Zdravko Gagovi

Manastir Moranik

CETINJE, avgust 2012.

MANASTIR MORANIK

1. Uvodna strana ________________________________________________________

Lokacija

Manastir Moranik

_________________________________________________________________________ 1.1 Naziv i adresa kulturnog Manastir Moranik ostrvo Moranik na dobra Skadarskom Jezeru - SO Bar ________________________________________________________________________ 1.2 Broj (brojevi) u registru Rjeenje br. 1208/57 od 26.11.1957; br. 01-1670/1-61 od 08.11.1961; br. 02-111 od 07. 02. 1994. ________________________________________________________________________ 1.3 Kategorija vrijednosti II (druga) _________________________________________________________________________ 1.4 Vrsta graevine/lokaliteta Sakralna arhitektura manastir _________________________________________________________________________ 1.5 Vrijeme nastanka XV vijek _________________________________________________________________________ 1.6 Podaci o vlasniku/draocu Mitropolija crnogorsko-primorska, Cetinje _________________________________________________________________________ 1.7 Oznaka na mapi Crkva: 42o 8' 24.13'' N; 190 15' 26.75''E Kapela: 420 8' 29.20''N; 190 15' 17.53'' E

Zdravko Gagovi

MANASTIR MORANIK

2. Opis kulturnog dobra ________________________________________________________

2.1 Svojstva i osobenosti kulturnog dobra U Krajinskom arhipelagu, na Moraniku, jednom u nizu od pedesetak ostrva, hridi i grebenova uz jugozapadnu obalu Skadadarskog jezera, nalazi se manastirski kompleks posveen Presvetoj Bogorodici. Kompleks je smjeten na isturenom rtu na jugoistonoj strani ostrva, poloen nisko, skoro do samog jezera. Prema nazivu ostrva, kompleks je poznat kao manastir Moranik. Manastir Moranik se prvi put se pominje u pisanim izvorima, u povelji Bale III urevia Stracimirovia iz 1417. godine, kojom on manastiru Preista Krajinska, preko crkve na Moraniku, daruje jedno gumno soli. Iz ovog A.P. Rovinski izvodi zakljuak da je crkva na Moraniku bila neka vrsta parohijske u odnosu na manastir Preiste Krajinske i njen zadatak je bio da prima darove i za ovu posljednju, gdje se u to vrijeme nalazio zetski mitropolit Arsenije sa svim zborom i klerosom, kako je zapisano u povelji. Znai, manastir Moranik je 1417. godine bio metoh skit manastira Preista Krajinska.

Iz povelje Bale III urevia - prema I.S.Jastrebovu Ako se prihvati teza da je ktitor crkve bio Bala III urevi Stracimirovi, koji je stupio na presto 1403. godine, onda bi se vrijeme gradnje crkve moglo datovati izmeu 1404. i 1417. godine, kada se prvi put pominje u povelji. Kompleks manastira Moranik sastoji od crkve posveene Presvetoj Bogorodici, ostataka priprate, ostataka prizidane bone kapele, ostataka dva neidentifikovana objekta - smjetena jedan juno, a drugi istono od crkve - i konano od mone kule sa uruenim gornjim

Zdravko Gagovi

MANASTIR MORANIK

djelovima - smjetene sa jugoistone strane. Kula je vjerovatno najstariji objekat na Moraniku, podignuta na ovom kamenitom i relativno udaljenom ostrvu u Skadarskom jezeru sa istim ciljem sa kojim je podignuta i kula na Tophali, krajnjem ostrvu prema granici Albanije. Istina, kula na Moraniku nije podignuta istovremeno kada i pirg na Tophali, ve, mogue, neku deceniju docnije, zapravo onda kada su nadolazee opasnosti postale izvjesnije i kada je trebato formirati neki vid vre predstrae za osiguranje unutranjeg dijela jezera. Mogue je da je jedan od prvobitnih zadataka pirga na Tophali bio usmjeren i na zatitu omanje trolisne crkve, podignute na istom ostrvu, koja se oblikom osnove vezuje za sline crkve nastale u periodu izmeu IX i XII vijeka i koja je, mogue, posluila kao izvorite osnovnog oblika svih kasnijih trikonhosa koje su Balii izgradili na goricama jezera. Istovremeno, usamljena i mona kula na Moraniku ulivala je dovoljno sigurnosti da se uz nju, u prvim decenijama XV vijeka, podigne crkva, a odmah zatim i ostali objekti manastirskog kompleksa. Na osnovu sauvanih zidova kule, ne moe se sa sigurnou utvrditi njena prava visina, kao ni prvobitni izgled krova, odnosno posljednjeg sprata. Sauvana leita za spratne grede, koja se uoavaju na unutranjim povrinama zidova, dozvoljavaju da se, s izvjesnom rezervom, zakljui da je kula imala etiri sprata meusobno spojena unutranjim, uzanim, drvenim stepenitem. Posebno je znaajno istai da se na posljednjem spratu u zidu nalazi manja polukruna apsida, to govori da je pretpostavljena prostorija na etvrtom, posljednjem spratu, prema potrebi, sluila i kao kapela. Takoe je znaajan i podatak da je prostorija bila zasvedena krstastim svodom od koga su ostale sauvane samo dvije ugaone konzole, sline onima iz priprate crkve Sv. ora na ostrvu Beki. Kule na Tophali, Preistoj Krajinskoj i Moraniku pretstavljale su u svoje vrijeme okosnicu odbrane Zete od sve eih napada Mleana. Hram Presvete Bogodice je malih dimenzija, duine 7.5 a irine 4 m, osnove u vidu saetog trolista. Crkva se odlikuje neuobiajeno niskim apsidama. Kod nje se pojavljuje zapadni travej, uz koji su dozidane nie na sjevernoj i junoj strani, koje su sluile kao proskomidija i akonikon. Kako je zapadni travej skoro istih dimenzija, osnova je dobila simetrinu i istu formu. Kube je kopija onog na starevakom hramu i oslanja se na etiri pilastra, izmeu kojih su postavljeni lukovi. Zbog bonih lukova pojavljuje se transept koji nije laan kao na Starevu. Ukrasni kameni vijenac postavljen je ispod svih krovnih povrina, a s unutranje strane njime su ukraeni poduni zidovi. Svi prozori, po jedan na svakoj apsidi i etiri na tamburu - pravougaoni su i opervaeni kamenim gredama. U prozorima su naeni ostaci fresaka, po emu se moe zakljuiti da je itava crkva bila ivopisana. Zapadni portal ima, iznad pravougaonog otvora, polukrunu linetu. Crkva je graena od pritesanog kamena, sloenog u nepravilne horizontalne redove. Prvobitno je bila pokrivena kamenim ploama, kao i svi hramovi Balia na Jezeru. Uz zapadnu fasadu, u kratkom vremenskom rasponu, ali u svakom sluaju naknadno je bila podignuta priprata, neto ira od naosa. O postepenoj gradnji manastirskog kompleksa, pored priprate, govore i otkriveni ostaci spoljanje priprate, odnosno otvorenog trijema, ostaci manastirske kapije, po svemu sudei raene po uzoru na onu u Starevu, prilaznog puta i nekih drugih jo uvijek neidentifikovanih objekata. Uz samu crkvu, prizidana uz juni zid nalazila se kapela koja je takoe imala trijem. Manastirskom kompleksu se prilazilo sa zapadne strane. Od malog kamenog pristana,

Zdravko Gagovi

MANASTIR MORANIK

formiranog pri obali jezera, pa do manastirske kapije vodio je prilazni put, u duini od oko desetak metara, do same kapije, sa obije strane zatien zidovima zidanim u suvomei, prosjene irine 1,00 m i sa ouvanom prosjenom visinom od 1,00 m. U manastirsku portu se ulazito kroz monumentalnu kapiju koja je, sudei po masivnim bonim zidovima, bila zasvedena i pokrivena krovom na dvije vode, neto slino kao kapija manastira Sv. Bogorodice na ostrvu Starevu. Manastirskom kompleksu pripada jo jedna manja crkva locirana na omanjem krunom platou, omeenom potpornim zidovima, na najvioj koti ostrva, udaljena od manastirske crkve cca. 240 m. Sauvana je do visine svodnog vijenca. Radi se o jednostavnoj, jednobrodnoj graevini od pritesanog kamena sa polukrunom apsidom i sa po jednim uzanim prozorom na obje podune fasade i jednim na apsidi. Lijevo i desno od apside, nalazi se po jedna dublja nia za akonikon i proskomidiju. Iz sauvanih tragova iznad apside, zapaa se da je crkva bila zasvedena prelomljenim svodom. Ova mala crkva se ne pominje u istorijskim izvorima ni u strunoj literaturi, pa se o njenom patronu i vremenu podizanja nita pouzdano ne moe rei. Moe se samo pretpostaviti da je podignuta ili za potrebe monatva u vrijeme najintenzivnijeg ivota manastira, kada je postojea crkva postala premala, ili, pak, da se radi o mauzolejnoj crkvici koju je podigao neko od lanova vlastelinskih porodica Balia ili Crnojevia. Njena jednostavna obrada, jednobrodna osnova i prelomljeni svod pokazuju dovoljno slinosti sa crkvicom koju je za svoj ukop podigla Jelena Bali 1440. godine na ostrvu Beki, to bi moda moglo da ukae da je i crkvica na Moraniku nastala u istom periodu. 2.2 Znaaj kulturnog dobra Dinastija Balia (1360.-1421.) je osim snanog uticaja na politiku istoriju Zete, ostavila i markantan trag u kulturi onog vremena. Za vrijeme njihove viedecenijske vladavine obnavljaju se stari i podiu novi hramovi, formiraju se gradovi utvrenja, a razvijaju se umjetnike i kulturne aktivnosti. U nemirnim istorijskim vremenima, tokom druge polovine XIV vijeka i poetnih decenija XV vijeka, na ostrvima (goricama) Skadarskog jezera: Starevu, Bekoj i Moraniku - Balii podiu svoje grobne crkve. Tada se na Skadarskom jezeru pojavljuje jedan karakteristini graditeljski tip trikonhos. Osnova crkve tog plana, u kome se uz centralni pravougaoni prostor nalaze tri polukrune apside sa polukalotama izmeu kojih se izdie kupola, proizila je iz rjeenja koja nalazimo na podruju Crne Gore u ranom srednjem vijeku ( na Zlatici kod Podgorice, Topolici u Baru, Sv. Jovan u Zatonu). Ta organizaciona shema crkve je u srednjem vijeku sublimirala u trikonhos na Tophali iz doba Vojislavljevia, koji je bio uzorom zetskih hramova iz doba Balia. Zetski trikonhosi su se gradili na domaem iskustvu i u osnovi naslijeenim rjeenjima, kao u paleohrianskom trikonhosu u Baru, ispruanjem pilastara ka sreditu radi oslanjanja male kupole. Varijanta zetskog trikonhosa ima ispred apside prezbiterijalni travej, a umjesto pjevnice za monahe, male bone konhe da u njima jedva moe stati sarkofag. Graeni su od kamena u redovima, a ispred traveja imali su podignutu pripratu. Nainom gradnje se istie zetska romanika tradicija, izraena niskom evolucijom, rebrastim svodom i krovom od kamenih ploa, to je bilo karakteristino za sve male zetske crkve. Balii su, veinom oslonjeni na graditelje, zidare i klesare primorskih gradova, dali trikonhosima zapadnjaku odedu. Izgraeni od etvrtastih pravilnih tesanika ili samo od pritesanog kamena, sa oblicima

Zdravko Gagovi

MANASTIR MORANIK

svodova, lukova, vizuri i otvorima, dobrim dijelom preuzetim iz savremene gotike, hramovi posljednje etvrtine XIV i poetka XV vijeka, na Skadarskom jezeru podignuti su u duhu oblasti u kojoj su nastali, preuzevi stil koji je bio u toku, svaki, pa i ovaj na Moraniku osoben na svoj nain. U svakom sluaju zetski trikonhosi su jedna zasebna skupina u graditeljstvu Balkana tog vremena. Oni se razlikuju od trikonhosa u drugim oblastima gdje su graeni od cigle ili kombinacije kamen cigla. Zetski trikonhos je uvijek graen od tesanog ili pritesanog kamena i pokriven kamenim ploama. Pri tome su lukovi, oblici svodova, zvonika i prozora preuzeti iz gotike, tj. stila koji je tada bio dominantan na Zapadu. Osobenost im je donijela domaa tradicija i majstori, najvjerovatnije iz Bara i Kotora u kojima su u to vrijeme bile veoma aktivne radionice kamenara, klesara i graditelja.
Simbioza domae tradicije i novog stila, uinila je da umjesto iste romanike ili gotike u Zeti nastaje nova romano gotika, odnosno graditeljstvo zetske regionalne kole. Crkva Presvete Bogorodice na Moraniku ima sve osobine te Zetske graditeljske kole, pa predstavlja jedinstveno kulturno

dobro, skladnih proporcija i arhitektonskih rjeenja, to ga ini posebno znaajnim svjedokom nae kulturne prolosti. Pretpostavlja se da Manastir Moranik sruen i zapustio krajem XVII vijeka, u pohodima skadarskog vezira Sulejman pae Buatlije. Postoji miljenje da su ga tada Turci pretvodili u damiju,1a do poetka 60-tih godina je sluio kao tala.

3. Stanje kulturnog dobra ________________________________________________________

3.1 Opis stanja kulturnog dobra Manastir Moranik je u periodu od 2002. do 2008. godine, gradnjom bez sprovedene arhitektonske analize kompleksa i odobrene projektne dokumentacije, uvoenjem elemenata koji nemaju uporita u nasljeu, kako u materijalu tako ni u tehnici izvoenja, izgubio znaajan dio kulturnih vrijednosti. U potpunosti je poremeena izvorna, srednjovjekovna organizacija prostora. Formiranje spoljanjeg stepenita uz sjevernu stranu kule, na mjestu gdje ono nikada nije postojalo, improvizovana izgradnja same kule u suprotnosti sa principima rekonstrukcije, kako po pitanju spratnosti, odabranog pokrivaa i improvizovane apside kapele na etvrtom spratu, materijalizovane u kombinaciji elemenata od betona i pritesanog kamena, sa vijencima i okoprozornicima od industrijski rezanog bijelog kamena. Pri ovoj gradnji su uniteni tragovi krstastog svoda na drugom spratu kule. Na samoj crkvi izvedeni su brojni radovi koji su izmijenili izvorne stilske karakteristike ovog znaajnog segmenta zetske arhitekture s poetka XV vijeka. Na kubetu crkve otvori su zatvoreni perforiranim kamenim ploama od bijelog kamena sa improvizovanom dekoracijom dvolanog prepleta to ne odgovara ni stilu ni vremenu gradnje crkve. Na vrhu kubeta je
Navod iz dopisa Sekretarijata Savjeta za kulturu Narodne Republike Crne Gore, Zavodu za zatitu spomenika kulture br.03 -1196/1 od 19.11.1960. godine, povodom zahtjeva za izradu elaborata za ouvanje kulturne batine u basenu Skadarskog jezera.
1

Zdravko Gagovi

MANASTIR MORANIK

postavljen krst slinih stilskih karakteristika i materijalizacije. U lineti na zapadnoj fasadi oslikan je u fresko tehnici lik Bogorodice u pseudovizantijskom stilu. U enterijeru crkve postavljen je nova oltarska pregrada ikonostas bez utemeljenja u zetskoj kamenoj plastici, sa ikonama koje se ne mogu smatrati tumaem sakralne umjetnost s poetka XV. vijeka.
Ukupnoj stilskoj konfuziji doprinosi i kapija je ozidana od pravilnih kamenih tesanika bijele

boje, improvizovanog rjeenja bez prethodno sainjene studije o njenom moguem prvobitnom izgledu, tako da djeluje kao strani element u okviru manastirskog kompleksa. I pored brojniih radova izvedenih na manastirskom kompleksu, opti utisak stilske nedosljednosti sa jedne i zaputenosti sa druge strane povreuju njegovu izvornost. Time ovaj autohtoni segment crnogorske kulturne batine, posebno unoenjem elemenata koji mu istorijski i kulturoloki nijesu sopstveni uveliko gubi na znaaju. 3.2 Dosadanji radovi na kulturnom dobru Interesovanje za Manastir Moranik prva je pokazala Cetinjska Prosvjeta 1864. godine i neto kasnije ruski diplomata, istiriar, etnograf i arheolog konzul u Skadru I.S.Jastrebov, u lanku u Glasniku Srpskog uenog drutva 1880. godine (knj. 48 str. 384) i A.P. Rovinski 1888. godine (Crna Gora u prolosti i sadanjosti IV, Cetinje 1994.) O Moraniku je pisao i Andrija P. Jovievi 1922. godine u monografiji Crnogorsko primorje i Krajina. No, prvo nauno izuavanje ovog manastirskog kompleksa izvrili su Aleksandar Deroko (1928.) i ure Bokovi (1931.). Znaajan doprinos izuavanju Moranika dao je i Vladimir R. Petkovi ( Pregled kroz povesnicu srpskoga naroda, Beograd 1950. Str.39). U to vrijeme, Povjerenik za kulturu Narodne Republike Crne Gore dopisom br. 856 od 12.09.1950, godine nalae Zavodu za zatitu spomenika kulture da je neophodno obii spomenike kulture. Nabrajaju se: Mostina i Obod Rijeka Crnojevia, Kom, Lesendro, Vranjina, Grmour i Starevo na Skadarskom jezeru, Ratac i drugi objekte u srezu Barskom. Nabrajaju se i objekti koje treba obii radi istraivanja istorijskih podataka i prikupljanja spomenika kulture i etnografskih objekata: in on, Karu, Goljemade, Vuksan Lekie, Plavnicu ( Karabane), abljak ( Finetov kr), Godinje, Limjane, Tuemile, Zupce, Topolicu, Ribnjak, Volujicu, Zaljevo, Biskupadu ( Bar), Velembus, Bijelu Skalu, Most i podzemne hodnike staroga grada Bara, Imanje Selim Begovo, Crkvu Svete Neelje, Staru maslinu u Tombi, Dobre vode, Mrkojevie, Valdanos, Kunje, Goranu, Ulcinj ( Balia ploa, ma gusara, Damija XVI vijek), Sal (as), enkol ( sv. Nikola), Shan Gjergj (sv. ore), Bregviju ( toj), Re, Donju Kleznu, Vladimir, Tophalu, Beku, Moranik, ..elike, Mikulie, Gornje Mikulie, Pinie, estane, Bes, Preistu Krajinsku, Sir, a po mogunosti jo neka mjesta u Crmici... No, rad na izuavanju, naunoj valorizaciji i zatiti manastirskih sredita u basenu Skadarskog jezera, pa i manastira Moranik, inicirao je Savjet za kulturu Narodne Republike Crne Gore, 1960. godine. Zavod za zatitu spomenika kulture je 1964. godine angaovao prof. Vojislava Koraa da saini Predlog zatitnih radova na kompleksu Bogorodiine crkve na ostrvu Moraniku. Nakon arheolokih istraivanja u cilju analize materijala uruenog dijela crkve, 1965. godine su izvreni opseni radovi na konzervaciji i rekonstrukciji crkve: Zidanje poruenog dijela istone apside do visine unutranjeg i spoljnjeg vijenca;

Zdravko Gagovi

MANASTIR MORANIK

Izrada novog umjesto unutranjeg vijenca apside koji je nedostajao. Doziivanje dijela luka koji je nosio zid iznad apside; Izrada svoda prema ostacima, a po ugledu na zapadni svod; Sve apside zavrene su polukupama do 10 cm ispod ivice pokrivaa, a prema ostacima naenim na zidovima. Zidovi, sjeverni i juni, takoe su zavreni na 10 cm ispod nivoa pokrivaa, koji diktiraju ostaci na tamburu; Iznad everne i june apside nadzidano je uzvienje trougaonog oblika; Krov je grubo poravnat; Od vijenaca samo je na junoj apsidi zavren cio vijenac i to od dodataka dva novootesana profila; Na istonoj apsidi ugraen je dio vijenca sa profilima naenim u utu; Zatvaranje spojnica i pukotina izvreno je nabacivanjem cementnog maltera, umjesto pravog fugovanja; Izvreno je zidanje desnog everoistonog pilastra od pritesanog kamena koji se nalazio u utu ili od kamena slinog onome kojim je objekat sazidan; Dio svodne konstrukcije koji nedostaje na dijelu crkve ispred apside ozidan je od obraene sige; Postavljena je nova drvenarija.

Nakon ovih radova, najpotpuniju analizu arhitekture manastira, posebno crkve, sainio je V. uri, koji je svoja zapaanja bazirao na sauvanim ostacima manastira, ije se stanje sedamdesetih godina, kada je analiza raena, nije bitno razlikovalo od stanja koje je 1931. godine zabiljeio . Bokovi. Prilika da se neto vie sazna o ovom izuzetno vrijednom manastiru ukazala se 1984. godine, kada su obavljena manja arheoloka istraivanja, prevashodno za potrebe definisanja projektnih reenja za njegovu konanu sanaciju i prezentaciju. Istraivanja, nijesu obavljena u onom obimu koja bi u potpunosti omoguila struno i nauno definisanje kompleksa, ali su, ipak, doprinijela da se doe do niza veoma dragocjenih podataka na osnovu kojih se, sa vie pouzdanosti, moe govoriti o moguem prvobitnom izgledu itavog kompleksa, o moguim prvobitnim izgledima njegovih pojedinih segmenata, o vremenima njihove gradnje, kao i o njihovim meusobnim odnosima. Arheoloka istraivanja obavljena 1984. godin, imala su za cilj definisanje itavog manastirskog kompleksa, posebno njegovih pomonih objekata, od kojih su se neki samo nazirali. Istraivanja su, dakle, bila usmjerena na pripratu, prostor ispred priprate, ostatke objekta uslovno nazvanog "trpezarija", ostatke manastirskih konaka, na kulu, prilazni put, manastirsku kapiju i obimne zidove. Panja je, takoe, bila usmjerena i na ostali prostor ostrva, posebno na njegov najvii dio, na kome su otkriveni ostaci jo jedne manje crkve. Arheoloka istraivanja obavljena su u organizaciji Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture, a njima je rukovodio arheolog dr edomir Markovi, sa saradnikom arh. Vladimirom Vukmiroviem. Uporedo sa istraivakim radovima izvreno je detaljno arhitektonsko snimanje itavog kompleksa sa unoenjem svih novootkrivenih djelova arhitekture, tako da se na kraju dobio detaljan snimak potpuno definisanog kompleksa. Izvreno je i geodetsko snimanje itavog kompleksa, to je zajedno sa rezultatima naunog istraivanja i arhitektonskim snimcima posluilo kao osnova za izradu projektne dokumentacije. Nakon istraivakih radova, sainjen je Projekat konzervacije i prezentacije manastirskog kompleksa, a 1985. godine je realizovan.

Zdravko Gagovi

MANASTIR MORANIK

3.3 Nelegalni i nestruni radovi na kulturnom dobru Iskustvo u rdu n ztiti grditeljskog nsle ko i brojni istorijski primjeri pokzuju d su prestnk ili nedosttk funkcije bitni inioci koji negtivno djeluju n stnje i integritet kulturnog dobra. Tehnik ztit ko osnovni uslov ouvnj dobra ne moe d obezbijedi njihovu trjnu ztitu ukoliko nijesu reeni i problemi redovnog odrvnj tkvih kulturnih dobara, redovno odrvnje mogue je rijeiti n njpovoljniji nin povezivnjem s odreenom funkcijom. No, hrianski, pravoslavni svijet Crne Gore, krajem devetih decenija XX vijeka, a na goricama Skadarskog jezera prvih godina XXI vijeka krenuo je u obnovu. Decenijama zapretani vjerski ivot, lien kontinuiteta, osloboen stega, motivisan esto razlozima koji nijesu u Vjeri, u obnovu je uao stihijski. Ve 2002. godine Komisija koju su inili graevinski inspektor, glavni i republiki vodoprivredni inspektor i direktor Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture su u Izvjetaju o obilasku manastira Moranik utvrdili brojne nelegalne i nestrune radove. Nakon ovog Republiki zavod za zatitu spomenika kulture je Rjeenjem br. 02-366 od 04.07.2002. godine naloio Mitropoliji Crnogorsko primorskoj da u roku od 120 dana dovede kompleks Manastira u prvobitno stanje. Da ovo Rjeenje nije imalo pravne posljedice svjedoi i nalaz Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine Crne Gore, koju je 2004. godine formiralo Ministarstvo kulture i medija, u saradnji sa Ministarstvom zatite ivotne sredine i ureenje prostora, Republikim zavodom za zatitu spomenika kulture Crne Gore i Regionalnim zavodom za zatitu spomenika kulture Kotor. Nalazi ove Komisije su gotovo istovjetni: Na postojeim zidovima identifikovane kapije, nadzidana je nova od polupriklesanih blokova, zavrena dvovodnim krovom pokrivena kanalicom. Streha "kotali" su izvedeni od tankih kamenih ploa, nad kojima je vidan betonski serkla. Otvor kapije je formiran kao luni, sa naglaenim kljunim kamenom. Sam ulaz je formiran u zidnom platnu od kamena, bez naglaenih okvira, arhitravnog oblika. Nadzidani zidovi ne prate irinu zateenih. Porta je neureena, a u jednoj polovini je razasut graevinski materijal. Sa sjeverozapadne strane, kompleks je omeen ogradnim zidom u suvomei. Na crkvi su postavljeni metalni prozori i vrata, sa unutranjim metalnim reetkama. U lineti iznad ulaznih vrata napravljena je nova freska Bogorodice Trojeruice. Prozori na kupoli zatvoreni su kamenom plastikom od mermera u izuzetno detaljisanom prepletu. Na isti nain je formiran krst na vrhu kupole, kao i ikonostas u unutranjosti crkve. Ukupno radi se o elementima koji nijesu u saglasnosti sa vremenom iz kojeg crkva potie. Crkva je sva fugovana tehnikom dekorisanja u cementnom malteru. Uoava se razlika u odnosu na spojnice zidova konzerviranih ostataka zidova priprate. Bez prethodnih konzervatorskih uslova, na ostacima starih konaka nadzidana je zgrada, spratnosti P + 1, zavrena dvovodnim krovom, pokrivena kanalicom. Krovni vijenac je betonski. Zgrada je zidana od lomljenog kamena u nepravilnim redovima, a

Zdravko Gagovi

MANASTIR MORANIK

fuge su dersovane u cementnom malteru. Crkva je sva fugovana tehnikom dersovanja u cementnom malteru. Svi otvori na zgradi su formirani zidanjem t. j. bez okvira. Uz kulu, a sa zapadne strane prizidano je jednokrako kameno stepenite sa metalnom ogradom. Pragovi otvora vrata su betonski, a sa gornje strane natkriveni metalnim nadstrenicama prislonjenim na fasadi sa pokrivaem od kanalice. Postavljanje armirano-betonske ploe na visini prvog sprata umjesto autentine drvene meuspratne konstrukcije; Na zapadnoj fasadi konaka, 2003. godine postavljena je memorijalna ploa.

Zavod za zatitu spomenika kulture je nakon ponovnog uvida u stanje kulturnog dobra 2008. godine, utvrdio da se radovi na manastiru Moranik nastavljeni: Na manastirskoj kuli uraen je krov na etiri vode od armiranog betona i pripremljen za pokrivanjem bakrom. Na gornjoj partiji rekonstruisanog dijela kule, na sjevernom dijelu uraen je konzolni ispust sa jednim prozorom. Krovni vijenac, kao i okoprozornici na kuli, izvedeni su od rezanog kamena.

Nakon uvida u stanje Zavod je donio Rjeenje br. 02-1257 od 27.06.2008. godine, kojim se obustavljaju zabranjuju svi radovi na manastirskom kompleksu. albu Mitropolije Crnogorsko- primorske na ovo Rjeenje, svojim Rjeenjem br. UP II 042/2-08 od 15.01.2009. godine odbilo je Ministarstvo kulture, sporta i medija, kao neosnovanu. No radovi na manastiru Moranik zu zavreni. Izvoenje radova na ovim objektima bez valjane dokumentacije neminovno dovodi do povrede njihove izvornosti. Posebno tetni za ovaj jedinstveni i autohtoni segment crnogorske kulturne batine su nelegalni radovi koji se jo uvijek izvode sa namjerom unoenja elemenata koji mu istorijski i kulturoloki nijesu svojstveni. .

4. Neophodni radovi na kulturnom dobru ________________________________________________________

4.1 Predlog radova na kulturnom dobru S obzirom da cjelokupni pravni sistem Crne Gore obavezuje dravu na prevashodnu odgovornost kada je u pitanju stanje i kulturne batine, neophodno je da se preko nadlenih organa i institucija to prije preduzmu sve neophodne mjere kao i radovi u cilju res anacije ovog kulturnog dobara, ime bi ovi izuzetno vrijedni svjedoci nae prolosti imali i svoju budunost. Cilj svih buduih radova na manastiru Moranik mora da bude u slubi vraanja njegove autentinosti, te ouvanja studiozno izvedenih konzervatorsko-restauratorskih intervencija u toku 60 i 80-tih godina prolog vijeka. Iz istih razloga treba ukloniti kasnije, proizvoljne interpretacije, koje su izmijenile njegovu sutinu i osobenosti zetske arhitekture s

Zdravko Gagovi

10

MANASTIR MORANIK

kraja XIV i poetka XV vijeka. U tom smislu neophodno je sainjeti detaljnu multidisciplinarnu analizu radova koji su grubo naruili izvorne oblike ovog znaajnog segmenta nae prolosti i sainjeti projekat njegove resanacije, definisan kroz potrebu ouvanja njegovih izvornih oblika, kao i ekonomske valorizacije, u cilju njegovog odrivog korienja. To je i obaveza koja proizilazi iz Zakljuaka Vlade Republike Crne Gore br. 02 6897 od 27. oktobra 2005. godine.

5. Postojee informacije o kulturnom dobru ________________________________________________________

5.1 Izvori dokumentacije -

Vojislav Kora, Predlog zatitnih radova na kompleksu Bogorodiine crkve na ostrvu Moraniku, Dokumentacija RZZSK, 1964.

Manastir Moranik, Projekat konzervacije i prezentacije, uraen 1985. godine, sig 1669 Samardi Tijana, Struni rad iz istorije umjetnosti, Zadubine Balia na goricama Skadarskog jezera (istorijat istraivanja i zatite) , 2006.

5.2 Bibliografija - Prosvjeta, Cetinje, 1864, sv. IX - I.S.Jastrebov, Podatci za istoriju srpske crkve - iz putnikog zapisnika, Beograd 1879. Str. 162,187,188 - I. Ruvarac, Kamici priloci, ( Prosvjeta, 1893. Sv. IX, str. 478-79) - A.P. Rovinski, Crna Gora u prolosti i sadanjosti IV, Cetinje 1994. str. 448. - . Bokovi, Starinar VI, 1931. str. 162-5 - A. Jovievi, Zetski glasnik br. 52, 1935. - . Bokovi, Izvetaj i kratke beleke sa putovanja, Starinar, knj. VI, Beograd 1931. - Vladimir.R. Petkovi, Pregled kroz povijesnicu srpskog naroda, Beograd 1950., str 39 - Vojislav uri, Balii Arhitektura, u: Istorija Crne Gore, II, knj. 2., Titograd Beograd, 1970., str. 413-430 - P. Mijovi i M. Kovaevi, Gradovi i utvrenja u Crnoj Gori, Beograd-Ulcinj, 1975. - P. Mijovi, O istraivanju spomenika kulture u bazenu Skadarskog jezera, CANU, Nauni skupovi, knj. 9, Titograd 1983.

Zdravko Gagovi

11

MANASTIR MORANIK

Tatjana Pejovi, Manastiri na tlu Crne Gore, Novi Sad: Presmedij, Cetinje: RZZSK, Beograd 1995, str. 107-

- . Markovi, Manastir Moranik - neka nova saznanja, Glasnik Narodnog muzeja Crne Gore, Nova serija. I knjiga, Cetinje 2004. Boidar ekularac, Crna Gora u doba Balia, Cetinje 2011.

6. Kartografski podaci
___________________________________________________________________________

6.1 Granice kulturnog dobra sa katstarskim oznakama Prema Listu nepokretnosti br. 184 za KO Bobovite, Direkcije za nekretnine Republike Crne Gore, Podruna jedinica Bar, br 102 - 956 1 70 / 2006 od 09.01.2006. godine, kulturno dobro manastir Moranik je 11.10.2002. godine upisan kao svojina Mitropolije crnogorsko primorske i skenderijske - Cetinje.

6.2 Granice zatiene okoline sa katastarskim oznakama Granica zatiene okoline kulturnog dobra Manastir Moranik, treba da bude cjelokupna povrina ostrva. Prema Listu nepokretnosti br. 184 za KO Bobovite, Direkcije za nekretnine Republike Crne Gore, Podruna jedinica Bar, br 102 - 956 1 70 / 2006 od 09.01.2006. godine, ovu povrinu oznaenu kao - Neplodna zemljita, matini broj 00000039460 SIZ za Nacionalni park Skadarsko jezero Zabjelo.

6.3 Povrina kulturnog dobra Bogorodiina crkva..............................................................................................................28 m2 Ostaci crkve na najvisoijoj koti ostrva...............................................................................16 m2 Konaci I...............................................................................................................................29 m2 Konaci II..............................................................................................................................86 m2
_____________________________________________________________________________________________________

Zdravko Gagovi

12

MANASTIR MORANIK

Ukupna povrina kulturnog dobra.....................................................................................159 m2

6.4 Povrina zatiene okoline Ukupna povrina ostrva Moranik..............................................................................77.075 m2

6.5 Ukupna povrina kulturnog dobra i zatiene okoline Ukupna povrina kulturnog dobra i zatiene okoline.................................................77.243 m2

7. Namjena kulturnog dobra _______________________________________________________

7.1 Nain uvanja, odravanja i korienja kulturnog dobra Manastir Moranik je u slubi, kao manastirsko sredite, tako da je dostupan javnosti kao vjerski objekat. Njime upravlja Mitropolija crnogorsko - primorska. U cilju ukljuivanja ovog vjerskog objekta u kulturnu ponudu i turizam Skadarskog jezera, neophodno je ukljuiti Nacionalne Parkove Crne Gore, Crkvu, reprezentativne linosti lokalne zajednice i turistike organizacije u cilju definisanja strategije, valorizacije i prezentacije ovog kulturnog dobra. Razvoj kulturnog i religioznog turizma mogao bi uticati na odrivi razvoj ovog i drugih manastirskih sredita i omoguilo njihovo kvalitetno odravanje. Krajnji cilj zatite kulturnih dobara jeste da imaju svrhu i da se omogui korisniku pojedinanog objekta da njime upravlja, i da ga odrava, shodno utvrenoj namjeni. Crna Gora je posveena zatiti svog kulturno-istorijskog nasljea obavljajui ovu aktivnost kao aktivnost od posebnog drutvenog interesa. Ona preko odgovornog Ministarstva kulture vri nadzor u smislu potovanja zakonskih regulativa u zatiti kulturnih dobara, a preko Uprave za zatitu kulturnih dobara, bavi se politikom zatite i njenim monitoringom. 7.2 Nain uvanja, odravanja i korienja zatiene okoline O zatienoj okolini kulturnog dobra manastira Moranik brine se NP Skadarsko jezero, prema Planu upravljnja Nacionalnim parkom Skadarsko jezero 2011-2015 godine, izraenim u skladu sa Zakonom o zatiti prirode (Sl. list RCG, br. 51/08), Zakonom o nacionalnim parkovima (Sl. list RCG, br. 56/09) i Prostornim planom podruja posebne namjene za Nacionalni park Skadarsko jezero (Sl. list RCG, br. 46/01). Jedna od stratekih oblasti ovog dokumenta je i zatita kulturno istorijskog nasljea Parka sa uim okruenjem koja u dugoronom planskom periodu namee potrebu definisanja

Zdravko Gagovi

13

MANASTIR MORANIK

stratekog cilja - zatite, valorizacije i promovisanja kulturnih vrijednosti, kojim se treba rukovoditi u realizaciji budueg planskog koncepta. Predvienim stratekim ciljem predlau se mjere i aktivnosti u ijoj bi pripremi i realizaciji trebale da uestvuju relevantne institucije, set aktivnosti koje e obaviti JPNPCG i Nacionalni park Skadarsko jezero, i odreene mjere i aktivnosti meuinstitucionalnom saradnjom. Planom upravljanja predvieni su akteri koji mogu biti ukljueni na zatiti i poboljanju nezadovoljavajueg stanja kulturnog nasljea: Uprava za zatitu kulturnih dobara, Ministarstvo kulture, Ministarstvo odrivog razvoja i turizma, JPNPCG, Nacionalni park Skadarsko jezero, Ekspertske organizacije (fakulteti, instituti), lokalna samouprava i stanovnitvo, NVO i donatorske organizacije. Jedan od ciljeva brige za kulturnu batinu, NP je planirao kroz dokumentovanje i auriranje sveobuhvatnih podataka o kulturno-istorijskom nasljeu, kroz uvoenja digitalizacije, kao metod novog naina rada, na osnovu kojeg se mogu sprovoditi raznovrsni vidovi promovisanja i prezentovanja kulturne batine, kao bitnog elementa turistike aktivnosti i njeno ukljuivanje u razvoj turizma,

8. Zakljuak ________________________________________________________
U sklopu crnogorskog kulturnog nasljea, zadubine Balia ine jedinstvenu arhitektonsku, kulturno-istorijsku i ambijentalnu cjelinu. Oblikovnom jednostavnou i gardivnim materijalom srasle su sa goricama na kojima su sagraene, te na taj nain ine sastavni dio Skadarskog jezera. U mauzolejima Balia potpunosti je pomirena estetika, arhitektura i potreba.U crkvi Presvete Bogorodice, kao posljednjoj sagraenoj na jezerskim goricama, sublimirana su sva neimarska iskustva epohe Bali, i ona predstavlja svojevrsni fenomen nae kulturne istorije. I pored injenice da su gradnjom bez valjane dokumentacije posljednjih godina, unoenjem elemenata koji ovom autohtonom dragulju nae medijavalne arhitekture nijesu istorijski i kulturoloki svojstveni, uveliko povrijeene njegove izvorne vrijednosti, nakon sveobuhvatne resanacije, manastir Moranik zasluuje da zadri status kulturnog dobra.

Zdravko Gagovi

14

MANASTIR MORANIK

9. Foto i tehnika dokumentacija ________________________________________________________

Slika 1 i 2: Manastir Moranik, prije i nakon konzervacije 1965. godine .

Zdravko Gagovi

15

MANASTIR MORANIK

Slika 3 i 4. Manastir Moranik, u toku konzervatorskih radova 1965. godine

Zdravko Gagovi

16

MANASTIR MORANIK

Slika 5 i 6: Manastir Moranik, u toku konzervatorskih radova 1965. godine

Zdravko Gagovi

17

MANASTIR MORANIK

Sika 7 i 8: Manastir Moranik, izgled kupole prije konzervatorskih radova 1965.godine

Zdravko Gagovi

18

MANASTIR MORANIK

Slika 9 i 10: Manastir Moranik, u toku konzervatorskih radova 1965. godine

Zdravko Gagovi

19

MANASTIR MORANIK

Slika 11 i 12: Osnova manastirskog kompleksa i idealna rekonstrukcija prema . Markoviu, nakon istraivanja 1985. godine

Slika 13: Manastir Moranik nakon konzervatorskih radova 1985. godine

Zdravko Gagovi

20

MANASTIR MORANIK

Slika 14: Manastir Moranik, osnova i presjeci crkve - Istorija Crne Gore

Slika 15: Manastir Moranik, osnova i presjeci, prema A.Deroku 1962.

Zdravko Gagovi

21

MANASTIR MORANIK

Slika 16 i 17: Manastir Moranik, nelegalna obnova 2004.

Zdravko Gagovi

22

MANASTIR MORANIK

Slika 18-23: Manastir Moranik, nelegalni radovi 2004-2006.

Zdravko Gagovi

23

MANASTIR MORANIK

Slika 24-26: Manastir Moranik, nelegalni radovi 2004-2006.

Zdravko Gagovi

24

MANASTIR MORANIK

Slika 27 i 28: Manastir Moranik, nakon posljednjih nelegalnih radova

Zdravko Gagovi

25

MANASTIR MORANIK

Slika 29 i 30: Manastir Moranik, nakon posljednjih nelegalnih radova

Zdravko Gagovi

26

MANASTIR MORANIK

Slika 31 33: Manastir Moranik crkva Roenja Hristovog

Zdravko Gagovi

27