JELENA Q.

CVIJETI] Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Odeqewe za arheologiju, Beograd

NOVI EPIGRAFSKI SPOMENIK IZ OTILOVI]A KOD PQEVAQA

UDK: 902.2(497.16)"2009" ; 904:726.825"652"(497.16) DOI: 10.2298/STA1262173C Prilog

e-mail: jcvijeti@f.bg.ac.rs Primqeno: 15. februar 2012. Prihva}eno: 21. jun 2012.

Apstrakt. Tokom za{titnih arheolo{kih istra`ivawa 2009. godine, u Otilovi}ima, nadomak Pqevaqa, istra`ena je ranohri{}anska crkva sa grobnicom. Tom prilikom otkrivena su tri rimska nadgrobna spomenika. U apsidi su na|ena dva tzv. piramidalna cipusa, dok je nadgrobna stela bila sekundarno iskori{}ena kao stepenik kojim se iz pronaosa stupalo u naos crkve. Stela pripada ra{irenom tipu nadgrobnih spomenika u isto~nom i jugoisto~nom dijelu provincije Dalmacije, a wena kompoziciona shema predstavqa za sada usamqen primjer u pqevaqskom kraju. Iz natpisa doznajemo imena ~etvoro pokojnika (Pletor, Maximina, Victorinus i Statia Fuscina). Ime Pletor, koje je ovom prilikom prvi put posvjedo~eno u epigrafskom materijalu iz pqevaqskog kraja, sada mo`emo dodati velikoj grupi ilirskih imena koja su potvr|ena u Municipijumu S. Nekropola u Otilovi}ima upu}uje na postojawe vile rustike ili naseqa koje se razvilo uz putnu komunikaciju koja je povezivala naseqa u Kominima i Kolovratu, a koja je posvjedo~ena miqokazom iz Otilovi}a jo{ krajem XIX vijeka. Kqu~ne re~i. Dalmacija, Otilovi}i, rimski nadgrobni spomenici, ime Pletor.

rilikom nivelacije terena, u selu Otilovi}ima, nadomak Pqevaqa, slu~ajno su otkriveni ostaci ranohri{}anske crkve, a unutar we tri rimska nadgrobna spomenika, i to dva tzv. piramidalna cipusa (sl. 1) kao i jedna nadgrobna stela (sl. 2).1 Stela od sivkastog kre~waka lo{eg kvaliteta, dimenzija 1,73 m x 0,60 m x 0,32 m, sekundarno je iskori{}ena kao stepenik kojim se iz pronaosa stupalo u naos crkve. Na gorwoj ravnoj povr{ini stele uo~eno je kru`no udubqewe, u kome je najvjerovatnije stajala {i{arka, koja nedostaje (sl. 3). Na dowoj strani vidqiv je ~etvrtasti usadnik, di-

menzija 0,20 m x 0,37 m x 0,25 m, za u~vr{}ivawe stele u odgovaraju}e postoqe. Povr{ina spomenika ra{~lawena je na sokl, natpisno poqe i reqefno poqe, izme|u kojih se nalazi dekorativna traka {irine 0,10 m.

1 Tokom za{titnih arheolo{kih istra`ivawa koja su potom uslijedila, u potpunosti je istra`ena crkva kao i mawa zasvo|ena grobnica uz wen sjeverni zid. Istra`ivawima koja su sprovedena u okviru saradwe Zavi~ajnog muzeja u Pqevqima i Filozofskog fakulteta u Beogradu rukovodila je dr Mira Ru`i}.

* ^lanak predstavqa rezultat rada na projektu Romanizacija, urbanizacija i transformacija urbanih centara civilnog, vojnog i rezidencijalnog karaktera u rimskim provincijama na tlu Srbije (br. 177007), koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnolo{kog razvoja Republike Srbije.

173

Jelena Q. CVIJETI], Novi epigrafski spomenik iz Otilovi}a kod Pqevaqa (173180)

STARINAR LXII/2012

Sl. 1. Frontalna strana cipusa sa predstavom kantarosa (foto J. Cvijeti}) Sl. 2. Rimski nadgrobni spomenik stela (foto J. Cvijeti}) Fig. 1. Front of cipus with representation of kantharoi (photo J. Cvijeti}) Fig. 2. Roman tombstone stela (photo J. Cvijeti})

Reqefno poqe, dimenzija 0,45 m x 0,49 m, sa tri strane uokvireno motivom u`eta, izvedeno je u vidu dvojne edikule sa arkadama, flankirane stubovima sa kapitelima (sl. 4). Istovjetno oblikovana edikula, koja za sada predstavqa jedinu poznatu analogiju sa teritorije Pqevaqa, nalazi se na spomeniku nedavno otkrivenom u Gradcu.2 U ni{i su en face poprsja dvoje pokojnika. Lijevo je poprsje `ene izvedeno na na~in koji je uobi~ajen za spomenike iz pqevaqskog kraja. Pokojnica preko kose nosi veo ~iji krajevi slobodno padaju na ramena i uokviruju bistu. U desnoj ruci, savijenoj u laktu i

podignutoj do grudi, dr`ala je nekakav predmet, koji se zbog o{te}enosti predstave ne razaznaje. Na ovalnom licu dominiraju krupne o~i, bademastog oblika, sa nagla{enim kapcima i obrvama, i pune usne koje nagovje{tavaju osmijeh. Desno na predstavi je poprsje mu{karca u tunici, sa sagumom preba~enim preko lijevog ramena i s kru`nom fibulom prikop~anom na desnom ramenu. U desnoj

Cvijeti} 2011, 141147.

174

Jelena Q. CVIJETI], Novi epigrafski spomenik iz Otilovi}a kod Pqevaqa (173180)

STARINAR LXII/2012

Sl. 3. Kru`no udubqewe na gorwoj ravnoj povr{ini spomenika (foto J. Cvijeti}) Sl. 4. Reqefna ni{a sa poprsjima pokojnika (foto J. Cvijeti}) Fig. 3. Circular hole on the upper surface of the stela (photo J. Cvijeti}) Fig. 4. Relief niche with a bust of the deceased (photo J. Cvijeti})

ruci, podignutoj do grudi, dr`i pehar. Na glavi se uo~avaju bujna talasasta kosa, koja uokviruje ~elo, jasno nagla{ene u{i i krupne bademaste o~i. Ostale crte lica gotovo su neprepoznatqive. U soklu, dimenzija 0,26 m x 0,63 m, predstavqena su jo{ dva poprsja (sl. 6). U sredi{wem dijelu je stilizovani sud sa spiralno savijenim krajevima dr{ki (kantaros), iz koga izlazi lozica sa veoma stilizovanim listovima. Sa wegove obje strane prikazana su poprsja. Lijevo je poprsje mla|e `enske osobe u dugoj preklopqenoj haqini, koja u desnoj, do grudi podignutoj, ruci dr`i kqu~. Na ovalnom licu, uokvirenom bujnom kosom, dominiraju krupne bademaste o~i sa nagla{enim kapcima i izdu`en nos, od koga polaze dvije plitke bore koje sa izvijenim krajevima usana ukazuju na poluosmijeh. ^ini se da je klesar najve}u pa`wu posvetio izradi upravo tog `enskog lika. Odje}a i frizura `ene prikazani su sa znatno mawe konzervatizma nego na predstavi pokojnice u reqefnoj edikuli. Kqu~ u wenim rukama mogao bi je okarakterisati kao gospodaricu, odnosno gazdaricu doma}instva, ili bi se mogao protuma~iti kao simbol bogiwe podzemnog svijeta Hekate ili Dijane.3 Pa`qivim posmatrawem lica pokojnice uo~ava se velika sli~nost sa predstavom takozvanog genija jeseni sa nadgrobnog cipusa Pakonije Montane iz Komina, koji ipak predstavqa znatno kvalitetniji umjetni~ki rad.

Desno do suda je djelimi~no o{te}eno poprsje mu{karca. Predstavqen je sa desnom rukom podignutom do grudi, u kojoj je, kako se ~ini, dr`ao grozd. Na srcolikom licu se isti~u veoma krupne o~i i prenagla{ene obrve koje se spajaju u horizontalnu liniju. Kao i kod mu{karca u edikuli, jasno su istaknute u{i, dok visoko ~elo uokviruje kosa, nagla{ena samo vertikalnim zarezima. Stela ina~e pripada ra{irenom tipu nadgrobnih spomenika u isto~nom i jugoisto~nom dijelu provincije Dalmacije, te bi se, po tipologiji R. Zotovi}, mogla opredijeliti u tip AB, koji se javqa od II do IV vijeka.4 Mjesto nalaza ukazuje da je stela, kao i piramidalni cipusi, na ~ijoj je frontalnoj strani prikazan kantaros iz koga izvire vinova loza sa krupnim i plasti~no modelovanim plodovima, a na bo~nim stranama su delfin i riba, sekundarno iskori{}ena prilikom jedne od faza dogradwe i obnove crkve kada su sa prvobitnog mjesta, odnosno starije nekropole prenijeti i postavqeni u pronaos i apsidu crkve. Nekropola je, na`alost, nivelacijom terena u potpunosti devastirana, tako da su uo~ena samo dna grobnih jama ispuwena gare`i i sa svega

3 4

Srejovi} i Cermanovi}-Kuzmanovi} 1979, 450. Zotovi} 1995, 21.

175

Jelena Q. CVIJETI], Novi epigrafski spomenik iz Otilovi}a kod Pqevaqa (173180)

STARINAR LXII/2012

nekoliko ulomaka kerami~kih urni. Od nekropole je ostalo svega nekoliko spomenika, koji samo donekle omogu}avaju rekonstrukciju slike o stanovni{tvu koje je ovde `ivjelo.5 Natpis od jedanaest redova, sa bri`qivo klesanim slovima visine od 2 do 6 cm, izveden je u udubqenom i trostruko profilisanom natpisnom poqu, dimenzija 0,65 m x 0,32 m, koje je sa strana uokvireno krajwe stilizovanim motivom ribqe kosti (sl. 5), i glasi: D(is) M(anibus) S(acrum) | Pleto|r(i) Maxi|mina vi|va sibi p(osuit) e|t Victorino et Stat|ie (!) Fuscine (!) fi|lie (!) car(issimae) ac pi|ent(issimae) m(emoriam) p(osuit)| 10 marito. Paragrafsko ure|ewe je nepravilno, a od osobenosti teksta navodimo nekoliko ligatura: MA u 3. redu kod Maximina i VA u 5. redu kod viva. Karakteristi~ni su i slede}i oblici slova: M sa horizontalnim serifima osobenost je natpisa iz III vijeka6 S sa vertikalnim serifima specifi~no je za natpise iz prve tri decenije III stoqe}a7 V sa nagla{enim horizontalnim serifima odgovara natpisima kraja II i iz prve polovine III vijeka8 Iz teksta se vidi da je spomenik za `ivota podigla Maximina. O~igledno je weno srodstvo sa Statiom Fuscinom, dok na bra~ne veze sa Pletorom ukazuje rije~ marito koju je klesar o~igledno gre{kom izostavio pa naknadno uklesao na ramu natpisnog poqa. Ime Pletor ukazuje na ilirsko porijeklo pokojnika.9 Platori su poznati sa natpisa {irom provincije Dalmacije, a ima potvrda i u Dakiji,10 {to se mo`e vezati za preseqewe ilirskog `ivqa iz Dalmacije u ovu, rudama bogatu, provinciju, dok je varijanta Pletor za sada jedino poznata iz Salone, Nauportus-a i Piquentum-a.11 Ime Maximina preuzeto je iz latinskog onomastikona i vjerovatno predstavqa prevod doma}eg imena sli~nog zna~ewa.12 Imena kao {to su Maximus i Maximina su ina~e omiqena kod domoroda~kog stanovni{tva {irom balkanskih provincija, naro~ito u Dalmaciji. Na teritoriji Municipija S. potvr|ena su na vi{e natpisa.13 Tekst u 7. redu klesar je morao da prilagodi mawem o{te}ewu nastalom prije ispisivawa spomenika. Nema sumwe da je pokojnica nosila gentilno

ime Statia, koje je ve} poznato sa nekoliko natpisa iz Komina i Kolovrata.14 Kako primje}uje G. Alfldy, Staciji u Kominima i Kolovratu su doseqenici iz primorskog pojasa provincije, najvjerovatnije Risinijuma.15 Pokojni~in kognomen Fuscina tako|e je poznat u Kominima i to na natpisu konzularnog beneficijara P. Aelius-a.16 Na osnovu ranije poznatih natpisa iz pqevaqskog kraja stvorena je slika o strukturi stanovni{tva Municipijuma S., te se smatra da je ono u najve}oj mjeri bilo autohtono, ali da su nemali broj ~inili doseqenici uglavnom iz primorskog pojasa provincije.17 Ime Pletor, koje D. Rendi}-Mio~evi} pripisuje op{tem ilirskom onomastikonu,18 sada mo`emo dodati velikoj grupi ilirskih imena koja su posvjedo~ena u Municipijumu S. Natpis iz Otilovi}a tako|e ukazuje na veze doseqenog i autohtonog `ivqa, koje su posvjedo~ene na vi{e spomenika iz Municipijuma S., a najboqi primjer predstavqa ime pokojnice Stacije Lavo (Statia Lavo) na natpisu iz Kolovrata.19 Preseqewe Stacija iz primorskog pojasa u Municipijum S. moglo se odigrati krajem II odnosno po~etkom III stoqe}a, kada je, zbog op{te ekonomske krize, posebno u primorskom dijelu, stanovni{tvo tra`ilo boqe uslove za `ivot, {to je svakako mogla ponuditi ova oblast na samom rubu provincije Dalmacije. Naime, prosperitet municipija u Kominima, kao i cijele wegove teritorije, odigrao se tokom

5 Veliki broj rimskih nadgrobnih spomenika nestao je tokom prethodnih stoqe}a, a neki su po pri~i mje{tana, iskori{}eni i kao gra|evinski materijal prilikom zidawa privatnih objekata. 6 Petrovi} 1975, 116. 7 Petrovi} 1975, 119. 8 Petrovi} 1975, 120. 9 O imenu v. Mayer 1957, 273, 274; Alfldy 1969, 355; Rendi}-Mio~evi} 1955, 131 i dr. 10 Mayer 1957, 273, 274. 11 CIL III 9279, CIL III 10723, 10724, CIL V 449, Mayer 1957, 274. 12 Rendi}-Mio~evi} 1964, 101110. 13 Alfldy 1969, 243. 14 CIL 8302; CIL 8326; Cermanovi}-Kuzmanovi} 1970, 76; Mirkovi} 1975, 100. 15 Alfldy 1965, 57. 16 CIL 13847. 17 Cermanovi}-Kuzmanovi} 1970, 80 i dr. 18 Rendi}-Mio~evi} 1955, 131. 19 Mirkovi} 1975, 100.

176

Jelena Q. CVIJETI], Novi epigrafski spomenik iz Otilovi}a kod Pqevaqa (173180)

STARINAR LXII/2012

Sl. 5. Frontalna strana stele natpisno poqe i predstava pokojnika u soklu (foto M. Sladi}) Sl. 6. Predstava u soklu (foto J. Cvijeti}) Fig. 5. Front side of monument inscription and representation of the deceased in the socle (photo M. Sladi}) Fig. 6. The representation in the socle (photo J. Cvijeti})

III stoqe}a, prvenstveno zahvaquju}i rudnim bogatstvima,20 {to je bio jedan od osnovnih razloga za doseqavawe velikog broja uglednih porodica uglavnom iz primorskih oblasti jugoisto~ne Dalmacije (Aemilii, Caesii, Egnatii, Gavienii, Paconii, Statii i dr.).21 Na postojawe naseqa ili vile rustike iz rimskog doba u Otilovi}ima ukazuje prije svega pomenuta nekropola. Naseqe u Otilovi}ima imalo je sve pogodnosti za razvoj. Zbog veoma zna~ajne ceste koja je ba{ tuda prolazila, potvr|ene jo{ krajem XIX stoqe}a nalazom miqokaza, a koja je povezivala velika naseqa u Kominima i Kolovratu, a samim tim i rudarske revire u jugoisto~nom dijelu provincije Dalmacije, kao i velikih prirodnih bogatstava, osobito {umskih, ne ~udi za{to se ba{ tu razvilo rimsko naseqe, i to najvjerovatnije u periodu najve}eg ekonomskog procvata koji je zadesio

isto~ni rub provincije Dalmacije krajem II odnosno po~etkom III vijeka.22 To je vrijeme koje bi odgovaralo doseqewu porodice Stacija, koja je, kao i Pakoniji, sigurno zauzimala vrlo zna~ajnu ulogu u Municipiju S. tokom wegovog naglog ekonomskog prosperiteta. Ovom prilikom pomenu}u i dva fragmentovana rimska nadgrobna spomenika iz neposredne blizine lokaliteta, na koje su nam ukazali mje{tani sela Otilovi}i. Prvi, od koga je sa~uvana samo gorwa polovina, predstavqa nadgrobnu stelu od sivkastog kre~waka, dimenzija 0,60 m x 0,63 m x 0,26 m, koja se danas nalazi na seoskom grobqu u Otilovi}ima (sl. 7). U polukru`noj reqefnoj edikuli, ~iji okvir formiraju ornamenti ukomponovanih listova,23 predstavqena su poprsja dvoje pokojnika. Lijevo je prikaz `ene, predstavqene na uobi~ajen na~in. Dugi veo

Cermanovi}-Kuzmanovi} 1970, 80; Mirkovi} 1975, 105, 106. Cermanovi}-Kuzmanovi} 1969, 105; Cermanovi}-Kuzmanovi} 2009, 59. 22 Evans 1885, 43. 23 Identi~no oblikovano reqefno poqe, sa jednakim floralnim motivom koji ~ini okvir, nalazi se na fragmentu spomenika u parku Vodice u Pqevqima (neobjavqeno).
21

20

177

Jelena Q. CVIJETI], Novi epigrafski spomenik iz Otilovi}a kod Pqevaqa (173180)

STARINAR LXII/2012

Sl. 7. Fragment stele iz seoskog grobqa u Otilovi}ima (foto J. Cvijeti}) Sl. 8. Fragment stele sa lokaliteta Gromilice u Otilovi}ima (foto J. Cvijeti}) Fig. 7. Fragment of the stela from the cemetery from Otilovi}i (photo J. Cvijeti}) Fig. 8. Fragment of the stela from the site Gromilice in Otilovi}i (photo J. Cvijeti})

preba~en preko wene kose dopire do ispod ramena. Na ovalnom licu dominiraju krupne o~i, dok su ostale crte svedene gotovo na jednostavne ureze. Mu{karac do we ima desnu ruku podignutu do grudi i ~elo uokvireno bujnom talasastom kosom. Drugi spomenik je slu~ajno na|en prije vi{e godina na lokalitetu Gromilice, na imawu Ne|eqka Gruji~i}a (sada u Zavi~ajnom muzeju u Pqevqima), na oko 750 m jugoisto~no od pomenute crkve u Otilovi}ima (sl. 8). U pitawu je fragment stele od sivkastog kre~waka, dimenzija 0,40 m x 0,43 m x 0,20 m x 0,20 m. Djelimi~no je vidqivo samo poprsje `enske osobe u polukru`noj reqefnoj edikuli, dok drugi dio predstave nedostaje (desno do we je vjerovatno bilo poprsje mu{ke osobe). U uglu iznad edikule nalazi se trolisna rozeta. Fragmenti oba spomenika mogu se {ire opredijeliti u drugu polovinu II stoqe}a ili u III vijek, odnosno u vrijeme kada se uz pomenutu komunikaciju razvilo va`no naseqe. Ina~e, mjesta nalaza

rimskih nadgrobnih spomenika tokom posledwih godina ukazuju na to da bi daqa istra`ivawa trebalo usmjeriti upravo na glavne putne pravce koji su povezivali Municipijum S. sa drugim gradskim centrima u ovom dijelu provincije gdje su se nalazila ve}a vojna i civilna jezgra kao {to je slu~aj sa naseqem u Otilovi}ima. @ivot u wemu nastavqen je i tokom narednih stoqe}a. Na mjestu rimske nekropole nastalo je ranohri{}ansko jezgro, {to pokazuju ostaci crkve i grobnice. To je utoliko va`nije {to do sada ovakvi nalazi nisu otkriveni ni u Kominima ni u wihovoj bli`oj okolini. Kontinuitet do punog sredweg vijeka potvr|uju kasnije intervencije na crkvi, kada su i ovi nadgrobni spomenici dobili novu funkciju. Polo`aj stele u crkvi negira rimsku odnosno pagansku koncepciju i tradiciju, dok cipusi, koji se svojom dekoracijom uklapaju u hri{}ansku ikonografiju, dobijaju veoma istaknuto mjesto u apsidi crkve.

178

Jelena Q. CVIJETI], Novi epigrafski spomenik iz Otilovi}a kod Pqevaqa (173180)

STARINAR LXII/2012

BIBLIOGRAFIJA:
Alfldy 1965 G. Alfldy, Bevlkerung und Gesellschaft der Rmischen Provinz Dalmatien, Budapest 1965. Alfldy 1969 G. Alfldy, Die Personennamen in der Rmischen Provinz Dalmatien, Heidelberg 1969. Cermanovi}-Kuzmanovi} 1969 A. Cermanovi}-Kuzmanovi}, Municipium S. i wegova problematika u svetlu arheolo{kih i epigrafskih spomenika, Starinar n.s. XIX, Beograd 1969, 101109. Cermanovi}-Kuzmanovi} 1970 A. Cermanovi}-Kuzmanovi}, Nekoliko neobjavqenih natpisa iz Komina, Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu 11/1, 7581. Cermanovi}-Kuzmanovi} 2009 A. Cermanovi}-Kuzmanovi}, Pqevaqsko podru~je u rimsko i ranovizantijsko doba, u Istorija Pqevaqa, ur. S. Terzi}, Pqevqa 2009, 4969. CIL Corpus inscriptionum Latinarum. Cvijeti} 2011 J. Cvijeti}, Rimski nadgrobni spomenik iz Gradca kod Pqevaqa, GSAD 25, 141147. Evans 1885 A. Evans, Antiquarian Researches in Illyricum. Archaeologia 49, 1167. Mayer 1957 A. Mayer, Die Sprache der alten Illirier, Wien1957. Mirkovi} 1975 M. Mirkovi}, Iz istorije Polimlja u rimsko doba, Godi{njak CBI 14, 95108. Petrovi} 1975 P. Petrovi}, Paleografija rimskih natpisa u Gorwoj Meziji. Posebna izdawa 14, Beograd 1975. Rendi}-Mio~evi} 1955 D. Rendi}-Mio~evi}, Onomasti~ke studije sa teritorije Liburna (Prilozi ilirskoj onomastici), Zbornik instituta za historijske nauke u Zadru, Zadar 1955, 125142. Rendi}-Mio~evi} 1964 D. Rendi}-Mio~evi}, Ilirske onomasti~ke studije (II), @iva antika 1314, 101110. Zotovi} 1995 R. Zotovi}, Rimski nadgrobni spomenici isto~nog dela provincije Dalmacije, U`ice 1995.

179

Jelena Q. CVIJETI], Novi epigrafski spomenik iz Otilovi}a kod Pqevaqa (173180)

STARINAR LXII/2012

Summary:

JELENA LJ. CVIJETI], University of Belgrade, Faculty of Philosophy, Department of Archaeology, Belgrade

THE NEW EPIGRAPHIC MONUMENT OF OTILOVI]I NEAR PLJEVLJA

Key words. Dalmatia, Otilovi}i, Roman tombstones, the name Pletor.

The remains of an early Christian church were discovered, by chance, during the leveling of the terrain in Otilovi}i near Pljevlja where there were two monuments, or pyramidal cipi. At the same time, the older Roman necropolis was totally destroyed, so that only the bottoms of tomb holes filled with soot could be seen in the terrain. Following the protected archaeological excavation, the aforementioned church and a small arched tomb by its northern wall were uncovered in full. Another Roman tombstone was found on this occasion, a stela which was used as a stairway from pronaos to naos in the church. The stela belongs to a very large group of tombstones from this part of the province and its compositional schema is a unique example in the area of Pljevlja. From the epigraph we collected the names of four deceased persons (Pletor, Maximina, Victorinus and Statia Fuscina). The name Pletor, which was seen for the first time in the area of Pljevlja on this epigraph, can be added to a large group of Illyrian names that were acknowledged

in Municipium S. The name of the deceased female Fuscina, whose nomen was Statia, and whose names appeared on more than one epigraph in Komini and Kolovrat, represents inhabitants who probably came from the coastal region of Risinium. Their migration from the coast to Municipium S. could have taken place at the end of the second or the beginning of the 3rd century when many respectable families, due to economic crises, looked for shelter inside the province which was wealthy with natural resources, especially ore. In fact, this was a time of rapid growth and economic prosperity for Municipium S. The necropolis at Otilovi}i points to the existence of a villa rustica or an estate which developed into an important communications link between the estates in Komini and Kolovrat, and which was acknowledged at the end of the 19th century by mileposts from Otilovi}i and ]i}ija. Translated by Marija Borovi}

180