Tc phm dch DC-08

Ch ngha t bn l g?
Ayn Rand
Phm oan Trang dch

 2010 Trung tm Nghin cu Kinh t v Chnh sch Trng i hc Kinh t, i hc Quc gia H Ni

Tc phm dch DC-08

Ch ngha t bn l g?*
Ayn Rand
Phm oan Trang dch
(Phin bn ngy 10/11/2010)

Quan im c trnh by trong bi vit ny l ca (cc) tc gi v khng nht thit phn nh quan im ca dch gi hoc VEPR.

Dch t nguyn bn ting Anh What Is Capitalism? ln u cng b trong Tp ch The Objectivist Newsletters (Bn tin Khch quan lun), S thng 11-12/1965. In li nh Chng 1 trong Capitalism The Unknown Ideal, Signet, 1986. Phng vin Bo Php lut Thnh ph H Ch Minh. Email: doantrang2705@gmail.com.

S phn r ca trit hc trong th k 19 v s sp ca n trong th k 20 dn ti mt qu trnh tng t trong tin trnh khoa hc hin i, tuy chm hn nhiu v t r rng hn. Ngy nay, s pht trin cung nhit ca cng ngh c mt tnh cht gi nh v nhng ngy trc khi cuc i khng hong kinh t nm 1929 xy ra: c to t qu kh, da vo nhng di sn cha c cng nhn ca nhn thc lun Aristote, n l mt qu trnh m rng si ni, nhit tnh, b qua mt thc t l m hnh gi nh ca n t lu b thi phng qu mc rng trong lnh vc l thuyt khoa hc, cc nh khoa hc khng th phi hp hay din gii d liu ca chnh mnh, di dt thc y s hi sinh ca ch ngha thn b thi nguyn thy. Tuy vy, trong cc ngnh khoa hc nhn vn, s sp tri qua, suy thoi bt u, v s sp ca khoa hc gn nh l hon ton. C th nhn thy bng chng r rng nht ca vic ny nhng ngnh khoa hc cn tng i non tr nh tm l hc v kinh t chnh tr. Trong tm l hc, ngi ta c th quan st n lc nghin cu hnh vi ca con ngi m khng tham chiu ti thc t l con ngi c thc. Trong kinh t chnh tr, ngi ta c th quan st n lc nghin cu v pht minh h thng x hi m khng tham chiu ti con ngi. Chnh trit hc nh ngha v thit lp cc tiu chun nhn thc lun hng dn tri thc ca con ngi ni chung v cc khoa hc c th ni ring. Kinh t chnh tr ni ln trong th k 19, trong k nguyn phn r ca trit hc hu Kant, v khng c ai m kim tra nhng lp lun mang tnh gi thuyt (premise) hay thch thc nn tng ca n. Mt cch ngm ngm, khng ph phn, kinh t chnh tr mc nhin chp nhn nhng nguyn l c bn ca ch ngha tp th nh th l chn l ca n. Cc nh kinh t chnh tr - k c nhng ngi c sy cho ch ngha t bn nh ngha mn khoa hc ca h l ngnh nghin cu vic qun l, hoc nh hng, hoc t chc, hoc iu khin cc ngun lc ca mt cng ng hoc mt quc gia. Bn cht ca nhng ngun lc ny khng c nh ngha; quyn s hu ca cng ng i vi chng c coi nh hin nhin; v mc tiu ca kinh t chnh tr c gi nh l nghin cu xem lm th no huy ng nhng ngun lc ny v li ch chung. Ngi ta ch ch mt cch hi ht, nu c, n ci thc t l ngun lc c bn lin quan chnh l con ngi, con ngi l mt thc th c c tnh c th vi nhng nng lc c th v i hi c th. Con ngi c xem n gin nh l mt yu t sn xut, cng vi t ai, rng, hay m - nh l mt trong nhng yu t t quan trng nht, bi v nhiu nghin cu

 c dnh cho nh hng v cht lng ca nhng yu t khc hn l cho vai tr hay cht lng ca con ngi. Kinh t chnh tr, trong thc t, l mt khoa hc bt u gia dng: n quan st thy con ngi sn xut v trao i, n nghim nhin coi l con ngi v s lun lun lm nh th n cng nhn iu ny l hin nhin, khng cn cn nhc su xa thm v n t xc nh cho mnh vn l phi lm th no tm ra cch tt nht cng ng tr kh nhng n lc c nhn. C nhiu nguyn nhn gii thch cho quan im mang tnh b lc ny v con ngi. Ch ngha v tha l mt trong s ; v s ni ln ngy cng mnh ca ch ngha nh nc trong gii tr thc ca th k 20 l mt nguyn nhn khc. Xt trn phng din tm l hc, nguyn nhn ch yu l do s phn chia linh hnth xc (vn tri thn - ND) ngm vo vn ha u chu: sn xut vt cht b coi nh mt ngha v km vinh quang, thuc v gii h lu, khng quan h ti nhng mi u t ca tr tu; sn xut vt cht l mt nhim v c gn cho n l hoc nng n k t khi bt u nn lch s thnh vn. Thit ch ca ch ngha n l ko di di hnh thc ny hnh thc khc cho mi n th k 19; v mt chnh tr, n b xa b ch bi s ra i ca ch ngha t bn - v mt chnh tr ch khng phi v mt tr tu. Quan nim coi con ngi l mt c nhn t do, c lp, tri ngc mt cch su sc vi vn ha chu u. Su xa t gc r, l mt nn vn ha b lc; trong t duy ca chu u, b lc l mt thc th, mt n v, v con ngi ch l mt trong nhng t bo c th b hy sinh ca b lc. iu ny cng ng vi k cai tr v nng n: nhng k cai tr c coi l ngi nm gi nhng c quyn c li ch nh tnh cht ca cc dch v m h mang li cho b lc, nhng dch v c coi nh thuc v mt tng lp cao qu, l lc lng v trang hay qun i. Nhng mt ngi cao qu cng l vt s hu ca b lc, hon ton ging nh nng n: sinh mng v ti sn ca ngi thuc v nh vua. Phi nh rng thit ch ti sn t nhn, trong ngha php l y ca thut ng ny, l do ch ngha t bn sinh ra. Trong nhng thi k tin t bn ch ngha, ti sn t nhn tn ti de facto, ch khng phi de jure, tc l tn ti nh nhng tc l v s bt c d phi chp nhn, ch khng phi bng quyn hay lut php. Theo lut nh v theo nguyn tc, tt c ti sn thuc v ngi ng u b lc, thuc v nh vua, v ngi ta ch c gi ti sn khi c s cho php ca vua, c th b rt php bt c lc no ty vua. (Nh vua c th v qu tht tc ot bt ng sn ca nhng qu tc cng u cng c trong sut tin trnh lch s chu u).

Trit hc M v cc Quyn Con Ngi khng bao gi c gii tr thc chu u thu hiu mt cch trit . Quan nim thng soi ca chu u v s gii phng chuyn t quan nim con ngi l n l ca mt nh nc tuyt i do nh vua i din, sang quan nim con ngi l n l ca mt nh nc tuyt i do nhn dn i din tc l chuyn t lm n l ca ng ch b lc sang lm n l ca b lc. Quan im phi-b lc v hin tn khng sao thm nhp c vo nhng ci u vn coi c quyn cai tr bng v lc i vi ngi sn xut vt cht l du hiu ca s cao qu. Do , cc nh t tng ca chu u khng lu ti mt s thc rng trong sut th k 19, cc n l lao dch b thay th bi nhng ngi pht minh ra thuyn hi nc, v nhng th rn lng th b thay chn bi ngi s hu l hi luyn kim. V h tip tc li suy ngh s dng nhng thut ng (nhng mu thun v thut ng) nh n l c tr lng hay s ch k chng li x hi ca cc nh cng nghip, nhng ngi ly i qu nhiu ca x hi m khng cho li x hi ci g da trn mt chn l hin nhin khng h b bc b, rng ca ci l mt sn phm mang tnh b lc, x hi, khuyt danh. nim khng b bc b cho n tn ngy nay; n th hin ci gi nh tuyt i, cng l nn tng ca kinh t chnh tr ng thi. ly mt v d v quan nim ny v nhng hu qu n sinh ra, ti s trch dn mt bi vit v Ch ngha t bn trong Bch khoa th Britannica. Bi vit khng a ra nh ngha no v i tng (m n cp ti), v m u nh sau: CH NGHA T BN, mt thut ng dng nh danh h thng kinh t thng tr phng Ty k t khi ch ngha phong kin sp . iu ct yu bt k h thng no c gi l t bn, l cc mi quan h gia s hu t nhn i vi cc phng tin sn xut phi nhn tnh (t ai, m, nh my cng nghip, v.v c gi chung l vn [phn in nghing l ca ti] v nhng cng nhn t do nhng khng c vn, nhng ngi bn dch v lao ng ca h cho ngi thu h Kt qu, cc m phn v lng s quyt nh ci t l theo tng sn phm ca x hi c chia s gia giai cp lao ng v giai cp ch doanh nghip t bn. (Ti trch dn t bi din vn ca Galt trong Atlas Shrugged, mt on m t nhng gio l ca ch ngha tp th: Nh cng nghip b qua khng c ngi no nh th. Nh my l mt ngun lc t nhin, ging nh ci cy, tng hay vng bn.) Thnh cng ca ch ngha t bn c Britannica gii thch nh sau:

Vic s dng c nng sut thng d x hi l tnh cht c bit lm cho ch ngha t bn c th tin nhanh hn tt c cc h thng kinh t trc n. Thay v xy kim t thp v nh th, nhng ngi kim sot thng d x hi la chn u t vo tu, nh kho, nguyn vt liu th, hng ha thnh phm v cc hnh thi vt cht khc ca ca ci. Thng d x hi do c chuyn ha thnh nng lc sn xut m rng. Nhng li ny ni v ci thi m dn s chu u tn ti trong ngho i n mc t l t vong tr em ln ti 50%, v nn i theo chu k qut sch s dn thng d m cc nn kinh t tin t bn ch ngha khng th nui ni. Tuy nhin, khng phn bit gia thu b tc ot v ca ci sn xut theo phng thc cng nghip, Britannica khng nh rng chnh ca ci thng d thi l ci m cc nh t bn bui u kim sot v la chn u t v rng s u t ny l nguyn nhn ca s thnh vng k diu thi i sau . Thng d x hi l g? Bi vit khng a ra nh ngha hay gii thch no. Thng d hm phi c mt mc bnh thng; vy nu tn ti c vi nn i kinh nin l trn mc bnh thng, th mc bnh thng l g? Bi vit khng gii p. Tt nhin, khng c ci gi l thng d x hi. Tt c ca ci u do ai sn xut v thuc v ai . V ci tnh cht c bit lm cho ch ngha t bn c th tin nhanh hn tt c cc h thng kinh t trc n l t do (khi nim khng h c mt trong t in ca Britannica) - ci a ti, khng phi s tc ot, m l s sng to ra ca ci. Ti s c nhiu iu na ni sau, v bi vit ng h thn (ng h thn v nhiu mt, khng c cht tnh hc thut no). Vo lc ny, ti ch trch dn n nh mt v d sc tch cho ci lp lun b lc ch ngha ang l c s cho nn kinh t chnh tr ngy nay. C nhng k th ln cc anh hng ca ch ngha t bn u chia s lp lun theo mt cch nh nhau; n to cho cc k th ca ch ngha t bn s thng nht t bn trong, v tc v kh khi tay cc v anh hng bng mt th ho quang tinh t nhng c tnh hy dit l thi o c gi. Bng chng l n lc ca h nhm bo cha cho ch ngha t bn trn c s li ch chung, dch v cho ngi tiu dng hay s phn phi tt nht cc ngun lc. (Cc ngun lc ca ai?) Nu cn phi hiu ch ngha t bn, tin c tnh cht b lc ch ngha kia l ci cn c kim tra li v bc b.

Nhn loi khng phi l mt thc th, mt c quan hay mt bi san h. Thc th tham gia vo sn xut v trao i l con ngi. Bt c ngnh khoa hc nhn vn no cng phi bt u t vic nghin cu con ngi ch khng phi nghin cu khi tp hp lng lo gi l cng ng. Vn ny th hin mt trong nhng khc bit v nhn thc lun gia cc ngnh khoa hc nhn vn v khoa hc vt l, mt trong nhng nguyn nhn dn n mc cm t ti xng ng ca nhng ngnh nhn vn trc nhng ngnh vt l. Mt ngnh khoa hc vt l s khng (t nht l cha) cho php n b qua hay trnh nhc ti bn cht ca i tng nghin cu. Bi v quan nim nh th c ngha l: khoa hc thin vn quan st bu tri, nhng khng chu nghin cu tng ngi sao, hnh tinh, v v tinh ring l - hoc y hc nghin cu bnh tt m khng c cht kin thc hay tiu chun no v sc khe, v coi i tng nghin cu cn bn ca n - bnh vin - nh mt tng th, ch khng tp trung vo bnh nhn no. C th hc c rt nhiu v x hi bng cch nghin cu con ngi; nhng qu trnh ny khng th o ngc: khng th hc v con ngi bng cch nghin cu x hi bng cch nghin cu cc mi quan h ni b gia cc thc th m ngi ta cha bao gi xc nh hay nh ngha c. Tuy nhin l phng php lun c nhiu nh kinh t chnh tr s dng. Thi ca h, trong thc t, y ti mt nh ngm, khng c pht biu: Con ngi l ci ph hp vi cc phng trnh kinh t. Bi v r rng con ngi khng ph hp, nn iu ny dn ti mt thc t k l l, bt chp bn cht thc dng ca ngnh khoa hc ca h, cc nh kinh t chnh tr, k cc thay, khng th ni kt nhng g h tru tng ha vi ci c th ca hin thc. iu ny cng dn n mt kiu tiu chun kp hoc gc nhn kp, gy tr ngi trong cch nhn nhn con ngi v s kin: nu quan st mt th ng giy, ngi ta khng kh khn g m khng kt lun rng anh ta lm vic l kim sng; nhng nu l cc nh kinh t chnh tr, trn mt nh mang tnh b lc ch ngha, ngi ta tuyn b rng mc ch (v nhim v) ca anh ta l cung cp giy cho x hi. Nu quan st mt k n xin mt gc ph, ngi ta s gi anh ta l k li bing; cn trong kinh t chnh tr th anh ta tr thnh mt ngi tiu dng ti cao. Khi nghe hc thuyt cng sn ni rng tt c ti sn phi thuc v Nh nc, th ngi ta ph nhn n mt cch mnh m v cm thy, mt cch chn tht, rng h phi chin u chng ch ngha cng sn cho n cht; nhng trong kinh t chnh tr, ngi ta li ni v nhim v ca chnh ph tc ng ti ti phn phi ti sn mt cch cng bng, v ngi ta ni v doanh nhn nh nhng ngi tt nht, hiu qu nht trong vic nhn y thc cc ngun lc t nhin ca quc gia. 6

 l nhng g mt gi thuyt cn bn (v l s sut trong trit hc) s to nn; l nhng g mt gi thuyt mang tnh b lc ch ngha lm nn. bc b gi thuyt v bt u t u theo cch tip cn n kinh t chnh tr v n s nh gi nhng h thng x hi khc nhau ngi ta phi bt u bng vic xc nh bn cht ca con ngi, tc l xc nh nhng c im cn bn phn bit con ngi vi cc loi sinh vt khc. c im c bn ca con ngi l tnh duy l. Tr tu ca con ngi l phng tin cn bn h sng st phng tin duy nht ca h thu np kin thc. Con ngi khng th sng, nh nhng ng vt sng, nh s hng dn ca n thun cc khi nim Ngi ta khng th no chu cp cho nhng nhu cu vt cht n gin nht ca mnh m khng c mt tin trnh t duy. Ngi ta cn mt tin trnh t duy khm ph ra cch trng trt v thu hoch thc n hay l cch lm th no to ra v kh sn bn. Nhng nim ca con ngi c th a h ti mt ci ng, nu nh c mt ci ng nhng xy dng nn chic hm tr n gin n nht th ngi ta cn mt tin trnh t duy. Khng c khi nim no, khng c bn nng no ni cho con ngi bit cch nhm la, dt vi, rn cng c, lm bnh xe, lm my bay, lm sao thc hin ct b rut tha, lm sao sn xut bng n in hay n ng hay my gia tc hay mt hp dim. Tuy nhin i sng ca con ngi ph thuc vo nhng kin thc y v ch hnh ng c ch ca nhn thc, mt tin trnh t duy, l c th cung cp nhng kin thc . Tin trnh t duy l mt qu trnh nh v v ha nhp cc k phc tp, m ch tr tu c nhn c th thc hin. Khng c ci gi l tr tu tp th. Con ngi c th hc hi t nhau, nhng vic hc i hi c nhn mi ngi hc mt qu trnh t duy. Con ngi c th hp tc cng pht hin ra kin thc mi, nhng s hp tc i hi vic rn luyn t duy c lp bi c nhn mi nh khoa hc. Con ngi l loi sinh vt duy nht c th truyn ti v m rng kho d tr kin thc ca mnh t th h ny sang th h khc; nhng s truyn ti i hi c nhn mi ngi nhn mt tin trnh t duy. Hy xem s sp ca cc nn vn minh, nhng thi k en ti trong lch s pht trin ca nhn loi, khi lng kin thc tch ly qua hng th k bin mt khi cuc sng ca nhng ngi khng th, khng sn sng, hoc b cm suy ngh. c th sng st, mi loi sinh vt u phi theo ui mt qu trnh hnh ng no m bn cht ca n i hi. i vi con ngi, s tn ti ca h i hi ch yu l tri thc:

mi th m con ngi cn u phi do tr tu con ngi khm ph ra v c sn xut ra nh n lc ca h. Sn xut l vic ng dng l tr vo mc ch tn ti. Khi mt s ngi no khng mun suy ngh, h c th sng st ch bng cch bt chc v lp li mt thi quen cng vic do ngi khc khm ph ra nhng phi c nhng ngi khc khm ph ra n, nu khng th khng ai sng st. Khi mt s ngi khng mun suy ngh hay lm vic, h c th sng st (tm thi) ch bng cch cp ot cc hng ha do nhng ngi khc sn xut ra nhng nhng ngi khc cng phi sn xut hng ha, nu khng th khng ai sng st. Trong vn ny, bt k la chn l g, bi bt k ngi no hay bt k s ngi no, bt k nhng mc ch h c th la chn theo ui l m qung, phi l tr, hay xu xa n th no s tht vn l l tr l phng tin con ngi sng st, v vic con ngi thnh vng hay gc ng, sng st hay li tn t l vi mc l tr ca h. Bi v kin thc, t duy, v hnh ng l tr l ti sn ca c nhn, bi v la chn s dng hay khng s dng l tr l ty thuc vo mi c nhn, nn s tn vong ca con ngi i hi rng nhng ngi suy ngh phi c t do thot khi s can thip ca nhng ngi khng suy ngh. Bi v con ngi khng phi l ton tr hay bt kh sai lm, nn h phi c t do ng hoc khng ng , hp tc hay theo ui s nghip c lp ring ca mnh, chn ci no l ty theo nh gi l tr ca mnh. T do l i hi cn bn i vi tr tu con ngi. Tr tu duy l khng vn hnh di s cng bc; kh nng nm bt hin thc ca n khng tun theo mnh lnh, hng dn, hay s kim sot ca ai; n khng ph mc kin thc, quan nim v ng sai ca n, cho kin, s e da, mong c, k hoch, hay ti sn ca bt k ai. Mt tr tu nh th c th b nhng k khc cn tr; c th b buc phi cm lng, b y i, b b t, hoc ph hy; nhng khng th b bt buc; nng sng khng phi l lp lun. (V d v biu tng ca thi ny l Galileo.) Chnh l nh sn phm v tnh thng nht bt kh xm phm ca nhng tr tu nh th tr tu ca nhng nh canh tn khng khoan nhng m ton b kin thc v thnh tu ca nhn loi ra i. (Xem Sui ngun.) c th tn ti, nhn loi mang n nhng tr tu y. (Xem Atlas Shrugged.) Cng nguyn tc p dng cho tt c mi ngi, tt c mi cp bc trnh v cc mc tham vng. Mt con ngi, trong chng mc c hng dn bi nh gi duy l ca mnh, s hnh ng tun theo i hi ca bn cht mnh v, trong chng mc , s t ti

hnh thi tn ti ca con ngi; trong chng mc ngi hnh ng phi l tr, ngi s hy dit chnh mnh. S tha nhn ca x hi v bn cht l tnh ca con ngi v mi lin h gia s tn ti ca mt con ngi v vic ngi s dng l tr lm nn khi nim cc quyn c nhn. Ti s nhc nh cc bn rng cc quyn l mt nguyn tc o c xc nh v tha nhn t do ca mt con ngi hnh ng trong mt bi cnh x hi, rng chng xut pht t bn cht ca con ngi - mt thc th l tr v th hin mt iu kin cn thit cho phng thc tn ti c th ca anh ta. Ti cng s nhc nh cc bn rng quyn c sng l ngun ca tt c cc quyn, trong c c quyn s hu. iu cui cng ny cn c c bit nhn mnh khi bn v kinh t chnh tr: con ngi phi lm vic v sn xut nui sng mnh. Con ngi phi t nui sng bng n lc ring mnh v bng s hng dn ca tr tu ring. Nu ai khng th bn sn phm ca n lc ring mnh, th anh ta khng th bn n lc ca mnh; nu anh ta khng bn c n lc ca mnh, th anh ta khng bn c cuc i mnh. Nu khng tn ti quyn s hu, th khng quyn no khc c th c thc thi. By gi, vi nhng d kin , bn hy xem xt cu hi h thng x hi no ph hp vi con ngi. H thng x hi l mt b cc nguyn tc o c chnh tr kinh t th hin qua lut php, th ch, v chnh ph ca mt x hi, ci quyt nh cc mi quan h, cc iu khon lin hip, gia nhng con ngi sng trong mt khu vc a l nht nh. R rng l nhng iu khon v quan h ny ph thuc vo s xc nh bn cht ca con ngi, r rng chng s khc i ty theo chng gn lin vi mt x hi gm nhng thc th l tr hay mt x hi nh n kin. R rng chng s khc trit nu ngi v ngi giao dch vi nhau nh nhng c nhn t do, c lp, trn gi nh rng mi ngi l mc ch ca chnh mnh hoc s khc nh khi ngi v ngi l cc thnh vin ca mt by, mi ngi coi nhng ngi khc l phng tin i n mc tiu ca anh ta v n cc mc tiu ca ton th by. Ch c hai cu hi cn bn (hay l hai kha cnh ca cng mt cu hi) quyt nh bn cht ca bt k h thng x hi no: H thng x hi c cng nhn cc quyn c nhn khng? v: H thng x hi c cm vic s dng sc mnh trong quan h gia ngi vi

ngi khng? Tr li cu hi th hai l th hin mt cch thc t cu tr li cho cu hi th nht. Con ngi c l mt c nhn c ch quyn ti cao i vi nhn cch mnh, tr tu mnh, i sng mnh, cng vic v cc sn phm ca mnh - hay con ngi l ti sn ca mt b lc (nh nc, x hi, tp th) c th loi b con ngi theo bt k cch no n thch, c th tuyn b buc ti con ngi, ra quy nh cho c cuc i con ngi, kim sot cng vic v tc ot cc sn phm ca con ngi? Ngi ta c quyn tn ti v chnh mnh hay sinh ra trong n l, nh mt y t b tri buc, phi khng ngng mua ly sinh mng ca mnh bng cch phc v b lc nhng khng bao gi c th ginh c sinh mng y mt cch t do v r rng? y l cu hi u tin cn tr li. Cu tip theo l kt qu v thc thi trong thc t. Vn cn bn ch l: Con ngi c t do khng? Trong lch s nhn loi, ch ngha t bn l h thng duy nht tr li rng: C. Ch ngha t bn l mt h thng x hi da trn vic cng nhn cc quyn c nhn, bao gm c cc quyn v ti sn, trong tt c ti sn u thuc s hu t nhn. Vic cng nhn cc quyn c nhn ko theo vic loi b v lc khi quan h gia ngi vi ngi: v cn bn, cc quyn ch c th b vi phm bi cc hnh thc s dng sc mnh. Trong x hi t bn, khng ai, khng nhm no c th khi mo vic s dng v lc chng li nhng ngi khc. Chc nng duy nht ca chnh ph, trong mt x hi nh th, l nhim v bo v cc quyn ca con ngi, tc l nhim v bo v con ngi khi v lc; chnh ph ng vai tr nh c quan bo v quyn con ngi, v c th s dng v lc ch tr a v ch chng li nhng ngi khi mo vic s dng v lc; do chnh ph l cch t vic s dng v lc tr a di s kim sot khch quan. * Chnh ci s thc cn bn, siu l v bn cht con ngi mi lin h gia s tn ti ca con ngi v vic con ngi s dng l tr l ci m ch ngha t bn cng nhn v bo v. Trong x hi t bn, tt c cc mi quan h gia con ngi vi nhau u l t nguyn. Con ngi c t do hp tc hoc khng, giao thip vi ai hoc khng, theo nh s nh gi c nhn, buc ti c nhn, v li ch c nhn ca h mch bo. H c th giao thip vi nhau ch v v bng phng tin l tr, tc l bng phng thc tho lun, thuyt phc, v ng trn hp ng, bng s la chn t nguyn cc bn cng c li. Quyn ng vi
*

tho lun y hn v ch ny, xin xem bi vit ca ti, Bn cht ca chnh ph.

10

nhng ngi khc khng thnh vn bt k x hi no; quyn khng ng mi l ct yu. Chnh thit ch ca s hu t nhn bo v v thc thi quyn khng ng v do gi mt con ng rng m cho phm tnh gi tr nht ca con ngi (gi tr i vi c nhn, x hi, v khch quan): tr sng to. y l im khc nhau chnh yu gia ch ngha t bn v ch ngha tp th. Quyn nng quyt nh s hnh thnh, thay i, tin ha v hy dit ca h thng x hi l trit hc. Vai tr ca c hi, tai ha, hay truyn thng, trong bi cnh ny, cng ht nh vai tr ca chng trong cuc i ca mt c nhn: sc mnh ca chng nghch o vi sc mnh ca vn trit hc m mt nn vn ha (hay mt c nhn) c trang b, v [sc mnh y] pht trin khi trit hc sp . Do vy, chnh l bng vic tham chiu ti trit hc m c im ca mt h thng x hi c xc nh v nh gi. Tng ng vi bn nhnh ca trit hc, bn hn tng ca ch ngha t bn l: - v siu hnh hc: nhng cu hi v bn cht v s tn ti ca con ngi - v nhn thc lun: l tr - v o c hc: cc quyn c nhn - v chnh tr: t do. iu ny, v bn cht, l c s cn bn ca li tip cn ph hp ti kinh t chnh tr v ti s hiu bit v ch ngha t bn khng phi l ci gi thuyt b lc ch ngha k tha cc truyn thng ca thi tin s. Li bin h thc dng cho ch ngha t bn khng nm tuyn b ca nhng ngi theo thuyt tp th, rng ch ngha t bn tc ng ti s phn phi cc ti nguyn thin nhin. Con ngi khng phi l mt ti nguyn thin nhin, v tr tu ca con ngi cng vy nu khng c sc mnh sng to ca tr tu con ngi, cc nguyn vt liu th s tip tc tn ti nh nhng nguyn liu th v dng. Li bin h o c cho ch ngha t bn khng nm tuyn b v tha rng ch ngha t bn th hin cch tt nht t c li ch chung. ng l ch ngha t bn l nh th nu mu cu thng dng y c mt ngha no nhng mi ch l kt qu th cp. Ch ngha t bn c bin h v mt o c nh mt thc t rng n l h thng duy nht ph hp vi bn cht t nhin ca con ngi, rng n bo v s tn vong ca con ngi vi t cch l con ngi, v rng nguyn tc cai tr ca n l: cng l.

11

D r rt hay m h, mi h thng x hi u da trn mt ch thuyt no v o c. Quan nim b lc v li ch chung ng vai tr bin minh v mt o c cho nhiu h thng x hi v tt c cc ch c ti trong lch s. Mc n dch hay t do trong mt x hi tng ng vi mc m khu hiu ny c vin dn hay b b qua. Li ch chung (hay li ch cng cng) l mt khi nim khng xc nh v khng th nh ngha: khng c thc th no gi l b lc hay cng ng c; b lc (hay cng ng hay x hi) ch l mt s c nhn. Khng iu g c th l tt cho mt th nh th; tt p v gi tr ch gn lin vi mt th sng vi mt th sng ring l ch khng phi l vi mt tp hp cc quan h tch ri. Li ch chung l mt khi nim v ngha, tr phi c s dng trong vn hc, trong trng hp ngha duy nht kh d ca n l: tng cng nhng ci tt p dnh cho tt c cc c nhn lin quan. Nhng trong trng hp , khi nim ny nghe v ngha nh mt tiu chun o c: n b ng cu hi ci g l tt p cho tng c nhn v lm sao ngi ta xc nh c th ? Tuy nhin, khi nim ny li hay c s dng khng phi vi ngha trong vn hc. N c chp nhn chnh xc l do tnh co gin, tnh khng th nh ngha, tnh b him ca n, nhng c tnh vn phc v cho mc ch chi b o c thay v lm s hng dn v o c. Bi v ci tt p khng p dng c cho nhng c nhn ring l, nn n tr thnh khong trng v o c cho nhng ngi mun i din cho n. Khi li ch chung ca mt x hi c coi nh mt th nm bn ngoi v cao hn li ch ring l ca tng thnh vin trong x hi, iu c ngha l li ch ca mt s ngi s c u tin hn li ch ca nhng ngi khc; nhng ngi khc b ph thc lm con vt t. Trong nhng trng hp , c mt gi nh ngm rng li ch chung ngha l ci tt p ca a s trong tng quan i lp vi thiu s hay c nhn. Hy quan st mt thc t ng ch , rng l gi nh ngm: ngay c nhng b c c tp th ha cao nht dng nh cng cm thy s bt kh thi ca vic nh gi li ch chung v mt o c. Th nhng ci tt p ca a s, cng nh vy, ch l s v vnh v o tng: trong thc t, vi phm cc quyn c nhn c ngha nh bc b tt c cc quyn, n y a s bt lc vo tay bt k bng nhm no t xng l ting ni ca x hi v (nhm ny s) tin n cai tr bng v lc, cho n khi b mt nhm khc lt cng vi phng php .

12

Nu bt u t vic xc nh ci tt p cho mi c nhn, ngi ta s ch xem mt x hi nh sau l ph hp: x hi t ti ci tt p c th t c. Nhng nu ngi ta bt u bng cch chp nhn li ch chung nh mt s tht hin nhin v coi li ch ring l l kt qu kh d nhng khng nht thit ca li ch chung (khng nht thit trong bt k trng hp c th no), ngi ta s kt thc vi mt x hi qui n khng khip nh Lin bang X Vit, mt t nc pht nguyn dng hin mnh cho li ch chung, mt t nc m, tr ngoi l l mt b l rt nh nhng k cai tr, ton th dn s tn ti trong s au kh di mc con ngi trong hn hai th h. Ci g khin cho cc nn nhn, v t hi hn, cc nh quan st, chp nhn iu ny cng nhng iu tn bo tng t trong lch s, v vn tip tc bm cht ly huyn thoi v li ch chung? Cu tr li nm trong trit hc trong nhng l thuyt trit hc v bn cht ca cc gi tr o c. V cn bn, c ba trng phi trit hc ni v bn cht ca ci tt p: ni ti, ch quan, v khch quan. L thuyt ni ti pht biu rng ci tt p nm c hu trong mt s s vic hay hnh ng c th, bt k bi cnh v kt qu ca chng, bt k li ch hay tn thng no chng c th gy ra cho nhng con ngi v s vt lin quan. l l thuyt chia tch khi nim tt p khi ngi c hng li, v tch khi nim gi tr khi ngi nh gi v mc ch tuyn b rng ci tt p l ci tt bn trong, bi, v ca chnh n. Thuyt ch quan pht biu rng ci tt p khng lin quan g ti cc d kin thc t, rng n l sn phm ca nhn thc ca con ngi, c to ra bi cm xc, c vng, trc gic, hoc thch bt cht ca con ngi, v rng n ch l mt nh ty hng hay l mt cam kt cm xc. Thuyt ni ti pht biu rng ci tt p nm trong mt s dng hin thc, c lp vi nhn thc ca con ngi; thuyt ch quan ni rng ci tt p nm bn trong nhn thc ca con ngi, c lp vi thc t. Thuyt khch quan pht biu rng ci tt p khng phi l mt thuc tnh ca vt trong chnh n hay ca cc trng thi cm xc ca con ngi, m l mt s nh gi bi nhn thc ca con ngi v cc d kin hay thc t tun theo mt tiu chun l tr v gi tr. (L tr, trong bi cnh ny, ngha l: xut pht t cc d kin thc t v c cng nhn bi mt tin trnh l tr.) L thuyt khch quan ni rng ci tt p l mt kha cnh ca hin thc, t trong quan h vi con ngi v rng n phi c pht hin, ch khng phi c ch to ra, bi con ngi. Vn cn bn i vi l thuyt khch quan v gi tr l cu hi:

13

C gi tr vi ai v v ci g? L thuyt khch quan khng cho php tch ri khi vn cnh hay n cp khi nim; n khng chp nhn s chia tch gia gi tr v mc ch, gia ci li v ngi hng li, gia hnh ng v l tr. Trong tt c cc h thng x hi trong lch s nhn loi, ch ngha t bn l h thng duy nht da trn l thuyt khch quan v gi tr. L thuyt ni ti v l thuyt ch quan (hoc mt s kt hp c hai) l cc nn tng cn thit cho mi ch c ti, chuyn ch, hay bin th ca nh nc ton tr. Cho d chng c pht biu mt cch c thc hay v thc di hnh thc cng khai nh mt hc thuyt trit hc hay ngm ngm nh mt m hn n cm xc nhng l thuyt ny c th lm ngi ta tin rng ci tt p l c lp vi tm tr ca con ngi v c th t c nh v lc. Nu ai cho rng ci tt nm c hu trong trong mt s hnh ng nht nh, th anh ta s khng ngn ngi bt p ngi khc phi thc hin nhng hnh ng . Nu anh ta cho rng ci li hay tn thng ca con ngi gy ra bi nhng hnh ng l khng quan trng, th anh ta s coi mt bin mu cng l khng quan trng. Nu anh ta cho rng ngi hng li t nhng hnh ng l nhng ngi khng thch hp (hoc c th hon i cho nhau), th anh ta s coi s tn st hng lot l nhim v o c nhm phc v cho mt ci tt p cao hn. Chnh l thuyt ni ti to ra mt Roberspierre, mt Lenin, mt Staline, hay mt Hitler. Khng phi ngu nhin m Eichmann l mt ngi theo ch ngha Kant. Nu ai cho rng ci tt l chuyn la chn ty tin, ch quan, th vn xu hay tt i vi anh ta tr thnh vn cm xc ca ti hay ca h? Khng mt cy cu ni, s thu hiu, hay knh truyn thng no l kh d i vi anh ta. L tr l phng cch truyn thng duy nht gia ngi vi ngi, v hin thc c nhn thc mt cch khch quan l khung tham chiu duy nht ca h; khi nhng th ny b lm mt hiu lc (tc l khng cn ph hp na) trong lnh vc o c, th v lc tr thnh cch duy nht con ngi x th vi nhau. Nu nh ch quan mun theo ui mt vi l tng x hi ca ring mnh, ng ta cm thy mnh c php, v mt o c, bt p mi ngi hnh ng v ci tt ca mnh, bi v ng ta cm thy rng ng ta ng v chng c g phn bc li ng ta ngoi nhng cm xc b lm lc ca mi ngi. Do , trn thc t, cc yu t cu thnh trng phi ni ti v ch quan gp g nhau v ha trn vi nhau. (Chng cn ha trn v tm l nhn thc lun na: bng cch no cc nh o c theo trng phi ni ti c th khm ph ra ci tt p tin nghim ca h, nu

14

khng phi bng cc phng tin trc gic c bit, phi l tr, v mc khi, tc l bng cc phng tin ca cm xc?) Tht ng t cu hi liu mt ai c th tin bt k l thuyt no trong s ny l mt s thuyt phc chn tht, gi s n c lm ln i na. Nhng c hai l thuyt u ng vai tr l tr ha sc mnh-dc vng v l tr ha s cai tr bng v lc tn nhn, th xch cho nh c ti tim nng v tc v kh khi tay cc nn nhn ca hn. L thuyt khch quan v gi tr l l thuyt o c duy nht khng tng hp vi cai tr bng sc mnh. Ch ngha t bn l h thng duy nht ngm d vo l thuyt khch quan v gi tr v bi kch lch s l iu ny cha bao gi din ra mt cch cng khai. Nu ngi ta bit rng ci tt l khch quan tc l, c quyt nh bi bn cht ca hin thc, nhng c pht hin bi tr tu con ngi th ngi ta s bit rng n lc t ti ci tt bng v lc l mt mu thun kinh khng, ph nhn o c t gc r bng vic ph hoi nng lc ca con ngi v nhn thc ci tt, tc l ph hoi kh nng xc nh gi tr. V lc lm v hiu ha v lm t lit s nh gi ca con ngi, i hi h hnh ng chng li n, do lm h bt lc v mt o c. Mt gi tr m ai b buc phi chp nhn vi ci gi l phi hy sinh tr tu ca mnh, th khng phi l gi tr vi bt k ai; ngi b cng bc phi ngu dt th s khng th nh gi, khng th la chn cng nh khng th nh gi. N lc t c ci tt p bng v lc ging nh n lc tng cho ai mt gallery tranh vi ci gi l phi khot mt k . Gi tr khng th tn ti (khng th c nh gi) tch ri khi i sng, nhu cu, cc mc tiu, v kin thc ca mt con ngi. Quan im khch quan v gi tr thm m trong ton th cu trc ca mt x hi t bn. S tha nhn cc quyn c nhn ng cng nhn mt thc t rng ci tt p khng phi l ci g tru tng khng th pht biu thnh li trong mt chiu kch siu nhin no , m l mt gi tr gn lin vi thc t, vi th gii, vi cuc sng ca c nhn mi ngi (lu quyn mu cu hnh phc). N ng rng ci tt khng th b tch ri khi ngi hng li, rng con ngi khng th b coi nh c th thay th cho nhau, v rng khng ai hay b lc no c th mu t c ci tt bng vic hy sinh ngi khc. Th trng t do th hin ng dng x hi ca l thuyt khch quan v gi tr. Bi v cc gi tr phi c pht hin bi tr tu con ngi, nn con ngi phi c t do pht hin chng suy ngh, nghin cu, dch chuyn kin thc ca h thnh vt cht, a sn phm ra trao i, nh gi sn phm, v la chn, cho d l hng ha vt cht hay tng, mt bnh m hay mt hc thuyt trit hc. Bi v cc gi tr c thit lp ty theo hon cnh, nn

15

mi ngi u phi t nh gi chng trn c s kin thc, cc mc tiu, v li ch ca ring mnh. Bi v gi tr c xc nh bi bn cht ca hin thc, nn hin thc mi l trng ti ti cao ca con ngi: nu nh gi ca mt c nhn l ng, phn thng thuc v c nhn ; nu sai, ngi y s l nn nhn duy nht ca mnh. Chnh do bi th trng t do m s phn bit gia cc quan im theo thuyt ni ti, ch quan, v khch quan v gi tr l c bit quan trng, cn phi c hiu. Gi tr th trng ca mt sn phm khng phi l gi tr ni ti, khng phi l mt gi tr trong chnh n l lng gia chn khng. Th trng t do khng bao gi khng nhn nhn cu hi: C gi tr vi ai? V, trong lnh vc rng ln ca ch ngha khch quan, gi tr th trng ca mt sn phm khng phn nh gi tr khch quan v mt trit hc ca n, m ch phn nh gi tr khch quan x hi ca n. Khi ni khch quan v mt trit hc, ti mun ni ti ci gi tr c nh gi theo quan im v ci tt nht c th c i vi con ngi, tc l nh gi theo tiu chun ca b c l tr nht, hiu bit nht trong mt lnh vc nht nh, trong mt thi gian nht nh, v trong mt hon cnh xc nh (khng th nh gi ci g trong mt hon cnh khng xc nh). V d, c th chng minh mt cch duy l rng my bay mt cch khch quan l c gi tr o c i vi con ngi ( mc tt nht ca anh ta), ln hn xe p v rng cc tc phm ca Victor Hugo mt cch khch quan c gi tr o c ln hn cc tp ch tm s dnh cho ph n. Nhng nu nng lc tr tu ca mt c nhn nht nh ch va c th thng thc nhng li tm s, th khng c l do g thu nhp m bc ca ngi , sn phm t n lc ca ngi , li phi c chi vo nhng cun sch ngi khng th c - hay vo vic ti tr cho cng nghip my bay, nu nhu cu i li ca ngi khng hn mc i xe p. (Cng chng c l do g phi km gi phn cn li ca nhn loi trnh thng thc vn hc ca h, nng lc k thut ca h, v thu nhp ca h. Gi tr khng c xc nh bi mnh lnh, cng khng bi s b phiu ca s ng). S lng ngi ng h khng phi l bng chng ca chn l hay ca mt kin sai, khng phi bng chng ca thnh tu hay s km ci ca mt tc phm ngh thut, ca s c hiu lc hay v hiu lc ca mt sn phm. Tng t, gi tr trn th trng t do ca hng ha hay dch v khng nht thit i din cho gi tr khch quan v mt trit hc ca chng, m ch l gi tr khch quan v mt x hi ca chng thi, tc l tng cng s nh gi c nhn ca tt c nhng ngi tham gia vo vic giao dch ti mt thi im no , tng ca nhng g h nh gi, mi ci ph thuc vo hon cnh ring ca mi ngi.

16

Do , nh sn xut son mi c th to ra gia sn ln hn nh sn xut knh hin vi mc d v mt l tr c th pht biu rng knh hin vi c gi tr khoa hc hn son mi. Nhng gi tr vi ai? Knh hin vi khng c gi tr g vi mt ngi vit tc k ang cht vt kim sng; thi son mi th c; thi son mi, i vi c ta, c th l s khc bit gia s t tin v mc cm t ti, gia s ho nhong xa hoa v kip sng cc nhc. Tuy th, iu ny khng c ngha l cc gi tr thng tr th trng t do u l ch quan. Nu ngi nh my thu kia dn ht tin vo m phm m khng li xu no tr cho vic s dng knh hin vi (hay i thm khm bc s) khi c ta cn ti knh, th c ta s hc c mt cch tt hn qun l qu thu nhp; th trng t do ng vai tr thy dy: c ta khng th trng pht ngi khc v li ca mnh c. Nu c ta qun l thu nhp mt cch l tr, s lun lun c knh hin vi phc v cc nhu cu ring ca c ta v ch th thi, ti chng mc no c lin quan ti c ta: c ta khng phi ng thu ng h c mt bnh vin, mt phng th nghim nghin cu, mt chuyn du hnh v tr ln mt trng. Trong gii hn nng lc sn xut ca ring mnh, c ta tr mt phn chi ph ca cc thnh tu khoa hc, khi c ta cn chng v nh cch c ta cn. C ta khng c trch nhim x hi no, i sng ca c y chnh l trch nhim duy nht ca c y v iu duy nht m mt h thng t bn i hi t c ta l ci iu m t nhin i hi: l tr, tc l i hi c ta sng v hnh ng tuyt i theo nh gi ca mnh. Trong mi ngnh hng v dch v c cung cp trn th trng t do, ch nh cung cp sn phm tt nht mc gi r nht l ngi ginh c phn thng ti chnh ln nht trong lnh vc khng t ng nhng cng khng ngay lp tc v cng chng cn s cho php, m l bi c tnh ca th trng t do, ci c tnh dy cho mi thnh phn tham gia th trng tm kim mc tiu tt nht trong phm vi nng lc c nhn, v trng pht nhng ngi hnh ng theo cc quyt nh phi l tr. By gi hy ch rng th trng t do khng xp hng con ngi theo mt s mu thc chung rng cc tiu chun tr tu ca mt a s khng thng tr th trng t do hay x hi t do v rng nhng c nhn kit xut, nhng ngi i mi, nhng ngi khng l v tr tu, khng b a s kim ch. Trong thc t, chnh l cc thnh vin ca ci thiu s kit xut ny l nhng ngi nng ton th x hi t do ln tm mc cc thnh tu ca h, trong khi vn xa v xa hn bao gi ht.

17

Th trng t do l mt qu trnh tip din vn khng th b gi yn, mt tin trnh theo hng i ln vn i hi ci tt nht (ci l tr nht) mi con ngi v cn c theo m thng cng cho h. Trong khi a s trn tri hng th gi tr ca xe hi, th thiu s sng to a ra my bay. a s hc thng qua biu tnh, thiu s t do biu tnh. Gi tr khch quan mt cch trit hc ca mt sn phm mi ng vai tr l ngi thy cho nhng ai sn sng luyn rn nng lc l tr ca h, mi ngi u ty theo kh nng ca mnh. Nhng ngi khng sn sng th s mi khng c thng cng nh nhng ngi i hi nhiu hn mc nng lc ca h c th sn xut. Nhng ngi tr tr, ngi phi l tr, ngi ch quan khng c sc mnh no ngn chn nhng ngi vt tri hn h. (Thiu s nh nhng ngi trng thnh khng c nng lc ch khng phi khng sn sng lm vic, s phi sng nh vo lng thin nguyn ca ngi khc; s km may mn khng phi l yu sch n dch lao ng; khng c ci gi l quyn s dng, kim sot, v tn ph nhng ngi m nu khng c h nhn loi s khng tn ti c. V cc cuc suy thoi v tht nghip hng lot, chng khng do th trng t do gy ra, m do s can thip ca chnh ph vo nn kinh t gy ra.) Nhng k n bm v tr tu nhng k bt chc vn n lc phc v ci m h cho l nhu cu bit ca cng chng lin tc b nh bi bi nhng ngi sng to, nhng ngi m sn phm ca h nng trnh dn tr v thng thc ca cng ng ln nhng mc cao hn hn. Th trng t do c cai qun chnh l theo ngha ny, khng phi bi ngi tiu dng, m bi nh sn xut. Nhng ngi thnh cng nht l nhng ngi khm ph ra cc lnh vc sn xut mi, cc lnh vc cha tng c bit n l c tn ti. Mt sn phm no c th khng c nh gi cao ngay lp tc, c bit nu n l mt sng to qu cc oan; nhng, ngoi tr nhng ri ro khng lin quan, v lu v di n s chin thng. Theo ngha ny, th trng t do khng b cai qun bi cc tiu chun tr tu ca a s, nhng th vn ch tn ti vo mt thi im no ; th trng t do c cai qun bi nhng ngi c kh nng nhn xa v lp k hoch di hn v tr tu cng mn tip, th tm nhn cng xa. Gi tr kinh t ca cng vic ca mt c nhn c quyt nh, trn th trng t do, theo mt nguyn tc duy nht: bng s ng thun t nguyn ca nhng ngi sn sng trao i cng vic hay sn phm ca h vi c nhn . y l ngha o c ca lut cung cu; n phn nh ton din hai hc thuyt tiu cc: b lc nguyn thy v v tha ch ngha. N th hin s cng nhn mt thc t rng con ngi khng phi l ti sn hay y t ca b lc,

18

rng con ngi lm vic nui sng ring mnh - nh h phi th, theo bn cht t nhin ca h - rng con ngi phi c hng dn bi li ch v k duy l, v nu ngi mun trao i th g vi ngi khc, ngi khng th ch i nhng nn nhn t dng hin, tc l khng th mong i nhn ly cc gi tr m khng cho i cc gi tr tng xng i li. iu kin duy nht ca s tng xng, trong bi cnh ny, l s suy xt t do, t nguyn, khng b p buc, ca nhng ngi tham gia trao i. Tm tnh b lc tn cng vo nguyn tc ny t hai pha c v i lp nhau: ngi ta ni rng th trng t do l khng cng bng c vi cc thin ti ln ngi bnh thng. Quan im phn i th nht thng c th hin trong mt cu hi kiu nh: Ti sao Elvis Presley kim nhiu tin hn Einstein?. Cu tr li l: Bi v con ngi ta lm vic t nui sng v th hng cuc i ring ca mnh - v nu nhiu ngi nhn nhn gi tr Elvis Presley, h c quyn tiu tin vo s thch ring ca h. Ti sn ca Presley khng h c ly t nhng ngi khng quan tm n cng vic ca anh ta (ti l mt trong s ) cng khng h c ly t Einstein anh ta khng ng chn ng Eistein cng nh Eistein khng thiu s tha nhn v ng h tng xng trong mt x hi t do, trn mt tm tri thc ph hp. Quan im phn i th hai l kin cho rng ngi c nng lc trung bnh phi chu mt bt li khng cng bng trn th trng t do --Hy nhn vt ra khi ci trc mt, anh - k ku go rng anh s phi cnh tranh vi nhng ngi vt tri hn anh v tr tu, rng tr tu ca h e da cuc sng ca anh, rng k mnh khng li c hi no cho k yu trong mt th trng trao i t nguyn Khi anh sng trong mt x hi duy l, ni con ngi c t do trao i, anh c nhn mt phn thng khng th ong m c: gi tr vt cht ca cng vic anh lm c quyt nh khng ch bi n lc ca anh, m cn bi n lc ca nhng tr tu nng sut nht tn ti chung quanh anh My mc, mt tr tu sng th hin di mt hnh dng lnh lo, l th sc mnh m rng tim nng ca i anh bng cch lm tng nng sut ca thi gian anh b ra Tt c mi ngi u c t do pht trin ti mc ngi c th t ti hoc sn sng t ti, nhng chnh ci mc m ngi ngh ti s quyt nh mc m ngi t ti. Lao ng th xc nh th khng th vt ra khi ci hu hn ca thi gian. Ngi khng lm g khc ngoi lao ng th xc, tiu th gi tr vt cht tng ng vi ng gp ca ngi vo qu trnh sn xut, v khng li gi tr gia tng no cho mnh cng nh cho mi ngi. Nhng

19

ngi sng to ra mt tng trong bt k lnh vc hot ng l tr no ngi khm ph ra nhng kin thc mi s l n nhn vnh vin ca nhn loi Ch c gi tr ca mt tng l c th c chia s vi mt s lng khng gii hn nhng ngi khc, khin cho tt c nhng ngi c chia s tr nn giu c hn m khng phi hy sinh ai, khng lm ai phi thua thit mt mt, tng nng lc sn xut ca bt k hnh thc lao ng no m h tin hnh T l vi nng lng tr tu b ra, ngi sng to ra mt pht minh mi s nhn c ch mt phn rt nh gi tr ca mnh xt v mt vt cht, cho d ngi to ra ti sn g, cho d ngi kim ra hng triu bc. Nhng ngi lm qun c trong nh my sn xut ra pht minh , li nhn c mt khon thanh ton khng l t l vi n lc v tinh thn m cng vic i hi anh ta. V iu ny cng ng vi tt c nhng ngi khu trung gian, tt c cc tm tham vng v nng lc. Ngi nh ca kim t thp tr tu ng gp nhiu nht cho tt c nhng ngi di anh ta, nhng khng nhn c g ngoi phn thanh ton vt cht, khng nhn c phn thng tr tu no t nhng ngi khc gia tng vo gi tr ca thi mnh. Ngi di y, m nu ch c mt mnh, s cht i trong s thiu nng lc tuyt vng ca mnh, th khng ng gp g cho nhng ngi bn trn anh ta, nhng li nhn c phn thng ca tt c nhng b c . y l bn cht ca s cnh tranh gia ngi mnh v k yu v tr tu. y l mu hnh ca s bc lt, ci m anh ln n kch lit. (Atlas Shrugged) V l quan h gia ch ngha t bn vi tr tu ca con ngi v vi s sinh tn ca con ngi. Tin b tuyt diu t c nh ch ngha t bn trong mt khong thi gian ngn ngi s ci thin ngon mc cc iu kin tn ti ca con ngi trn tri t l iu m lch s ghi li. Chuyn y khng b che giu, trnh n, khng b bc b bi nhng tuyn truyn t cc k th ca ch ngha t bn. Nhng iu cn c bit nhn mnh l mt thc t rng tin b ny t c bi nhng phng thc khng cn c s hy sinh. Tin b khng th t c bng vic bt ngi ta phi thiu thn, bng vic p cho ra mt lng thng d x hi t nhng nn nhn ang cht i. Tin b ch c th n t thng d c nhn, tc l t cng vic, nng lng, s d tha sng to ca nhng con ngi m nng lc ca h sn xut ra nhiu hn mc tiu dng c nhn ca h i hi, nhng ngi c kh nng v tr tu v ti chnh tm kim ci mi, ci thin ci bit, tin ln. Trong mt x hi t bn, ni nhng con ngi c t do hot ng v mo him, tin b

20

khng phi l chuyn hy sinh bn thn mnh cho mt tng lai xa vi no , n l mt phn ca thc ti m ngi ta ang sng, l ci bnh thng v t nhin, ngi ta t c n nh ngi ta sng v khi ngi ta sng v hng th - cuc sng ca mnh. By gi hy xem xt nhng la chn thay th - x hi b lc, ni tt c mi ngi dn ht n lc, gi tr, tham vng, v mc tiu vo mt ci ao b lc hay mt ci ni chung, sau ch i i l bn ming ni, trong khi k cm u ca mt ton u bp quy ni ln bng mt li l trong tay ny, tay kia hn cm mt tm sc trng nm gi tt c sinh mnh ca mi ngi. V d chun xc nht v mt h thng nh th l Lin bang cc nc cng ha XHCN X Vit. Na th k trc, nhng nh cai tr X Vit ra lnh cho nhn dn h phi kin nhn, chu ng thiu thn, v hy sinh v s nghip cng nghip ha t nc, ha hn rng y ch l tm thi, rng cng nghip ha s mang li cho h s d tha, v tin b ca X Vit s vt xa phng Ty t bn ch ngha. Ngy nay, nc Nga X Vit vn khng th nui c con dn ca mnh trong khi cc nh cai tr tranh nhau copy, vay mn, hay l n cp thnh tu cng ngh ca phng Ty. Cng nghip ha khng phi l mt mc tiu tnh; n l tin trnh ng vi tc li thi rt mau chng. V th nhng tn n l khn kh ca nn kinh t b lc k hoch ha, nhng ngi cht i trong khi ch my pht in v my ko, gi y ang cht i ch in nguyn t v nhng chuyn du lch lin hnh tinh. Do , trong mt nh nc ca nhn dn, tin b khoa hc l mi e da i vi con ngi, v mi s tin b u c ly t b da ang co qut li ca ngi dn. iu cha tng xy ra vi ch ngha t bn. S tha ma ca nc M khng c to ra nh s hy sinh ca cng chng cho li ch chung, m nh thin ti nng sut ca nhng con ngi t do, vn theo ui li ch c nhn ca h v s nghip lm ra ca ci ring ca h. H khng bt ngi dn phi cht i trang tri cho cng cuc cng nghip ha ca nc M. H cho ngi dn cng vic tt hn, lng cao hn, v hng ha r hn vi mi th my mc mi m h sng ch ra, vi mi pht kin khoa hc hay tin b cng ngh - v nh ton b t nc tin ln v hng li t, ch khng phi chu ng, tng bc tin trn con ng . Tuy nhin, ng phm li o ngc nguyn nhn v kt qu: li ch ca mt t nc c tr nn kh thi chnh xc l bi mt thc t rng li ch khng phi l th b p t ln bt k ai nh mt mc tiu hay nhim v o c; n ch l kt qu; cn nguyn nhn l 21

quyn con ngi theo ui li ch c nhn mnh. Chnh quyn ny ch khng phi cc kt qu ca n th hin s bin h v mt o c cho ch ngha t bn. Nhng quyn ny khng tng hp vi bn cht hay l thuyt ch quan v gi tr, vi o c v tha v ch ngha b lc. D thy phm tnh no ca con ngi s b k no bc b khi hn bc b ch ngha khch quan; v, nu xem xt lch s ca ch ngha t bn, s thy r phm tnh no ca con ngi b o c v tha v ch ngha b lc phi hp vi nhau chng li: chng chng li tr tu ca con ngi, chng li tr thng minh c bit chng li tr thng minh c p dng cho cc vn thuc v s sinh tn, tc l nng lc sn xut. Trong khi ch ngha v tha tm cch cp cc phn thng t tay tr tu, bng cch khng nh rng ngha v o c ca ngi c nng lc l phc v ngi khng c nng lc v dng hin chnh mnh cho nhu cu ca bt c ai quan im b lc i mt bc xa hn: n ph nhn s tn ti ca tr tu v vai tr ca tr tu trong vic sn xut ra ca ci. Tht thiu o c khi coi ca ci l mt sn phm khuyt danh ca b lc, v khi ni chuyn ti phn phi n. Quan im cho rng ca ci l kt qu ca mt tin trnh tp th, khng phn ha, rng tt c chng ta cng lm g v khng th ni r ai lm g, do mt kiu phn phi bnh ng ch ngha l cn thit c l ph hp trong mt khu rng rm nguyn thy vi mt by ngi d tn di chuyn tng hn bng lao ng chn tay th kch (mc d ngay c ti ni th ai cng phi khi ng v t chc vic di chuyn ). Duy tr quan im ny trong mt x hi cng nghip ni cc thnh tu c nhn c cng ng ghi nhn l mt s lng trnh dt nt ti mc thm ch t vn h nghi n cng l xu ri. Bt k ai tng l ngi ch hay ngi lao ng, hay tng quan st con ngi lm vic, hay tng t mnh lao ng tht s sut mt ngy, u bit vai tr mu cht ca nng lc, ca tr khn, ca mt tr tu c nng lc v kh nng tp trung trong bt k v trong tt c cc cp cng vic, t thp nht ti cao nht. Ngi phi bit rng c nng lc hay thiu nng lc (cho d l thiu tht hay do c tnh thiu) to ra s khc bit sng cn trong bt k tin trnh sn xut no. Bng chng qu r rt trn l thuyt v trn thc t, mt cch logic v theo kinh nghim, trong cc bin c lch s v trong cng vic hng ngy ca bt k ai n mc khng ai c th ni l khng bit. Ngi ta phm nhng li ny khng phi do khng bit. Khi cc nh cng nghip ln to ra ca ci trn mt th trng t do (tc l khng s dng v lc, khng c s h tr hay can thip t pha chnh ph), h to ra ca ci mi h

22

khng ly ca ci y t nhng ngi khng to ra chng. Nu bn khng tin iu ny th hy nhn vo sn phm hon ton x hi v mc sng ca nhng quc gia ni con ngi khng c php tn ti. Hy quan st xem vn tr tu con ngi c tho lun mt cch him hoi v khng tha ng nh th no trong cc bi vit ca cc l thuyt gia theo ch ngha b lc-nh nc-v tha. Hy quan st xem nhng ngi ang c sy cho nn kinh t hn hp cn thn trnh n nh th no vic cp ti tr tu hay nng lc trong cch tip cn ca h ti cc vn chnh tr - kinh t, trong cc tuyn b, yu cu ca h, v trong cuc chin gia cc nhm li ch vi hnh ng cp ph sn phm hon ton x hi. Ngi ta thng hi: Ti sao ch ngha t bn li b ph hoi bt chp nhng li ch khng th snh c ca n c ghi nhn? Cu tr li nm mt s thc rng ci dy cu sinh nui dng bt k h thng x hi no l mt nn trit hc thng tr nn vn ha v rng ch ngha t bn cha bao gi c mt nn tng trit hc. N l sn phm cui cng v (mt cch l thuyt) khng hon ho ca nhng nh hng t Aristotle. Vo th k 19, khi cn thy triu ca ch ngha thn b tri dy dm cht trit hc, ch ngha t bn b b li trong mt khong chn khng v tr tu, b ct mt si dy sinh mnh ca n. Bn cht o c, thm ch cc nguyn tc chnh tr ca n, u cha bao gi c hiu hay nh ngha mt cch y . Nhng ngi t nhn l bo v n th u cho l n ph hp vi s kim sot ca chnh quyn (tc l s can thip ca chnh ph vo nn kinh t), pht l ngha v nhng ng ca khi nim laissez-faire. Do vy, ci tn ti trn thc t, vo th k 19, khng phi l ch ngha t bn thun ty, m l nhng nn kinh t hn hp khc nhau. Bi v s kim sot s dn ti vic phi gia tng v duy tr gia tng kim sot, nn chnh yu t tnh nht trong hn hp ph v hn hp; yu t t bn ch ngha, t do nhn ly s ph phn. Ch ngha t bn khng th tn ti trong mt nn vn ha b thng tr bi ch ngha thn b v v tha, bi s lng phn linh hn-th xc v quan im b lc. Khng h thng x hi no (v khng th ch hay hnh ng no ca con ngi di bt k hnh thc no) c th tn ti m khng c mt c s o c. Nu cn c trn c s o c v tha, ch ngha t bn phi - v b ln n ngay t u. * i vi nhng ngi khng hiu ht vai tr ca trit hc trong cc vn chnh tr-kinh t, ti xut nh l v d r rng nht cho thy tnh trng tri thc ngy nay mt vi trch
*

tho lun v quan im mc nh ca nh trit hc lin quan ti ch ngha t bn, xem tiu lun ta trong cun For the New Intellectual (Cho ngi tr thc mi) ca ti.

23

dn su hn trong mc v ch ngha t bn trong cun T in bch khoa Anh (Encyclopaedia Britannica). Mt vi nh quan st c xu hng coi cc khim khuyt ca ch ngha t bn l ng c ca sn xut. S ph bnh thng bt ngun hoc l t s phn i v o c hay vn ha i vi cc c im nht nh ca h thng t bn ch ngha, hoc t nhng thng trm ngn hn (khng hong v suy thoi) lm ngt qung tin b trong di hn. [cc on in nghing l ca ti.] Nhng cuc khng hong v suy thoi do s can thip ca chnh ph gy ra, ch khng phi do h thng t bn ch ngha gy ra. Nhng bn cht ca s phn i v o c hoc vn ha l g? Bi vit khng ni r cho chng ta, m cho ta mt ch dn hng hn: Tuy nhin, nh th, c khuynh hng ln hin thc [ca ch ngha t bn] hin nhin u mang ci mc li ch doanh nhn v cn hn th l kiu t duy ca doanh nhn. Hn na, khng ch chnh sch m c trit hc v i sng ca quc gia v c nhn, s phi hp cc gi tr vn ha, cng eo ci mc . Thuyt v li duy vt ca ch ngha t bn, nim tin ngy th ca n vo s tin b di mt dng no , nhng thnh tu c thc ca n trong lnh vc khoa hc c bn v khoa hc ng dng, tnh cht cc sng to ngh thut ca n, tt c u c th dn chiu n tinh thn ca ch ngha duy l ta ra t vn phng ca doanh nhn. [cc on in nghing l ca ti.] Tc gi ca bi vit ny, ngi khng ngy th tin vo mt s tin b kiu t bn (hay l tnh), c v nh ang duy tr nim tin khc: Vo cui thi k trung c, Ty u ng khong v tr m nhiu nc km pht trin ang ng hin nay trong th k 20. [iu ny ngha l nn vn ha ca thi Phc Hng xp x vi Congo ngy nay; hoc nu khng th chng t l s pht trin tr tu ca con ngi chng c lin quan g n kinh t hc.] Trong cc nn kinh t km pht trin, nhim v kh khn ca qun l nh nc l phi vt qua c mt tin trnh tch ly pht trin kinh t, bi v khi t mt xung lng no th tin b xa hn s xut hin mt cch t ng, khng t th nhiu. Mt vi nim nh th tr thnh nn tng cho mi l thuyt ca nn kinh t k hoch ha. Chnh l da trn mt s nim tin tinh vi nh th m hai th h ngi Nga tn li, ch i mt s pht trin t ng.

24

Cc nh kinh t hc c in c gng t c mt bin gii c tnh b lc v ch ngha t bn trn c s l n phn phi mt cch tt nht cc ngun lc ca mt cng ng. Bt sa g cht, nh th ny: Ch trung tm ca kinh t hc c in l l thuyt th trng v s phn b ngun lc trong khu vc t nhn. Tiu ch phn phi gia khu vc cng cng v khu vc t nhn, v hnh thc, ging nh bt k s phn phi ngun lc no khc, tc l cng ng phi nhn c s tha mn ngang bng vi v t mc gia tng ngun lc cn bin s dng trong lnh vc cng v t Nhiu nh kinh t khng nh rng c bng chng ng k, c l ni tri, chng t rng tng lng ca ci trong nc M t bn chng hn, s gia tng nh s ti phn phi cc ngun lc cho khu vc cng nhiu lp hc hn v t trung tm mua bn hn, nhiu th vin cng hn v t xe hi hn, nhiu bnh vin hn v t ch chi bowling hn. iu ngha l mt s ngi phi lm vic nng nhc sut i m khng c s dng phng tin vn ti thch hp (-t), khng c ni ph hp i mua nhng hng ha h cn (trung tm mua sm), khng c lc th gii tr (ch chi bowling) cho nhng ngi khc c th c c trng hc, th vin, v bnh vin. Nu bn mun thy cc kt qu cui cng v ngha y ca quan im b lc v ca ci xa b hon ton s phn bit gia hnh ng ca t nhn v hnh ng ca chnh ph, gia sn xut v v lc, s tn dit khi nim quyn, tn dit s tn ti thc t ca mt con ngi c nhn, v thay th n bng quan im coi con ngi nh l nhng sc vt th c th thay th cho nhau hay nh cc yu t sn xut bn hy nghin cu on sau y: Ch ngha t bn c nh kin chng li khu vc cng v hai l do. Th nht, tt c sn phm v thu nhp u dn (?) trc tin v khu vc t trong khi cc ngun lc ti tay khu vc cng thng qua mt qu trnh thu m kh s. Cc nhu cu cng cng ch c tha mn bi s chu ng ca nhng ngi tiu th trong vai tr ngi tr thu [th cn nh sn xut th sao?], nhng ngi m i din chnh tr ca h nhn thc mt cch su sc v tnh cm nhn hu [!] ca nhng ngi y nhim cho mnh v thu m. kin cho rng ngi dn bit r hn chnh ph v vic phi lm g vi thu nhp ca mnh l quan nim hp dn hn mt quan im ngc li ni rng nh ng thu, ngi ta nhn c nhiu hn so vi khi mt tin v cc hnh thc chi tiu khc. [Theo l thuyt gi tr no? Theo nh gi ca ai?] Th hai, p lc ca khu vc t phi bn c hng dn ti mt s lng cc k nhiu phng tin bn hng hin i, c nh hng ti la chn ca ngi tiu dng v nh hng cc gi tr ca ngi tiu dng ti tiu th c nhn [iu ny ngha l mong mun ca bn

25

c chi tiu s tin bn kim c hn l tin b ly khi ti bn, ch l mt nh kin.] V l do , nhiu chi tiu c nhn b vo cc nhu cu m khng cp thit lm theo bt k mt ngha c bn no. [Cp thit vi ai? Nhu cu no l c bn, ngoi mt hang ng, mt tm da gu, v mt khoanh tht sng?] H lun tt yu l nhiu nhu cu cng cng b b qua bi l cc nhu cu t nhn b mt, c sinh ra mt cch nhn to, cnh tranh thnh cng c c cng nhng ngun lc . [Cc ngun lc ca ai?] So snh s phn phi ngun lc cho khu vc cng v t di ch ngha t bn v di ch ngha tp th XHCN ang sng t. [Qu c th.] Trong nn kinh t tp th, tt c ngun lc hot ng trong khu vc cng v c dnh cho cho gio dc, quc phng, y t, phc li v cc nhu cu cng cng khc m khng c s dch chuyn thng qua thu. Tiu dng c nhn b hn ch trong nhng i hi c php [php ca ai?] i khng vi sn phm x hi, cng nh cc dch v cng trong nn kinh t t bn b gii hn trong nhng i hi c cho php, i khng li khu vc t. [Phn in nghing l ca ti.] Trong nn kinh t tp th, nhu cu cng cng c hng ng loi u tin m tiu dng c nhn c hng trong nn kinh t t bn. Lin bang X Vit, gio vin rt ng, nhng xe hi th him, trong khi tnh hnh M li ngc li. y l kt lun ca bi vit : Cc d on lin quan n s tn vong ca ch ngha t bn phn no l vn nh ngha. Ngi ta thy khp ni trong cc nc t bn mt s dch chuyn hot ng kinh t t khu vc t sang khu vc cng Vo cng thi im [sau Th chin II] tiu dng c nhn c v nh c tr nh l s tng cc nc cng sn. [Nh l lng tiu th la m?] Hai h thng kinh t dng nh c ko li gn nhau hn nh hi t nhng thay i t c hai pha. Tuy nhin nhng khc bit ng k trong cu trc kinh t vn tn ti. Dng nh c l khi gi nh rng x hi no u t nhiu hn vo con ngi s tin b nhanh chng hn v tha k tng lai. kha cnh quan trng ny, trong mt mt s nh kinh t, ch ngha t bn vn hnh trong th bt li c bn nhng khng phi l khng th trnh c, cnh tranh vi ch ngha tp th. Qu trnh tp th ha nn nng nghip X Vit t c bng cc kiu nn i do chnh ph thit k nn k hoch ha thc hin mt cch c cng bc nng dn vo cc nng trang tp th; nhng k th ca nc Nga X Vit tuyn b rng 15 triu nng dn cht trong nn i ; chnh ph X Vit tha nhn ci cht ca 7 triu nhn mng.

26

Vo cui Th chin II, cc k th ca Nga X tuyn b rng 30 triu ngi ang lao ng cng bc trong cc tri tp trung ca X Vit (v ang hp hi v nn thiu dinh dng theo k hoch, mng ngi r hn lng thc); nhng k bin h cho Nga X tha nhn con s 12 triu ngi. y l ci m cun T in bch khoa Anh gi l u t vo con ngi. Trong mt nn vn ha ni nhng tuyn b nh th c a ra m khng b trng pht g v tr tu, c a ra trong mt vng ho quang ca ngi s ng n v o c, th nhng ngi ti li nht khng phi l nhng ngi theo ch ngha tp th; ngi ti li nht l ngi m, do khng can m thch thc ch ngha thn b hay ch ngha v tha, tm cch b qua cc vn l tr v o c, v bo v h thng l tr v o c duy nht trong lch s nhn loi ch ngha t bn trn th cn c m li khng phi l da trn l tr v o c.

27

28