Zdravko Gagovi

MANASTIR STAREVO

CETINJE, jun 2012.

MANASTIR STAREVO

1. Uvodna strana ________________________________________________________

Lokacija

Manastir Starevo

_________________________________________________________________________ 1.1 Naziv i adresa kulturnog Manastir Starevo ostrvo Stareva Gorica na dobra Skadarskom Jezeru - SO Bar ________________________________________________________________________ 1.2 Broj (brojevi) u registru Rjeenje br. 1207/57 od 26.11.1957; br. 01.- 1669/1-61 od 08.11.1961; br. 02-110 od 07.02.1994. ________________________________________________________________________ 1.3 Kategorija vrijednosti II (druga) _________________________________________________________________________ 1.4 Vrsta graevine/lokaliteta Sakralna arhitektura manastir _________________________________________________________________________ 1.5 Vrijeme nastanka XIV vijek _________________________________________________________________________ 1.6 Podaci o vlasniku/draocu Mitropolija crnogorsko-primorska, Cetinje _________________________________________________________________________ 1.7 Oznaka na mapi Crkva: 42o 11' 22.19'' N 190 15' 26.75''E

Zdravko Gagovi

MANASTIR STAREVO

2. Opis kulturnog dobra ________________________________________________________

2.1 Svojstva i osobenosti kulturnog dobra Skadarsko jezero se, zbog veeg broja manastira i utvrenja razmjetenih po njegovim obalama i ostrvima, sa pravom moe nazvati zetskom Svetom Gorom. Ta utvrenja, a posebno manastiri, su odigrali znaajnu ulogu u kulturi i umjetnosti Crne Gore. Od mnogih crkvenih i manastirskih graevina sigurno je da vremenu Balia pripadaju etiri vee manastirske cjeline. Najstariji Baliki manastir na jezeru je Starevo (Stareva gorica). Sagraen je izmeu 1376. I 1378. godine, zaslugom Starca Makarija, po kojem je i dobio ime. Bilo je to za vrijeme ura I Balia, koji je po jednom zapisu sa rukopisa Lipljanske crkve, umro 13. januara 1378. godine. Manastir Starevo, nalazi se na obodu prirodno formirane, amfiteatralne uvale na jugozapadnom dijelu ostrva, zaklonjene od evernih vjetrova, koja je bila najpovoljnija za gradnju. Kompleks je sa everozapadne strane omeen nepristupanim masivom stijena, koje se sputaju prema jezeru, a sa zapadne i jugoistone strane visokim snanim zidom. Kompleks manastira se sastoji iz hrama posveenog Uspenju Bogorodice, zgrada konaka, pomonih objekata i ogradnog zida sa monumentalnom kapijom. Crkva na Starevu je malih dimenzija (irina iznutra 3,5 m, duina zajedno sa apsidom oko 6,5 m). Kao i ostali, kasniji trikonhosi na jezeru, posveen je Presvetoj Bogorodici. Iz njegovog pravougaonog naosa izniu tri polukrune apside, dvije bono, a jedna koja ini zavretak broda na istonoj strani. Izmeu bonih apsida uzdie se okrugla kupola oslonjena na kruno postolje. Na kupoli su ugraena etiri prozorska otvora, unakrsno postavljena. Kube se istono i zapadno oslanja na poduni svod, a sa everne i june na prstenasti ispust iznad bonih kalota. Gledano s krova sa spoljne strane je naglaen popreni lanibrod kojega nema sa unutranje strane. Poduni svod je blago prelomljen na gotiki nain. Poto je hram malih dimenzija, a nema posebne prostore za proskomidiju i akonikon, graditelji su, na unutranjim zidovima napravili itav sistem malih nia, polukruno zasvedenih, razliite veliine, koje su sluile za dranje knjiga i drugog obrednog pribora. U svakoj bonoj apsidi je bila ugraena po jedna nia za knjige pojaca (ona u junoj je vea i ima kamenu policu po sredini.), a u zapadnom traveju, na evernom i junom zidu, nalaze se dvije velike nie sa kamenim policama za dranje stvari. Radi pojaavanja akustinosti, u kupoli i apsidama ugraeni su zvuni rezonatori. Da tim velikim niama ne bi bila poremeena statika objekta, graditelj je pristupio jednom neobinom pojaanju: sa spoljne strane na odgovarajuim mjestima, dozidan je po jedan polukruno zavren zid, koji ide od temelja do krova pa izgleda kao jo jedna bona apsida. U dnu centralne apside, ispod prozora, ozidano je episkopsko sjedite, obiljeje katedralne crkve, to upuuje na zakljuak Zdravko Gagovi

MANASTIR STAREVO

da je tu, bar neko vrijeme, bilo edite zetskog episkopa (T.Pejovi, Manastiri na tlu Crne Gore, Beograd 1995, str. 123; Istorija Crne Gore II/2, str.420). Pod je bio poploan opekom u slogu riblje kosti. Prema ostacima fresko dekoracije, vidi se da je crkva bila ivopisana. Uskoro poslije podizanja crkve ispred zapadne fasade podignuta je pravougaona priprata sa podunim poluobliastim svodom. Uz nju su prizidane dvije bone jednobrodne kapele sa polukrunim apsidama. everna je nia i ima poluobliasti svod ( u njoj je po svoj prilici bio sahranjen starac Makarije), dok je juna u kojoj je, prema njegovom testamentu, sahranjen 1540. godine, poznati tampar vojvoda Boidar Vukovi, u Veneciji poznat kao Dionisio della Vecchia, palladin - koji je vojvodsku titulu dobio 1533. godine od Karla V Harbzburkog, Imperatora Svetog rimskog carstva, koji je u svoje vrijeme smatran gospodarom svijeta - vea ali sa poruenim svodom. U manastirskom dvoritu bilo je jo nekoliko graevina, meu kojima se veliinom isticala jedna etvorougaona zgrada na sprat, koja se nalazila zapadno od crkve. Manastir je bio okruen visokim debelim zidom, gotovo pravougaonog oblika. Glavna kapija polukrunog oblika, s june strane, vodila je do manastirskog pristanita u maloj jezerskoj uvali.
Padom ovog dijela Zete pod tursku vlast, manastir je zapustio. I manastir i zemlja na kojoj se nalazio pripali su lokalnim krajinskim Turcima, koji su obino tu zimovali sa svojom stokom, ugonei je u ostavljenu crkvu.1

2.2 Znaaj kulturnog dobra Dinastija Balia (1360.-1421.) je osim snanog uticaja na politiku istoriju Zete, ostavila i markantan trag u kulturi onog vremena. Za vrijeme njihove viedecenijske vladavine obnavljaju se stari i podiu novi hramovi, formiraju se gradovi utvrenja, a razvijaju se umjetnike i kulturne aktivnosti. U nemirnim istorijskim vremenima, tokom druge polovine XIV vijeka i poetnih decenija XV vijeka, na ostrvima (goricama) Skadarskog jezera: Starevu, Bekoj i Moraniku - Balii podiu svoje grobne crkve. Tada se na Skadarskom jezeru pojavljuje jedan karakteristini graditeljski tip trikonhos. Osnova crkve tog plana, u kome se uz centralni pravougaoni prostor nalaze tri apside sa polukalotama izmeu kojih se izdie kupola, proizila je iz rjeenja koja nalazimo na podruju Crne Gore u ranom srednjem vijeku ( na Zlatici kod Podgorice, Topolici u Baru, Sv. Jovan u Zatonu). Ta organizaciona shema crkve je u srednjem vijeku sublimirala u trikonhos na Tophali iz doba Vojislavljevia, koji je bio uzorom zetskih hramova iz doba Balia. Zetski trikonhosi su se gradili na domaem iskustvu i u osnovi naslijeenim rjeenjima, kao u paleohrianskom trikonhosu u Baru, ispruanjem pilastara ka sreditu radi oslanjanja male kupole. Varijanta zetskog trikonhosa ima ispred apside prezbiterijalni travej, a umjesto pjevnice za monahe, male bone konhe u kojima jedva moe stati sarkofag. Graeni su od kamena u redovima, a ispred traveja imali su podignutu pripratu. Nainom gradnje se istie zetska romanika tradicija, izraena jo i niskim rebrastim svodom i krovom od kamenih ploa, to je bilo karakteristino za sve male zetske crkve. Balii su, veinom oslonjeni na graditelje, zidare i klesare primorskih gradova, dali trikonhosima zapadnjaku odedu.
1

P.A.Rovinski, Crna Gora u prolosti i sadanjosti, Tom IV, Cetinje 1994, str.443

Zdravko Gagovi

MANASTIR STAREVO

Izgraeni od etvrtastih pravilnih tesanika ili samo od pritesanog kamena, sa oblicima svodova, lukova, vizuri i otvorima, dobrim dijelom preuzetim iz savremene gotike, hramovi posljednje etvrtine XIV i poetka XV vijeka, na Skadarskom jezeru podignuti su u duhu oblasti u kojoj su nastali, preuzevi stil koji je bio u toku. U svakom sluaju zetski trikonhosi su jedna zasebna skupina u graditeljstvu Balkana tog vremena. Oni se razlikuju od trikonhosa u drugim oblastima gdje su graeni od cigle ili kombinacije kamen cigla. Zetski trikonhos je uvijek graen od tesanog ili pritesanog kamena i pokriven kamenim ploama. Pri tome su lukovi, oblici svodova, zvonika i prozora preuzeti iz gotike, tj. stila koji je tada bio dominantan na Zapadu. Osobenost im je donijela domaa tradicija i majstori, najvjerovatnije iz Bara i Kotora u kojima su u to vrijeme bile veoma aktivne radionice kamenara, klesara i graditelja.
Simbioza domae tradicije i novog stila, uinila je da umjesto iste romanike ili gotike u Zeti nastaje nova romano gotika, odnosno graditeljstvo zetske regionalne kole. Bogorodiina crkva na Starevu ima sve osobine te Zetske graditeljske kole, pa predstavlja jedinstveno kulturno dobro,

skladnih proporcija i arhitektonskih rjeenja, to ga ini posebno znaajnim svjedokom nae kulturne prolosti. Mada malih razmjera, Bogorodiina crkva na Starevu djeluje monumentalno svojim spoljnim izgledom i unutranjim prostorom. Tu sliku upotpunjavaju suri zidovi od sivog krenjaka, sa kvaderima najee velikih dimenzija. Lijepo proporcionisana, svedena na osnovne geometrijske oblike, komponovane u prostoru. Zbog isto izvedenih zidnih povrina, igrom svjetlosti i sjenke, oblici dobijaju naveliini i snazi. Primorsko graditelji su u uvezenu prostornu zamisao hrama, unijeli, izmjenama i pojednostavljenjima, romaniko gotike elemente, pa se Starevo moe smatrati rodonaelnikom savremene simbioze istonih i zapadnih primjesa u stilskom graditeljskom izrazu. Manastir je u srednjem vijeku bio znaajan skriptorijum, iz kojeg su sauvana dva rukopisa, od kojih se Prolog uva u Berlinu, a Jevanelje u Biblioteca Nazionale Marciana, u Veneciji. U manastirskom skriptorijumu je 1442. godine po svemu sudei nastao i uveni estodnev starca Nikona Jerusalimca Goriki zbornik za Jelenu Bali, koji predstavlja prepisku (poslanice) izmeu Jelene i nenog duhovnika, sastavljaa zbornika. Goriki zbornik je bitan spis u razvoju nae knjievne tradicije. To je i prvi crnogorski putopis, sa natpisima iz geografije i kosmografije. U oblasti morfologije prisutan je snaan uticaj narodnog jezika. Sticajem okolnosti, 1949. godine rukopis se naao u Srpskoj akademiji nauka, zbog publikovanja, ali je tamo zadran i pohranjen u arhivu Akademije pod brojem 446. Nastojanja ZZSK jo iz 1969. godine da se ovaj znaajan segment nae kulturne batine vrati u Crnu Goru nijesu urodila plodom.

Zdravko Gagovi

MANASTIR STAREVO

3. Stanje kulturnog dobra ________________________________________________________

3.1 Opis stanja kulturnog dobra Manastir Starevo je u periodu od 2002. do 2008. godine, gradnjom bez sprovedene arhitektonske analize kompleksa i odobrene projektne dokumentacije, uvoenjem elemenata koji nemaju uporita u nasljeu, kako u materijalu tako ni u tehnici izvoenja, izgubio znaajan dio kulturnih vrijednosti. U potpunosti je poremeena izvorna, srednjovjekovna organizacija prostora. Formiranje terastastih vrtova u neadekvatnoj tehnici gradnje i raznorodnom materijalu (lomljeni kameni blokovi, priklesani oblutci i dr.) Na samoj crkvi izvedeni su brojni radovi koji su izmijenili izvorne stilske karakteristike ovog znaajnog segmenta zetske arhitekture s poetka XV vijeka. Krovni pokriva od kanalice zamijenjen je olovnim. Sa istone i everne strane crkve uklonjene su masivne stijene, koje su injele njeno jedinstveno okruenje. U crkvi je originalni pod od opeke u slogu riblje kosti, zamijenjen novim kamenom industrijski rezanim, takoe u slogu riblje kosti. Baze u niama obloene su mermernim ploama i ploama od maljata, industrijski rezane. Oltarski prostor je podijeljen ikonostasom industrijskog tipa. Svi ovi radovi u crkvi su unitili autentinost unutranje strukture crkve. Takoe, novonastala asna trpeza je uraena od neadekvatnog materijala i neprimjerena ovom prostoru. Takoe bez saglasnosti slube zatite , oslikan je novi freskopis, sumnjivih likovnih kvaliteta. U svakom sluaju rad je "majstora" koji se ne bi mogao smatrati tumaem ivopisa XV vijeka. I pored brojniih radova izvedenih na manastirskom kompleksu, opti utisak stilske nedosljednosti sa jedne i zaputenosti sa druge strane povreuju njegovu izvornost. Time ovaj autohtoni segment crnogorske kulturne batine, posebno unoenjem elemenata koji mu istorijski i kulturoloki nijesu sopstveni uveliko gubi na znaaju. 3.2 Dosadanji radovi na kulturnom dobru
Prva istraivanja 1893. godine, izvrio je P.A.Rovinski kad je slavljena etiristota godinjica Obodske ili Cetinjske tamparije. Nakon iskopavanja zemlje koja se nagomilala spolja i iznutra do visine od metar i vie, Rovinski je sainio plan crkve, izradio crtee na kojima su se mogli vidjeti svi detalji u unutranjem rasporedu, a takoe njen izgled spolja. No do naih dana dospio je samo plan osnove crkve. Rezultat ovih istraivanja bio je zakljuak Rovinskog, da crkva na Starevu predstavlja kopiju Cetinjske crkve ili je sagraena nezavisno po istom planu.

Prema Rovinskom, dimenzije crkve, uzete prema mjerenju izmeu unutranjih zidova su sljedee: duina broda u dubinu apside je 6,21 m, priprate 2,33 m, a ukupna irina 2,38 m. Prenici bonih apsida su po 2,20 m a srednje 2,50 m. Nakon ienja poda crkve ukazao se

Zdravko Gagovi

MANASTIR STAREVO

pod, poploan ciglom. Sutinska briga za kulturnim dobrima u poine tek nakon II svjetskog rata, kada Povjerenik za kulturu Narodne Republike Crne Gore dopisom br. 856 od 12.09.1950, godine nalae Zavodu za zatitu spomenika kulture da je neophodno obii spomenike kulture, pa i one na Skadarskom jezeru. No, rad na izuavanju, naunoj valorizaciji i zatiti manastirskih sredita u basenu Skadarskog jezera, pa i manastira Starevo, inicirao je Savjet za kulturu Narodne Republike Crne Gore, 1960. godine. Zavod za zatitu spomenika kulture je 1961. godine angaovao prof. Vojislava Koraa da saini Predlog zatitnih radova na kompleksu Bogorodiine crkve na ostrvu Stareva gorica. U periodu 1963 - 1965. godine su izvreni opseni radovi na konzervaciji i rekonstrukciji crkve prema projektu i realizaciji arh. Milana Petrovia iz Zavoda za zatitu spomenika kulture sa Cetinja: Krenje terena manastirskog kompleksa od bunja i drugog rastinja. Otkopavanje i ienje uta iz ostataka graevina. Izrada novog dijela tambura kupole. Doziivanje i zatvaranje otvora na istonoj apsidi prema postojeem sa fugovanjem u cementnom malteru. Zatvaranje otvora na junoj i sjuevernoj kapeli i konzerviranje postojeih fragmenata. Uziivanje nadvratnika od postojeeg tesanog kamena i dovravanje novim tesanim kamenom, prema postojeem. Izrada potkrovnog kamenog vijenca na fasadi crkve i na kupoli tambura prema sauvanom postojeem stanju. Rekonstrukcija kamenog luka iznad ulaznih vrata, od autentinog materijala. Pored injenice da je bila predviena izrada krovnog pokrivaa od olovnog lima debljine 1,5 mm, na novoj krovnoj konstrukciji preko daane oplate, pokriva je izraen je od betonske kouljice, imajui u vidu uslove na jezeru. Izrada i ugraivanje drvenih prozora i spoljane eljezne reetke. Izrada ulaznih vrata od hrastovine ili borovine, sa horizontalnim preklopom, od drveta debljine 50 mm.

Godine 1980. izvreno je ienje prostora zbog geodetskog i arhitektonskog snimanja kompleksa radi izrade programa i projekta zatite Manastira, 1983. godine je sainjen elaborat istraivakih i zatitnih radova, a 1984. godine izvreni su znaajni istraivaki i zatitni radovi radi izrade projektne dokumentacije. Radovi na sanaciji manastirskog kompleksa vreni su i 1987. godine, kada je arh: Vladimir Stankovi je sainio tehniko rjeenje za osiguranje stijene u neposrednoj blizini crkve. Kamene ploe na grobovima u kapelama zamijenje su novim, a nadgrobna ploa sa groba Boidara Vukovia na kojem je urezana ruka koja dri kesu to je bio simbol tamparstva, predata je na uvanja Muzejima i galerijama Titograda. Nakon opsenih radova na sanaciji crkve i konzervaciji kompleksa, komisija Zavoda za

Zdravko Gagovi

MANASTIR STAREVO

zatitu spomenika kulture je utvrdila odreene nedostatke: Fugovanje kamenih zidova, kako na objektu crkve, ulazne kapije i na zidovima ostataka graevina kompleksa, nije izvedeno na adekvatan nain. Fuge veim dijelom pokrivaju lice zida i neujednaene su od objekta do objekta. Krune zidova su veinom zamazane cementnim malterom, to stvara utisak inprovizacije. Prijektom je predviena tehnika dersovanja. Pokrivanje objekta kanalicom, posebno kupole i ulazne kapije izvedene su neujednaeno.

Iskustvo u rdu n ztiti grditeljskog nsle ko i brojni istorijski primjeri pokzuju d su prestnk ili nedosttk funkcije bitni inioci koji negtivno djeluju n stnje i integritet kulturnog dobra. Tehnik ztit ko osnovni uslov ouvnj dobra ne moe d obezbijedi njihovu trjnu ztitu ukoliko nijesu reeni i problemi redovnog odrvnj tkvih kulturnih dobara, redovno odrvnje mogue je rijeiti n njpovoljniji nin povezivnjem s odreenom funkcijom. Imajui ovo u vidu Zavod za zatitu spomenika kulture u konsultaciji sa Mitropolijom crnogorsko primorskom planirao rekonstrukciju manastirskih konaka, u cilju revitalizacije - vraanja ivota u ovo manastirsko sredite. Na osnovu Programa obnove i sanacije spomenika kulture u Crnoj Gori za 1992. godinu i posebne Odluke Vlade Republike Crne Gore predviena je izgradnja konaka Manastira Stareva gorica. Za investitora je odreen Zavod. U toku 1992. godine zavrena rekonstrukcija konaka, prema projektu koji je sainio Zavod. 3.3 Nelegalni i nestruni radovi na kulturnom dobru No, hrianski, pravoslavni svijet Crne Gore, krajem devetih decenija XX vijeka, a na goricama Skadarskog jezera prvih godina XXI vijeka krenuo je u obnovu. Decenijama zapretani vjerski ivot, lien kontinuiteta, osloboen stega, motivisan esto razlozima koji nijesu u Vjeri, u obnovu je uao stihijski. Ve 1999. godine na manastiru Starevo neovlaeno se izvode graevinski zahvati koji drastino umanjuju kvalitete ovog kulturnog dobra. Ovi radovi su izvoeni bez konsultacije sa slubom zatite, bez izvrene analize objekta i bez projektne dokumentacije. Sa crkve je uklonjen krovni pokriva od kanalice, i zamijenjen olovnim, a sve fasade su ponovo fugovane malterom drugaije boje od postojee, ime se djelimino izgubila prvobitna tekstura zidova. Posebno drastina degradacija je izvedena u unutranjosti crkve, gdje je uklonjen originalni srednjevjekovni pod od cigala sloenih u formi riblje kosti I zamijenjen novim od rezanih kamenih ploa koje samo slogom oponaaju stari. Unutranji zidovi crkve su grubo omalterisani i pripremljeni za ivopisanje. Manastirska porta je izgubila naslijeenu fizionomiju, dograivanjem kamenih terasa za potrebe formiranja bata. Godine 2002, Komisija koju su inili graevinski inspektor, glavni i republiki vodoprivredni inspektor i direktor Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture su u Izvjetaju o obilasku manastira Moranik utvrdili brojne nelegalne i nestrune radove: Uklanjanje omanjeg uzvienja sa zapadne strane konaka i formiranje spoljanjeg

Zdravko Gagovi

MANASTIR STAREVO

stepenita na osloboenom prostoru uz zapadni zid konaka, ime se mijenja postojea konfiguracija terena, ne potujui rjeenja iz ranije sainjenog i odobrenog projekta I istovremeno naruava prvobitni izgled kompleksa. Stepenite sa podzidima se formira od priglaanog kamena neodgovarajue strukture i boje. Nakon izvjetaja Komisije, Zavod je Rjeenjem br. 02-365 od 04.07.2002. godine, naloio Mitropoliji crnogorsko primorskoj da obustavi sve radove na zatienom kompleksu Manastira Starevo na skadarskom jezeru, koji se odnose na formiranje novog stepenita sa podzidima uz zapadni zid konaka, i da u roku od 120 dana dovede kompleks u prvobitno stanje. Da ovo Rjeenje nije imalo pravne posljedice svjedoi i nalaz Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine Crne Gore, koju je 2004. godine formiralo Ministarstvo kulture i medija, u saradnji sa Ministarstvom zatite ivotne sredine i ureenje prostora, Republikim zavodom za zatitu spomenika kulture Crne Gore i Regionalnim zavodom za zatitu spomenika kulture Kotor. Nalazi ove Komisije su gotovo istovjetni: Manastirski kompleks je oivien bodljikavom icom. Terasasti vrtovi, stepenite komunikacije itd, formirani su u neadekvatnoj tehnici gradnje i raznorodnog materijala (lomljeni kameni blokovi, priklesani oblutci i dr.). Crkva Sv. Jovana restaurirana je po projektu RZZSK sredinom 80- ih godina 20vijeka, pokrivena kanalicom. Kasnijim intervencijama, zbog prokinjavanja krova, prepokrivena je olovnim limom (tablom), a u unutranjosti omalterisana krenim malterom, to se moe zakljuiti da su unutranji zidovi pripremljeni za novo ivopisanje. U polukaloti kupole je novonaslikan Isus Pantokrator. Baze u niama obloene su mermernim ploama i ploama od maljata, industrijski rezane. Pod crkve je uraen novim kamenom industrijski rezanim u slogu riblje kosti. Oltarski prostor je podijeljen ikonostasom industrijskog tipa. Svi ovi radovi u unutranjosti crkve su unitili autentinost unutranje strukture crkve. Takoe, novonastala asna trpeza je uraena od neadekvatnog materijala i neprimjerena ovom prostoru.

Radovi na manastiru, takoe bez saglasnosti slube zatite su nastavljeni, oslikan je novi freskopis, sumnjivih likovnih kvaliteta. U svakom sluaju rad je "majstora" koji se ne bi mogao smatrati tumaem ivopisa XV vijeka. Freskopis je zavren 2009. godine, o emu svjedoi natpis na zidu iznad zapadnih vrata naosa:
U IME OCA I SINA I SVETOGA DUHA S BLAGOSLOVOM NJEGOVOG PRVOSVETENIKA ARHIEPISKOPA CETINJSKOG I MITROPOLITA CRNOGORSKO PRIMORSKOG AMFILOHIJA IVOPISA SE OVI HRAM IVOTONOSNOG ISTONIKA RUKOM MILOA RAKOG I IZDIVENIJEM MONAHA GRIGORIJA OD RODESTVA GOSPODA I SPASA NAEGA ISUSA HRISTA DG 2009

Na junoj konhi crkve postavljena su dva, a na manastirskim konacima tri panela solarnog

Zdravko Gagovi

MANASTIR STAREVO

grijanja, koji grubo remete tkivo ovih objekata. U manastirskoj porti su postavljeni stubovi sa elektro turbinama na vjetar. Izvoenje radova na ovim objektima bez valjane dokumentacije neminovno dovodi do povrede njihove izvornosti. Posebno tetni za ovaj jedinstveni i autohtoni segment crnogorske kulturne batine su nelegalni radovi koji se jo uvijek izvode sa namjerom unoenja elemenata koji joj istorijski i kulturoloki nijesu svojstveni.

4. Neophodni radovi na kulturnom dobru ________________________________________________________

4.1 Predlog radova na kulturnom dobru S obzirom da cjelokupni pravni sistem Crne Gore obavezuje dravu na prevashodnu odgovornost kada je u pitanju stanje i kulturne batine, neophodno je da se preko nadlenih organa i institucija to prije preduzmu sve neophodne mjere kao i radovi u cilju resanacije ovog kulturnog dobara, ime bi ovi izuzetno vrijedni svjedoci nae prolosti imali i svoju budunost. Cilj svih buduih radova na manastiru Stareva Gorica mora da bude u slubi vraanja njegove autentinosti, te ouvanja studiozno izvedenih konzervatorskorestauratorskih intervencija u toku 60 i 80 i 90 -tih godina prolog vijeka. Iz istih razloga treba ukloniti kasnije, proizvoljne interpretacije, koje su izmijenile njegovu sutinu i osobenosti zetske arhitekture s kraja XIV vijeka. U tom smislu neophodno je sainjeti detaljnu multidisciplinarnu analizu radova koji su grubo naruili izvorne oblike ovog znaajnog segmenta nae prolosti i sainjeti projekat njegove resanacije, definisan kroz potrebu ouvanja njegovih izvornih oblika, kao i ekonomske valorizacije, u cilju njegovog odrivog korienja. To je i obaveza koja proizilazi iz Zakljuaka Vlade Republike Crne Gore br. 02 6897 od 27. oktobra 2005. godine.

5. Postojee informacije o kulturnom dobru ________________________________________________________

5.1 Izvori dokumentacije -

Vasilije Kneevi, Elaborat postojeeg stanja sa predlogom mjera, 1984 Manastir Stareva gorica, Glavni projekat, uraen 1992. godine, Glavni projekat konaka Sig. 1681-1682 Samardi Tijana, Struni rad iz istorije umjetnosti, Zadubine Balia na goricama

5.2 Bibliografija - . Bokovi, Izvetaj i kratke beleke sa putovanja, Starinar, Beograd 1931.

Zdravko Gagovi

10

MANASTIR STAREVO

V. Petkovi, Pregled crkvenih spomenika kroz povestnicu srpskog naroda, Beograd 1950. V.J. uri,u :Istorija Crne Gore, knjiga 2, tom 2, Titograd 1970. Godine P. Mijovi, O istraivanju spomenika kulture u basenu Skadarskog jezera, CANU, Nauni skupovi, knj. 9, Titograd 1983. T. Pejovi, Manastiri na tlu Crne Gore, Beograd 1995. P. A. Rovinski, Crna Gora u prolost i sadanjosti, tom IV, Cetinje 2004. Boidar ekularac, Crna Gora u doba Balia, Cetinje 2011.

6. Kartografski podaci
___________________________________________________________________________

6.1 Granice kulturnog dobra sa katstarskim oznakama

Za ostrvo Starevo u Direkciji za nekretnine Crne Gore, Podruna jedinica Bar ne postiji List nepokretnosti.

7. Namjena kulturnog dobra _______________________________________________________

7.1 Nain uvanja, odravanja i korienja kulturnog dobra Manastir Stareva Gorica je u slubi, kao manastirsko sredite, tako da je dostupan javnosti kao vjerski objekat. Njime upravlja Mitropolija crnogorsko - primorska. U cilju ukljuivanja ovog vjerskog objekta u kulturnu ponudu i turizam Skadarskog jezera, neophodno je ukljuiti Nacionalne Parkove Crne Gore, Crkvu, reprezentativne linosti lokalne zajednice i turistike organizacije u cilju definisanja strategije, valorizacije i prezentacije ovog kulturnog dobra. Razvoj kulturnog i religioznog turizma mogao bi uticati na odrivi razvoj ovog i drugih manastirskih sredita i omoguilo njihovo kvalitetno odravanje. Krajnji cilj zatite kulturnih dobara jeste da imaju svrhu i da se omogui korisniku pojedinanog objekta da njime upravlja, i da ga odrava, shodno utvrenoj namjeni. Crna Gora je posveena zatiti svog kulturno-istorijskog nasljea obavljajui ovu aktivnost kao aktivnost od posebnog drutvenog interesa. Ona preko odgovornog Ministarstva kulture vri nadzor u smislu potovanja zakonskih regulativa u zatiti kulturnih dobara, a preko Zdravko Gagovi

11

MANASTIR STAREVO

Uprave za zatitu kulturnih dobara, bavi se politikom zatite i njenim monitoringom. 7.2 Nain uvanja, odravanja i korienja zatiene okoline O zatienoj okolini kulturnog dobra manastira Moranik brine se NP Skadarsko jezero, prema Planu upravljnja Nacionalnim parkom Skadarsko jezero 2011-2015 godine, izraenim u skladu sa Zakonom o zatiti prirode (Sl. list RCG, br. 51/08), Zakonom o nacional nim parkovima (Sl. list RCG, br. 56/09) i Prostornim planom podruja posebne namjene za Nacionalni park Skadarsko jezero (Sl. list RCG, br. 46/01). Jedna od stratekih oblasti ovog dokumenta je i zatita kulturno istorijskog nasljea Parka sa uim okruenjem koja u dugoronom planskom periodu namee potrebu definisanja stratekog cilja - zatite, valorizacije i promovisanja kulturnih vrijednosti, kojim se treba rukovoditi u realizaciji budueg planskog koncepta. Predvienim stratekim ciljem predlau se mjere i aktivnosti u ijoj bi pripremi i realizaciji trebale da uestvuju relevantne institucije, set aktivnosti koje e obaviti JPNPCG i Nacionalni park Skadarsko jezero, i odreene mjere i aktivnosti meuinstitucionalnom saradnjom. Planom upravljanja predvieni su akteri koji mogu biti ukljueni na zatiti i poboljanju nezadovoljavajueg stanja kulturnog nasljea: Uprava za zatitu kulturnih dobara, Ministarstvo kulture, Ministarstvo odrivog razvoja i turizma, JPNPCG, Nacionalni park Skadarsko jezero, Ekspertske organizacije (fakulteti, instituti), lokalna samouprava i stanovnitvo, NVO i donatorske organizacije. Jedan od ciljeva brige za kulturnu batinu, NP je planirao kroz dokumentovanje i auriranje sveobuhvatnih podataka o kulturno-istorijskom nasljeu, kroz uvoenja digitalizacije, kao metod novog naina rada, na osnovu kojeg se mogu sprovoditi raznovrsni vidovi promovisanja i prezentovanja kulturne batine, kao bitnog elementa turistike aktivnosti i njeno ukljuivanje u razvoj turizma.

8. Zakljuak _______________________________________________________
U sklopu crnogorskog kulturnog nasljea zadubine Balia ine jedinstvenu arhitektonsku, kulturno-istorijsku i ambijentalnu cjelinu. Oblikovnom jednostavnou i gardivnim materijalom srasle su sa goricama na kojima su sagraene, te na taj nain ine sastavni dio Skadarskog jezera. U mauzolejima Balia potpunosti je pomirena estetika, arhitektura i potreba. Bogorodiina crkva na Starevu ima sve osobine Zetske graditeljske kole, pa predstavlja jedinstveno kulturno dobro, skladnih proporcija i arhitektonskih rjeenja, to ga ini posebno znaajnim svjedokom nae kulturne prolosti. Lijepo proporcionisana crkva, svedena na osnovne geometrijske oblike, komponovane u prostoru. Zbog isto izvedenih zidnih povrina, igrom svjetlosti i sjenke, oblici dobijaju naveliini i snazi. Primorsko graditelji su u uvezenu prostornu zamisao hrama, unijeli, izmjenama i pojednostavljenjima, romaniko gotike elemente, pa se Starevo moe smatrati rodonaelnikom savremene simbioze istonih i zapadnih primjesa u stilskom graditeljskom izrazu. I pored injenice da su gradnjom bez valjane dokumentacije posljednjih godina, unoenjem Zdravko Gagovi

12

MANASTIR STAREVO

elemenata koji ovom autohtonom dragulju nae medijavalne arhitekture nijesu istorijski i kulturoloki svojstveni, uveliko povrijeene njegove izvorne vrijednosti, nakon sveobuhvatne resanacije, manastir Stareva gorica zasluuje da zadri status kulturnog dobra.

Zdravko Gagovi

13

MANASTIR STAREVO

9. Foto i tehnika dokumentacija ________________________________________________________

Slika 1 i 2: Stareva Gorica, situacija i osnova Bogorodiine crkve

Slika 3 i 4: Stareva Gorica, Bogorodiina crkva presjeci

Zdravko Gagovi

14

MANASTIR STAREVO

Slika 5: Stareva Gorica, Bogorodiine crkva, prema A.Deroku 1962.godine

Slika 6: Stareva Gorica, osnova Bogorodiine crkve 1893. godine prema P.A.Rovinskom

Zdravko Gagovi

15

MANASTIR STAREVO

Slika 6 i 7: Stareva Gorica, prije konzervatorskih radova 1963. godine

Zdravko Gagovi

16

MANASTIR STAREVO

Slika 8 i 9: Stareva Gorica, Bogorodiina crkva prije konzervatorskih radova 1963. godine

Zdravko Gagovi

17

MANASTIR STAREVO

Slika 10 - 13: Stareva gGorica, kupola Bogorodiine crkve, prije konzervatorskih radova 1963. godine

Zdravko Gagovi

18

MANASTIR STAREVO

Slika 14 i 15: Stareva Gorica, Bogorodiina crkva prije konzervatorskih radova 1963.

Slika 16 i 17: Bogorodiina crkva, kapela i nadgrobna ploa Boidara Vukovia prije konzervatorskih radova 1963. godine

Zdravko Gagovi

19

MANASTIR STAREVO

Slika 18 i 19: Stareva Gorica, manastirska kapija1963. godine

Zdravko Gagovi

20

MANASTIR STAREVO

Slika 20 - 22: Stareva Gorica, u toku konzervatorskih radova 1963-1965. Godine

Zdravko Gagovi

21

MANASTIR STAREVO

Slika 23 25: Stareva Gorica, Bogorodiina crkva nakon konzervatorskoh radova 1963-1965. godine

Zdravko Gagovi

22

MANASTIR STAREVO

Slika 26 29: Stareva Gorica, Bogorodiina crkva nakon konzervatorskoh radova 1963 1965.

Zdravko Gagovi

23

MANASTIR STAREVO

Slika 30: Stareva Gorica,situacija nakon istraivakih radova 1980. godine

Zdravko Gagovi

24

MANASTIR STAREVO

Slika 31: Stareva Gorica 2004. godine

Slika 32 i 33: Stareva Gorica, ulazna kapija 2004. I 2012. godine

Zdravko Gagovi

25

MANASTIR STAREVO

Slika 34 i 36: Stareva Gorica, Bogorodiina crkva kupola 1963,2004. i 2012. godine

Zdravko Gagovi

26

MANASTIR STAREVO

Slika 34 i 36: Stareva Gorica, Bogorodiina crkva, novi ivopis

Zdravko Gagovi

27

MANASTIR STAREVO

Slika 37: Bogorodiina crkva, kameni pod kojim je zamijenjen orginalni od opeke

Slika 38: Bogorodiina crkva, novi ikonostas

Zdravko Gagovi

28

MANASTIR STAREVO

Slika 39 i 40: Stareva Gorica, solarni paneli na konaku i crkvi

Slika 41 i 42: Stareva Gorica, novo oblikovanje manastirske porte

Zdravko Gagovi

29

MANASTIR STAREVO

Slika 43 - 48: Stareva Gorica, novo oblikovanje manastirske porte

Zdravko Gagovi

30