bnh un vn ban u bnh thng, lc gn cht nhit
tng t 42-43
o
C. Con vt cht do lit c h hp v ngt th. T l cht t 95-100%.
3. iu tr
Phn ln cho o thi v iu tr tn km m kh nng cu sng con vt rt t.
BNH XA KHUN (Actinomycosis)
Bnh x khun l bnh nhim trng mn tnh cc vt thng do xy xt trn da v nim
mc ca gia sc. Cc loi gia sc tru b (nht l b sa) hay mc, sau l nga, ln.
1. Nguyn nhn
Bnh do mt vi sinh vt va ging vi khun va c nhng c im ging nm gy bnh c
tn l Actinomyces gy nn. Loi vi sinh vt ny thng c trong rm, c kh, cc loi dy thng
lm bng si thc vt (ay, giang, tre, na, x da...).
Khi gia sc n rm, c kh cng lm nim mc ming b xy xt, ln ni do con b lm xy
xt da u v, thin hon gia sc c v trng khng tt, vi sinh vt ny xm nhp vo cc vt
xy xt, cc vt m s gy bnh xng hm, ming, li, v, cc vt thin. Nu khng
c vt thng, vt xy xt da v nim mc (d rt nh) th n khng c kh nng gy bnh cho
gia sc c.
34
2. Triu chng
Khi da v nim mc b tn thng Actinomyces xm nhp vo vt thng lm cho da v t
chc di da vng bnh c hin tng tng sinh. Tc tng sinh tng i chm, nhng lan
trn khng c gii hn r rt vi t chc lnh xung quanh, da mt n tnh. Bnh pht sinh
xng hm trn hoc xng hm di lm cho xng hm sng to (mng xng tng sinh)
xng tr thnh x x. Mt thi gian sau da vng bnh b v ra, trong vng bnh c mt t m
mu vng, mi tanh chy v thnh l d (c th c nhiu l d), trong l d thng xuyn c mt
t m c chy ra ng thi c t chc tht non bnh l tng sinh, lan n cc t chc xung
quanh.
Khi li b tn thng, nhim bnh th li con vt sng to, cng, th hn ra ngoi xoang
ming, con vt khng th ly thc n c, nc bt chy ra nhiu, ming con vt thng h ra
khng ngm li c. Do khng n ung c con vt b suy dinh dng. Mm bnh c th theo
h thng mch mu, mch lm ba di chuyn v gy bnh nhng ni khc trn c th. Bnh cn
c th pht sinh trong cc kh quan ni tng nhng thng chn on rt kh khn, ch pht
hin c sau khi gia sc cht (hnh 11).
Hnh 11. Bnh Actinomyces pht sinh
xng hm di ca b
3. Chn on
Cn c vo triu chng lm sng quan st v s nn vng bnh ta c th chn on d dng
(t chc vng bnh tng sinh, cng, hnh thnh l d c m c v mu hi vng, tanh). Ngoi ra
ngi ta cn c th ly m pht knh nhum tm Actinomyces.
4. iu tr
Trng hp vng bnh hnh thnh dng khi u c gii hn r vi t chc xung quanh (bnh
v, thng dch hon) th c th dng phng php phu thut ngoi khoa ct b trit vng
bnh (nn ct sang mt t t chc lnh). Nu vng bnh c hin tng tng sinh lan trn khng
c gii hn r vi t chc lnh xung quanh (bnh di hm, trn m, li) th khng nn iu
tr bng phu thut v d gy chy nhiu mu, nguy him n tnh mng ca gia sc m iu tr
khng trit , bnh s ti pht. Do phi iu tr bng phng php bo tn. Trc tin dng
dao m rng l d, dng no ph ht vch l d v nhng t chc hoi t ri dng bng, vi
gc tm dung dch cn Iod 5% nht vo hoc dng vi gc tm dung dch Lugol 1% t dn
lu. ng thi kt hp iu tr bng Penicillin v Streptomycin liu cao.
35
C th cho bnh sc ung Iodua kali (IK), i vi gia sc loi trung bnh cho ung 6g pha
trong 1 lt nc ung ngy mt ln, liu trnh t 10-14 ngy. Nu thy bnh chuyn bin chm th
cho ngh ung thuc t 10-14 ngy sau mi cho iu tr liu trnh 2. Khng nn cho gia sc
ung IK ko di qu lu s lm cho gia sc b trng c Iod. Ngi ta cn c th iu tr bng
cch cho bnh sc ung Isoniazid mi ngy 10mg cho 1kg trng lng c th trong thng kt
hp vi tim Streptomycin 10.000 mg cho 1kg trng lng trong 7 ngy. Hoc c th dng
Dichloramycetin iu tr c hiu qu cao. Khi m b v, dung dch thuc tm 0,1% ra
sch m, dng bng thm kh ri ly bng tm dung dch sau ngoy vo xoang m, mi
ngy 1 ln, lm lin tc t 5-7 ngy.
Cn Iod 5% 100
Axit salicilic 5
Axit benzoic 5
36
Chng 3
BNH MACH MU V THN KINH
I. U ng mch
Ch ng mch b phnh ra to hay nh c tnh cht bnh l gi l u ng mch. C hai loi u
ng mch "u ng mch tht" v "u ng mch gi".
U ng mch tht l u ng mch m vch ng mch tuy b bin tnh nhng vn cn gi
c nguyn vch ca n v hnh thnh mt ci ti.
U ng mch gi l u ng mch c hnh thnh do ng mch b tn thng, mu chy ra
ngoi t chc ri b ng li, xung quanh cc mu ng t chc lin kt tng sinh to thnh mt
lp mng bc bn ngoi ch tn thng ca thnh mch mu, ging nh mt khc quai c
p bao quanh ch b v. Vch mch mu c ni lin vi mng bc do t chc lin kt tng
sinh.
1. Nguyn nhn
Do mch mu b tn thng lp i lp li nhiu ln, vch mch mu b vim nn n bin tnh,
mt kh nng n hi khi p lc ng mch tng y vch mch mu phnh ra thnh u ng
mch.
S hnh thnh u ng mch tht khng ging s hnh thnh u ng mch gi. U ng mch
tht thng pht trin chm hn. Nu nh phn ln mch mu phnh to, mch mu thnh hnh
ng, nu mt phn nh mch mu b phnh to th thnh hnh ti, hnh bn cu.
2. Triu chng
Trn ng i ca mch mu hnh thnh mt cc u hnh trn hay hnh bu dc, s nn c
hin tng ba ng, nghe c ting tp m. Dng tay ln, u ng mch hi nh li, vo ng
mch khong gia tim v u ng mch th mch p mt. Vch ch u ng mch rt mng nn
u ng mch rt d lm cho gia sc c th xut huyt nhiu.
3. iu tr
Khi pht hin ra u ng mch nht thit phi tin hnh phu thut ct b ngay. Nu khng u
ng mch v, mu chy ra gy xut huyt ni. Ngoi ra khi hnh thnh u ng mch, mu chy
qua ch u lu lng mu s chm hnh thnh cc mu ng s gy tc mch mu cc b
phn trong c th.
Dng phng php phu thut tht ng mch ct b u ng mch. Phu thut phi c
tin hnh trong iu kin gy m ton thn kt hp vi gy t cc b (phng php tin hnh
phu thut ct b u ng mch lm ging nh phu thut ct b tnh mch b vim ho m) (xem
phn phng php ct b tnh mch trong gio trnh phu thut ngoi khoa).
II. Bnh vim tnh mch
Do t chc xung quanh tnh mch b vim ho m ri vim lan n tnh mch.
37
- Cc bnh truyn nhim hoc nhim trng trong mu c vi khun khu tr ti cc van ca
tnh mch gy vim tnh mch.
- Gia sc b bnh khi iu tr bng phng php tim thuc vo tnh mch, k thut tim
khng tt m kim vo tnh mch nhiu ln gy tn thng tnh mch, hoc tim cc loi thuc
c tnh kch thch mnh (Canxi clorua) b lt ra ngoi gy vim t chc quanh tnh mch dn n
vim tnh mch.
i gia sc hay b vim tnh mch c.
2. Triu chng
V mt lm sng c hai trng hp, vim tnh mch ho m v vim tnh mch hnh thnh
huyt khi (c cc mu ng trong tnh mch).
Trng hp vim tnh mch cp tnh ho m, tnh mch b sng to ni ln cng nh si dy
thng, s vo tnh mch con vt au v nng. Xung quanh tnh mch b thu thng lan rng.
Bn ngoi tnh mch t chc c th hnh thnh p xe (trong trng hp vim do tim cc loi
thuc c tnh kch thch mnh lt ra ngoi), p xe t v m chy ra, phn tnh mch pha trn p
xe (v pha u ca gia sc) phnh to, phn pha di (pha thn gia sc) tnh mch b xp. Gia
sc c th c triu chng ton thn, nhit c th tng cao, tinh thn mt mi, n ung km
hoc b n, d dn n b trng c ton thn.
Trng hp vim tnh mch hnh thnh cc mu ng do mch mu b bin tnh (vch mch
mu x x) lu lng mu chm nn mu trong tnh mch d hnh thnh huyt khi. Nu khng
kp thi iu tr nhng cc mu ng s gy tc cc mch mu di gy hoi t cc b phn do
mch y chi phi.
3. iu tr
Trng hp vim tnh mch hnh thnh cc mu ng ngi ta c th dng phng php iu
tr bng sinh hc. Cch lm: ct, co sch lng trn da vng tnh mch b vim, dng dung dch
nc ng bi ln da sau bt a (nhng con a c nui dng trong y hc) b vo trong l
p ming l c ng a vo da a bm vo da ngoi tnh mch b vim cho a ht mu
(cch 5cm t mt con a). a ht no mu ri t n ri ra (mi con a c th ht c t 10-15
ml mu). Trong khi a ht mu chng s tit ra cht hyrudin vo mu chng ng mu,
hyrudin s lm cho men fibrinogen khng th pht huy tc dng trong vic lm hnh thnh fibrin
cho mu ng. ng thi hyrudin cn gip cho cc loi men trong mu hp thu nhanh cc cc
mu ng.
Nu b vim tnh mch ho m th khng c dng a iu tr v khi a ht mu tit
hyrudin chng ng mu ng thi n cng lm tng hoi t ca t chc. Do phng php
duy nht tr vim tnh mch ho m l dng phu thut ct b on tnh mch y i (xem phn
phng php tht v ct b tnh mch cho gia sc trong gio trnh phu thut ngoi khoa th y).
III. Bnh h thn kinh
Chn thng thn kinh
Chn thng thn kinh l do lc tc ng nhanh chng v c gii gy tn thng cp tnh i
vi dy thn kinh. Dy thn kinh b chn thng khng c s bin i v mt hnh thi gii phu
hc m ch c s tn hi v phn t ca dy thn kinh.
38
1. Nguyn nhn
Do gia sc b nh p trt ng, va chm lm cho dy thn kinh b xung ng mnh, cm
gic vng b tn thng do thn kinh chi phi tm thi b tr ngi.
2. Triu chng
Nu b chn thng nh c th lm cho dy thn kinh b lit mt thi gian ngn, hin tng
t lit gim rt nhanh. Nu chn thng nng hn th t lit ko di mt vi gi, cc phn x ca
gia sc gim r rt, gia sc c th b ng, h hp nng, mch yu v chm, nhng hin tng ny
s mt dn.
Khi chn thng nng, cm gic b mt lu c khi n my ngy, cc phn x gim r rt, c
th b suy kit rt nghim trng. Nu b chn thng cc b phn trng yu nh no b, tu
sng gia sc c th gy nguy him n tnh mng, gia sc lm vo trng thi hn m v cht rt
nhanh.
3. iu tr
Khi gia sc b chn thng nh ni chung khng cn phi iu tr, gia sc ngh ngi t n s
khi. Nu gia sc b chn thng nng phi tin hnh cp cu. Trc tin phi gia sc nm
ni thong mt v h, m p v ma ng, trnh gi la. Ngi ta thng tim vo tnh mch cc
dung dch u trng sau: Dung dch ng Glucose 40% - 300ml, Urotropin 20% - 100ml, Natri
clorua 10% - 100ml (cho i gia sc). ng thi ch y tim cc loi thuc tr tim cho gia sc.
Thn kinh b chn p
1. Nguyn nhn
Do cc vt l, xng b gy, u mu, khi u chn p ln dy thn kinh thi gian lu, cng c
th do bng b vt thng khng ng phng php (bng b qu cht) gy nn.
2. Triu chng
Thn kinh b chn p vn gi c ton vn v hnh thi gii phu. Nhng c nng ca t
chc m dy thn kinh b chn p b tr ngi cc mc khc nhau. S tr ngi ny ban u l
do dy thn kinh b chn p, sau t chc ca dy thn kinh b bin i, v dy thn kinh b
phn gii gy nn. Do nu dy thn kinh b chn p cng lu th c nng ca t chc do thn
kinh chi phi cng ri lon nghim trng. V d dy thn kinh chi phi vng t chi b chn p th
chn con vt b qu do t lit.
3. iu tr
Trc tin phi loi tr nguyn nhn gy bnh. Nu dy thn kinh b khi u chn p th phi
phu thut ct b khi u.
i vi cc b ta tin hnh xoa bp bng cc dung dch thuc kch thch hoc cc loi cao
nh dung dch 4:3:1, cn Salicilat methyl 10%, cao Ichthyol, Najatox... Tp cho gia sc vn ng
tng dn khong cch v thi gian. Dng in cm ng, cng c th dng Strychnin iu tr.
Thn kinh b t lit
39
Trn c th ca ng vt mi b phn u c dy thn kinh ch yu chi phi, lm cho cc b
phn ca c th hot ng bnh thng. V mt nguyn nhn no tc ng lm cho c nng
ca thn kinh y b ri lon tm thi hay vnh vin dn n c nng ca cc t chc m dy thn
kinh y chi phi cng b ri lon theo, ngi ta gi l thn kinh b t lit. i vi gia sc nhng
thn kinh b t lit thng gp cc trng hp sau:
1. T lit thn kinh mt (Paralysis n. facialis)
Bnh t lit dy thn kinh mt thng gp nga, tru b, ch. T lit dy thn kinh mt l
bao gm cc dy thn kinh chi phi vng c tai, c m mt, c vng mi v c vng m, c nng
b ri lon.
a) Nguyn nhn
T lit thn kinh mt trung khu thng l do nhng bnh no nh khi u, p xe, u mu,
xut huyt gy huyt khi chn p. Cc bnh truyn nhim nh vim mch lm ba truyn nhim,
cm cm, gia sc b cm lnh t ngt, b trng c cng gy lit dy thn kinh mt trung khu.
Lit thn kinh mt ngoi vi l nhnh dy thn kinh mt b tn thng ngoi khoa do b
nh p. Ngoi ra dy thn kinh mt b chn p bi cc khi u, p xe hoc cc t chc gn dy
thn kinh mt b vim nh vim hu, tai trong, tuyn nc bt, tuyn mng tai u c th dn n
vim dy thn kinh mt ngoi vi.
b) Triu chng
Lit thn kinh mt trung khu thng gia sc b lit c hai bn mt. Khi lit thn kinh mt
hai bn th s dn truyn xung ng theo hai nhnh thn kinh y b ph hoi, s vn ng ca
hai tai, hai mt, m, mi v c vng chp mi b t lit lm cho hai tai, m mt, chp mi v
mi b bung thng. Con vt ly thc n v nc ung rt kh khn. Nga phi dng rng
ly thc n v khi ung nc n ngm c mt vo mng nc. Gia sc c hin tng th kh do
c vng mi khng hot ng c.
Khi gia sc b lit dy thn kinh mt mt bn (lit ngoi vi) th mt bn tai, mt bn m
mt, mi, mi ca gia sc b tr xung, mt b mt cn i (hnh 38, 39).
40
Hnh 38. Nga b lit dy thn
kinh mt bn tri (l mi bn
tri b hp, mi trn b ko
lch sang bn phi
Hnh 39. Lit dy thn kinh
mt ch
c) iu tr
Trc tin phi tm ra nguyn nhn gy bnh loi tr n. Nu do khi u, p xe, u mu
chn p dy thn kinh th phi phu thut iu tr chng.
Dng cc loi thuc kch thch nh dung dch 4:3:1 cn long no 10%, cn Methyl salicilat
xoa bp dc theo dy thn kinh, hoc dng n thuc sau:
Rp: Camphretritae 15
Natri chlorati 50
Spiritus vini 300
DS. Dng xoa bp vng bnh.
Ngoi ra ngi ta cn c th dng Strychnin 0,1% tim vo di da t 20-50 ml cho i gia
sc (trng hp bi lit nng c th tim 0,1-0,15 g cho i gia sc, nu c iu kin c th iu
tr bng phng php xoa bp hoc iu tr bng in cm ng.
Nu gp trng hp gia sc lit dy thn kinh mt dn n ngt th (do lit c vng mi)
nht l i vi nga cn phi tin hnh m kh qun cp cu trc khi tin hnh iu tr lit
thn kinh mt (xem phn phng php m kh qun cho gia sc trong gio trnh phu thut ngoi
khoa th y).
2. T lit m ri thn kinh chi trc (Paralisis n. plexus brachialis)
T lit m ri thn kinh chi trc ch yu nga, ch, tru b. Ni chung bnh thng pht
sinh th t lit hon ton. T lit m ri thn kinh chi trc s lm cho chn trc mt ht
phn x, con vt b qu nng. m ri thn kinh chi trc l do mt bn thn kinh c 6-7 v
thn kinh lng u tin 1-2 hp thnh nm pha trong vai gm 8 dy thn kinh: Thn kinh trn vai
(N. supras capularis), thn kinh di vai (N. suls capularis), thn kinh nch (N. axillarris), thn kinh
ngc (N. pectorales), thn kinh c da (N. musculocutaneus), thn kinh quay (N. radialis), thn kinh
tr (N. ulnaris), thn kinh gia (N. medianus).
a) Nguyn nhn
T lit hon ton m ri thn kinh chi trc c th do cc khi u, p xe, u mu chn p
no, tu sng gy nn. Cng c th do b k pht bi cc bnh truyn nhim (bnh cm b)
bnh care ch. T lit khng hon ton thng do gia sc b tn thng c gii vng b vai (gy
xng b vai) hoc do vt ng gia sc c nh nm, lm mt cch th bo cng d gy tn
thng dy thn kinh gy t lit thn kinh chi trc.
b) Triu chng
Trng hp t lit khng hon ton, khi ng cc khp cm, khp khuu chn trc thng
trng thi co li, con vt ch dng u mng chn trc hi chm xung mt t, b qu nng
khng i li c. Khi b t lit hon ton th chn trc b bung thng mt cch bt lc. Chn
41
khng chm xung t, con vt i bng ba chn. Dng kim kch thch cc vng chn t mng
ln n vng vai con vt khng c phn x, cc bp tht vng b vai cnh tay b teo rt nhanh.
c) iu tr
Loi tr nguyn nhn gy bnh, tin hnh xoa bp dc theo dy thn kinh bng cc loi
thuc kch thch nh 4:3:1, Methyl salicilat, cn long no. Dng dung dch Strychnin sulfat 0,1%
tim di da cho gia sc t 0,05-0,1g kt hp vi l liu php.
3. T lit dy thn kinh trn vai (Paralysis n. supras capularis)
T lit thn kinh trn vai thng thy nga, t gp tru b, thng b mt bn t thy hai
bn.
Dy thn kinh trn vai l dy thn kinh ln, t pha trc m ri thn kinh chi trc i ra.
a) Nguyn nhn
Ch yu l do tn thng c gii, gia sc b nh p, trt ng dn n xng b vai. Hoc
khi vt gia sc c nh nm lm qu th bo, gia sc cy ko qu nng, vai cy, yn nga t
khng ng cch cng gy chn p dy thn kinh trn vai.
b) Triu chng
Quan st con vt t pha trc, khi con vt vn ng chn con vt chm xung t th khp
b vai ca n chng li, dn ra ngoi tch khi vng ngc to thnh ch lm rng ngc. Quan
st t pha sau thy khp khuu cng b tch ra ngoi. Con vt khi tin v pha trc vi nhng
bc chm th khng b qu r, nhng khi con vt ng th chn b bnh khng tr c. Nht l
khi con vt i trn ng mm (trn bn, trn ct) hoc i vng trn, gia sc b qu cng nng.
Gia sc bc ln mt bc, khp b vai li dn ra. Nu bnh do tn thng ngoi khoa th vng
vai con vt b sng to, s nn con vt rt au n. Bnh ko di cc c vng b vai b teo rt
nhanh (hnh 40).
A B
Hnh 40. Lit dy thn kinh trn vai nga
A: Nhn trc ra sau
B: Nhn t sau ra trc
c) Tin lng
42
Bnh nu c pht hin sm, nh, iu tr kp thi gia sc c th hi phc, thng phi iu
tr 6-8 tun. Nu pht hin chm rt kh iu tr khi, phi cho loi thi.
d) iu tr
Loi tr nguyn nhn gy bnh, xc tin vic phc hi c nng ca thn kinh, phng teo
c.
Dng cc loi thuc kch thch xoa bp, hoc in cm ng iu tr.
hi phc c nng thn kinh, lm hng phn thn kinh c th dng n thuc sau:
Veratrini 0,1
Spiritus vini 10
Sol 0,9% Natri chlorati 100
DS. Pha thnh dung dch tiu c, hai ngy u mi ngy tim 20ml vo c trn gai v c
di gai, ng thi kt hp xoa bp vng b vai. Cc ngy sau dng liu thp dn (t 10-15 ml)
mi ngy. Cng c th dng Strychnin t 0,1-0,15 cho i gia sc. Ngoi ra cn c th dng
dung dch Novocain 0,5% tim vo tnh mch cho i gia sc t 100-150 ml c kt qu rt tt.
4. Lit dy thn kinh to (thn kinh ngi)
Lit dy thn kinh to thng gp nga, ch, tru b (nht l b sa), c th lit hon ton
v lit khng hon ton.
Dy thn kinh to l do dy thn kinh hng th 6 v dy thn kinh khum th 1 v th 2 hp
thnh, n l dy thn kinh ln nht trong m ri thn kinh hng khum. chn sau con vt,
ngoi c t u i ra, tt c cc c u c dy thn kinh to chi phi. Trong dy thn kinh ny
c hai loi si: si vn ng v si cm gic. Do nu dy thn kinh ny b lit th s vn ng
v cm gic ca chn sau b tr ngi.
a) Nguyn nhn
Lit trung khu (lit hon ton) l do gia sc b tn thng c gii, gia sc b nh p trt
ng lm cho dy thn kinh b cng dn qu mc, gia sc b gy xng chu lm tn thng n
dy thn kinh to, hoc b khi u chn p trc tip ln n. i vi tru b b bi lit sau khi ,
nga b vim mch lm ba truyn nhim, ch b bnh car cng thng k pht lit dy thn kinh
ngi ngoi vi.
b) Triu chng
Nu b lit trung khu th c hai chn sau ca con vt hon ton bt lc dn n ri lon ton
thn, do con vt nm bp di t. i vi tru b s dn n ri lon tiu ho, lit d c, chng
hi d c, l lot nhiu ni trn c th do tip xc vi nn chung, nhim trng k pht v gia sc
thng b cht hoc b thi loi.
Trng hp b lit khng hon ton khi gia sc nm lc ng ln rt kh khn hoc khng
th ng dy c, thm ch nu chng ta n ln th chn sau ca con vt cng khng th tr
vng c, n dng mt trc ca cc t ngn chn t ln mt t (hnh 41) cc khp ngn
trng thi cong, gn chng li. Nu ta dng sc ko chn sau con vt thng ra v t y mng
chn xung mt t th chn b bnh ch tr c mt vi giy ri tr li trng thi cong ngn
chn nh trc, khi dt con vt i, chn b bnh khng th nhc ln pha trc, u mng chn
43
ko l di t, con vt khng th i li ng sau. Bnh ko di cc c bn cn, bn mc, nh u
i s b teo rt nhanh, con vt gy yu suy kit.
Hnh 41. Lit dy thn kinh to nga
c) Tin lng
Ni chung gia sc b t lit dy thn kinh ngi, nht l i vi gia sc cy ko tin lng rt
xu, phn ln phi cho o thi. Gia sc sinh sn, gia sc cho sa nu iu tr kp thi v ng
phng php, nht l c ch chm sc v h l tht tt c th hi phc c.
d) iu tr
Trc tin cn phi loi tr nguyn nhn gy bnh, tng cng hot ng c nng thn kinh,
phng teo c.
i vi cc b dng cc loi thuc kch thch xoa bp dc theo dy thn kinh nh dung
dch 4:3:1, Methyl salicilat, Najatox kch thch c nng hot ng dy thn kinh bng phng
php chm cu (dng in chm iu tr). Dng cc loi thuc kch thch nh Strychnin,
Veratrinum 0,1% tim vo di da, hoc bp tht cho con vt. Ngoi ra cn c th dng dung
dch Novocain 0,5% tim vo tnh mch cho gia sc t 100-200 ml cng c tc dng rt tt.
Khi gia sc bt u tr c bng chn b bnh ta phi tch cc xoa bp, tp cho gia sc vn
ng b ng bng cch cm chn con vt co vo v dui ra nhiu ln. n lc gia sc ng tht
vng ta c th du n i dn tng bc, sau tng dn khong cch v thi gian vn ng cho
gia sc, cho n lc t n i li c th kt thc iu tr. Thi gian iu tr t nht l t 30-45
ngy.
44
Chng 4
KHI U
I. nh ngha
Khi u l mt b phn t bo t chc ca c th sinh trng v pht trin khng bnh thng,
chng pht trin khng c gii hn v khng tham gia vo qu trnh sinh l ca c th. Khi u
pht trin khng ph thuc vo c th, n ch lin quan v mt dinh dng (ly cht dinh dng
ca c th pht trin). Do ta c th xem khi u nh mt c quan hay l m bo k sinh
trong c th.
II. Phn loi
Cn c vo triu chng lm sng do khi u gy ra cho c th ngi ta chia khi u thnh hai
loi: khi u lnh v khi u c tnh.
- Khi u lnh: U pht trin chm, ln t trong ra, ngoi khi u bao gi cng c mt lp v
bao bc, cu to vi th n gin ging nh m bo m khi u bt ngun, khng c hin tng
di cn v ti pht sau khi phu thut ct b khi u trit , khi u thng ch gy chn p t
chc cc b.
- Khi u c tnh: Khi u ln nhanh theo cch lan trn, xm nhim, t bo khi u c th theo
h thng mch mu, mch lm ba di cn n ni khc hnh thnh khi u mi trong c th, khi
phu thut giai on cui ca khi u, n c th ti pht, v pht trin mnh hn, gy t vong
nhanh chng cho gia sc.
III. Nguyn nhn
Vn nguyn nhn gy nn khi u ngi ta nghin cu hng trm nm nay, nhng vn
cha c gii thch mt cch thng nht.
Hin nay c nhiu thuyt gii thch nguyn nhn hnh thnh khi u:
- Thuyt phi thai: L thuyt c a ra sm nht c tn gi l hc thuyt Konkhain, theo
thuyt ny: khi u bt ngun t m phi thai cn li, trong qu trnh pht trin v hnh thnh m
bo v cc c quan ca c th m, m phi thai t tch ra lc vo c quan khc nm li y.
Sau ny do mt nguyn nhn no (thng l do tc ng c hc, ho hc...) t bo phi thai
ny phn chia v pht trin thnh khi u. Thuyt ny c th gii thch c trng hp khi u
hnh thnh trong cc c quan ni tng. Nhng trong thc t c nhiu trng hp t nhng t chc
bit ho cao m c th hnh thnh khi u v khng tm thy t bo phi thai no trong khi
u . Trong trng hp ny thuyt phi thai khng th gii thch c.
- Thuyt kch thch: Thuyt ny cng c nu ra t lu v hu nh c rt nhiu nh
khoa hc cng nhn l mt trong nhng nguyn nhn chnh gy nn khi u trong c th ngi v
gia sc.
Trong thc t c nhiu loi kch thch c th dn n s hnh thnh khi u.
45
- Kch thch c gii: Trn c th ca gia sc nu c t chc b tn thng, vt thng b cc
nhn t c gii thng xuyn kch thch, trn vt thng y t bo t chc c th pht sinh thnh
nhng t bo khi u v khi u s hnh thnh. Khi u trong trng hp ny thng l khi u lnh.
- Kch thch do ho hc: C th b cc cht ho hc nht l cc loi ho cht c nh cc loi
thuc tr su, cc cht c mu da cam, c t nm mc v.v... thng xuyn kch thch cc c
quan ni tng cng s gy nn khi u nhng loi khi u ny thng l u c tnh.
- Kch thch do nhn t vt l: C th ng vt b cc nhn t vt l nh tia t ngoi phng
x, cng s gy khi u cho c th, phn ln cng thuc loi u c tnh.
Ngi ta cng c th gy nn nhng khi u nhn to trn c th ng vt bng cch bi hc
n nhiu ln lin tc trn tai th, th n s hnh thnh khi u dng Papillome (u dng u v).
- Thuyt sinh vt: Thuyt ny cng c a ra t lu v c nhiu ngi ni n.
Ngi ta cho rng c nhiu nhn t sinh vt gy nn khi u trong ch yu l virut, vi
khun k c giun sn. C th gy bnh khi u ng vt bng cch ly dch trong khi u ca mt
con chut bch tim truyn sang mt con chut bch khc. Kt qu ngi ta thy con chut
bch c tim truyn cng hnh thnh mt khi u tng t nh con chut kia.
Tuy nhin thuyt sinh vt cha hon ton c tnh thuyt phc v ngi ta khng thy c s
ly lan do khi u gy nn. Nhng con vt hoc ngi mc bnh u lnh hay u c tnh u khng
lm ly lan sang cho ngi v gia sc kho sng chung.
IV. Chn on
Chn on khi u bao gm cc phng php chn on lm sng (quan st cc triu chng
hnh thnh v pht trin ca khi u) v phi lm sng (cc xt nghim v mu, kim tra v t chc
hc, chiu chp in).
i vi th y phng php ch yu hin nay l chn on lm sng kt hp vi chn on t
chc vi th. Khi pht hin gia sc b khi u c tnh th phi cho thi loi kp thi khng nn c hy
vng iu tr khi.
V. Phn bit chn on gia u lnh v u c
Ch tiu so snh (1)
U lnh
(2)
U c tnh
(3)
Tnh trng bn
ngoi khi u
C mng bao bc quanh khi u, c
gii hn r rt vi t chc xung
quanh, c chn, b mt khi u
bng phng, phn ln c dng
hnh cu, hnh trn.
Khng c mng bao bc quanh khi u,
khng c gii hn r rt vi t chc xung
quanh, do t bo khi u xm nhim xen ln
vi t bo t chc bnh thng. B mt khi
u khng bng phng, c dng ht, d b
nhim trng
Tc sinh trng Sinh trng chm Sinh trng pht trin rt nhanh
46
Ch tiu so snh (1)
U lnh
(2)
U c tnh
(3)
Cm gic Kch thch khi u khng c cm
gic au
Kch thch khi u c cm gic au.
Hin tng di cn,
ti pht
Sau khi phu thut ct b khi u
trit th khng ti pht, t bo
khi u khng theo h thng mch
mu di chuyn n b phn khc
trong c th hnh thnh khi u
khc.
Sau khi phu thut (nht l khi u giai
on cui) t bo khi u c th theo h
thng mch mu n hnh thnh khi u
b phn khc, gy bnh bin nghim trng
cho c th lm cho gia sc t vong.
Hnh thi ca t
bo
T bo bit ho cao, gn ging
nh t bo t chc n bt ngun.
T bo cha thnh thc ging t bo t
chc phi thai, c hnh dng to nh khng
u nhau, nhn t bo to bt mu m khi
nhum c th thy t bo ang phn chia
gin tip.
S phn b ca
mch mu trong
khi u
Vch mch mu hon chnh, s
lng tng i t, t b xut huyt
v l lot.
C rt nhiu mch mu n, vch mch
mu khng hon chnh do rt d b xut
huyt v l lot.
S nh hng ca
khi u n c th
Khi u ch c tc dng chn p t
chc cc b, rt t nh hng n
ton thn (tr trng hp khi u
chn p cc kh quan quan trng
ca c th nh phi, gan, d dy,
t cung.
Khi u gy nhng bnh bin nghim trng
do c th hp th nhng cht c t nhng
sn vt ca khi u sn sinh ra, lm cho c
th b suy kit do b nhim c ton thn
m cht.
VI. iu tr
i vi khi u c tnh pht sinh gia sc th vic iu tr chng khng t ra. Ch tin hnh
iu tr khi u bit chc n l loi u lnh.
iu tr khi u lnh cho gia sc c my phng php sau:
- iu tr khi u khi mi hnh thnh cn rt nh c th dng ho cht hoc l hc dit t
bo khi u khng cho chng pht trin. V ho cht c th dng cn t 96-100
o
, hoc hn hp
cn 96
o
vi Formol theo t l 4:1 tim trc tip vo trong t bo t chc ca khi u. Hoc dng
tia x chiu trc tip vo t chc khi u, trong vng 1-2 tun khi u s t rng ra khi c th.
- Trng hp khi u to di da hoc su trong t chc phi dng phu thut ngoi khoa
ct b khi u. Khi tin hnh phu thut cn ch phng chy nhiu mu, v phi ct b tht
trit khng c st t bo t chc khi u cn li, n s pht trin nhanh hn trc lc phu
thut.
VII. Cc loi khi u thng thy
C nhiu loi khi u trn c th gia sc, nhng v mt lm sng c my loi thng thy sau:
1. Khi u x (Fibroma)
47
Hnh 41. U x bu v ch ci sinh sn
N l mt loi khi u lnh do s tng sinh ca t chc lin kt gy nn. N thng pht sinh
mng c, hoc gia cc t chc lin kt, cc tuyn sa, tuyn m hi, bung trng, t cung
v.v... Cn c vo cng mm ca n m ngi ta chia lm hai loi: U cng v u mm.
Hnh 42. U x bu v ch (chun b phu thut ct b khi u)
U cng (Fibroma durum): n l loi khi u lnh do s tng ca t chc lin kt cng bao
gm t bo si, nguyn bo si, si chun, si h. U x cng thng gp tt c cc loi gia sc,
gia cm. N pht trin trn c th bt k ch no c m lin kt, nhng hay thy nht l trn
da, di da, nim mc, tng mc, mng xng, trong m lin kt ca t cung, m o v.v...
N l mt khi hnh cu, mt ct c mu trng xm c hnh ca cc si. N c bao bc
xung quanh mt lp v bng m lin kt. N pht trin rt chm, to nh khng u nhau t
1mm n 1m, chiu ngang v trng lng c th nng n hng trm kg (khi u x tru b), s
lng t 1 n vi trm ci trong c th.
48
Hnh 43. U x bu v ch (sau khi phu thut ct b khi u)
V cu to vi th n bao gm nhiu si h dnh st vi nhau trong c mt t t bo si
(Fibroblast) cc si h ny sp xp theo cc hng khc nhau.
- U x mm (Fibroma molle) n thng xut pht t m lin kt di da. N c th xut hin
bt c vng no trn da, t khi c trong cc c quan khc. Thng pht sinh ch da b tn
thng. N l mt khi u mm, d nt, thng c chn di, c bao bc bng mt v mm, mt
ct mu trng xm.
V vi th n gm nhng t chc lin kt tha cha nhiu t bo x sp xp xung quanh mch
qun, i khi cng c nhng si h (hnh 41, 42, 43).
2. Khi u dng u v (Papillome)
Hnh 44. Khi u dng u v (Papllome) b
Khi u dng u v l loi khi u lnh ca lin bo ph, bao gm lin bo v t chc lin kt.
N xut pht t biu b ca da v nim mc, trn vch ca cc ng tuyn phn tit, tuyn sa.
Khi u ny ch c th to bng ht u hoc bng ngn tay ci. tru b c th to bng nm
tay hay bng u ngi. Khi u thng c chn rt to, i khi c th di ng, n sinh trng rt
chm. V hnh dng n c th l nhng khi hnh bn cu, hnh bu dc, hnh hoa sp l c
mu trng xm hay mu nu xm. U dng u v nu hnh thnh trn cc ng tuyn lm cho c
nng bi tit ca cc tuyn b tr ngi. N pht sinh tuyn sa lm tc ng dn sa ca bu
v, lng sa gim hoc mt hon ton (hnh 44).
49
3. Khi u sc t
U sc t l nhng khi u hnh nm, hnh cu, c mu nu en hay mu en thng thy da,
t chc di da, t khi thy cc t chc khc ca c th, mu en l trong t bo khi u cha
nhiu ht Melanin. Lng sc t mu en cha trong khi u to bng nm tay nhiu gp 100 ln
lng sc t ca mt con nga en nng 250 kg. Khi u sc t mu en thng gp nhng con
nga, la c lng mu xm tro (mu lng nht), c th chim trn 80% s nga mc bnh ny.
Khi u thng pht sinh vng hu mn, cung ui, u v vai. Nhng u sc t m khng di cn
th thuc loi u lnh c tn l Melanonma, khi u ln nhanh theo cch lan trn, gy l lot, di cn
thuc loi u c tnh c tn l Melanosacroma. Nn ngi ta cho rng u sc t va l u lnh va c
th l u c tnh. Khi u sc t tit dch mu en vo gia cc t chc mi sinh, n hnh thnh tng
khu vc, cng c th di chuyn n ton thn, ging nh triu chng u c tnh.
Trn b mt khi u nhiu khi b l lot c mu en m nh c bi mt lp mc en. V
hnh dng n to nh khc nhau, c th to bng nm tay, c ci nng trn di 10kg. Bnh giai
on u gia sc khng c triu chng ton thn. Khi t bo khi u di chuyn n hnh thnh
khi u cc kh quan ni tng nh phi, gan, l lch, mng treo rut n gy nn nhng ri lon
ton thn. Nu khi u gy nn xut huyt lin tc s lm cho con vt ri lon ton thn, gy thiu
mu v nhim trng k pht rt nguy him. Do cn phi tin hnh phu thut kp thi loi
b ton b khi u ra khi c th gia sc. Khi tin hnh phu thut cn phi chun b tht k vic
cm mu.
4. U m (Lipoma)
N l loi khi u lnh, pht trin chm, khng di cn, khng ti pht sau khi c phu thut.
U m c th pht sinh bt c b phn no trn c th gia sc c m m, n thng c
mng treo rut. N hnh cu, c v bao bc, b mt g gh hoc trn nhn, chn di, trng lng
c ci n 20-30 kg, mu ging nh t chc m bnh thng trong c th.
V vi th n c cu to nh t chc m bnh thng bao gm nhiu t bo m, kch thc
khc nhau tp trung thnh thu, ln trong l t chc lin kt c mch mu xen ln vo nhng
t bo m thnh thc v cha thnh thc.
50
Chng 5
TN THONG VT L - HO HC
I. Bng do nhit cao
1. Nguyn nhn
Gia sc bng do nhit cao thng l v chung tri b ho hon, cho gia sc n thc n
qu nng nht l i vi ch, ln. Ngoi ra gia sc cn b bng do iu tr bng cc phng
php vt l (chm nng, chm cu); b bom chy trong chin tranh.
2. Triu chng
Cn c vo mc tn thng ca t chc trn c th gia sc v triu chng cc b c th
chia bng ra 4 sau:
a) Bng I
Bng I ngi ta cn gi bng ni ban . c im ch yu ca n l da b ng v c
thu thng gii hn. Trn da lng b chy sm, tng biu b ca da b tn thng nh, da b sung
huyt. Tnh thm thu ca thnh mch bt u b ph hoi nn da b thu thng, hn ch gy kch
thch u mt thn kinh cm gic con vt b au.
b) Bng II
Bng II cn gi l bng hnh thnh bng nc, do da v t chc di da b thu thng
lan rng. Lng hon ton b chy tri, tng biu b ca da tr thnh x x v cng li, chng bong
ra hnh thnh bng nc, trong cha mt loi nc thm xut th tng dch khng mu, trong
sut. Xung quanh bng nc tip gip vi t chc lnh c vim mu .
Bng II tng biu b ca da b cht hon ton. Da vng b bng thu thng nng, mch
mu dn n mnh, tnh thm thu ca thnh mch mu b ph hoi nghim trng.
c) Bng III
Bng III cn gi l bng chy en. c im ca loi bng ny l t chc b hoi t to
thnh nhng vy chy en. Trn lm sng c th thy protein ca da v t chc di da b ng
li, mu trong huyt qun cng ng li nn vt bng rt kh ro. Phn su ca t chc b thu
thng, mt s ni b xut huyt tng im, chng t nhit lm tn thng nng n phn mm
rt su ca c th gia sc.
d) Bng IV
Bng IV cn gi l bng ho than. c im ch yu l t chc b bng bin thnh
than. Ch b bng IV th da, t chc di da, c, xng u b chy thnh than. Nu gia sc
b bng vng bng, ton b ph tng cng b chy en. Tt c cc t chc b bng u bin
thnh mu en, cng v kh.
Khi gia sc b bng II c triu chng ton thn gia sc khng yn, ku la, chy nhy
lung tung, co cu, cn x vt bng, lm cho cc vt bng nc b v ra dn n nhim trng ho
51
m k pht. Ch b bng II thng nm rn la v lim vo vt bng, nga c triu chng au
bng.
Triu chng ton thn xut hin nng hay nh khng ph thuc vo bng m do din tch
bng trn c th gia sc ln hay nh, ngoi ra cn ph thuc vo trng thi thn kinh ca gia sc.
Ch v nga b bng c triu chng ton thn nng hn cc loi gia sc khc.
Triu chng ton thn i vi gia sc b bng nng th hin r nht l gia sc b chong.
Chong xy ra do bng gy tn thng v kch thch qu ngng i vi h thng thn kinh
th cm da. Chng thng xut hin rt nhanh trong vi giy hoc vi pht sau khi b bng
nng. Giai on u ca chong l s hng phn kch lit (gia sc ku la, giy gia, co cu...)
sau gia sc lm vo trng thi c ch su. Giai on hng phn thng rt ngn. Giai on c
ch, con vt trng thi hn m, mt phn x hon ton i vi nhng kch thch ca ngoi cnh.
Nguyn nhn gy ra chong ca bng ch yu l do qu au n, tip theo l s mt nc v
huyt tng do tnh thm thu ca thnh mch mu b ph hoi nghim trng lm cho huyt p b
h mt cch nhanh chng. Ngoi ra hin tng nhim trng k pht lm cho c th b nhim c
nng cng l nguyn nhn gy ra chong i vi gia sc khi b bng nng t II tr ln.
3. iu tr
Nhng nguyn tc ch yu trong iu tr bng:
- Loi tr kch thch qu ngng i vi h thn kinh, ngn nga hin tng chong.
- phng mt protein v huyt tng.
- Ngn nga s hp thu cht c ca c th.
- Ngn nga s nhim trng i vi vt bng.
- Thc y qu trnh bong tch nhng t chc b hoi t.
- To iu kin thun li cho qu trnh ti sinh, hi phc ca t chc b bng.
- m bo ch chm sc nui dng.
a) iu tr cc b
Trc tin phi nhanh chng lm h nhit ca t chc vng b bng bng cch di ra
hoc ngm t chc b bng vo trong nc lnh.
ngn nga v hn ch s thm xut, phng nhim trng lm gim au ngi ta thng
s dng cc cht lm se vt bng tng s co mch nh: cc dung dch axit tannic 5%, thuc tm
5%, Nitrat bc 10% ra vt bng. Hoc dng n thuc sau:
Rp: Tanini 10
Spiritus vini 95
o
2000
M. Pha thnh dung dch
DS: bi ln vt bng.
Trng hp bng hnh thnh bc nc tng i ln ta dng kim c tiu c chch v
ht dch trong bc nc ra, sau bm dung dch Novocain 5%, Ephedrin 5% v khng sinh
(Kanamycin 0,25%) vo. Ch phi m bo v trng trong khi thao tc. Hoc ngi ta c th
ct b bc nc ri t bng p c tm dung dch Novocain 0,5% v Ephedrin 1%. Sau khi vt
bng c n nh, ta dng cc loi thuc kch thch hnh thnh t chc tht non nh hn hp
gm du c vi khng sinh hoc Sulfamid bi ln vt bng.
52
i vi nhng vt bng do la lm chy, hoi t nhiu t chc trc khi x l nh trn phi
ct b ht nhng t chc b chy to iu kin cho t bo t chc ti sinh nhanh chng.
b) iu tr ton thn
phng chong do kch thch qu ngng i vi h thn kinh trung ng ta c th dng
cc loi thuc gim au v an thn tim cho gia sc sau khi b bng nng. i vi ch, nga
c th dng Morphin hoc tim dung dch Natri bromua 10% vi Cafein. Dng dung dch
Novocain 1% phong b cn thn v phong b xung quanh vt bng.
nng cao sc khng ca c th, phng trng c toan ta c th dng dung dch
Glucose u trng vi Canxi clorua 10% hoc dung dch Glucose vi Natri bicarbonat 5%
tim vo tnh mch cho gia sc.
II. Pht cc (Congelatio)
Pht cc cn c gi l bng do nhit thp, l dng tn thng t chc do tc ng
ca nhit thp gy nn.
i vi gia sc non, gia sc gy yu sng trong iu kin thi tit gi rt, c gi la, m
cao, d b pht cc. cc tnh pha Bc nc ta, trong v ng xun thi tit lnh gia sc phi lm
vic nng nhc, thc n li thiu, sc khng ca c th gia sc gim st, tru b d b cc chn,
ng nhiu trong v ny.
Trn c th gia sc thng b pht cc nhng vng t chc ngho mch mu n nh vnh
tai, t chi, ui, bu v, c quan sinh dc ngoi v.v...
1. Triu chng
Cn c vo tn thng ca t chc, c th chia pht cc thnh bn sau:
a) Cc I
Di tc ng ca nhit thp lm cho cc mch qun ngoi bin b co tht tm thi sau
hi phc tr li bnh thng. T chc cha c bin i g v mt cu trc hnh thi. Da vng bnh
dy ln v hi cng hn bnh thng. Ti cc b con vt mt cm gic, da c mu xanh xm, hi
ph n, mt phn t bo thng b bong ra.
b) Cc II
Da bt u c bin i v mt cu trc hnh thi. Qu trnh hoi t xut hin biu b v mt
phn da. H thng mch mu ngoi bin co tht ko di, hin tng ph n da tng i r.
Trn da hnh thnh nhng bng nc trong cha tng dch mu nu trong. Con vt c xt vo
tng, vo cy lm cho nhng bng nc b v, dn n nhim trng k pht, vng bnh sng
ln, nng au, dch thm xut chy ra c mi hi thi.
c) Cc III
T chc da cc b b thoi ho, hoi t. Da c mu ti nht, mt cm gic, lnh v cng.
H thng mch mu ngoi bin b ri lon ko di dn n s tr ngi nghim trng v trao i
cht cc b lm cho t chc cc b c hin tng ph n nng. Trn da c nhng bc nc mu
nu sm. Nhng bc nc ny b v v nhim trng k pht. Bnh ko di cc b s xut hin
nhng ch hoi th t cc lp t chc nm su di da, vi din tch rng lm cho c th b
nhim c nng.
53
d) Cc IV
Cc IV ngoi nhng tn thng da ra, cc lp t chc di da k c xng v sn
cng b tn thng, chng b dy ln v cng nh g, c mu nu xm thng b hoi t t.
Nu gia sc b cc IV vi din rng th bnh sc c triu chng ton thn r rt, st cao,
b n do b nhim c ton thn.
Tru b nc ta v ma ng thng b cc 4 chn I v II. Gia sc khi b cc
chn thng b qu nng, khng i c, kt hp vi suy dinh dng nn tru b thng nm bp
di t khng ng dy c, thi gian lu (trn 5 ngy) tru b s b ri lon tiu ho (lit d
c) da b thi lot nhiu ni, con vt s cht do nhim c ton thn.
2. C ch pht sinh cc
Di tc ng ca nhit thp ln t chc c th, lc u cc mch mu ngoi bin phn x
co tht tm thi, sau mch mu dn ra. Nu nhit thp tip tc tc ng lu hn hin tng
co tht ca mch mu ko di dn n nhng bin i cu trc hnh thi ca h thng mch mu
cc b, gy vim v tc mch mu. Tnh thm thu ca thnh mch mu b ph hoi, nc trong
mch mu thm ra gy ph n cc b. T chc tch nhiu nc lm cho t bo t chc cc b
trng n, tun hon cc b tr ngi, dn n s ri lon trao i cht, gy hoi t v hoi th
vng pht cc.
3. iu tr
Trong iu tr pht cc phi m bo thc hin cc nguyn tc sau:
- Phi loi tr nguyn nhn gy bnh (khng nhit thp tip tc tc ng ln c th gia
sc).
- Si m ton b c th gia sc v cc b vng pht cc.
- Hi phc tun hon cc b.
- phng nhim trng k pht.
Trc tin phi a gia sc vo ni m p trnh gi la. Si m gia sc nhit t 15-
50
o
C, ngm chn b pht cc vo nc nng 15
o
C trong 10 pht sau nng dn nhit ca
nc ln 25-30
o
C ri 35-40
o
C, trong nc c pha thuc tm vi nng 0,5%. C th dng n
solux chiu ln vng bnh si m. ng thi c th dng cc dinh dng 4:3:1, cn Salicilat
methyl xoa bp tng cng tun hon cc b.
Nu t chc cc b b l lot c th dng dung dch xanh Methylen, tm Gentian 3% trong
cn 90
o
bi ln vng bnh.
b sung dinh dng, si m c th, lm gim tnh thm thu thnh mch c th dng
n thuc sau:
Rp: ng Glucose 100
Spiritus vini 90
o
80
Calci chlorati 10
Aq dest 500
DS. pha thnh dung dch lc tiu c, tim vo tnh mch cho i gia sc ngy 1 ln.
4. Phng bnh
54
V ma ng gi rt gia sc phi c trong chung tri m p trnh gi la, khi tri rt
m, c sng mui khng nn chn th hoc bt gia sc i lm sm.
Cho gia sc n ung y , khi pht hin chn gia sc b pht cc (chn sng, da mu tm
bm) phi cho gia sc ngh lm vic v iu tr kp thi.
III. Bng do ho cht
Ho cht gy bng cho gia sc l cc loi axit, kim mnh, photpho v cc mui kim loi
nng.
1. Nguyn nhn
Gia sc b bng ho cht thng do tai nn gy nn: Gia sc vn chuyn cc loi ho cht
cng nghip (axit, kim) lm v bnh ng, ho cht bn vo c th gia sc gy bng. Ngoi ra
gia sc b ng vo cc h vi ti cng b bng.
2. Triu chng
Bng do axit m c thng gy hoi t kh i vi t chc. Di tc dng ca axit mnh
lm cho protein ca t bo b ng vn, ht nc ca t bo t chc do khi b bng axit t
chc cc b bin thnh mt khi dy, cng lm cho axit khng thm su v lan rng n t chc
xung quanh.
Chnh v vy m bng do axit thng nng v phm vi hp t c xu hng lan trn. Qu
trnh ti sinh v phc hi nhanh t gy ra nhim trng k pht. Di tc dng ca axit, mch
mu cc b cng b ph hoi nghim trng nn t chc b bng xut huyt, vim thu thng
nng. Mc vim v thu thng ph thuc vo s lng, tnh cht v nng ca cc loi
axit gy nn.
Bng do kim thng lm tan ra t bo t chc lm t chc b hoi th t. Do m bng
do kim thng c su v rng ln.
c im chung ca bng do ho cht l ko di, phn ng vim khng r, qu trnh lm
sch sinh hc vt thng din ra rt chm, t b k pht nhim trng, t c bin i ton thn
nng.
3. iu tr
Bin php u tin l phi nhanh chng lm long nng ho cht trn vt bng bng cch
dng nc sch di ra vng b bng. Sau tm cch trung ho ho cht. Nu b bng do axit ta
dng nc vi trong, dung dch Natri bicarbonat ra vt bng. B bng do kim (bng vi) th
dng cc loi axit yu nh axit axetic, dm n, nc da chua trung ho.
Bng do photpho th dng Calcium hypochloric hay dung dch sulfat ng (CuSO
4
) 5%
di ra.
Sau khi trung ho vt bng ta c th dng dao ko ct lc ht nhng t chc b hoi t ri
x l vt thng nh bng nhit giai on cui.
55
Chng 6
HECNI (HERNIA) (THOT V|)
I. Khi nim v hecni
1. nh ngha
Hecni l ch mt phn ni tng t trong xoang bng thot ra nm v tr khc, phn ni tng
y lun c phc mc che ph, da vng bng vn trng thi hon chnh, cc t chc di da
(c, mng c, cn mc, mch mu...) b rch, t, dp nt.
2. Phn loi hecni
- Cn c vo v tr ca hecni hnh thnh c th phn thnh hai loi:
Hecni ngoi: L hecni hnh thnh do ni tng trong xoang bng thot ra nm di da, ta c
th nhn thy ton b bc hecni.
Hecni trong: Hecni hnh thnh do c honh b rch, ni tng t trong xoang bng chui vo
nm trn xoang ngc, bn ngoi khng th thy c bc hecni (trng hp ny thng gp
nga, cc loi gia sc khc t thy).
- Cn c vo nguyn nhn gy ra hecni c th chia lm 2 loi:
Hecni bm sinh: Trong qu trnh sinh trng bo thai pht trin khng bnh thng, ngay sau
khi lt lng m, gia sc s sinh b hecni: Hecni rn, hecni m nang.
Hecni do b tn thng c gii: Trong qu trnh sinh sng gia sc b tn thng kn t chc
mm hai bn vch bng (i vi nga, tru b, d cu) thin ln ci khng ng phng php
cng s gy hecni thnh bng.
- Cn c vo tnh cht ca hecni c th chia thnh hai
loi:
Hecni c kh nng hi phc: Do vng hecni (l hecni) rng
nn ph tng (rut, d dy) trong bc hecni d dng chui vo
trong xoang bng (khi con vt i, p lc xoang bng thp)
v lt ra tr li bc hecni (khi con vt n no, vn ng mnh,
p lc xoang bng tng cao) (hnh 45).
Hecni khng c kh nng hi phc: Do vng hecni qu hp
nn sau khi cc c quan ni tng lt ra ngoi b kt v dnh vo
da l hecni, khng th t chui vo trong xoang bng c (hnh
46).
Hnh 45. Hecni c kh nng
hi phc
3. Cu to ca hecni
Bt k mt hecni no cng bao gm cc phn sau:
- Vng hecni (ming hecni) l ch tip gip gia bc hecni v xoang bng.
56
1 2
Hnh 46. Hecni khng c kh nng hi phc
1. Khng c kh nng hi phc
2. Khng c kh nng hi phc do tnh n hi ca rut b mt
- Bc hecni l b phn phnh to ra ta c th nhn thy c.
- Vt trong hecni: L mt b phn ca c quan ni tng (rut, mng treo rut, d dy, d c
v.v...) lt ra nm trong bc hecni.
- Vch trong cng ca bc hecni l do phc mc hnh
thnh, vch ngoi l do da to thnh, gia vch phc mc
v da, thng c cha dch vim ca phc mc (c mu
vng trong) (hnh 47).
II. Nguyn nhn
C hai nguyn nhn chnh:
+ Nguyn nhn do bm sinh: do qu trnh pht
dc ca bo thai khng bnh thng gy nn (hecni
rn, hecni m nang)
4
2
3
1
Hnh 47. Cu to ca hecni
1. Da; 2. Tng c;
3. Phc mc; 4. Rut
+ Do b tn thng c gii:
- Gia sc b nh p, hc, ln nhau gy nn tn thng kn vng vch bng.
- Do phu thut vng bng cho gia sc (thin, m p xe, iu tr vt thng lm rch c vng
bng cng c th gy hecni).
III. Mt s trng hp hecni thng gp gia sc
1. Hecni thnh bng
Hecni thnh bng thng thy nga, ln, tru b, cc loi gia sc khc t gp.
S d loi nga (nga, la, la) hay b hecni thnh bng l do c im gii phu ca chng
khc vi cc loi gia sc khc nh tru b, ln.
Nga l loi ng vt c cu to c th thch nghi cho vic chy nhanh, chng c bng rt
thon, gn, c bit cc lp c vch bng (c cho ngoi, cho trong, thng bng) bin thnh
mt lp cn mc mng p st vo da bng, hn na da hai bn vch bng nga n tnh km.
Do ch cn mt lc tc ng khng mnh lm cng lm cho lp cn mc vch bng b rch,
p lc xoang bng s y ni tng ra khi xoang bng gy hecni thnh bng (hnh 48, 49).
57
Hnh 48. Hecni thnh bng b
a) Nguyn nhn
Ch yu do tn thng c gii:
- Do gia sc b nh p, b con nga khc vo
vch bng, hoc b tru b hc vo thnh bng gy
nn.
- Do phu thut vng bng khng ng
phng php nh thin ln ci vt m vch bng,
m phc mc qu rng nhng khng khu phc
mc, phu thut m d c tru b, m p xe
vng bng gy rch c vch bng s gy hecni
thnh bng k pht.
Hnh 49. Hecni thnh bng nga
b) Triu chng
Hecni thnh bng do tn thng c gii c th hnh thnh bt k ch no vch bng. c
bit hay xy ra di bng, vng trc v sau rn, hoc vng di hm hng. tru b thng
thy hecni vng d c, hecni d mi kh sau sn xng mm kim, trc v sau rn.
Giai on u th hin r rng triu chng tn thng ngoi khoa cc b (vim, thu thng,
u mu lm ba ngoi thm) do c nhng triu chng trn nn rt kh chn on ra hecni. Sau khi
nhng triu chng vim gim nh cn li mt khi hnh bn cu hoc hnh trng, t c phn ng
au, c gii hn r vi t chc xung quanh, sau hnh thnh t chc si, nhng t chc si ny
lm thay i sng ca bc hecni, n s lm cho vch bng xung quanh l hecni tng sinh, dy
ln v cng. Nu ta dng tay s nn gia bc hecni s pht hin c l rch ca thnh bc (l
hecni) c cm gic t lt 2-3 ngn tay vo trong xoang bng, nu hecni c kh nng hi phc
khi ta dng tay n vo bc hecni, vt trong hecni c th chui vo trong xoang bng nn bc hecni
s nh li. Bc hecni to hay nh khng ging nhau. i gia sc c th to bng nm tay, cng c
khi c gii hn t mm xng kim n hng. Trng hp hecni to nh vy thng xy ra i
vi gia sc ci c cha do c thng bng b rch gy nn.
Ring i vi loi nga nu b hecni thnh bng s c triu chng cc b v triu chng ton
thn rt c th:
- Ti cc b sau khi tn thng 3 ngy hin tng vim cp tnh rt r, s nn con vt c
cm gic rt au. c bit hin tng thu thng ht sc nghim trng, n to thnh mt mng
58
c chiu di t mm xng kim n hng v chiu rng t bn ny sang bn kia ca vch bng,
c dy 2-3 cm. Dng ngn tay n vo li du n ngn tay lm su (hnh 50).
Hnh 50. Thu thng y bng do hecni thnh bng nga
- Con vt c triu chng ton thn, st cao 40-41
o
C n ung km hoc b n hon ton con
vt mt mi, r, ng da u vo tng hay mng n, mt nhm nghin, thnh thong quay
u nhn v pha vng bnh. Nga b hecni thnh bng d c kh nng hi phc hay khng u
phi iu tr kp thi, nu lu s b vim phc mc m cht.
c) iu tr
i vi tru b b hecni thnh bng vng d c c kh nng hi phc, khng cn phi iu
tr.
Ln b hecni thnh bng do thin hon nu qu 3 ngy mi iu tr th trc khi iu tr phi
chun b phng n phu thut ct v ni rut (xem phn phng php phu thut ct v ni rut
gia sc trong gio trnh phu thut ngoi khoa).
Nga b hecni thnh bng phng php iu tr duy nht l phu thut ngoi khoa, cng lm
sm hiu qu iu tr cng cao (xem gio trnh phu thut ngoi khoa).
2. Hecni rn (thot v rn)
Trong cc loi gia sc th ln con, b, ngh, nga hay b hecni rn.
a) Nguyn nhn
Hecni rn ch yu do bm sinh, trong qu trnh pht trin ca bo thai l rn khng c bt
kn hon ton hoc vch bng hnh thnh khng hon chnh, l rn qu rng, p lc xoang bng
tng y mt phn rut hoc mng treo rut qua l rn ra nm di da gy nn hecni rn.
b) Triu chng
Ti vng rn ca gia sc c mt bc hnh bn cu c
gii hn r rt vi t chc xung quanh. S nn thy
mm, con vt khng c cm gic au, c th pht hin thy
vng hecni, n tay vo bc hecni n nh li. t ng
nghe ln bc hecni c th nghe ting nhu ng ca rut (hnh
51).
Nu hecni rn khng c kh nng hi phc do rut b
dnh vo vch vng hecni gy vim cc b, lm cho da bc
hecni ng, cng phng s nn con vt c phn ng au,
Hnh 51. Hecni rn ln
59
n tay vo bc hecni, th tch bc hecni khng nh li. Con vt thng c triu chng au bng,
n nm ln xung t, dng chn sau vo bng. Nu khng kp thi iu tr, con vt c th
cht do vim, hoi t rut, vim phc mc.
c) iu tr
C 3 phng php iu tr hecni rn:
- Dng bng cun bng p bc hecni sau khi a vt trong bc hecni vo xoang bng. Vi
phng php ny nu lm tt khi gia sc ln ln rut pht trin to ln s khng lt ra ngoi na.
Phng php ny phi duy tr ti thiu trong ba thng. Ni chung phng php ny rt t t kt
qu v c nh bng p trn c th con vt l vic lm rt kh khn vi mt thi gian di nh vy.
Do phng php ny trong thc t t c dng.
- Gy vim nhn to xung quanh vch l rn bng cch tim vo vch bng quanh l rn
dung dch cn 70
o
hoc nc mui (NaCl) u trng. Cch iu tr ny hy vng vng hecni rn
sau khi c gy vim t chc tng sinh s lm cho l hecni hp li, kh quan ni tng trong
xoang bng khng lt c ra ngoi na.
Phng php ny cng t c dng v rt nguy him, nu gy vim t chc vch bng ti
vng hecni s lm vim lan n cc c quan ni tng hoc gn vim phc mc.
- Phng php phu thut ngoi khoa khu bt l hecni li. Phng php ny c coi l tt
nht v phu thut n gin d lm v rt an ton, sau khi phu thut s khng b ti pht (xem
phn phu thut iu tr hecni rn trong gio trnh phu thut ngoi khoa).
3. Hecni m nang (thot v bn)
Hecni m nang hay gp nht ln, nga vo tru b.
a) Nguyn nhn
Hecni m nang ch yu l do bm sinh. Trong qu trnh pht trin ca bo thai, ng bn
(Canal inguinal) c hnh thnh qu rng. Khi gia sc n no, chy nhy, lm vic nng, p lc
xoang bng tng s y rut hoc mt phn mng treo rut qua ng bn chui vo bao dch hon
gy hecni m nang.
b) Triu chng
Hecni m nang c th xy ra i vi gia sc cha thin
hoc sau khi thin. Nhn bn ngoi ta thy bao dch hon
ca gia sc cng to khc thng, cc np nhn vn c
ca bao dch hon u bin mt. Khi ta s nn, n vo bao
dch hon c cm gic mm, c th a c mt phn vt
trong bao dch hon vo xoang bng lm cho bao dch hon
nh i. Nu ta thi khng n tay na th tch ca bao dch
hon to tr li nh c (Hecni m nang c kh nng hi phc) gia
sc vn n ung, vn ng bnh thng (hnh 52).
Nu hecni khng c kh nng hi phc, rut trong bc
hecni b dnh vo di da bao dch hon lm cho bao dch
hon cng to ng, sau chuyn sang mu tm bm. S
vo bao dch hon con vt c phn ng au, con vt khng
n ung. Nga c triu chng ton thn r rt, con vt st
Hnh 52. Hecni m nang ln
60
cao, b n, tinh thn mt mi, c triu chng au bng, vim phc mc m cht.
c) iu tr
Phng php iu tr hecni m nang c hiu qu nht l phu thut ngoi khoa, a rut vo
trong xoang bng ri khu kn l bn li (xem phn phng php phu thut iu tr hecni m
nang trong gio trnh phu thut ngoi khoa).
61
Chng 7
BNH MT
I. Vim kt mc
1. Nguyn nhn
Bnh vim kt mc mt gia sc thng do tn thng c gii, chng b nh p trng vo
mt, b cc vt l ri vo mt, b cc ho cht bn vo mt. Ngoi ra cn k pht do cc bnh
truyn nhim hay k sinh trng (dch t, t huyt trng, tin mao trng v.v...). Nhng t chc gn
mt b vim lm vim lan n kt mc mt.
2. Triu chng
Trng hp vim kt mc cp tnh hai m mt con vt sng, kt mc mt b sung huyt mu
bm, gia sc s nh sng, mt nhm nghin. Nc mt chy ra, lc u trong, long, sau
c v c nh m.
Vim kt mc th mn tnh mt t sng hn, nc mt chy ra nhiu, thng xuyn c d
mt. Do kt mc mt b kch thch bi dch vim nn mt con vt nga ngy kh chu, gia sc
thng dng mng chn sau di vo m mt lm cho kt mc b xy xt, m mt b nhim trng
k pht, vim tng sinh, hai m mt ln ra ngoi nh hai cc tht tha, che kn hon ton gic
mc. Vim kt mc mt cp tnh cng nh mn tnh nu khng kp thi iu tr s vim lan n
gic mc, gia sc s b m hon ton.
3. iu tr
Trng hp gia sc b vim kt mc cp tnh giai on u c th dng phng php
chm lnh iu tr. Nu mt c nhiu d dng axit boric 5% hoc dung dch NaCl 0,9%
ra sch sau dng cc loi thuc sau y nh vo mt:
Rp1: Aluminis 0,075
Zinci sulfurici 0,05
Axit boric 0,3
Aq destili 10
MF. pha thnh dung dch lc, tiu c.
DS. nh vo mt cho con vt ngy 2 ln.
Rp2: Zinci sulfurici 0,1
Axit boric 0,3
Dung dch Adrenalin 0,1% 2 git
Novocain 0,1
Aq destili 10
MF. Pha thnh dung dch lc, tiu c
DS. Nh vo mt gia sc ngy 1-2 ln
62
Rp3: Aluminis 0,075
Axit boric 0,3
Aq destili 10
MF. pha thnh dung dch lc, tiu c.
DS. nh vo mt cho con vt ngy 2 ln.
Trng hp vim kt mc mn tnh sau khi dng dung dch boric 5%, nc mui sinh l
0,9% ra sch mt c th dng dung dch AgNO
3
2% nh vo mt cho gia sc.
Nu gia sc vim kt mc mt tng sinh, sau khi ra sch mt bng cc dung dch thuc st
trng nh trn, dng Novocain 1% gy t thm vo m mt ri dng dao, ko v trng ct b ton
b phn t chc lin kt tng sinh ca kt mc. Dng vi gc v trng hoc bng tm Adrenalin
0,1% p cht vo m mt 1 pht s cm mu (ch phi ct tht trit , khng c st,
nu cn st phi tin hnh phu thut ln na n khi kt mt bnh thng mi thi).
Sau khi phu thut, hng ngy dng dung dch Penicillin hoc cc loi thuc khc nh:
Chloramphenicol 1%, Polydexa nh mt cho gia sc.
II. Vim gic mc
1. Nguyn nhn
Do gia sc b nh trng vo mt, hoc b vt cng chc vo mt, cc vt l ri vo mt, hoc
b cc ho cht, thuc dit k sinh trng bn vo mt (thuc dit ve, thuc iu tr gh, nm
v.v...), b cc bnh truyn nhim v k sinh trng gy vim k pht. Ngoi ra gia sc b vim kt
mc iu tr khng kp thi v khng ng phng php cng dn n vim gic mc.
2. Triu chng
giai on vim cp tnh mt con vt b sng rt nng, p lc nhn cu tng, con vt s nh
sng, chy nc mt c c nh m, kt mc mt sung huyt bm. Gic mc b sung huyt,
trn gic mc c nhiu mch mu mi hnh thnh. Bnh ko di hoc iu tr khng ng phng
php gic mc xut hin mu trng c nh ci nhn (hoc nh bt thu tinh) mt con vt b mt
phn x vi kch thch bn ngoi hoc b m hon ton.
3. Tin lng
Khi gic mc b vim dn n c nh ci nhn nhng vn cn trong giai on vim cp
tnh (cn chy nc mt, cn hin tng sung huyt) dng tay kch thch bn ngoi mt con vt
cn c phn x th cn kh nng iu tr c. Nu gic mc b ko mng, nhng c mu trng
trong sut th ht hy vng iu tr khi.
4. iu tr
Vim cp tnh giai on u c th dng phng php chm lnh, sau chuyn sang
chm nng. Dng cc dung dch axit boric 5% ra sch mt ri dng cc loi n thuc sau
nh vo mt:
Rp: Axit boric 0,3
Novocain 0,1
Dung dch Atropini sulfuric 0,1% 10
Hn hp thnh dung dch, tiu c.
63
DS. Nh vo mt cho gia sc mi ngy 1-2 ln.
Nga b vim gic mc ko mng c c th dng n sau
Rp: Calomelanos 5
Saccharilatic 5
MF. Hn hp thnh thuc bt.
DS. Thi vo mt cho nga mi ngy 1 ln, lin tc trong 5-7 ngy. n thuc ny khng
c dng cho tru b v tru b rt mn cm vi Calomel. Nu tru b mc bnh ny c th
dng 3-4 v c nhi ra sch t thnh than ri tn mn v thi vo mt ngy mt ln, lin tc t
5-7 ngy. y l phng php iu tr va n gin, va t hiu qu cao, c dng rng ri
trong thc t sn xut.
Nu gic mc b vim giai on cp tnh th c th va nh cc loi thuc nh
Chloramphenicol, Tetracyclin, Penicillin, Polydexa va c th dng dung dch Novocain 1% kt
hp vi Penicillin (Novocain 1% 10-20 ml, Penicillin 2-3.000.000 UI) phong b vo h thi
dng mi ngy 1 ln, lin tc 3-5 ngy.
Cng c th dng bt v c nhi iu tr vim gic mc ko mng cho nga.
III. Vim gic mc chu k
Vim gic mc chu k thng pht sinh nga, tru, b cng mc bnh nhng rt t.
1. Nguyn nhn
Bnh vim gic mc chu k v nguyn nhn c 5 gi thuyt sau:
a) Gi thuyt v trng c
- Trong c th gia sc c nhiu k sinh trng, trong qu trnh sinh sng chng tit ra c t
c th hp thu gy trng c.
- Trng c thc n: Gia sc c cho n nhiu thc n giu cht m, c th tiu ho khng
ht, nhng sn vt do cht m phn hu sn sinh ra cht c v c th hp thu gy bnh.
b) Gi thuyt do d ng
Trong c th c cc cht d sinh ra d ng (protein l) lm cho mch mu mt co tht phn
x gy vim.
c) Gi thuyt v iu kin ngoi cnh
Chung tri ca gia sc qu m t, trong chung phn v nc tiu tch t lu ngy sn sinh
ra nhiu kh c. iu kin chm sc nui dng km, thc n thiu sinh t, thiu cht khong,
nc ung qu bn... cng l nguyn nhn gy bnh ny.
d) Gi thuyt v di truyn
Ngi ta cn cho rng bnh ny c tnh di truyn khi con m mc bnh vim gic mc
chu k th con ca n cng mc bnh ny.
2. Triu chng
C nhiu triu chng rt ging bnh truyn nhim, c hin tng ly lan nhanh, s gia
sc trong n mc bnh nhiu, mi con thng b t 3-5 ln. Bnh xy ra hai th: cp tnh
v mn tnh.
64
- Th cp tnh: Bnh thng xy ra mt cch t ngt, ban u mt khng c bin i r rt,
c hin tng nh gic mc b tn thng nh, chy nc mt, s nh sng, nhit mt hi
tng cao. Sau hai m mt sng rt nhanh, mt nhm nghin, nc mt chy ra rt nhiu, nc
mt trong. Dng tay ln mt con vt c phn ng au, kt mc mt sung huyt, trong c
nhiu vt phn tit c nh m.
- Sau khi pht bnh 3 ngy th b gic mc bt u c, c nhiu mch mu mi hnh
thnh rt nhanh. Quanh gic mc v cng mc b sung huyt.
- Dn dn cng mc mt tnh trong sut, con ngi co li, dng Atropin nh vo mt con
ngi khng dn ra c v c co dn con ngi b t lit.
Thu tinh th b c, nhit c th tng 1
o
C, sau tr li bnh thng. Kim tra mu thy s
lng hng cu gim, bch cu tng.
- Thi k ti pht: So vi thi k cp tnh cc triu chng th hin nh hn nhng ging th
cp tnh. Cui cng thu tinh th c. C mi ln ti pht bnh cng nng hn, giai on cui
gic mc bong ra mt phn n bong hon ton, con vt s b m hn.
3. iu tr
i vi bnh vim gic mc chu k, iu tr cc b kt hp vi iu tr ton thn, ch ty
giun sn, nng cao sc khng ca c th, b sung thc n c nhiu vitamin B1 cho gia sc.
cc b x l nh vim gic mc. Dng dung dch NaCl 3% tim vo di da vng kt mc.
iu tr ton thn dng cc n sau:
Rp: Axit photphorici 60
DS. Cho nga ung vi nc mi ngy mt ln, mi ln t 5-10 g.
Rp: Natri salici 15
Urotropini 8
Cofeini natrio salycilice 1,5
Aq destill 100
MF. Pha thnh dung dch
DS. Tim tnh mch cho nga mi ngy mt ln.
65
Chng 8
BNH ONG SINH DUC - TIT NIU
I. Si niu o (Urolithiasis)
Si niu o l do cc loi mui c trong nc tiu ca gia sc b lng cn, kt cng li thnh
si trong ng niu o gy nn.
Si niu o thng pht sinh nga, tru b, ch.
Si c th hnh thnh bng quang, niu o hoc bt u hnh thnh b thn sau theo
nc tiu xung tch t bng quang. Thnh phn v hnh thi ca si c lin quan n chng
loi gia sc. Si niu o ca loi ng vt n c ch yu c Canxi photphat, Magn photphat,
Canxi cacbonat. Cn si niu o loi ng vt n tht c Canxi oxalat, Canxi photphat, Canxi
urat v.v...
1. Nguyn nhn v c ch pht sinh
Trong thc n v nc ung c cha qu nhiu cc loi mui khong trn, mt phn lng
mui khong b lng cn trong nc tiu. Cc loi mui khong trn c nhiu trong t, trong
nc nn bnh ny thng pht sinh mang tnh a phng. Nhng ni no trong t, trong nc
c cha nhiu Canxi photphat th ni y gia sc d mc bnh si niu o c Canxi photphat.
Trong thc n hng ngy ca gia sc nu t l cht nit qu cao m gia sc li chn nui nht ti
chung thiu vn ng th gia sc d b si niu o.
Cc bnh thn v bng quang nh vim b thn, vim bng quang, cng d dn n si
niu o k pht. V cc b phn b vim s c nhiu t bo nim mc bng quang v b thn b
bong ra, l nhng ht nhn cho cc cht khong trong nc tiu b lng cn bm xung
quanh hnh thnh si niu o.
2. Triu chng
Trng hp cc cht khong trong nc tiu kt thnh nhng ht nh nh ht ct th chng
c th c thi ra ngoi theo nc tiu. Nu nhng ht si kt tinh thnh nhng cc to th chng
s b tc. S lng v khi lng ca si niu o cc loi gia sc khng ging nhau. C trng
hp ngi ta tm thy hng trm vin si trong niu o mt con ch (t b thn n niu
qun). Ngi ta cng tm thy c mt vin si nng hng chc kilgam trong bng quang
ca mt con nga.
Gia sc b si thn, thng ch c pht hin sau khi gia sc cht.
Khi gia sc b si thn thng c triu chng au bng, i ra mu, con vt khi i li phn
lng v chn sau c t th cng nhc. Ch b si thn c triu chng ng nm khng yn ku
rn, i rt, bn chn co qup di bng, con vt b n hon ton, cui cng con vt cht do
nhim c ur. Nu ta kim tra cc b bng phng php s nn c th thy vng thn con vt
b au, i ra mu, con vt vn ng mnh hoc lm vic qu sc (cy, ko) th mu ra cng
nhiu. Sau con vt b b i hon ton, b thn b tch nc, b vim b thn v.v...
Si bng quang nu s lng t v khi lng nh th rt kh pht hin, n c th c thi
ra ngoi theo nc tiu, sau khi nc tiu kh ng li bao dng vt hoc ngoi mp m mn.
66
Nu hn si to khng th thi ra c chng nm trong bng quang lm cho con vt c triu
chng au bng, i rt, i ra mu, c biu hin au n khi con vt i i. Sau khi con vt i
i xong, nu l i gia sc qua kim tra trc trng c th s thy si trong bng quang.
Khi si niu qun, chng thng vng hp nht ca niu qun. Con vt i i nc tiu
m c, th tch ng niu qun phnh to, nht l ch c si ng li.
Nga si niu o thng pht sinh vng xng ngi. Dng tay
s nn c th pht hin nc tiu ba ng trong niu qun, dng
kim chc d qua niu qun hoc dng ng thng niu o s chm
vo si.
Tru b c thng b b si niu o v niu qun ca chng
cng i v pha trc cng hp dn v nht l n to thnh ng
cong ch S sau dch hon. Do vy khi si t bng quang theo nc
tiu i ra rt d b tc on cong ch S ny.
ch c b si niu o thng ch lm ca qui u hoc sau
xng dng vt.
3. iu tr
Trng hp si niu qun v si bng quang c th dng phu
thut ngoi khoa m niu o v bng quang ly si ra (phng php tin hnh phu thut
xem gio trnh phu thut ngoi khoa th y).
Hnh 53. Km bp nt
si niu o
i vi nga, tru b ci b si bng quang c th dng km bp nt si (hnh 53).
II. bnh hp bao dng vt (Phimosis)
Hp bao dng vt l ming (l) ca bao dng vt b hp mt cch khc thng lm cho
u dng vt (quy u) khng th th ra ngoi c gy tr ngi vic giao phi v bi tit nc
tiu ca gia sc. Bnh ny thng gp nga, tru b, ln, ch.
1. Nguyn nhn
Thng do ming bao dng vt b tn thng c gii (tn thng h) vt thng b nhim
trng, t chc tng sinh ho so lm cho ming (l) bao dng vt hp li.
Gia sc b hp bao dng vt cng c th do bm sinh.
2. Triu chng
Gia sc b hp bao dng vt khi i tiu tin nc tiu chy ra khng thnh dng mnh, m
thnh tia nh, do nc tiu s khng thot ht ra ngoi, b tch t trong bao dng vt. Nc
tiu tch t lu ngy kch thch bao dng vt gy vim bao dng vt. i vi c ging, do
ming bao dng vt b hp nn khi con vt phi ging hoc khai thc tinh dch, lc con vt xut
tinh cc mch mu u dng vt b tn thng gy xut huyt, trong tinh dch c ln mu lm
cho tinh dch khng phm cht. Gia sc khi phi ging trc tip do b hp ming bao dng
vt nn dng vt khng th ra di giao phi, vic phi ging cng khng t kt qu;
nu khng tin hnh iu tr th nhng con c y khng lm ging c.
3. iu tr
Phng php iu tr duy nht l phu thut ngoi khoa ct b bt mt phn u bao dng
vt b vim hoc m rng ming bao dng vt (xem gio trnh phu thut ngoi khoa th y).
67
III. Vim bao dng vt (Posthitis)
Tt c cc loi gia sc u c th mc bnh vim bao dng vt, nhng tru b thng hay b
nht, v tru b c bao dng vt va di va hp. Trong bao dng vt ca chng li c nhiu
cht nhn ca nim mc tit ra, lm cho nhng cht bn bm vo kch thch gy bnh ny. Do
vy tru b trng thnh t mc bnh ny hn tru b non, v tru b trng thnh ming bao
dng vt rng hn ca tru b cn non.
1. Nguyn nhn
i vi nga vim bao dng vt thng l do chung tri qu bn, trong nn chung tch t
nhiu phn, nc tiu, khi gia sc ng, nm bao dng vt khng th ra ngoi tiu tin, nc
tiu tch trong bao dng vt kch thch gy vim. Nga b b tiu tin do cc bnh au bng,
vim bng quang, vim niu o, phi thng niu o thi nc tiu nhng thao tc khng
ng k thut, khng m bo v trng lm vim u dng vt dn n vim bao dng vt.
i vi tru b b vim bao dng vt c th do vt l (t, ct) lt vo trong bao dng vt
lm cho nim mc bao dng vt b xy xt ri b nhim trng k pht gy vim, hoc do b tn
thng c gii (b nh p, hc nhau) cng gy vim.
Ngoi nhng nguyn nhn v ngoi khoa, gia sc c cn c th mc bnh ny do giao phi
vi gia sc ci b bnh vim t cung, vim m o ho m.
2. Triu chng
Nga b vim bao dng vt, phn cui niu o b cc cht cn b bt kn, con vt b tiu
tin. C nhng biu hin ging nh b bnh si niu o, kim tra bao dng vt c th thy cht
cn b tch t v kt cng li nh .
Tru b vim bao dng vt thy u bao dng vt sng to (hnh 54) lm tr ngi n vic
bi tit nc tiu, con vt i tiu thnh tng git hay thnh tia nh. Ton b bao dng vt sng
to, ming bao dng vt hp li, lm cho u dng vt khng th th ra c. Trong bao dng
vt c nhiu cht cn b mu nu xm c khi ng li thnh khi, dng tay cy ra con vt rt au
n. Kim tra trc trng thy bng quang sng to, s nn con vt c phn ng au.
Hnh 54. Vim bao dng vt b c ging
68
Bnh ko di bng quang tch qu nhiu nc tiu, con vt c triu chng au bng, thng
giy gia ln ln d gy v bng quang m cht. Trong bao dng vt tch nhiu nc tiu, lu
ngy s ln men thi, kch thch gy vim hoi t dng vt rt nguy him (hnh 55).
Hnh 55. B b vim bao dng vt sau khi c phu thut
ct b phn bao dng vt b vim
3. iu tr
i vi nga vim bao dng vt, ta phi nhanh chng loi tr nguyn nhn gy bnh.
Nu cht cn b tch t qu nhiu trong bao dng vt gy vim phi ly ht ra.
Vt nga c nh nm trn bn m hoc trn nn t, c nh nga tht chc chn ri dng
tay cm dng vt ko ra khi bao (c th dng mt mnh vi gc v trng bc ly dng vt
d cm). Dng nc m v x phng ra tht sch bn ngoi ri ra sch bn trong bng nc
phn chua 2%, NaCl 0,9%, thuc tm 0,1%. Sau dng hn hp Axit boric v bt tal (talcum)
theo t l 1:9 rc vo bn trong.
Nu vng bnh b l lot c th dng nc phn chua 2% ra sch sau bm dung dch
thu ngn Dichlorua 1% (Hydragyri dichlorydum) vo xoang. Nu ng niu o b cht cn b
bt kn phi ly ra cho ht.
Tru b b bnh trc tin phi lo thi nc tiu cho con vt, khng nc tiu tch t lu
trong bng quang. Dng kim tim ni vi ng cao su nh cho vo trc trng chc d bng quang
(qua vch trc trng) tho nc tiu ra. Ly nc m, x phng ra sch bao dng vt, sau
dng vaselin bi vo ngn tay tr, cho vo trong bao dng vt moi ht cht cn b ra. Sau li
dng thuc tm 0,1% ra sch, ly bng thm kh ton b bn trong bao dng vt ri bi thuc
m gm. Streptomycin 5g, Novocain 5g, Vaselin trung tnh 75g. X l theo phng php trn
mi ngy 1 ln, trong 5-7 ngy. chng nhim trng c th dng Penicillin tim bp cho gia
sc mi ngy t 3-4 triu UI.
B sung dch th cho bnh sc bng ng Glucose 10-20%, tim tnh mch 500ml ngy.
IV. Vim dch hon (Orchitis)
Vim dch hon thng thy nga, ch, ln, cc loi gia sc khc cng b nhng t hn.
1. Nguyn nhn
Ch yu l do dch hon b tn thng c gii, cc trng hp vim nhim trng da v t
chc di da bao dch hon cng vim lan n dch hon. Ngoi ra cc bnh truyn nhim nh t
69
th, vim mch lm ba truyn nhim, sy thai truyn nhim, x khun (Actinomyces), ch b
bnh car cng gy vim dch hon k pht.
2. Triu chng
Trng hp vim dch hon cp tnh th dch hon sng to t ngt, s nn thy dch hon
cng chc. Do sng to i khi lm cho con vt i li kh khn. Con vt c triu chng au bng,
st cao, tinh thn mt mi khng yn. Vim dch hon t khi dn n p xe v hoi t, thng
bao dch hon b thu thng nng.
- Vim dch hon mn tnh, t chc dch hon dn dn b cng li, dnh cht vo da bao dch
hon, khng c cm gic au, khng nng.
3. iu tr
Khi pht hin gia sc b vim dch hon cp tnh th phi cho gia sc ngh vic, gia sc
ni yn tnh. u tin chm lnh, tt nht dng dung dch Axetat ch 5% (Plumbum aceticum)
tm vo vi gc bi ln dch hon b vim. Ba ngy sau dng phng php chm nng, dng cao
Ichthyol, cao Najatox xoa. Nu c triu chng ton thn phi dng khng sinh iu tr.
Vim chuyn sang th mn tnh tt nht l thin ct b dch hon b vim (xem phn phng
php thin gia sc c, gio trnh phu thut ngoi khoa th y).
V. Nhng bin chng sau khi thin gia sc c
Khi thin gia sc c nht l i vi i gia sc nu lm khng ng phng php, khng
ch ng mc n vic tiu c, v trng trc v trong khi thin, h l chm sc sau khi thin
th d xy ra nhng bin chng nghim trng nh thu thng m nang v bao dng vt, xut
huyt sau khi thin, nhim trng ho m, vim tng sinh thng dch hon... Nhng bin chng
trn s gy nn nhng hu qu nghim trng cho gia sc, nh th phi iu tr hng tun, thm ch
hng thng mi khi, nng c th lm cho gia sc b cht.
1. Thu thng m nang v bao dng vt
Gia sc c sau khi thin khong 2-3 ngy bao dng vt v m nang b thu thng nng.
Trng hp ny thng xy ra i vi nga.
a) Nguyn nhn
Trong khi thin thao tc lm qu th bo gy tn thng nng n nhng t chc gn dch
hon nh thng dch hon, vch ng bn.
- Do vt m ti bao dch hon qu hp khng rng dch vim thot ra ngoi d dng.
- Vt m b nhim trng, dch vim sinh ra nhiu khng thot ra c.
- Gia sc thiu vn ng, tun hon cc b b tr ngi.
b) Triu chng
Gia sc sau khi thin b thu thng bao dng vt v m nang, ni chung t c triu chng
ton thn, ch yu l triu chng cc b. Bao dng vt v m nang sng to, thu thng nng.
Hin tng thu thng ny nhiu khi lan ra c vng y bng. S nn t chc di da c cm
gic nh bt nho, n ngn tay li du n ngn tay rt lu mi mt. Do bao dng vt b thu
thng nng nn gy chn p dng vt lm cho con vt i tiu kh khn. Nu vt m bao dch
hon b nhim trng th nhit vng m nang tng cao, con vt c phn ng au.
70
c) iu tr
Nu vt m qu hp th phi m rng vt m, to iu kin cho dch vim thot ra ngoi. Cho
gia sc vn ng tun hon lu thng. C th dng l liu php iu tr, chm nng, chiu
n solux tiu vim. Nu vt m b nhim trng th x l vt m theo phng php iu tr vt
thng nhim trng ni chung. Trng hp thu thng nng ta dng cc loi thuc tr tim nh
cafein.
C th dng n thuc sau:
Rp: Calicii chlorati 10
Cafein natri benzoat 3-5
Glucose 50
Nc ct 500
DS. Pha thnh dung dch, lc, tiu c tim vo tnh mch cho i gia sc ngy 1 ln.
2. Xut huyt sau khi thin
Thin gia sc c bng phng php m ly dch hon ra thng c chy mu. Sau khi thin
xong nn buc gia sc ng ngh trong vng 1 gi ri mi dt i, trong thi gian gia sc ng
ngh nu t vt thin mu chy ra tng git, tng git vi khong thi gian tha, t n s cm li.
Nu chy mu thnh dng cn phi can thip kp thi nu khng s nh hng n sc kho ca
gia sc, c khi gia sc b cht, nht l i vi nhng gia sc c loi hnh mu kh ng. Ngoi ra
mu chy nhiu s ng li trong bao dch hon to iu kin cho vi khun xm nhp vo gy
nhim trng vt m, nguy him nht l nhim trng un vn.
a) Nguyn nhn
i vi gia sc c ln tui thng dch hon ca chng rt gin, n hi km nu thin bng
phng php dng km, panh kp thng dch hon ri xon t, do mch mu gin nn va
mi xon t vng thng dch hon t, mch mu cha xon bt kn mch mu do
sau khi tho km thin, hoc panh ra s gy chy nhiu mu.
- Trng hp thin bng phng php dng ch tht thng dch hon ri ct t, do ch
khng c chc, tht khng k, ct thng dch hon qu st vo v tr nt ch tht s lm cho
nt ch b lng, b tut ra, gy chy mu.
Ngoi ra cc loi hnh gia sc, gia cm sau: Nga c mu lng xm tro, b c mo hnh lng
vng hoe, g c mu hoa du khi thin rt kh cm mu cn phi ht sc cn thn trong khu
cm mu.
b) Triu chng
Tu theo tnh cht ca mch mu b tn thng m mu chy ra cng khc nhau.
Nu chy mu da bao dch hon th mu chy thnh tng git. Chy mu do mch mu
thng dch hon th mu chy thnh dng lin tc. Nu khng kp thi can thip, con vt mt
mu nhiu dn n triu chng ton thn: (con vt th nhanh, tim p nhanh v yu, nim mc
mt nht nht, cc bp tht i v vai run ry...). Cng c trng hp mu chy ra nhiu ng
li trong bao dch hon, khi con vt vn ng mnh cc mu ng ri ra, mu tip tc chy.
c) iu tr
Nu mu chy thnh tng git do t cc mch mu nh da bao dch hon th khng cn
can thip g, ch mt lc n t cm li.
71
Trng hp chy mu t thng dch hon (chy thnh dng) phi x l ngay. Cho gia sc vo
trong gi c nh tht chc chn (i vi i gia sc) hoc vt gia sc c nh trn nn t, trn
bn m, buc cht hai chn sau. Dng panh cho vo vt m ca bao dch hon tm cho c on
thng dch hon b ct, ko ra ngoi vt m ri dng ch tht chc tht li. Nu khng tm
c on thng dch hon tht, ta c th dng rt nhiu bng hoc vi gc nht cht vo bao
dch hon. Lm nh trn m mu vn cn chy c th cho tay qua trc trng tm cho c vng
ng bn, dng hai ngn tay kp cht thng dch hon trong vng 15 pht cm mu, ng thi
tim vo tnh mch cho gia sc 500-1000 ml dung dch Gelatin 5% hoc tim dung dch Canxi
clorua 10% 100ml, tim vitamin K vo bp tht cho gia sc cng gip cho mu chng ng, c
li cho vic cm mu.
3. Nhim trng ho m vt thin
a) Nguyn nhn
Do trong qu trnh thin gia sc khng m bo v trng dng c, tay ngi phu thut,
khng st trng k bao dch hon v vng xung quanh.
- Sau khi thin xong vic h l chm sc gia sc khng cn thn, trong nn chung tch t
nhiu phn v nc tiu, gia sc nm, phn v nc tiu lt vo trong vt m gy nhim trng.
- Gia sc thin vo ma h tri nng bc t bo t chc d hoi t, rui nhng bu vt m
ht mu va a vi khun vo gy nhim trng vt m, va trng sinh di b c khot t
chc trong vt m.
b) Triu chng
Gia sc sau khi thin 2-3 ngy bao dch hon vn cn sng to gp 2-3 ln so vi bnh thng,
da bao dch hon ng, s vo con vt c phn ng au. T trong vt m ca bao dch hon c
m chy ra, nu thy trong vt m c m ln mu ti chy ra th chc chn trong vt m c di,
con vt c trng thi hng phn, hai chn vo bao dch hon v b di kch thch gy nga ngy
kh chu.
c) iu tr
C nh gia sc vo trong gi c nh bn tr, buc k hai chn sau. Dng dung dch thuc
tm 0,1% hoc H
2
O
2
3% ra sch m bn trong bao dch hon. Nu ming vt m qu hp ta
m rng vt m m d thot ra. Dng no vt thng no tht sch t chc hoi t bn trong
bao dch hon, trng hp vt m c di c th dng bng tm dung dch Dipterex 10% nht vo
vt m dit di, sau dng cc loi dung dch st trng ra sch vt m.
Sau khi ra sch ht m v t chc hoi t, dng bng thm kh ri rc bt Sulfamid,
Furazolidon vo.
4. Vim tng sinh thng dch hon sau khi thin
Gia sc sau khi thin, thng dch hon b vim tng sinh. Trng hp bin chng ny hay gp
nga, tru b.
a) Nguyn nhn
Do khng m bo v trng nhng khu trc, trong v sau khi thin. Ti vt ct ca thng
dch hon b nhim vi khun ym kh, cc loi vi khun ho m hoc b nhim nm gy bnh,
hay gp nht l nm Actinomyces hoc Bitriomyces...
72
b) Triu chng
Gia sc sau khi thin 5-6 ngy bao dch hon vn tip tc sng to gp 3-4 ln so vi trc khi
thin. S vo bao dch hon thy n rn chc, nht l phn cung dch hon. Kim tra phn thng
dch hon mt bn hoc hai bn to bng c tay, rt cng, nhit cc b bnh thng, con vt
khng c cm gic au my. Vt m c khi rt kh khng c m hoc rt t m, mi hi tanh.
Nu l nhim nm Bitriomyces th vt m thng khng c m m ch c mt t dch nhy mu
hi vng bm bn ngoi ming vt m. Con vt khng c triu chng ton thn, gia sc vn n
ung bnh thng. Do bao dch hon sng to lm cho con vt i li kh khn, gia sc tuy c
thin ri nhng bao dch hon to hn lc cha thin, dch vim kch thch nn con vt nga ngy
khng yn.
c) iu tr
Phng php iu tr duy nht i vi bnh ny l phi phu thut, ct b phn thng dch
hon b tng sinh. Phng php tin hnh nh sau:
- C nh gia sc: Vt gia sc c nh nm trn bn m hoc trn nn t. i vi tru b th
cho nm v pha bn phi. Chn tri sau buc v pha chn trc, chn phi sai buc vo gc cy
ko v sau sao cho bc l hon ton bao dch hon ra ngoi, tin cho vic thao tc trong khi phu
thut.
- Gy m - gy t: Sau khi ra sch bao dch hon v vng ln cn vi nc v x phng, st
trng bng cn Iod 5% ln ton b bao dch hon, cung dch hon v vng bn ca gia sc.
Dng Novocain 3% gy t trc tip vo thng dch hon t 10-15 ml. Gy t thm di da bao
dch hon, cung dch hon bng dung dch Novocain 1% 50-100 ml.
i vi nga phi tin hnh phu thut trong iu kin gy m ton thn mc m va
kt hp vi gy t cc b.
3. Cch m
Dng dao m rng vt m bao dch hon ln pha cung dch hon dc theo on thng
dch hon b tng sinh, bc tch phn da bao dch hon ra khi t chc thng dch hon tng sinh
cho n phn thng dch hon bnh thng. Dng kim khu cong thn trn v ch t tht chc
(ch s 3), xuyn kim ch qua thng dch hon cch ng ranh gii gia t chc tng sinh v t
chc bnh thng khong 3cm tht tht cht thng dch hon, ri dng dao v trng ct t on
thng dch hon b tng sinh cch nt ch tht 2cm v pha di, dng cn Iod 5% thm k
vo tit din ct thng dch hon, sau ct lc b ht t chc b hoi t bao dch hon. Nu
vt m qu rng th khu hp bt li, nhng khng c khu kn, vt m h cho dch vim
thot ra ngoi. Dng bt Sulfamid, bt khng sinh hoc Furazolidon rc vo trong vt m.
Ch : Trong khi tin hnh phu thut phi cm mu tht trit cho gia sc. Do thng dch
hon b vim tng sinh nn c rt nhiu mch mu n. Cn phi m bo v trng cho vt ct
thng dch hon. Nu lm khng cn thn vt ct b nhim trng th sau khi phu thut xong
my ngy, on thng dch hon cn li b vim tng sinh nh c, phi phu thut li rt phc
tp. Nht l khi vt thin b nhim nm Botriomyces c khi phi phu thut 2-3 ln mi khi
73

Benh Ngoai Khoa Gia Suc 8984

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Benh Ngoai Khoa Gia Suc 8984

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

B Gio dc v o to

TRONG AI HC NNG NGHIP I

You might also like